economie aan de randen van Nederland Trots, trend en traditie in de Achterhoek

TEKST Radboud Engbersen en Monique Kremer REPORTAGE FOTO HH / Merlin Daleman

Serie Economie De Achterhoek ligt, zoals de naam al zegt, voor veel aan de randen van Nederland mensen ergens afgelegen. Houd je van een rustige, Zuid, oost, noord, west – niet overal landelijke vakantie of van rockfestivals (Zwarte gaat het economisch even best. Nederland Cross), dan weet je de streek wel te vinden. De klimt uit het dal van de financiële crisis, Achterhoek doet niet direct denken aan innovaties maar de verschillen in het land zijn groot. en export. Onterecht, zo blijkt uit deze rapportage De werkloosheid is ongelijk verdeeld over over de streek van de verborgen kampioenen. de regio’s. Radboud Engbersen en Monique Niet elke krimpregio is hetzelfde: als je voortbouwt Kremer verkennen in op wat er al is, kan dat goed uitpakken. Een krim- de serie ‘Economie aan de randen van Neder- pende regio, zo leert de Achterhoek, kan uitstekend land’ de staat van de economie aan onze samengaan met economische innovatie. lands- en zeegrenzen. In deze tweede afleve- ring: de Achterhoek. ie de Achterhoek grondig kunnen verdiepen in de streek. En we gaan bezoekt, treft er voor een op pad met André Oosterink, werkzaam bij Achter- krimpregio opvallend hoek Agenda 2020, een organisatie waarin onderne- veel optimisme aan. mers, gemeenten en maatschappelijke organisaties Hoe kan een regio zo ver zich in 2009 hebben verenigd om de recessie het van booming Randstad hoofd te bieden. Whet toch relatief goed doen? Daarover spreken we Hospers vertelt op de Twentse Campus hoe hij, met Gert-Jan Hospers, die werkt als economisch werkzaam bij het ministerie van Economische geograaf aan de Universiteit Twente en daarnaast Zaken in Den Haag, ooit op de trein stond te wach- als hoogleraar city- en regiomarketing aan de ten en iemand naast zich hoorde zeggen: ‘Enschede, Radboud Universiteit Nijmegen. De Achterhoek je zou er maar naartoe moeten.’ Hospers: ‘En ik ligt daar precies tussenin en daarom heeft hij zich dacht: en ík heb er net zo’n zin in om ernaartoe

10 Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken NAJAAR 2015 nummer 3 Doetinchem: Borden langs de weg om jongeren te interesse- ren in de Achterhoek te blijven of zich daar te vestigen

te gaan!’ Wat is de betekenis van een plaats voor helemaal binnen de economische geografische mensen, waar zit hem dat in?, vroeg hij zich af. Hij theorie: local buzz, global pipelines.’ heeft er zijn vak van gemaakt. Hospers verdiept Dat blijkt ook als we later die middag op bezoek zich in de betekenis van plekken voor mensen. In gaan bij Jürgen van Aalst (directeur JAWS, onderdeel een recent boek (2013) gebruikt hij daarvoor het van Kaak Group B.V.) in Terborg. Daar staat een begrip ‘topofilie’: de liefde voor een plek. ‘Mij krijgen van de fabrieken van de Kaak Group B.V., een grote ze hieruit niet weg’, bekent hij later in het gesprek, internationale producent, machinebouwer van sprekend over de kwaliteit van leven in het oosten complete (klantspecifieke) productielijnen voor van het land. ‘Ook al zijn er voor mij in de Randstad bakkerijen. Hema-broodjes, Bolletje-beschuitjes, Dr. interessante vacatures. Ik ga er niet naartoe. Steeds Oetker-pizza’s − ze rollen allemaal van een produc- als ik terugkom uit de Randstad heradem ik.’ tielijn van dit bedrijf. De Nederlandse markt is voor hen maar klein. Het familiebedrijf (vierde generatie) Knutselende Willie Wortels heeft vestigingen in verschillende Europese landen Het tempo van het dagelijks leven mag misschien (o.a. Duitsland, Engeland, Frankrijk, Italië) en wat lager liggen in krimpregio Achterhoek dan bedient, naast heel Europa, verre internationale elders, op het punt van economische dynamiek markten (o.a. China, Afrika, Noord- en Zuid-Ame- excelleert de streek. De Rotterdam School of rika, Australië, Midden- en Verre Oosten, Verenigde Management classificeert de regio na Eindhoven als Staten, Saoedi-Arabië). In Terborg werken zo’n 450 de meest innovatieve streek van Nederland. Weinig man; 400 vast, 50 flexibel. mensen weten dat. Dat komt, vertelt Hospers, Oosterink wijst later in de auto op de nieuwe fabriek omdat je er geen grote hightech-bedrijven met grote van 24/7 Tailorsteel in Varsseveld met vestigingen laboratoria aantreft, ‘maar vooral mensen die op in Winterswijk en Bremen. Het bedrijft snijdt met een bedrijventerrein lopen te knutselen’ − ‘Willie lasertechniek buizen en platen. De klant kan online Wortels’ en ‘uitvinders’ noemt hij ze ook. Hij typeert zijn opdracht en gewenste leverdatum invoeren, de Achterhoek als de ‘streek van de verborgen krijgt direct de kostprijs te zien en bij akkoord wordt kampioenen’. Geen bedrijven dus als ASML, die het product geproduceerd en geleverd. Dit hele iedereen kent en waarbij iedereen zich wat kan proces is geautomatiseerd, zonder tussenkomst van voorstellen, maar wel bedrijven die tot de top van de mensen. Het grootste gedeelte van het personeels- Nederlandse maakindustrie behoren en producten bestand werkt daarom aan de ontwikkeling van maken die wereldwijd gewild zijn. Broedmachines, software. Oosterink: ‘Toen hij hier startte, hadden stemmachines, 3D-staalprinters, een bags handling veel mensen vraagtekens bij de plannen van de line die zonder fysieke inspanning juten zakken initiatiefnemer van 24/7 Tailorsteel. Is hier wel uit containers lost, melkrobots, luchtwassers voor vraag naar? Dat kunnen ze in China toch veel goed- varkensstallen. Hospers: ‘De Achterhoek past koper? Maar het is een enorm succes, en ondanks

Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken NAJAAR 2015 nummer 3 11 REPORTAGE

het gerobotiseerde productieproces werken er kunnen hier zo een baan krijgen.’ zo’n honderd mensen. Er wordt steeds weer nieuw Hospers wijst erop dat de werkloosheid in de Achter- personeel aangetrokken.’ hoek beperkt is en dat je krimpregio’s niet over één kam moet scheren. De arbeidsmarktproblematiek Waarom lukt het zo goed in de Achterhoek? Tegen- in krimpregio’s kan zeer verschillen omdat de struc- woordig spreekt men graag van het DNA van een tuur van de economie steeds anders is. Hij pakt een streek (‘ de maakindustrie zit in het DNA van een recent exemplaar van het tijdschrift Geografie erbij streek’), maar Hospers maakt liever gebruik van en wijst op een artikel waarin vier categorieën de trits ‘trots’, ‘trend’ en ‘traditie’. Daar moet je op krimpregio’s worden onderscheiden (Leemans voortbouwen. Kijk naar de wortels van de Achter- e.a. 2015). In het geval van de Achterhoek is er hoekse maakindustrie. Op de schrale gronden van sprake van een ‘stille arbeidsmarkt’: relatief weinig deze ooit zeer kinderrijke ‘achterhoek’ van het land werklozen, maar ook gemiddeld weinig uitstaande is de nijverheid opgebloeid. Vooral de ijzerindustrie vacatures. maakt door het aanwezige ijzerhoudende gesteente Wel is er sprake van een kwalitatieve mismatch. vanaf de achttiende eeuw furore. IJzergieterijen Het is lastig om jongeren met een technische komen op. Een van de bekendste is de DRU in Ulft. achtergrond naar de Achterhoek te verleiden. In de Met hulp van de in Slochteren ontdekte gasbel groeit maakindustrie zijn er zowel op mbo- als op hbo- de DRU uit tot de grootste werkgever in de streek. niveau personeelstekorten. De hightech-bedrijven Er worden onder meer gashaarden, kachels, in de Achterhoek hebben volgens Hospers last van auto-onderdelen en badkuipen gemaakt. Heel wat hij het ‘Intel Inside-syndroom’ noemt. Intel bekend is het onverwoestbare keukenemaille. De is een onmisbaar ingrediënt om computers op te huidige maakindustrie bouwt op deze traditie voort. starten, maar ‘het’ zit ergens onzichtbaar verborgen, Dat zien we terug in het gigantische industriële je kunt het niet in de winkel kopen en het spreekt complex van de oude DRU-fabriek, inmiddels alle- dan ook weinig tot de verbeelding. Jonge mensen maal erfgoed. Je kunt er naar de film, ijs eten en in de zijn geneigd deze bedrijven als ‘niet-sexy’ opzij te oude badkuipfabriek staan hippe lofts te koop. Hier schuiven en vervolgens buiten de regio een baan te De term ‘Achterhoek’ is ook het ICER gevestigd (Industrie, Cultuur, Educa- zoeken, aldus Van Aalst van JAWS. Er bestaan allerlei duikt op in een gedicht tie, Recreatie); uitgesproken verwijst het naar het verouderde beelden over zwaar, vies en vuil werk. van dominee Willem woord voor ijzer in de spreektaal van de Achterhoek In de Achterhoek wordt er van alles gedaan om Sluyter uit de zeven- (‘iezer’). Het ICER is niet alleen een publieksattractie jonge mensen aan de techniek te binden. Van Aalst: tiende eeuw: ‘Waer om de Achterhoekse innovatieve maakindustrie ‘Ik durf wel te zeggen dat de samenwerkingsrelatie iemant duisent vreug- onder de aandacht van vooral jongeren te brengen, tussen onderwijs en ondernemers nergens zo goed den soek / Mijn vreugt maar ook een plek waar het Achterhoekse bedrijfsle- is vormgegeven als hier in de Achterhoek.’ Het is in dees’ achter-hoek’. ven samenkomt. Bij het ICER worden we rondgeleid bedrijfsgerichte mbo-onderwijs wordt betaald door Er bestaat eigenlijk door Martin Stor, kennismakelaar van Achterhoek het Achterhoekse bedrijfsleven. De bedrijven dragen niet één Achterhoek; Agenda 2020. Hij benadrukt dat er nog een belang- allemaal contributie af om deze bedrijfsleergangen goed beschouwd zijn er rijke succesfactor is: het Achterhoekse bedrijfsleven mogelijk te maken, daarnaast betalen de bedrijven twee. De mensen in het heeft een sterke binding met de streek, ook al de stagevergoeding niet aan de studenten maar oosten en noorden van opereren ze op mondiale markten. Ze hebben hart aan de school. Zo worden de opleidingen voor de Achterhoek oriën- voor hun streek, ze willen híér hun bedrijf hebben. jongeren gefinancierd. Van Aalst zou wel graag zien teren zich op Twente Met Stor lopen we door het gebouw, we passeren dat bedrijven zich beter gingen verkopen aan jonge en lezen de Tubantia. In museale ruimten met oude machines en nostalgisch mensen. ‘Zet jezelf als bedrijf op de kaart, werk aan de regio rond de Oude keukenemaille, en belanden uiteindelijk in een employability voor medewerkers. En hij somt vervol- IJssel spreken ze met de lokaal waar met een zeer kostbare 3D-metaalprinter gens, zoals meer mensen die we die dag spreken, de Achterhoekse ‘zachte wordt gewerkt. De laatste staat symbool voor de voordelen van de Achterhoek op: ‘We hebben geen g’ en zijn de mensen innovatiekracht van de huidige smart industry. files, de woningen zijn betaalbaar, je koopt hier gericht op Arnhem. De voor 2,5 ton een vrijstaand huis, je kunt hier prima gemeenten Zutphen en Krimp en werk hetzelfde salaris verdienen als in de rest van het Lochem horen er soms Hebben de bedrijven in de krimpregio geen last van land. Wat hebben we niet? We hebben geen Carré en wel en soms niet bij. De het wegtrekken van bewoners? Van Aalst van de geen Heineken Music Hall, maar wél een hele mooie twee gemeenten zitten Kaak-groep vertelt: ‘Wie bij ons werkt, gaat er nooit schouwburg in Doetinchem en de DRU in Ulft.’ bijvoorbeeld niet in meer weg.’ Waarom? Van Aalst: ‘Door de persoon- Onderweg laat Oosterink ook het minder fraaie het bestuurlijk overleg lijke aandacht; onze mensen zijn ons belangrijkste gezicht van de krimp zien, zoals de leegstaande Achterhoek Agenda kapitaal.’ Wat ook helpt, is dat de lonen op hetzelfde stukken winkelstraat en de lege agrarische opstal- 2020. De beleefde niveau liggen als bij de grote bedrijven in de Rand- len. We spreken in Aalten wethouder Kok. De Achterhoek en de stad. Toch moet de Achterhoekse maakindustrie wethouder leidt ons door het centrum van het dorp bestuurlijke Achterhoek tot in Düsseldorf personeel halen omdat er onvol- en wijst ons op de noodzaak van keuzes in regionaal is niet altijd dezelfde. Er doende adequaat geschoolde technici in de eigen verband. Waar kan nog gebouwd worden, welke wonen ongeveer 300.00 regio te krijgen zijn. Van Aalst: ‘Lassers, frezers, scholen en bedrijfslocaties kunnen blijven bestaan, mensen. draaiers, kanters, constructiebankwerkers − ze voor het behoud van welke stukken winkelstraat

12 Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken NAJAAR 2015 nummer 3 moet je vechten? De wethouder laat trots de gemakkelijk over grensoverschrijdende samen- ‘De verfraaiing van het centrum zien. Het historische werking en grensoverschrijdend werken wordt stadhuis is deels opgeknapt en krijgt binnenkort gesproken. Hospers: ‘De overwinning ligt niet in Achterhoek een moderne uitbouw. Sierbestrating markeert het Duitsland. Zo makkelijk is het niet om zaken te centrum. De bestrating materialiseert een van de doen met Duitsland als je de taal niet kent. Niet kan zich beter noodzakelijke keuzes waar hij op hamert. Binnen de iedereen vindt het leuk om met Duitsland te werken. manifesteren grens maakt het bestuur zich sterk voor een leven- Er zijn hier genoeg mensen die nooit in Duitsland dige compacte kern; daar waar de sierbestrating komen, behalve misschien om een keertje te tanken. als buitenwijk stopt, is het voor winkeliers afsterven of overleven Je praat ook niet op dezelfde ooghoogte. Niet als op eigen kracht. het gaat om bedrijven, en bestuurlijk ook niet. De van Enschede commissaris van de koning in Gelderland vertegen- en Arnhem/ Niet alles zelf doen woordigt 2 miljoen mensen. In de buurprovincie, De innovatieve maakindustrie biedt geen oplossing Noordrijn-Westfalen, wonen 17 miljoen mensen. Nijmegen dan voor alle krimpvraagstukken. Wie geen talent of De praktische en juridische obstakels waar nu zo zin heeft om emplooi te vinden in de techniek, zal ingewikkeld over wordt gedaan, daar kom je wel uit. als een soort buiten de regio zijn of haar weg moeten zoeken. Zo Maar vertrouwen opbouwen, in elkaar investeren, Asterix en is er in de Achterhoek een academische pabo-oplei- is lastiger. En bedenk ook: twee zieken maken geen ding, maar degenen die daar afstuderen, zullen echt gezonde. Aan de andere kant, in Duitsland, zijn ook Obelix van de elders in Nederland op zoek moeten naar een baan. economische problemen. Je moet elkaar als regio’s Dat laatste is ook niet per definitie een probleem. wat te bieden hebben. Regionale samenwerking over Achterhoek Want wat niet werkt, zegt Hospers, is om te denken grenzen is dus maatwerk. Ook op dat punt is het hier the place to be dat je als regio alles zelf moet hebben. ‘We willen echt heel anders dan in bijvoorbeeld Zuid-Limburg, een eigen hbo-instelling in Doetinchem, zeggen de waar Heerlen, Maastricht en Aken complementair te maken’ Achterhoekers vaak. Maar je doet er verstandig aan aan elkaar zijn. Je moet echt goed naar de regio bij krachten buiten je regio aan te haken. De Achter- kijken.’ hoek kan zich beter manifesteren als buitenwijk van ‘Natuurlijk moet je kijken naar nieuwe trends, maar Enschede en Arnhem/Nijmegen dan als een soort het is ook goed om trots te zijn op wat er al is. Kijk Asterix en Obelix van de Achterhoek the place to be bijvoorbeeld naar het Ruhrgebied’, zegt Hospers. te maken.’ De universiteiten van Twente, Nijmegen ‘Jarenlang heeft men daar gezegd: we zijn helemaal en Wageningen zijn vanuit de Achterhoek goed te niet meer een gebied van kolen en staal, we hebben bereizen. Hospers: ‘Waarom geen Campus Doetin- ook een heleboel kastelen en het is hier ook nog chem als dependance van de omliggende univer- eens heel groen. Dat werkte niet. Mensen geloofden siteiten en hogescholen?’ Hij vertelt dat er steeds het niet. Tot mensen zeiden: we weten dat het een meer connecties zijn met de Universiteit Twente, de industrieel gebied is, maar het is wel een heel uniek Radboud Universiteit en de Hogeschool van Arnhem gebied. En vervolgens is er een relatie gelegd tussen en Nijmegen. Zo is in Winterswijk in een oud pand industrie en cultuur. Dat was wél geloofwaardig. En het Work Innovate Center (WIC) gehuisvest, waar nu worden de bewoners weer trots op het gebied en elk jaar twaalf studenten uit de regio stage lopen het industriële erfgoed. Nu nemen ze bezoekers mee en praktische vragen van bedrijven oppakken. naar een oude mijn of hoogoven, want nergens is Hospers: ‘Je hoeft echt niet alles zelf te willen. Als je dat zo indrukwekkend te bezichtigen.’ Hospers wijst maar goede verbindingen weet te leggen.’ voorts op Beieren (‘laptop en Lederhose’) en Barce- Hospers plaatst daarbij wel de volgende kant- lona, streken waar regionale trots, gevoel voor tradi- tekening: ‘Nu is er de hoop dat de nieuwe snelle tie en modernisering hand in hand gaan. ‘Als regio is verbinding tussen Enschede en Doetinchem (de je traditie en geschiedenis je enige anker, met de rest N18) meer economische activiteit brengt, maar kan je je niet onderscheiden. Daarom hebben new evengoed kan het betekenen dat nog meer mensen towns als Zoetermeer, Nieuwegein en Almere zo veel uit de Achterhoek in Enschede gaan werken. Maar moeite om hun eigenheid en economisch profiel te dat geeft toch niets?! Wat is er nu erg als mensen wel definiëren. Want waar moeten ze beginnen? Voor in je regio wonen, maar niet in je regio werken? Van krimpregio’s en voor regio’s in het algemeen is het de Nederlanders woont 50 procent in een andere belangrijk om voort te bouwen op wat er al is en daar gemeente dan waar ze werken. Wat maakt dat uit? vervolgens een moderne twist aan te geven, zonder Radboud Engbersen Investeer in fraaie woonmilieus en in snelle glas- jezelf ongeloofwaardig te overschreeuwen.’ is werkzaam bij vezel zodat mensen hier graag wonen en ook thuis Platform31, Monique kunnen werken. Ik ben erg voor meebewegen. Je kan Kremer was verbon- een trend niet keren. Het is beter aan te sluiten bij den aan de WRR en sterkere krachten. Slimmere netwerkkracht in plaats Literatuur sinds september 2015 van stoere agglomeratiekracht.’ • Hospers, Gert-Jan, Geografie en gevoel: wat plekken met ons bijzonder hoogleraar doen. Assen: Van Gorcum, 2013 Actief Burgerschap • Leemans, Paul, Frans Boekema & Frits Oevering, Die netwerkkracht strekt zich niet automatisch uit Regionaal maatwerk op de arbeidsmarkt. Geografie, aan de Universiteit over buurland Duitsland. Hospers vindt dat er te jrg. 24, nr. 6, p. 26-29, juni 2015 van Amsterdam.

Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken NAJAAR 2015 nummer 3 13