LAVEREN IN KUNSTSTROMINGEN 3 oorwoord roemde ontwerpers die Nederland rijk is geweest op het gebied van binnenhuisarchitectuur, onderwijs, typografie, architectuurkritiek, fotografie en industriële vormgeving. Uiteindelijk is Piet Zwart door de bNO (beroepsvereniging van Nederlandse ontwerpers) met een aanzienlijke meer- In dit werkstuk wil ik de carriëre van Nederlandse fo- derheid van stemmen uitgeroepen tot de meest invloedrij- tograaf, boekbandontwerper, typograaf en industrieel ke Nederlandse ontwerper van de twintigste eeuw. Zoals ontwerper Piet Zwart belichten vanuit de zes invalshoe- hierboven al beschreven staat werd hij vooral geroemd ken. Deze invalshoeken zijn door elkaar heen belicht en om zijn veelzijdigheid en om de invloed die zijn werk tot ook niet als zodanig omschreven omdat ik het belangrijk op de dag van vandaag nog heeft. Zwart beschouwde vind dat dit stuk vanuit geschiedkundig oogpunt wordt zichzelf niet zozeer als vormgever. Op zijn visitekaartje geschreven. Om een goed beeld te krijgen van Piet Zwart presenteerde hij zich liever als architect, ook al heeft hij op iNh. heb ik me eerst toegelicht om -welliswaar beknopt- zijn architectonisch gebied niet veel invloed gehad. Veel meer dan het ontwerp van een winkelpui in Den Haag, een ate- voorwoord 03 levensloop en carriëre te omschrijven. Hierin beperk ik lierwoning en wat vakantiehuizen zijn er niet geregistreerd het leven van 05 mij tot het werk van Piet Zwart als binnenhuisarchitect en en bewaard gebleven. Men zou hem eerder typotect kun- het Russisch contructivisme 09 typograaf. De latere en opzichzelf staande fotografie van nen noemen, een samenvoegsel van de professies van invloeden van het dadaïsme 11 Piet Zwart laat ik buiten beschouwing, ondanks dat het typograaf en architect. In latere jaren heeft hij zijn titula- Zwart en de NKF 11 wel aan bod komt op het moment dat Zwart gebruik gaat tuur enigzins bijgesteld, maar ook toen verkoos hij de titel Bauhaus 14 maken van fotogrammen en fotomontages. Niet omdat ‘vormingenieur’ of ‘vormtechnicus’ boven die van ontwer- wetenschap en techniek 16 deze niet interessant zou zijn, maar om het werk enigzins per. We kunnen stellen dat tussen 1920 en 1940 de meest NKF als opdrachtgever 17 te kaderen en ik anders te diep de twintigste eeuw in ga. karakteristieke en vruchtbare jaren voor het werk van Piet intercultureel 18 Het bijzondere van de carriëre van Zwart is dat hij vier Zwart zijn geweest. Piet Zwart fungeerde als vernieuwer. esthetica 19 kunststromingen heeft ‘doorlopen’; de Stijl, het Russisch Niet alleen door zijn baanbrekende typografische en pro- nawoord 20 constructivisme, het dadaïsme en op latere leeftijd zijn rol ductontwerpen, maar ook in woord en geschrift. bronnen 22 als docent aan het instituut Bauhaus. Alle vier de stromin- gen hebben invloed gehad op het werk van Zwart, ook al Zo stelde hij: ‘Nieuwe vormgeving -de elementaire- wordt beweert hij stellig dat hij zich nooit heeft geconfirmeerd niet gemaakt en niet ontdekt door individuen’1 Met deze aan de stellingen die daaraan verbonden waren. Hier uitspraak doelde hij op de primaire rol die de techniek in heb ik me gedeeltijk ook door laten leiden. Daarna heb ik het moderne ontwerpproces zou moeten vervullen. Al me beziggehouden met het beschrijven van één van zijn eerder had Zwart niet onder stoelen of banken gestoken werken die hij maakte aan het begin van de 19e eeuw, dat hij vond dat ontwerpers geen kunstenaars zijn. Nog in namelijk de NKF brochure. Ik wil deze brochure als ‘work datzelfde jaar toen hij met fotografische middelen enkele of art’ belichten omdat mijns inziens hier alle vormen van postzegels voor de toenmalige PTT ontwierp, gaf hij te typografie waar Zwart een belangrijke rol in heeft ge- kennen dat de zegels bovenal een uitdrukking waren van speeld in de geschiedenis van de Nederlandse typografie hun eigen tijd en niet van de ontwerper in kwestie. De in samen komen. vorm ontwikkelt vanuit de individu had volgens Zwart geen bestaansrecht in de moderne productiewereld, net Piet Zwart werd geboren in het jaar 1885 in Zaandijk. Dit zo min als dat een ontwerp de uitkomst mocht zijn van was ook het jaar dat Vincent van Gogh zijn ‘Aardappele- strenge theoretische wetten. Goede vormgeving was in ters’ schilderde en het tweede deel van Das Kapital van Zwarts optiek een logisch voortvloeisel van een ‘zuivere Karl Marx uitgegeven werd. In de jaren die hierop volgden levenshouding’. Zwart was een eenling die zich niet prettig heeft Piet Zwart zich ontwikkeld tot een van de meest be- voelde in een bepaald hokje gestopt te worden. Toch heeft 1Geciteerd in: Rasch 1930, p.108 Piet Zwart, vormingenieur1885 -1977 Piet Zwart en het gezicht van Bruynzeel’s potloden industrie 3 hij welliswaar met tegenzin gewerkt in een internationale Willem van Eeden(1829 -1901) en ‘de Rein- groep van reclamevormgevers rond Kurt Schwitters (1887 Leven beweging’ van Prof. dr. J. van Rees - 1948) in 1927. Ondanks dat Zwart veel contacten onder- 1854 -1927), wat ging over de geheel- hield met constructivisten, dadaïsten en Bauhausmensen IET ZWART onthouding, het veganisme en antimili- en hij veel samenwerkte met Stijl-leden als de architect tairisme. Maar ook de theosofie had zijn Jan Wils (1891-1972) en schilder, tekenaar, beeldhouwer, belangstelling. Het lezen van filosofische kunstnijverheidontwerper, reclame en grafisch ontwerper werd, zoals al gezegd, op 28 mei 1885 boeken bracht hem uiteindelijk bij Marx en Vilmos Huszár (1884-1960), voelde Zwart zich niet thuis geboren in Zaandijk, waar zijn vader Pieter de betekenis van het socialisme. Hieruit in ‘groepen’ of collectieven en wilde zich niet conforme- Zwart bedrijfsleider was bij een olieslage- groeide het bewustzijn dat er in zijn optiek ren aan groepen als de Amsterdamse School en de Stijl, rij. Het polderlandschap rond de Zaan en eerder een sociale dan een artistieke taak waarvan hij vond dat deze een te sterke esthetische ge- de daar heersende industrieën met zijn was weggelegd voor de kunstenaar. Dit Anoniem, Pieter Zwart, vader van Piet Zwart, ca 1880 richtheid hadden. Zwart was een eenling die er zijn eigen geschiedenis die ver teruggaat tot in de zien we later in steeds sterkere vorm terug gevonden waarheden op na hield. Tegelijkertijd hoorde hij Kurt Schwitters, London 1944, Nine Portraits 17e eeuw, hebben Zwart in zijn leven in in de beschouwingen van Piet Zwart. wel bij de groep mensen die op dat moment het culturele belangrijke mate beïnvloed. Zo had in de klimaat beheeste. Vanaf het begin van zijn creatieve loop- 18de eeuw de Zaanse gemeenschap een Piet Zwart omschrijft de Rijksschool voor baan verwonderde hij vaak critici en vakgenoten door het vroeg kapitalistische structuur van kleine kunstnijverheid als gewoon een grote ruim- roer soms radicaal om te gooien en in te spelen op een bedrijven met de bijbehorende speculatie te onder het dak van het Rijksmuseum, vormentaal en beeldprincipes die elders in de wereld de en handel. Deze ondernemers hadden een met hier en daar schotten. Er waren alle kop op staken. Specifiek het Russische constructivisme sterke interesse voor technische verbete- mogelijke afdelingen, maar niet helemaal volgde hij op de voet en vermengde deze vorm in zijn ringen in hun bedrijven. Zwart had, net als gescheiden. De studenten konden van eigen werk deze ondernemers, een diepgaande inte- de ene afdeling naar de andere lopen. Dit resse voor de techniek. ‘Hoe zitten dingen werd dan ook door Zwart veel gedaan. De Anoniem, portretfoto van in elkaar?’ en ‘Hoe is het gemaakt?’ waren docenten die les gaven op de school wa- Trijntje Boot, moeder van Piet Zwart, ca 1880 voor hem belangrijker dan ‘Hoe ziet het er ren mensen uit de praktijk. Zwart schrijft in uit?’. Tegelijk had Zwart een diepgaande 1970 hierover: ‘Al deze mensen heb- interesse voor de natuur. Ook daar kwam ben het heel druk. Heel erg. Kromhout zijn observerend vermogen weer aan bouwde het Americain Hotel en Sturm bod. Dit is ook terug te zien in zijn vroege was een hartstochtelijk jager en dat nam tekeningen en schetsen van verschillende veel tijd in beslag. Er waren tijden dat Isaac Israëls (1865–1934), portret van architect planten en bloemen en foto’s. Zijn vader we weken geen leraar zagen’.2 Met ‘we’ Jan Wils, 1930, olieverf op canvas, 51 cm x 45.5 cm, Nederlands Architectuur Instituut, Rotterdam had enige bedenkingen bij de keuze van doelt Zwart op onder andere zijn klasgeno- zijn zoon om onderwijs te gaan volgen aan ten Siem de Heer(1885-1970), Daan Hoek- de Rijksschool voor Kunstnijverheid, geves- sema (1879-1935), Jac. Jongert (1883- tigd in het Rijksmuseum te Amsterdam. 1942) en N.P. de Koo (1881-1960). Volgens Anoniem, Geboortehuis van Het idee om je brood te verdienen met een Piet Zwart heeft dit groepje zich op eigen Piet Zwart te Zaandijk penseeltje vond hij moeilijk te verteren en kracht ontwikkeld, zonder inmenging van heeft hij een aantal malen geprobeerd Piet bovenaf en vastomlijnd theoretisch kader. op andere gedachten te brengen, tot en Misschien wel juist door het gebrek hier- met het leren spelen van viool. Piet heeft aan gaat Zwart overal graag ‘neuzen.’ Zo dat uiteindelijk ook gedaan, ware het niet legt hij zich toe op anatomisch tekenen en dat hij er uiteindelijk nooit zijn brood mee is hij veel te vinden op de andere afdelin- heeft verdiend. In de jaren 1902 tot 1907, gen binnen de school. In die tijd had je de toen hij leerling was aan de Rijksschool afdelingen ‘Bouwkundige vakken’, ‘Beeld- voor Kunstnijverheid, kwam Piet Zwart houwkundige vakken’, ‘Schilderkunstige onder invloed te staan van de idealistische vakken’ en ‘Kunstnaaldkundige vakken’, Anoniem, Vilmos Huszar, afkomstig uit en sociale ideeën die er toen heersten. Het waar hij batikt, meubels maakt en koper De Stijl, 5e jaargang, nr. 12 (december Anoniem, Piet Zwart met viool, 1922): p. 197. datum 1922 werk van psychiater en schrijver Frederik drijft.