laveren in 3 kunststromingen oorwoord roemde ontwerpers die Nederland rijk is geweest op het gebied van binnenhuisarchitectuur, onderwijs, typografie, architectuurkritiek, fotografie en industriële vormgeving.

Uiteindelijk is Piet Zwart door de bNO (beroepsvereniging van Nederlandse ontwerpers) met een aanzienlijke meer- In dit werkstuk wil ik de carriëre van Nederlandse fo- derheid van stemmen uitgeroepen tot de meest invloedrij- tograaf, boekbandontwerper, typograaf en industrieel ke Nederlandse ontwerper van de twintigste eeuw. Zoals ontwerper Piet Zwart belichten vanuit de zes invalshoe- hierboven al beschreven staat werd hij vooral geroemd ken. Deze invalshoeken zijn door elkaar heen belicht en om zijn veelzijdigheid en om de invloed die zijn werk tot ook niet als zodanig omschreven omdat ik het belangrijk op de dag van vandaag nog heeft. Zwart beschouwde vind dat dit stuk vanuit geschiedkundig oogpunt wordt zichzelf niet zozeer als vormgever. Op zijn visitekaartje geschreven. Om een goed beeld te krijgen van Piet Zwart presenteerde hij zich liever als architect, ook al heeft hij op iNh. heb ik me eerst toegelicht om -welliswaar beknopt- zijn architectonisch gebied niet veel invloed gehad. Veel meer dan het ontwerp van een winkelpui in Den Haag, een ate- voorwoord 03 levensloop en carriëre te omschrijven. Hierin beperk ik lierwoning en wat vakantiehuizen zijn er niet geregistreerd het leven van 05 mij tot het werk van Piet Zwart als binnenhuisarchitect en en bewaard gebleven. Men zou hem eerder typotect kun- het Russisch contructivisme 09 typograaf. De latere en opzichzelf staande fotografie van nen noemen, een samenvoegsel van de professies van invloeden van het dadaïsme 11 Piet Zwart laat ik buiten beschouwing, ondanks dat het typograaf en architect. In latere jaren heeft hij zijn titula- Zwart en de NKF 11 wel aan bod komt op het moment dat Zwart gebruik gaat tuur enigzins bijgesteld, maar ook toen verkoos hij de titel 14 maken van fotogrammen en fotomontages. Niet omdat ‘vormingenieur’ of ‘vormtechnicus’ boven die van ontwer- wetenschap en techniek 16 deze niet interessant zou zijn, maar om het werk enigzins per. We kunnen stellen dat tussen 1920 en 1940 de meest NKF als opdrachtgever 17 te kaderen en ik anders te diep de twintigste eeuw in ga. karakteristieke en vruchtbare jaren voor het werk van Piet intercultureel 18 Het bijzondere van de carriëre van Zwart is dat hij vier Zwart zijn geweest. Piet Zwart fungeerde als vernieuwer. esthetica 19 kunststromingen heeft ‘doorlopen’; , het Russisch Niet alleen door zijn baanbrekende typografische en pro- nawoord 20 constructivisme, het dadaïsme en op latere leeftijd zijn rol ductontwerpen, maar ook in woord en geschrift. bronnen 22 als docent aan het instituut Bauhaus. Alle vier de stromin- gen hebben invloed gehad op het werk van Zwart, ook al Zo stelde hij: ‘Nieuwe vormgeving -de elementaire- wordt beweert hij stellig dat hij zich nooit heeft geconfirmeerd niet gemaakt en niet ontdekt door individuen’1 Met deze aan de stellingen die daaraan verbonden waren. Hier uitspraak doelde hij op de primaire rol die de techniek in heb ik me gedeeltijk ook door laten leiden. Daarna heb ik het moderne ontwerpproces zou moeten vervullen. Al me beziggehouden met het beschrijven van één van zijn eerder had Zwart niet onder stoelen of banken gestoken werken die hij maakte aan het begin van de 19e eeuw, dat hij vond dat ontwerpers geen kunstenaars zijn. Nog in namelijk de NKF brochure. Ik wil deze brochure als ‘work datzelfde jaar toen hij met fotografische middelen enkele of art’ belichten omdat mijns inziens hier alle vormen van postzegels voor de toenmalige PTT ontwierp, gaf hij te typografie waar Zwart een belangrijke rol in heeft ge- kennen dat de zegels bovenal een uitdrukking waren van speeld in de geschiedenis van de Nederlandse typografie hun eigen tijd en niet van de ontwerper in kwestie. De in samen komen. vorm ontwikkelt vanuit de individu had volgens Zwart geen bestaansrecht in de moderne productiewereld, net Piet Zwart werd geboren in het jaar 1885 in Zaandijk. Dit zo min als dat een ontwerp de uitkomst mocht zijn van was ook het jaar dat Vincent van Gogh zijn ‘Aardappele- strenge theoretische wetten. Goede vormgeving was in ters’ schilderde en het tweede deel van Das Kapital van Zwarts optiek een logisch voortvloeisel van een ‘zuivere Karl Marx uitgegeven werd. In de jaren die hierop volgden levenshouding’. Zwart was een eenling die zich niet prettig heeft Piet Zwart zich ontwikkeld tot een van de meest be- voelde in een bepaald hokje gestopt te worden. Toch heeft

1Geciteerd in: Rasch 1930, p.108 Piet Zwart, vormingenieur1885 -1977 Piet Zwart en het gezicht van Bruynzeel’s potloden industrie

3 hij welliswaar met tegenzin gewerkt in een internationale Willem van Eeden(1829 -1901) en ‘de Rein- groep van reclamevormgevers rond Kurt Schwitters (1887 Leven beweging’ van Prof. dr. J. van Rees - 1948) in 1927. Ondanks dat Zwart veel contacten onder- 1854 -1927), wat ging over de geheel- hield met constructivisten, dadaïsten en Bauhausmensen IET ZWART onthouding, het veganisme en antimili- en hij veel samenwerkte met Stijl-leden als de architect tairisme. Maar ook de theosofie had zijn Jan Wils (1891-1972) en schilder, tekenaar, beeldhouwer, belangstelling. Het lezen van filosofische kunstnijverheidontwerper, reclame en grafisch ontwerper werd, zoals al gezegd, op 28 mei 1885 boeken bracht hem uiteindelijk bij Marx en Vilmos Huszár (1884-1960), voelde Zwart zich niet thuis geboren in Zaandijk, waar zijn vader Pieter de betekenis van het socialisme. Hieruit in ‘groepen’ of collectieven en wilde zich niet conforme- Zwart bedrijfsleider was bij een olieslage- groeide het bewustzijn dat er in zijn optiek ren aan groepen als de Amsterdamse School en de Stijl, rij. Het polderlandschap rond de Zaan en eerder een sociale dan een artistieke taak waarvan hij vond dat deze een te sterke esthetische ge- de daar heersende industrieën met zijn was weggelegd voor de kunstenaar. Dit Anoniem, Pieter Zwart, vader van Piet Zwart, ca 1880 richtheid hadden. Zwart was een eenling die er zijn eigen geschiedenis die ver teruggaat tot in de zien we later in steeds sterkere vorm terug gevonden waarheden op na hield. Tegelijkertijd hoorde hij Kurt Schwitters, London 1944, Nine Portraits 17e eeuw, hebben Zwart in zijn leven in in de beschouwingen van Piet Zwart. wel bij de groep mensen die op dat moment het culturele belangrijke mate beïnvloed. Zo had in de klimaat beheeste. Vanaf het begin van zijn creatieve loop- 18de eeuw de Zaanse gemeenschap een Piet Zwart omschrijft de Rijksschool voor baan verwonderde hij vaak critici en vakgenoten door het vroeg kapitalistische structuur van kleine kunstnijverheid als gewoon een grote ruim- roer soms radicaal om te gooien en in te spelen op een bedrijven met de bijbehorende speculatie te onder het dak van het Rijksmuseum, vormentaal en beeldprincipes die elders in de wereld de en handel. Deze ondernemers hadden een met hier en daar schotten. Er waren alle kop op staken. Specifiek het Russische constructivisme sterke interesse voor technische verbete- mogelijke afdelingen, maar niet helemaal volgde hij op de voet en vermengde deze vorm in zijn ringen in hun bedrijven. Zwart had, net als gescheiden. De studenten konden van eigen werk deze ondernemers, een diepgaande inte- de ene afdeling naar de andere lopen. Dit resse voor de techniek. ‘Hoe zitten dingen werd dan ook door Zwart veel gedaan. De Anoniem, portretfoto van in elkaar?’ en ‘Hoe is het gemaakt?’ waren docenten die les gaven op de school wa- Trijntje Boot, moeder van Piet Zwart, ca 1880 voor hem belangrijker dan ‘Hoe ziet het er ren mensen uit de praktijk. Zwart schrijft in uit?’. Tegelijk had Zwart een diepgaande 1970 hierover: ‘Al deze mensen heb- interesse voor de natuur. Ook daar kwam ben het heel druk. Heel erg. Kromhout zijn observerend vermogen weer aan bouwde het Americain Hotel en Sturm bod. Dit is ook terug te zien in zijn vroege was een hartstochtelijk jager en dat nam tekeningen en schetsen van verschillende veel tijd in beslag. Er waren tijden dat Isaac Israëls (1865–1934), portret van architect planten en bloemen en foto’s. Zijn vader we weken geen leraar zagen’.2 Met ‘we’ Jan Wils, 1930, olieverf op canvas, 51 cm x 45.5 cm, Nederlands Architectuur Instituut, had enige bedenkingen bij de keuze van doelt Zwart op onder andere zijn klasgeno- zijn zoon om onderwijs te gaan volgen aan ten Siem de Heer(1885-1970), Daan Hoek- de Rijksschool voor Kunstnijverheid, geves- sema (1879-1935), Jac. Jongert (1883-

tigd in het Rijksmuseum te Amsterdam. 1942) en N.P. de Koo (1881-1960). Volgens Anoniem, Geboortehuis van Het idee om je brood te verdienen met een Piet Zwart heeft dit groepje zich op eigen Piet Zwart te Zaandijk penseeltje vond hij moeilijk te verteren en kracht ontwikkeld, zonder inmenging van heeft hij een aantal malen geprobeerd Piet bovenaf en vastomlijnd theoretisch kader. op andere gedachten te brengen, tot en Misschien wel juist door het gebrek hier- met het leren spelen van viool. Piet heeft aan gaat Zwart overal graag ‘neuzen.’ Zo dat uiteindelijk ook gedaan, ware het niet legt hij zich toe op anatomisch tekenen en dat hij er uiteindelijk nooit zijn brood mee is hij veel te vinden op de andere afdelin- heeft verdiend. In de jaren 1902 tot 1907, gen binnen de school. In die tijd had je de toen hij leerling was aan de Rijksschool afdelingen ‘Bouwkundige vakken’, ‘Beeld- voor Kunstnijverheid, kwam Piet Zwart houwkundige vakken’, ‘Schilderkunstige onder invloed te staan van de idealistische vakken’ en ‘Kunstnaaldkundige vakken’,

Anoniem, Vilmos Huszar, afkomstig uit en sociale ideeën die er toen heersten. Het waar hij batikt, meubels maakt en koper De Stijl, 5e jaargang, nr. 12 (december Anoniem, Piet Zwart met viool, 1922): p. 197. datum 1922 werk van psychiater en schrijver Frederik drijft. In die tijd werkt hij ook veel in zijn 1905

Piet Zwart, vormingenieur1885 -1977 Piet Zwart, vormingenieur1885 -1977 Piet Zwart en het gezicht van Bruynzeel’s potloden industrie Piet Zwart, 1885-1977 http://nl.wikipedia.org/wiki/Vilmos_Huszár http://www.pietzwart-online.nl/4.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Kurt_Schwitters http://nl.wikipedia.org/wiki/Frederik_Willem_van_Eeden http://nl.wikipedia.org/wiki/Jan_Wils_(architect) http://nl.wikipedia.org/wiki/Jacob_van_Rees 5 ouderlijk huis in Wormerveer, waar school voor meisjes te Leeuwar- toestanden, bepaald en geleid door nieuwe productie- hij gewoon blijft wonen terwijl hij den. Naast dat hij daar les gaf middelen, nieuwe inzichten in het geestelijk gebeuren, in Amsterdam op school zit. Hij werd hij in 1912 in de avond-uren nieuwe idealen. (...) En zo zult ge in de maatschappe- ontwerpt daar voor eigen gebruik leraar ontwerpen aan de plaatse- lijke verhoudingen van onze tijd dezelfde strijd vinden een weeftoestel en een buitenezel- lijke MTS. Hij ziet kans om naast die ge in de maatschappelijke verhoudingen ervaart. tje. In de vijf jaar dat Piet Zwart in het lesgeven zowel voor zichzelf Ook daar chaos in plaats van gebondenheid, stijlloos- Amsterdam de studierichting schil- als ook in opdracht ontwerpen te heid bij ontstentenis van levensstijl, begripsverwarring deren en decoratieve kunst door- maken. Van het bestuur van de wijl onze cultuur harmonueuze eenheid niet kent. (...) loopt, maakt hij talloze studies van huishoudschool krijgt Zwart in 1911 In plaats van de schoonheid van de oorspronkelijke bloemen. De meeste werken zijn de opdracht om enkele lokalen kunstwerken ontstaat een schijnschoonheid; in plaats natuurgetrouwe weergaves, die opnieuw in te richten en ontwerpt van monumentaliteit treedt schijnmonumentaliteit; de geen enkele decoratieve richting hij stoelen die een solide construc- aesthetische beelding wordt tot aesthetische formule.

Rijksschool voor kunstnijverheid, Amsterdam; vertonen. Toch is dit niet de koers tie hebben en waarvan de poten Nog verder kan dit proces zich voltrekken, zoals we voorste rij rechts: Daan Hoeksema; achterste rij tweede van links: Siem de Heer, derde van links: die architect Willem Kromhout opzettelijk wijduitstaand zijn, zodat blijkbaar in onze dagen meemaken. Dat namelijk de N.P. Koo, uiterst rechts: Piet Zwart, ca 1906 (1864-1940) op de school doceert. de stabiliteit wordt vergroot. Detail Anoniem. Dr. H.P. Berlage. Bouwmeester, foto, Afkomstig uit: kunst bevrucht wordt door andere levensuitingen die Al in 1893 pleit Kromhout in een was het handvat wat in de rug van Bouwkundig Weekblad Architectura, [vol. 55], nr. 33, p. 338. echter in hun wezen al even separatistisch zijn als lezing voor een strenger gebruik de stoel zat, waarmee je de stoel zijzelf. Ge zult de kunstenaar zien duiken in de dogma’s van het ‘waarom’ bij het ontwer- makkelijk kon optillen en verzetten. waartoe de godsdienst verviel of in de zielige resulta- pen van meubelen, vlakdecoraties Zwart noemt dit zijn eerste meubel- ten en hypothesen waarin de wetenschap zich verloor en gebouwen. Zijn studenten leert ontwerpen. Op latere leeftijd zou of in de abstracties die de inhoud der wijsbegeerte hij om de uitvoering van levende Zwart met enige gêne over deze vormen. Of ge zult in een bepaalde volgorde nu dit, bloemen en planten te reduceren ontwerpen praten, gezien het feit dan dat kunstmiddel tot uiteindelijk doel verheven tot haast wiskundige proporties. hij zich in die tijd had laten verlei- zien; impressionisme, neo-impressionisme, cubisme, Het zoeken naar de essentie van den tot het maken van esthetisch futurisme, synchromisme, planisme, allen hebben vormen is daar een belangrijk ogende meubelstukken. een of ander kunstmiddel of uitdrukkingsmogelijk- onderdeel van, want alleen die valt heid op het altaar geheven. Dat is niet erg of ergelijk op een constructieve manier toe te In 1913 verhuist Piet Zwart van voor degene die er objectief tegenover staat. Hij zal foto Willem Kromhout afkomstig uit Bouwkundig passen in vlakke ornamenten. Die Leeuwarden naar Voorburg, om in in al deze uitingen de noodzakelijke uiting erkennen Weekblad Architectura, [vol. 55], nr. 19 (12 Mei Ontwerp stoel huishoudschool 1911-1912, Oost-Indische inkt 244 1934): p.169 werkwijze rekende definitief af met Delft bouwkunde te gaan studeren. x 202 mm van een geestelijk tragisch arme cultuur. Het zijn de het slaafs navolgen van de oude Door het uitbreken van de eerste noodzakelijke consekwenties van een tijdgeest die in klassieken. wereldoorlog moet hij zijn studie de kunstnijverheidssector in het teken van expressieve barensweeën ligt waaruit een nieuw ideaal geboren zal Gedurende de wintermaanden na een jaar onderbreken en wordt versierkunst: er worden grillige, asymetrische patronen kunnen worden’.3 geeft Piet Zwart in Wormerveer Zwart gemobiliseerd. Als hij in gebruikt. Zwart ontwerpt in die lijn veel textiel, maar ook twee tot drie keer per week les aan 1917 bovendien in financiële pro- meubels en behang. De motieven bestonden voorname- Zoals al in de inleiding omschreven staat leert Zwart in de plaatselijke ambachtschool. Na blemen terecht komt, is de archi- lijk uit bloem en plantenvormen die uitegvoerd werden in 1918 Jan Wils en de uit Hongarije afkomstige Vilmos Hus- het behalen van zijn akte moest hij tectuurstudie van de baan en wordt zwart, rood en paars. zar kennen. Jan Wils was vier jaar lang in de leer geweest zijn militaire dienstplicht vervullen. hij gedwongen zijn oude werk weer Na de Eerste Wereldoorlog breekt er een geheel nieuwe bij Berlage en had zich op dat moment net als zelfstandig Zwart is principieel dienstweigeraar op te pakken. Tot een jaar na het periode aan van sociale omwentelingen, nieuwe artistieke architect in Voorburg gevestigd. Wils had via Berlage ook en wordt daarom tijdens de mo- einde van de Eerste Wereldoorlog ideeën, andere opvattingen over de taak als kunstenaar. J.J.P. Oud (1890 -1963), Theo van Doesburg (1883 -1931), bilisatie 1914 -1918 ingedeeld bij 1919 staat het werk in het teken Bij Zwart uit zich dit in een ingrijpende heroriëntering. Alle Vilmos Huszar en Anthony Kok (1882-1969) leren ken- de geneeskundige troepen, waar van decoratie. De stilering die we niet-functionele aan ambachtelijke tradities gebonden nen. Hoewel Wils vanaf de oprichting van de Stijl lid was hij het tot de rang van korporaal ook in Hendrik Berlages (1856 uitingen van vormgeving zal hij voortaan bij zichzelf en geweest, verliet hij de groep omdat hij zich niet meer kon schopt. -1934) werk terugvinden, naast de bij anderen gaan bestrijden. De ‘nijverheid’ zal de ‘kunst’ vinden in de theorieën van de Stijlbeweging. Nu Wils, Na het vervullen van de dienstpicht constructieve elementen, was na overwinnen. Huszar en Zwart vlakbij elkaar woonden, zagen ze elkaar wordt Piet Zwart benoemd tot de jugendstil door veel architecten Hij schrijft: ‘Onze tijd wordt gekenmerkt door een veel op de Haagse Kunstkring. Er werd geëxposeerd, ge- Chrysanten, 1904, potlood en penseel in kleur op leraar tekenen en kunstgeschiede- en sierkunstenaars verder ontwik- discussieerd, aan muziek en toneel gedaan en er werden papier, 29,4 x 22 cm, collectie Gemeentemuseum geestdriftig verlangen naar verandering, geboren uit Den Haag. nis aan de Industrie- en huishoud- keld. De oorlogsperiode staat voor een groeiende ontevredenheid met maatschappelijke lezingen gehouden. Deze nieuwe contacten veroorzaakten

2Interview Piet Zwart met Kees Broos 1970, geciteerd in: Broos 1973, p6 3 Piet Zwart citaat uit Het Vaderland 1919 Piet Zwart, vormingenieur 1885 -1977 Piet Zwart, vormingenieur 1885 -1977 Piet Zwert, 1885-1977 Piet Zwart en het gezicht van Bruynzeel’s potloden industrie Piet Zwart, 1885-1977 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Willem_Kromhout_1.jpg http://www.pietzwart-online.nl/4.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Hendrik_Petrus_Berlage 7 grijs en rood. Ondanks hij zich absoluut bleef verweren te- taire, aan binnen-architectuur te gen nog een onbekende. gen de ‘regels’ die de stijlbeweging deponeerde, gebruikte stellen eisen.4e: zijn vormgeving Lisitzky is zoals hij het zelf zegt Zwart elementen die kenmerkend zijn uit de stijl. moet uit het moderne tijdsbe- bezig met de wisselwerking tussen Ook had Zwart vaak diepgaande discussies met Van wustzijn geboren zijn (waarmee schilderkunst en architectuur. Hij Doesburg die soms ontaarden in ruzies. Ondanks dat alle oude, verouderde en exoti- is daarin sterk beïnvloed door kun- Zwart zijn werk wel kon waarderen, vond Zwart dat Van sche, ondoorleefde stijlreminis- stenaar Malewitsch (1879 -1935) Doesburg zijn kunst vanuit een te picturale instelling wilde centies gebannen zijn). Binnen die samen met hem docent is aan vernieuwen en niet vanuit -zoals Zwart dat zag- technisch deze grenzen kan de kunstenaar de kunstacademie van Vitebsk. primair gestelde visie. Om dezelfde reden verwierp hij het heel de rijkdom van zijn persoon- Malewitch maakt zogenaamde uitsluitend decoratieve kleurgebruik. lijkheid kleurig laten leven of.... suprematistische schilderijen. Ontwerp voor een stoel, 1919, pen en penseel in kleur op papier, 18,5 cmx30,5 cm, collectie Gemeentemuseum Den Haag Zwart had in die tijd het meeste contact met de Stijlleden van zijn scheppende armoe blijk Dit zijn doeken die uitsluitend uit Huszar en Wils. In 1919 vraagt Wils, Zwart om tekenaar te geven. Want ook het in extenso geometrische vormen en heldere worden op zijn buro. Zwart zegt toe en blijft twee jaar lang voldoen aan de zuiverst gefor- kleuren bestaan. Deze vormen zijn werkzaam bij dit buro. Tijdens de werkzaamheden hadden muleerde eisen kan slechts dán volgens hem vormen vol energieke ze veel discussies over theorieën van De Stijl, over Ber- tot een kunstwerk leiden, indien geladenheid die als natuurkundige Anoniem, Gerrit Rietveld, Foto, 1927, afkomstig lage en over Frank Lloyd Wright (1867-1959), die bij hun uit De Stijl, 7e jaargang, nr. 79/84 (1927): p. 46. de levende, scheppende intuïtie atomen de immateriële werkelijk- op een voetstuk stond. Er was een nauwe samenwerking van de kunstenaar de motorische heid moeten verbeelden. Male- kracht vormt. Waar geen inner- witch noemt zijn stijl het suprema- lijke rijkdom is, daar resulteert tisme, en is in zijn ogen bij uitstek een tragische armoede. Kunst geschikt als kunst van de nieuwe komt van binnenuit, nimmer van revolutionaire maatschappij. Lis- buitenaf; de theorie kan hoog- sitzky heeft daar hetzelfde ideëen stens de correctie zijn, nimmer over maar voegt hier ruimtelijke het levende beginsel.’(...)4 architectonische elementen aan toe. In 1922 wijdt het tijdschrift

Anoniem, Theo van Doesburg in de Aubette, Straatsburg, 1927, het Russisch Wendingen een themanummer aan gepubliceerd in: De Stijl, [vol. 7], series XIV, nr. 79/84 (1927): pp. contructivisme Frank Lloyd Wright. De redactie 19/20. Er komt een moment dat Zwart kiest ervoor een omslag te gebrui- plotseling diagonale lijnen in zijn ken van Lissitzky. werk gaat gebruiken. Kunsthistorici Dit heeft impact bij leden van de

Anoniem, portret Frank Lloyd Wright,1954, hebben geen verklaring kunnen vin- Stijl en er wordt dan ook veel over locatie onbekend El Lissitzky zelfportret,1914, foto, locatie onbe- den wanneer en hoe (of door wie) gesproken. In het tijdschrift de Stijl tussen de ‘constructeurs’ en de ‘schilders’. Zo liet Wils en- kend Zwart zich heeft laten beïnvloeden. in april 1919 publiceerd Het Sovjet- kele van zijn interieurs door Van Doesburg en Huszar vol- Er worden verbanden getrokken commissariaat voor volksverlichting gens Stijl-principes van kleur voorzien, en maakten Zwart door de Amerikaanse Kunsthisto- een stuk waarin de kunstenaars en Huszar samen ontwerpen voor meubels en interieurs rica Nancy Troy, met de stoelen van Tatlin, Kandinsky, Malewitch en waarbij Huszar de kleuren voor zijn rekening nam. Gerrit Rietveld (1888 - 1964) en de Rodchenko hun gedroomde reorga- schilderijen van de Russische kun- nisatie van kunst en kunstbeleid Ook het ontwerpen van jaarbeursstands is Piet Zwart in stenaar El Lissitzky (1890 -1941). kenbaar maken. Zij maakten ken- 1919 niet onbekend. In het Elsevier’s Geïllustreerd Maand- Zwarts ontwerpen dragen plotse- baar dat het onderscheid tussen de schrift geeft hij formuleringen hoe een jaarbeursstand er in ling de kenmerken van Russisch verschillende kunstvakken afge- Anoniem, Antony Kok, foto,1927, gepubliceerd in: De Stijl. zijn ogen uit moet zien. Hij schrijft: constructivistische bouwwerken, schaft moest worden en dat het ‘Een jaarbeursstand heeft een zeer bijzonder wezen: maar wie of wat hem heeft bewo- volk tot de kunst moest worden een duidelijke heroriëntering in het werk van Piet Zwart, 1e: het feit van zijn tijdelijkheid moet duidelijk bewaard gen is moeilijk te zeggen. Op dat opgevoed zoals te zien is in de versobering van de vormen van zijn blijven. 2e: hij moet achtergrond zijn voor de te expo- moment is Lissitzky in de Stijlkrin- meubels. Voorbeeld hiervan is een stoel zonder enige de- seren artikelen en mag geen pretentieus doel in- en op- coratie, opgebouwd uit rechte stijlen in de kleuren blauw, annoniem, Kazimir Severinovich Malevich, 1935, zichzelf hebben. 3e: hij moet voldoen aan de elemen- foto, locatie onbekend

Piet Zwart, vormingenieur 1885 -1977 4 Piet Zwart citaat uit Het Vaderland 1919 Piet Zwert, 1885-1977 Piet Zwart, vormingenieur 1885 -1977 http://nl.wikipedia.org/wiki/Jacobus_Johannes_Pieter_Oud Piet Zwart, 1885-1977 http://nl.wikipedia.org/wiki/Theo_van_Doesburg http://nl.wikipedia.org/wiki/Antony_Kok http://nl.wikipedia.org/wiki/Gerrit_Rietveld http://nl.wikipedia.org/wiki/El_Lissitzky 9 http://en.wikipedia.org/wiki/Kazimir_Malevich invloeden van het expressie en van de werking die dadaïsme ze beoogt.’ Maar ook die van Kurt Na deze exersities gaat Zwart Schwitters: a twee jaar bij Wils gewerkt te hebben krijgt Zwart een speelser om met typografisch ma- ‘Typographie _ mach es stets an- aanstelling als eerste tekenaar op het buro van de door teriaal en laat laat hij zich inspireren ders, als es die anderen machen.’ hem zeer gewaardeerde architect H.P. Berlage, waar hij door dadaïstische typografische tot 1927 zou blijven werken. Berlage liet Zwart als eerste experimenten. Het uitgeven van Ondanks zijn deelnames aan opdracht een ontbijtservies ontwerpen van geel persglas. het dadaïstische blad Mecáno dadabijeenkomsten, georganiseerd Deze opdracht, die was ingegeven door mevrouw Müller door van Doesburg en de komst door van Doesburg, is Zwart in aan Berlage, nam Zwart van Berlage over. Van Berlages van Kurt Schwitters in Nederland, geen enkel opzicht een dadaïst ook briefhoofd voor Jan Wils te Voorburg, 1921, boekdruk, Gemeente- zachte en complexe basisvorm liet Zwart niets overeind. museum Den Haag geven Zwart nieuwe inpulsen om al kunnen er verbanden getrokken Zwart beperkte de basisvorm tot een strenge combinatie losser met typografie om te gaan. worden tussen werken van Kurt van circels en zeshoeken. Los van dat dit in de fabrikage De gedrukte grafische werken van Schwitters en Theo van Doesburg Kurt Schwitters, gedicht Wand, 1920-1921, ook minder problemen met zich meebracht, was dit ook gepubliceerd in: De Stijl IV, (1921)7,p.108 Zwart, die in eerste instantie geen ten opzichte van Piet Zwart. We een principiële uitspraak van Zwart op het stylistische vlak. esthetische waarde en ook geen zien bijvoorbeeld in werken van Hij zegt hierover: ‘Zo hard en geometrisch kan de vorm pretentie daarnaar hebben, krijgen Zwart herhalingen van woorden, van een dagelijks gebruiksvoorwerp zijn, zó zonder steeds meer een heldere open or- zoals dat ook te zien is in de typo- enige decoratie en toch rijk aan visuele informatie; zo dening van typografische elemen- grafisch opgestelde gedichten van hoort een industriële vorm er uit te zien, als ze niet ten op het vlak. Het beeld wordt Schwitters en van Doesburg. langer de imitatie en voortzetting wil zijn van vormen gekenmerkt door asymmetrie, die uit een ambachtelijke periode stammen’. ritme, vormcontrast en diagonalen. Zwart en de NKF Zonder zich er echt bewust van In 1923 komt Zwart via Berlage In 1921 krijgt Zwart vanuit het bedrijfsleven via de archi- te zijn, volgt hij op zijn manier de in contact met de Nederlandse tect Wils, waarvoor hij ooit een briefhoofd had ontworpen, uitspraak van de Hongaars-Ame- kabelfabriek in Delft. Zwart krijgt reclamekaart voor Vickers House, IOCO-rubbervloeren, ca 1922, voor het eerst een typografische opdracht. De opdracht- tweekleuren boekdruk, 10,5 x 15,2 cm, Gemeentemuseum Den rikaanse beeldhouwer, schilder, de opdracht om elke veertien gever is de Engelse firma Vickers House. Zwart wordt ge- Haag fotograaf en ontwerper László dagen een advertentie te maken vraagd om in eerste instantie alleen een briefpapier te ont- Moholy-Nagy (1895 - 1946) uit voor de bladen ‘Tijdschrift voor Theo van Doesburg, gedicht x-beelden, 1920, werpen, maar al vrij snel daarna volgen er ook opdrachten gepubliceerd in de StijlIII (1920)9.p.77 Elekrotechniek’ en ‘Sterkstroom’. voor het vormgeven van reclamebriefkaarten. Piet Zwart Zwart gaat daarin al vrij snel over was daar naderhand niet echt tevreden mee ‘Strakke, Stij- in het ontwerpen van advertenties ve dingen’ noemt hij ze, ‘Ik was volstrekt onbekend met uit bestaand typografisch mate- enige typografische aktiviteit’ Al eerder had Zwart, net riaal zoals uit linoneum gesneden briefhoofd voor Vickers House, LAGA-vloeren, ca 1922, eenkleuren als Huszar, wat geëxperimenteerd met typografie en het boekdruk, 10 x 2 cm, Gemeentemuseum Den Haag vette letters die centraal staan in tekenen van letters in de geest van Nederlands architect de advertenties, gecombineerd en grafisch ontwerper Hendrik Wijdeveld (1885 - 1987). met een aantal verschillende, vaak Zijn invloeden zien we terug in de zware horizontale balken schreefloze lettertypes, in lood die Zwart gebruikt. Evenals de handelsmerken Xylos, Laga of koper gezet. In totaal maakt en Ioco, die als beeldmerk binnen het vierkante vlak zijn Zwart tot 1933 tweehondervijfen- uitgewerkt. zeventig verschillende ontwerpen

Ook in de allereerste reclamebriefkaarten voor de Ioco rub- annoniem, László Moholy-Nagy, 1935, van advertenties. De advertenties bervloeren van Laga combineert Zwart de tekst met kleur- foto, locatie onbekend hadden veel van de dadaïstische rijke balken in rood en zwart of in groen en zwart. Hiervoor 1923: ‘Met de elasticiteit, variatie vormgeving. Er is heel veel variatie gebruikt hij bestaande drukletters. en frisheid van het zetmateriaal in compositie. Door gebruik te ma- moet een nieuwe typografische ken van alliteraties, de illustratieve taal ontwikkeld worden, waarvan eigenschappen van de letters, het Reclamekaart voor Vickers House, IOCO rub- H.P. Berlage en Piet Zwart, ontbijtservies, 1923-1924, persglas, beren lopers, ca. 1923, tweekleuren boek- het gebruik slechts onderworpen spelen met herhaling, waarbij de uitvoering Glasfabrieken Leerdam, collectie Gemeentemuseum Den druk, 15,4x10,6 cm, Gemeentemuseum Den Haag Haag is aan de wetmatigheid van de diagonale vorm van de compositie

5 Piet Zwart uit zijn mond opgetekend in 1970 5 Piet Zwart citaat uit Het Vaderland 1919 Piet Zwart, vormingenieur 1885 -1977 Piet Zwart, vormingenieur 1885 -1977 Piet Zwart, 1885-1977 Piet Zwart, 1885-1977 http://www.flickr.com/photos/miegz/4988830643/sizes/l/in/photostream/ http://www.nndb.com/people/301/000113959/ http://www.schwitters-stiftung.de/english/bio-ks2.html 11 en de slimme gebruikmaking van (rest)witruimte, maakt dat het werk een eigen uitstraling krijgt en elke keer weer verrassend van compositie is. In het begin werkt Zwart uitsluitend met typografische vor- et eerste fotogram dat Piet Zwart in zijn werk gebruikt, is men. Later gaat hij ook gebruik maken van fotogrammen in een normalisatieboekje van de NKF in 1924. Hij ge- in één kleur en verwerkt Zwart die in de advertenties en bruikt deze techniek, die hij overigens van Lissitzky heeft ook in de zo bekende brochures voor de NKF. geleerd, sporadisch omdat Zwart van mening is dat het Er zijn veel discussies over of Zwart nu een handige stijlro- slechts in een klein aantal gevallen écht functioneel is en ver is geweest of een orginele typograaf. Wel is aan te to- van toegevoegde waarde is voor de boodschap die Zwart nen dat Zwart soms handig gebruik maakte van composi- wil vertellen. Hij zag de fotogram of fotomontage als ver- Carl Van Vechten (1880–1964), Man Ray, 16 ties van El Lissitzky. Vooral het boekje ‘Dlja golosa’, dat El vanging van de illustratie. June 1934, foto, Library of Congress, USA Lissitzky voor Vladimir Majakowski (1893 -1930) vormgaf, In de vrije kunst werd de techniek van fotogrammen en/of gold voor Zwart als een zakbijbel en moet hem inspiratie fotomontages al langer gebruikt door en surrealisti- hebben gegeven hoe moderne typografie er ook uit kon sche fotograaf Man Ray (1890 - 1976) en Moholy-Naghy. zien. Zeker in het begin van Zwarts cariërre als typograaf El Lissitzky, pagina uit Vladimir Met fotomontages kon Zwart meer zijn ei kwijt. Zeker Majakowski’s Dlja golosa, 1923, zijn er nogal wat aanwijzingen die ertoe leiden dat Zwart tweekleurenboekdruk, toen Zwart zelf ging fotograferen en daardoor het volledige Gemeentemuseum Den Haag wel heel goed gekeken heeft naar het boekje dat Lissitzki proces in eigen hand had. Hij vond dat de fotomontage voor Majakowski maakte. Later laat Zwart dit los en volgt een betere leesbaarheid, expressiviteit en exactheid had een eigen stijl in vormgeving van typografie met veel vari- ten opzichte van de fotogram. aties. Zwart heeft Berlage eens toevertrouwd dat hij grote Afgezien dat de fotomontage een eigen uitstraling geeft bewondering had voor Lissitzky en jaloers is op het elan aan drukwerk door middel van het gebruik van overlap- en het idealisme van de Russische revolutiekunstenaar. ping, stapeling en schaalverschillen van de beeldelemen- De meeste advertenties maakt Zwart niet thuis achter zijn ten, is het in die tijd ook erg vooruitstrevend om op deze tekentafel, maar ter plekke in de drukkerij. Daar maakt hij manier fotografie te verwerken in grafisch werk en wordt ‘gebruik’ van het enthousiasme van de aanwezige leerling als karakteristiek voor de moderne tijd bestempeld. De drukkers, die hem materialen aanleveren om composities speelsheid en diepte die het werk daardoor kreeg was mee te maken. Deze werkwijze zorgt ervoor dat Zwart een ware revolutie in de wereld van de typografie. Zwart veel efficiënter en binnen de gestelde tijd kan werken. was telkens op zoek om een balans te vinden tussen de Reclamebiljet voor de NKF, ca 1925, twee- kleurenboekdruk, 30 x 21,3 cm, Gemeen- Voorheen werkte Zwart eerst aan de tekentafel aan schet- ‘starre’ typografie en dieptegevende fotografie. Hij schreef temuseum Den Haag sen die later werden vertaald naar zetsels die de drukkerij in 1931: ‘De nieuwe typografie aanvaart de mogelijkheden maakte in lood, koper hout of lino der moderne reproductietechniek en tracht ze mét het zetsel vorm te geven: foto-typografie. De oude typografie werkte ‘vlak’, statisch. Indien ze houtsneden of andere illustraties toepaste, deed ze dit decoratief als bijkomstig- heid, niet als vormend deel in het hele zetsel. De toepas- sing van de fotografie (fotogrammen en fotomontages inbegrepen) als integrerend element in de compositie, maakt de nieuwe typografieruimtelijk werkend: dyna- misch. Ruimte en beweging zijn in haar gebied betrok- ken. Over het algemeen zijn de nieuwe mogelijkheden slecht begrepen. Men ziet, evenals de oude typografie, de illustratie, de foto meestal als een illustratief toevoegsel, als een dualiteit. De eenheid tussen het ruimtelijk wer- advertentie voor de NKF, 1924, boekdruk 29,1 x 11,2 cm, kende beeld en het vlak werkende zetsel is inderdaad een Gemeentemuseum Den Haag opgave die met formeel decoratieve methoden niet op te Eerste toegepaste fotogram in normalisa- lossen. Juist in het contrast tussen beide ligt het actieve tieboekje NKF 1924, tweekleurenboekdruk, Anoniem, Vladimir Majakowski, foto, 175 x 105 cm, Gemeentemuseum Den 7 1924, locatie onbekend element in de compositie’.(...) Haag

Piet Zwart, vormingenieur 1885 -1977 7 Broos, citaat uit 1931, Piet Zwart, 1885 -1977, p. 44 Piet Zwart, 1885-1977 Piet Zwart, 1885-1977 http://nl.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Majakovski http://nl.wikipedia.org/wiki/Man_Ray 13 meer iets te voelen voor een gastdocentschap. Meyer gaat hiermee akkoord en het docentschap aan het Bau- AUHAUS haus in Dessau is een feit. Zwart voelt zich enorm gevleid B en hij beschouwt dit -zo zegt hij achteraf- als de interna- We maken een kleine sprong naar 1928 waarin discus- tionale erkenning als typograaf. Zwart zou het welliswaar sie ontstaat over hoe kunstopleidingen ingedeeld zouden kortstondige verblijf aan het Bauhaus als gastdocent de moeten zijn. Zwart geeft inmiddels naast zijn werk bij het rest van zijn leven koesteren als een van de belangrijkste buro van Berlage elke dinsdagavond les in geschiedenis wapenfeiten in zijn carrière. Zwart komt in december aan van stijl en ornamentleer, wat later werd uitgebreid met or- in Dessau, ontbijt met Meyer en geeft om tien uur zijn nament en perspectieftekenen aan de Rotterdamse acade- eerste college. De colleges zijn intensief en Zwart vergt mie. Hij ziet lesgeven niet als levensvervulling maar vindt zowel veel van zijn studenten als ook van zichzelf. Hij het belangrijk om vinger aan de pols te houden. Zwart geeft na twee dagen les te hebben gegeven van tien uur

vindt dat alle kunstnijverheidsscholen in Nederland in we- Anoniem, Portret van Nederlandse artiest ‘s ochtends tot elf uur ‘s avonds aan dat hij zijn gedachten Alexander Eliasberg, foto van Paul Klee, zen tot het verouderde pre-industriële tijdperk behoren en , datering en locatie onbekend. nauwelijks nog kan ordenen. De hoge verwachtingen die 1911, locatie onbekend blijven hangen in oude methodes. Zwart is van mening dat Zwart heeft om met collega’s als Paul Klee (1879 - 1940) alleen met nieuwe media, methoden en materialen, leer- en Kandinski (1866 - 1944) van gedachten te wisselen lingen kunnen worden opgeleid tot zinvolle en creatieve worden niet gehonoreerd, aangezien beide heren al geesten in een moderne samenleving. Hij discusseert hier langere tijd ziek zijn. Zwart rent van de ene naar de andere veel over met zijn collega’s Gerard Kiljan (1891 - 1968) en afdeling om zijn verhaal te doen over typografie in combi- Paul Schuitema (1897 - 1973) die beiden als docent aan de natie van fotografie. Rotterdamse academie verbonden zijn. Hun doel is om zich te richten op een nieuwe vormge- Zwart en Peterhans (Zwarts rechterhand tijdens zijn verblijf ving bedoeld om een nieuwe wereld te ontwikkelen en in Dessau) werken aan een systematische vebetering van daarvoor is een omslag nodig in de bestaande maatschap- de beroepsfotografie, waartoe Zwart zich steeds meer is pelijke verhoudingen. Het schema van vormonderwijs gaan toeleggen en waar hij ook steeds meer het belang dat Zwart als een soort stelling deponeert, wordt door van is gaan ‘prediken’. de schoolleiding als een directe aanval gezien op hun Zwart gaat steeds meer experimenteren met fotografie, persoonlijk functioneren van sommige oud gedienden op maar ook met film en filmpromotie en ontwerpt tot ver na Anoniem, Wassily Kandinsky,1913, uit de academie. Zeker de uitspraak. ‘Bizondere aandacht zal de Tweede Werleldoorlog enorm veel uiteenlopende pro- Rückblicke, Berlin: Sturm Verlag. geschonken moeten worden aan de opvoeding der oude Schema vormonderwijs, 1929, pen in ducten van kleurpotlodendozen, keukens, kasten, deuren kleur op karton, 65 x50 cm, Gemeente- leerkrachten, zover die niet vervangen kunnen worden’ museum Den Haag tot zelfs een racezeilboot voor C. Bruynzeel die ingezet zet kwaad bloed in de gelederen van de academie en op moet worden tijdens de Bermudarace. 1 maart 1933 wordt Zwart ontslagen. Er zijn duidelijke overeenkomsten met de methodes en doelstellingen die In 1945, na de bevrijding van Nederland, is Piet Zwart zes- het Bauhaus hanteert. tig jaar oud, en heeft in de hongerwinter met collega Paul Schuitema en de Amsterdamse econoom Jan Bouwman Aan het Bauhaus zijn er net als in Nederland, vergaande een rapport over industriële vormgeving opgesteld ten discussies over vormgevingsonderwijs. Inmiddels heeft behoeve van het commissariaat voor de wederopbouw. Hannes Meyer (1889 - 1954) Walter Gropius (1883 -1969) Veel van Zwarts ideëen, zoals hij die eerder heeft uitge- als directeur van Bauhaus opgevolgd en heeft grote plan- sproken in het kader van kunstonderwijs vernieuwing, vin- nen om het instituut weer nieuw aanzien te geven. Meyer den we hier in breder verband weer terug. Later zullen er begint onmiddelijk met het doorvoeren van veranderingen enkele van de gestelde punten gerealiseerd worden bij de en de opleiding reclametypografie wordt daarin betrok- oprichting van de GKf (beroepsvereniging van fotografen) ken. Kort daarna schrijft hij verschillende brieven, tot groot en het Instituut voor vormgeving. Piet Zwart bleef tot aan genoegen van Zwart, met de vraag om op die bewuste zijn dood actief met het schrijven van nieuwe denkbeelden afdeling te komen doceren. Meyer vraagt of hij bereid zou en ontwerpen van verschillende grafische en typografi- Anoniem, Hannes Meyer aan het Bau- zijn om naar Dessau te verhuizen, waarna Zwart aangeeft haus, 1928,foto, locatie onbekend sche onderwerpen

Piet Zwart, vormingenieur 1885 -1977 7 Broos, citaat uit 1931, Piet Zwart, 1885 -1977, p. 44 Piet Zwart, 1885-1977 Piet Zwart, 1885-1977

http://nl.wikipedia.org/wiki/Hannes_Meyer http://nl.wikipedia.org/wiki/Paul_Klee http://nl.wikipedia.org/wiki/Paul_Schuitema http://nl.wikipedia.org/wiki/Wassily_Kandinsky 15 Piet Zwart, Pagina 46 en 47 uit de Nederlandse cataloguys NKF 1927-1928, Piet Zwart, Pagina 60 en 61 uit de Nederlandse catalogus NKF 1927-1928, driekleuren boekdruk 210 x 295 1928 Gemeentemuseum Den Haag driekleuren boekdruk 210 x 295 1928 Gemeentemuseum Den Haag

wetenschap en techniek In het vierenzestig pagina’s tellende boek ven. Zelf gaf hij als toelichting: ‘De toepassing van de fotografie (foto- Van de Kabelfabriek in Delft had Zwart de opdracht gekregen om een catalogus te ont- op A4 formaat wordt een geheel nieuwe grammen en fotomontage inbegrepen) als geïntegreerd element in de werpen die een duidelijk beeld moest geven van de productie en samenstelling van sterk- vormgeving gevisualiseerd. Voor het over- compositie maakt de nieuwe typografie ruimtelijk werkend, dynamisch ... stroomkabels en telefoonkabels. In 1926 schrijft Piet Zwart dat hij bezig is met het ont- brengen van de informatie gebruikt Zwart Het is de opgave van de fototypografie om beeld en tekst tot een expres- werpen van een catalogus waarin hij allerlei experimenten uithaalt. Deze zijn, zo meent een traditionele hiërargie van de pagina- sieve vorm te beelden.’ 8 hij, nog niet eerder vertoond op reclamegebied. Het is de catalogus van de Nederlandse opbouw met asymetrische composities, kabelfabriek. De mogelijkheden van elementaire typografie, zoals Zwart die enkele jaren waarvan in de opeenvolgende bladzijden NKF als opdrachtgever daarvoor heeft kunnen ontwikkelen in de advertenties voor dezelfde fabriek, worden hier het zwaartepunt steeds onverwacht In het voorjaar van 1923 brengt Berlage Piet Zwart in contact met zijn in één omvangrijk werkstuk samengebracht, met de verschillende uitingen van fotografie, verspringt. Het contrasteren van grote en schoonzoon C.F. Proos, die directielid is van de Nederlandse Kabelfabriek fotogram en fotomontage, waarvan Zwart op dat moment nog in een verkennende fase scherpe close-up fotografie van kabels of in Delft. Dit doet hij niet zonder reden; Zwart is depressief door het tekort zit. Het was Zwarts grote voorbeeld op typografisch gebied, Lissitzky, die Piet Zwart de kabeldoorsnedes in combinatie met dia- aan werk bij het buro van Berlage en zoekt iets voor Zwart waar hij zich mogelijkheden van de fotografische variant van de collage in de beeldende kunst had ge- gonale tekstregels en gebruikmaking van in kan vastbijten. Zwart is erg blij met de opdracht en moet ervoor zorgen leerd. Zwart raakte gefascineerd door de visuele mogelijkheden van deze realistische en het paginawit zorgt voor een ruimtelijke dat hij elke maand een wisselende advertentie maakt voor een tweetal tegelijk suggestieve beeldvorm, die achteraf zo karakteristiek zou blijken voor de toege- werking. De lay-out is gebaseerd op herha- vakbladen. Zoals al omschreven in voorgaand stuk heeft Zwart uiteindelijk paste grafiek van een hele generatie ontwerpers uit de jaren twintig en dertig. Voor Piet ling van beeldelementen. Zwart maakt ook in de tien jaar dat hij voor de NKF heeft gewerkt in totaal 275 advertenties Zwart was de fotografie niet zozeer doel als wel middel. Zwart was ervaren in het maken gebruik van beeldrijm en het overlopen van gemaakt. De NKF laat Zwart opvallend vrij in zijn werk. Hij mag zelfs de van technische tekeningen en doorsnedes. Dit keer echter vond hij dat door de kabels het beeld van links naar rechts, dat soms teksten voor de advertenties schrijven wat resulteert in opvallende maar te fotograferen, de kwaliteit en uitstraling beter tot hun recht kwam. Dit moesten in zijn met elkaar botst door contrasten in vorm vooral ook humoristische advertenties. Er kan aangenomen worden dat optiek wel haarscherpe en zakelijke foto’s zijn. Aangezien hij nog niet over de technische of leesrichting. In 1928 kwam de catalogus Zwart dezelfde vrijheid heeft gekregen om de brochure te maken. Ook al kennis beschikte en het hem ontbrak aan apparatuur om dergelijke foto’s te maken, van de Kabelfabriek uit. Het was het eerste komt de samenwerking met de Nederlandsche Kabelfabriek - na de uit- besloot hij de beroepsfotograaf De Gilde uit Den Haag in te huren, die voor hem de foto’s boek in Nederland waarin de fotografie in gave van het boekje Delft Kabels - tot een abrupt einde. Zwart heeft voor aan de hand van schetsen zou maken. Zwart had een specifiek beeld voor ogen wat bot- plaats van alleen een esthetische ook een dit bijzondere boekje tweehonderdzevenenveertig opnamen gemaakt. De ste met de visie van de fotograaf. Zwart schrijft: Hij hield niet van brutaal scherpe foto’s’. functionele rol speelde en dat ook nog op firma wenst slechts de onkosten te vergoeden van de vijfentachtig foto’s Hierbij is ook inzichtelijk hoe anders Zwart tegen traditionele vakfotografie aankeek. een verrassende manier was vormgege- die ook werkelijk staan afgedrukt

Piet Zwart, vormingenieur 1885 -1977 8 Broos, citaat uit 1931, Piet Zwart, 1885 -1977, p. 45 Piet Zwart, 1885-1977 Piet Zwart, 1885-1977 http://journal.depthoffield.eu/vol06/nr12/f04nl/en http://journal.depthoffield.eu/vol06/nr12/f04nl/en Piet Zwart, Paginas uit het voorlichtingsboekje Delft kabels, 1933, vierkleuren boekdruk 210 x 295 Gemeentemuseum Den Haag

El Lissitzky, propaganda poster, Beat the Whites with the Red Wedge, litho, 1919, 58,5 x 48,5 cm. intercultureel Esthetica Kunstenaars en architecten wilden na de de Russische Revolutie van ‘Onze tijd is uitgegroeid en wordt geken- Piet Zwart geeft aan dat hij bij zijn typografische werken ‘maar wat deed’. doorontwikkeld is laat ik in het midden. 1917 en de Eerste Wereldoorlog in 1918 bijdragen aan de opbouw van de merkt door een enthousiast verlangen naar Toch zegt hij in 1926: ‘Dan heb ik verder veel reclamewerk. Ik doe dat Het heeft er in ieder geval toe geleid dat er Sovjet-Unie. Dit deden ze door het ontwikkelen van een stijl waarin voor- verandering, geboren uit een groeiende bij wijze van ontspanning. Ik heb er heel wat in bereikt, vooral voor de een lans werd gebroken voor de grafische uitgang en bewondering voor de techniek centraal staan. Ze noemden dit ontevredenheid over de sociale omstan- Nederlandse Kabelfabriek in Delft. Hoewel het ogenschijnlijk zeer een- vormgeving in Nederland, en misschien het constructivisme. digheden, bepaald en geleid door nieuwe voudige dingen zijn zonder veel pretentie vind ik deze soort arbeid toch wel in Europa. Zelfs in deze moderne productiemiddelen, nieuwe spirituele in- zeer belangrijk als tijdverschijnsel, want het hangt samen met mijn gehele tijd waarin alles gericht is op prestatie 9 Architectuur was een middel om de maatschappij op te bouwen. De zicht- zichten en nieuwe idealen.’ schrijft Zwart inzicht over de geest en de opgaven van deze tijd. Het is een zeer veelzij- en snelheid zijn de ontwerpen van Zwart baarheid van de constructie was van groot belang. Hiervoor werd gebruik in een lezing van zijn socialistische filosofie dige arbeid. Ik ben nu bezig met een buitenlandse catalogus voor de NKF, nog steeds modern en onderscheidend te gemaakt van staal, beton en veel glas. (hier lag bljkbaar ook de basis van over de verantwoordelijkheden van de waarin ik enkele heel merkwaardige dingen maak. Wat het prachtige aan noemen. het Bauhaus) Ook was beweging, bijvoorbeeld door liften of licht, een kunstenaar tegenover de maatschappij. al dit soort werk is? Dat het midden in onze tijd staat en dat het tevens belangrijk element. Hoewel de ontwerpen invloedrijk waren, is weinig Zwart is, zoals al beschreven in het stuk op je hele leven is’.10 Zwart schreef ook dat er voor de kunstenaar eerder constructivistische architectuur daadwerkelijk gebouwd. bladzijdes 9 en12 groot bewonderaar van een sociale dan een artistieke taak was weggelegd Is wat Zwart maakte El Lissitzky die grote invloed heeft gehad ‘kunst’ of zoals ze nu zeggen toegepaste kunst? Ik weet het niet. Je zou In die tijd waren er twee rivaliserende kunststromingen: het suprema- op Zwarts werk. Lissitzky introduceert ook kunnen zeggen dat hij vanuit de context van een Grafisch ontwerper geen tisme (een autonome kunststroming gekenmerkt door abstracte geome- de fotomontage bij Zwart tijdens één van kunstenaar was. Zoals hij al eerder aangaf wilde hij ‘dienen’ en in dienst trische voorstellingen, met Kasimir Malevich als belangrijkste aanvoerder) zijn bezoeken aan Nederland staan van de boodschap in plaats van de esthetische waarde voorop te en het constructivisme (een stroming die in dienst van de maatschappij stellen. Was zijn werk dan kunst? Ik denk dat hij zelf niet het idee had dat wilde staan en kunst aan techniek koppelde). De term constructivisme is hij met kunst bezig was. Dit baseer ik op eerder genoemde uitspraken afkomstig van avantgarde schilder Vladimir Tatlin (1885 -1953). Uit deze van Zwart. Wat ik wel weet is dat Zwart met tijdgenoten als Schuitema en beide stromingen ontstond een grafische cultuur (de Proletkult) die tot Kilian in Nederland veel werk hebben verzet op het gebied van typogra- doel had de communistische ideologie alomtegenwoordig te maken. fie in combinatie met beeldbewerking. Of dit nu goed afgekeken of zelf

9Broos, citaat uit 1931, Piet Zwart, 1885 -1977, p. 65 10Broos, citaat uit 1931, Piet Zwart, 1885 -1977, p. 46 Piet Zwart, 1885-1977 Piet Zwart, 1885-1977 http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=3473 http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=3473 Nawoord

In dit werkstuk heb ik geprobeerd het leven van Piet hij zijn typografisch verkregen kennis en Zwart in chronologische volgorde te omschrijven. later zijn kennis van fotografie en beeldbe- Hierin ben ik veel te weten gekomen over de werkwij- werking. Dat deze kennis en toepassing ze in de tijd waarin hij leefde, de mensen met wie hij vooruitstrevend was staat buiten kijf. samenwerkte of juist met wie hij niet samenwerkte. Zwart was voor mij lange tijd als grafisch Dat het een roerige tijd was met enorm veel kunst- ontwerper zijnde een belangrijke ‘icoon’ stromingen staat buiten kijf. Ik kan me goed voorstel- op het gebied van vooruitstrevende len dat dit voor kunstenaars uit die tijd een behoorlijke typografie. Nu heb ik ook geleerd waar de invloed heeft gehad. Ook heb ik getracht het werk van oorsprong hiervan ligt en heeft me (weer) Zwart via de invalshoeken te belichten. verrijkt. Zo heb ik de rol van de opdrachtgever,(in Zwarts geval de Nederlandse Kabelfabriek en de vrijheid die hij van de NKF kreeg), het interculturele aspect (in dit geval de invloed die het Russisch constructivisme op Zwart heeft gehad), de rol van de techniek (de ontwikkeling van de fotografie, fotogrammen en fotomontage in combinatie met typografie) en de rol van esthetica (Piet zwart zag esthetica niet als het ultieme maar juist in dienst staan van de boodschap), verwerkt in dit stuk. Ontdekkingen die ik gedaan heb zijn eigenlijk de rol die Zwart heeft gespeeld in de ontwikkeling van het gebruik van fotografie in Nederland en dat hij zich zo hard heeft gemaakt voor het opnemen van het vak fotografie op de Nederlandse kunstopleidingen.

De keuze om niet specifiek één werk te belichten (wat de opdracht was), maar meer in te gaan op de processen die Zwart heeft doorlopen, heeft puur te maken met dat Zwart een dusdanige hoeveelheid werk heeft gemaakt, dat het omschrijven van één van deze werken mijns inziens te summier zouden zijn om een goed beeld te krijgen van deze Typotect. Plat gezegd wilde Zwart eigenlijk alleen maar een heldere boodschap brengen die opviel. Hiervoor gebruikte Bronnen literatuur

Brentjens, Yvonne, Piet Zwart, vormingenieur1885 -1977,2008, Uitgeverij Waanders Zwolle

Broos, Kees, Piet Zwart, 1885-1977, 1982, Uitgeverij Van Gennep, Amsterdam

Fricke, R., Piet Zwart Retroperspektive Fotografie, 1981, Uitgeverij Marzona, Düsseldorf

Graatsma, William, Piet Zwart Normaliëenboekje, 2000, Uitgeverij Rosbeek, Nuth

Huygen, Frederique, Piet Zwart en het gezicht van Bruynzeel’s potloden industrie, 1983, Museum Boymans van Beuningen websites http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=3473 geraadpleegd op dd 21 mei 2013 http://www.flickr.com/photos/miegz/4988830643/sizes/l/in/photostream/ geraadpleegd op dd 18 mei 2013 http://journal.depthoffield.eu/vol06/nr12/f04nl/en geraadpleegd op dd 21 mei 2013 http://www.nndb.com/people/301/000113959/ geraadpleegd op dd 17 mei 2013 http://www.pietzwart-online.nl/4.html geraadpleegd op dd 6 mei 2013 http://www.schwitters-stiftung.de/english/bio-ks2.html geraadpleegd op dd 10 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Antony_Kok geraadpleegd op dd 13 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/El_Lissitzky geraadpleegd op dd 15 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Frederik_Willem_van_Eeden geraadpleegd op dd 10 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Gerrit_Rietveld geraadpleegd op dd 13 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Hannes_Meyer geraadpleegd op dd 20 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Hendrik_Petrus_Berlage geraadpleegd op dd 10 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Jacob_van_Rees geraadpleegd op dd 10 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Vilmos_Huszár geraadpleegd op dd 10 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Jacobus_Johannes_Pieter_Oud geraadpleegd op dd 11 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Jan_Wils_(architect) geraadpleegd op dd 9 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Kazimir_Malevich geraadpleegd op dd 16 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Kurt_Schwitters geraadpleegd op dd 10 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Man_Ray geraadpleegd op dd 19 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Paul_Klee geraadpleegd op dd 20 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Paul_Schuitema geraadpleegd op dd 20 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Theo_van_Doesburg geraadpleegd op dd 11 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Majakovski geraadpleegd op dd 17 mei 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/Wassily_Kandinsky geraadpleegd op dd 20 mei 2013 http://nl.wikimedia.org/wiki/Willem_Kromhout_1.jpg geraadpleegd op dd 10 mei 2013