Yazili Ve Arkeolojik Verilere Göre M.Ö. Ii. Ve I. Binyilda Tunceli - Bingöl Bölgesi
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ESKİ ÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI YAZILI VE ARKEOLOJİK VERİLERE GÖRE M.Ö. II. VE I. BİNYILDA TUNCELİ - BİNGÖL BÖLGESİ Doktora Tezi Serkan ERDOĞAN Ankara - 2015 T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ESKİ ÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI YAZILI VE ARKEOLOJİK VERİLERE GÖRE M.Ö. II. VE I. BİNYILDA TUNCELİ - BİNGÖL BÖLGESİ Doktora Tezi Serkan ERDOĞAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Turgut YİĞİT Ankara - 2015 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ESKİ ÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI YAZILI VE ARKEOLOJİK VERİLERE GÖRE M.Ö. II. VE I. BİNYILDA TUNCELİ - BİNGÖL BÖLGESİ Doktora Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. TURGUT YİĞİT Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Turgut YİĞİT …………….. Prof. Dr. İrfan ALBAYRAK ……………. Doç. Dr. Ayşe Gül AKALIN ORBAY …………….. Doç. Dr. Esma REYHAN ...…………... Yrd. Doç. Dr. Sedat ERKUT …………...... Tez Sınavı Tarihi: 28. 04. 2015 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(28 / 04 / 2015) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Serkan ERDOĞAN İmzası İÇİNDEKİLER İçindekiler…………………………………………………………………………….I Önsöz……………………………………………………………………………...VIII Kısaltmalar………………………………………………………………………….XI Transkripsiyon ve Diğer Yerlerde Kullanılan İşaretler…………………………....XII I. Giriş……………………………………………………………………………......1 I. 1 Tunceli’nin Fiziki Coğrafyası ……………………………………………….6 I. 2 Bingöl’ün Fiziki Coğrafyası ………………………………………………..10 II. Pahhuwa ……………………………………………………………………... ..15 II. 1 Hitit Yazılı Kaynaklarında Pahhuwa …………………………………........15 II. 2. Pahhuwa Krallığı’nın Tarihsel Gelişimi……………………………….......16 II. 3. Çivi Yazılı Hitit Kaynaklarında Pahhuwalı Mita Metni’ne Ait Otografi ve Yayın Bilgileri………………………………………………..21 II. 4. İçerik olarak Pahhuwalı Mita Metni’nin (KUB XXIII 72 + KUB XL 10 + KBo L 66 + KBo L 216 + KBo L 218) Ana Hatları…………………...23 II. 5. Pahhuwalı Mita Metni (KUB XXIII 72 + KUB XL 10 + KBo L 66 + KBo L 216 + KBo L 218)…………………………………. .27 II. 6. Tarihlendirme……………………………………………………………..39 I II. 7. Pahhuwalı Mita Metni Kapsamında Cereyan Eden Olayların Coğrafyası………………………………………………………………….44 II. 7. 1. KUR URU Pahhuwa…………………………………………………..44 II. 7. 2. URU Alatarma……………………………………………………….....49 II. 7. 3. URU Arhita………………………………………………………….....49 II. 7. 4. URU Duggamma (Dukkamma/Tukkamma)…………………………...50 II. 7. 5. URU He/inzuta………………………………………………………...53 II. 7. 6. KUR URU Išuwa………………………………………………………56 II. 7. 7. KUR URU Kummaha……………………………………………….....57 II. 7. 8. URU Pitteyariga………………………………………………………..58 II. 7. 9. URU Šullamma………………………………………………………...60 II. 7. 10. URU Timmiya………………………………………………………...60 II. 7. 11. URU Watarušna…………………………………………………….....61 II. 8. Etnik ve Kültürel Yapı……………………………………………………..62 II. 9. Politik Organizasyon…………………………………………………….....70 III. Zubana/Súpána - Šuppína - Ṣupa (ne/i) / Šupa……………………………...73 III. 1. Toponim Etimolojisi Açısından Zubana/Súpána - Šuppína - Ṣupa (ne/i) / Šupa………………………………………………………......73 III. 2. Tarihsel Coğrafya………………………………………………………….74 II III. 3. Tarihsel Süreç İçerisinde Zubana / Súpána - Šuppína - Ṣupa (ne/i) / Šupa……………………………………………………………………......81 III. 4. İnanç Sistemi……………………………………………………………...87 IV. Zuḫma - Suhme - Suhne/i…………………………………………………......89 IV. 1. Tarihsel Coğrafya………………………………………………………...89 IV. 2. Siyasi Tarih…………………………………………………………….....91 V. Urartu Egemenliğinin Yukarı Fırat Bölgesi’ndeki Tarihsel Gelişimi…………………………………………………………………………..94 V. 1. Yazılı Kaynaklara Göre Yukarı Fırat Bölgesi’nde Urartu Egemenliği………………………………………………………....94 V. 2. Arkeolojik Verilere Göre Yukarı Fırat Bölgesi’nde Urartu Egemenliği………………………………………………………..107 VI. Sophene Krallığı……………………………………………………………...113 VI. 1. Tarihsel Arka Plan………………………………………………………114 VI. 2. Tarihsel Coğrafya……………………………………………………….115 VI. 2. 1. Sophene Kralı Zariadris’e Ait Asıl Topraklar…………………….120 VI. 2. 1. A. Sophene……………………………………………………..120 VI. 2. 1. B. Akisene……………………………………………………...120 VI. 2. 1. C. Odomantis…………………………………………………..121 VI. 2. 2. Sophene Kralı Zariadris Tarafından Kazanılmış Topraklar……....122 III VI. 2. 2. A. Akilisene…………………………………………………....122 VI. 2. 2. B. Antitoros Çemberindeki Ülke……………………………...123 VI. 2. 2. C. Belli Diğer Ülkeler…………………………………………123 VI. 3. Sophene Krallığı’nın Siyasi Tarihi……………………………………...124 VI. 3. 1. Sophene Krallığı’nın Ortaya Çıkışı ( Magnesia Savaşı ve Apameia Barışı)…………………………………………………..124 VI. 3. 2. Tarihsel Süreç İçerisinde Sophene Krallığı……………………...128 VI. 3. 3. Sophene Krallığı’nın Çöküşü…………………………………….130 VI. 3. 4. Armenia ve Roma Egemenliği Döneminde Sophene…………….132 VI. 4. Sophene Kentleri………………………………………………………..136 VI. 4. 1. Arsamosata……………………………………………………….136 VI. 4. 2. Karkathiokerta……………………………………………………138 VI. 5. Sophene’nin Kültürel ve Etnik Yapısı………………………………….139 VI. 5. 1. Yazılı Kaynaklar…………………………………………………139 VI. 5. 2. Onomastik Veriler……………………………………………….143 VI. 5. 3. Papirüs Belgeleri………………………………………………...145 VII. Tunceli - Bingöl Bölgesi’ndeki Tunç ve Demir Çağları ile Hellenistik Döneme Ait Arkeolojik Kalıntılar………………………………………...147 + IV VII. 1. Höyükler ve Düz Yerleşimler…………………………………………..148 VII. 1. 1. Dere Yerleşimi…………………………………………………..148 VII. 1. 2. Efkâr Tepe…………………………………………………….....149 VII. 1. 3. Kalecik Höyük ve Düz Yerleşimi……………………………….149 VII. 1. 4. Kaynar Höyük…………………………………………………...150 VII. 1. 5. Konaktepe/Göktepe……………………………………………...150 VII. 1. 6. Masürün Yerleşimi………………………………………………151 VII. 1. 7. Samantepe……………………………………………………….152 VII. 2. Kale Yerleşimleri ve Ulaşım Ağı ile İlişkili Yapılar…………………...153 VII. 2. 1. Anbar Kalesi……………………………………………………..155 VII. 2. 2. Bağin (Palin) Kalesi……………………………………………..158 VII. 2. 3. Bahçecik…………………………………………………………160 VII. 2. 4. Bingöl Dağı Yerleşimi…………………………………………..162 VII. 2. 5. Burmageçit Kalesi…………………………………………….....162 VII. 2. 6. Cankurtarantepe…………………………………………………163 VII. 2. 7. Eski Pertek Kalesi…………………………………………….....164 VII. 2. 8. Kale Yerleşimi…………………………………………………..166 VII. 2. 9. Kaleönü……………………………………………………….....167 VII. 2. 10. Kaletepe………………………………………………………...167 V VII. 2. 11. Kurmizak / Kurbizak Kalesi……………………………………168 VII. 2. 12. Masumu-Pak Kalesi……………………………………………170 VII. 2. 13. Mazgirt Kalesi……………………………………………….....170 VII. 2. 14. Mazgirt/Kaleköy Kalesi………………………………………..175 VII. 2. 15. Oğundu (Yuvacık) Kalesi………………………………………179 VII. 2. 16. Palu Kalesi……………………………………………………...180 VII. 2. 17. Rabat Kalesi……………………………………………………184 VII. 2. 18. Sebeterias Kalesi………………………………………………..186 VII. 2. 19. Sinan Kalesi…………………………………………………......187 VII. 2. 20. Til - Kale………………………………………………………..188 VII. 2. 21. Ulukale……………………………………………………….....189 VII. 2. 22. Vasgirt (Çalıözü)………………………………………………..190 VII. 2. 23. Yayladere (Holhol) Kalesi………………………………………192 VII. 2. 24. Zulümtepe……………………………………………………….194 VII. 3. Tapınaklar, Kaya Mezarları ve Diğer Arkeolojik Mekânlar……………….195 VII. 3. 1. Aslanyurdu……………………………………………………....195 VII. 3. 2. Derviş Hücreleri (İn Delikleri)…………………………………..196 VII. 3. 3. Gelin Odaları…………………………………………………….199 Sonuç ……………………………………………………………………………...202 VI Bibliyografya………………………………………………………………………212 Özet………………………………………………………………………………...271 Abstract…………………………………………………………………………….274 Haritalar - Resimler - Tablolar Ekler VII ÖNSÖZ Toplumlar kendi kimliklerini tanımlayabilmek ve devraldıkları kültürel mirası anlayabilmek için geçmiş ile olan bağlarına erişme gereksinimi duymaktadırlar. Geçmiş ile bağ kurulurken kullanılan en önemli araç hiç kuşkusuz tarih bilimi olagelmiştir. Bu yüzden genel tarih, insanlığın gelişimini bize öğretirken yerel tarih, genel içerisindeki yerel farklılıkları ya da benzerlikleri yansıtan bir ayna görevi görmektedir. Toplumların sosyo - kültürel yapısını oluşturan açık ya da örtülü unsurları ve geçmişte tarihe karışıp iz bırakan olguları anlayabilmek yerel tarih vazgeçilmez bir başvuru kaynağıdır. Bu nedenle daha çok yakın tarihiyle gündeme gelen söz konusu bölgenin uzak geçmişinin tatmin edici panoramasının olmaması bir eksiklikti. Dolayısıyla yaptığım bu çalışmayı Tunceli - Bingöl Bölgesi’nin uzak geçmişine ait yerel bir tarih denemesi olarak nitelendirmekteyim. Çalışma süresince çeşitli düzeylerde yardımlarını benden esirgemeyen pek çok insan oldu. Bu nedenle çalışmamın tamamlanmasında emeği geçen insanları anmadan geçmenin onlara karşı vefasızlık olacağı kanısındayım. Her şeyden önce, Tunceli-Bingöl bölgelerinin yerel siyasal tarihini belirleyen Eski Çağ krallıkları hakkında çalışmaya beni sevk eden ve gösterdiği engin bir anlayışla tez yazma sürecinde beni motive eden değerli hocam Prof. Dr. Turgut Yiğit’e teşekkür etmeyi bir borç biliyorum. Çeşitli konularda teze ilişkin yaptıkları katkılar dolayısıyla Prof. Dr. İrfan Albayrak’a, Doç. Dr. Ayşe Gül Akalın Orbay’a, Doç. Dr. Rafet Çavuşoğlu’na, Doç. Dr. Esma Reyhan’a ve Yrd. Doç. Dr. Sedat Erkut’a teşekkür etmeden geçemeyeceğim. Ankara Üniversitesi Erasmus programı kapsamında Fransa’da bulunan Universitè Michel de Montaigne Bordeaux III, Histoire de l’Art VIII antique et Archéologie bölüm başkanı ve Erasmus danışmanı Prof. Dr. Jacques Courtils’e çalışma yürüttüğüm üç ay boyunca Ausonius - Institut de Recherche sur l’Antiquité et le Moyen Âge kütüphanesinden yararlanabilmem için tanıdığı kolaylıktan dolayı şükran duygularımı sunuyorum. Bu