Nghiên Cứu Khu Hệ Cá Lƣu Vực Sông Bằng Giang - Kỳ Cùng Thuộc Địa Phận Việt Nam
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ NGUYỄN VĂN GIANG NGHIÊN CỨU KHU HỆ CÁ LƢU VỰC SÔNG BẰNG GIANG - KỲ CÙNG THUỘC ĐỊA PHẬN VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC HÀ NỘI – 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ NGUYỄN VĂN GIANG NGHIÊN CỨU KHU HỆ CÁ LƢU VỰC SÔNG BẰNG GIANG - KỲ CÙNG THUỘC ĐỊA PHẬN VIỆT NAM Chuyên ngành: Động vật học Mã sỗ: 9.42.01.03 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. NGUYỄN HỮU DỰC 2. TS. NGUYỄN KIÊM SƠN HÀ NỘI - 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả trình bày trong luận án hoàn toàn trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào. Những trích dẫn về bảng biểu, kết quả nghiên cứu của những tác giả khác, tài liệu sử dụng trong luận án đều có nguồn gốc rõ ràng và theo đúng quy định, tiện cho việc đối chiếu. Hà Nội, ngày ….. tháng ….. năm 2018 Tác giả luận án Nguyễn Văn Giang ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến PGS.TS. Nguyễn Hữu Dực, TS. Nguyễn Kiêm Sơn, hai Thầy đã tận tình hƣớng dẫn tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thiện luận án này. Cho tôi xin gửi lời cám ơn tới Nghiên cứu viên chính Nguyễn Văn Hảo, Ths. Ngô Sỹ Vân Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản I đã giúp đỡ và truyền cho tôi thêm những kinh nghiệm quý báu về nghiên cứu cá. Qua đây cho tôi gửi lời cảm ơn đến Phòng Đào tạo, Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh Vật, Học viện Khoa học và Công nghệ đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu của mình. Xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ quý giá của ngƣời dân sinh sống trên hai lƣu vực sông Bằng Giang và Kỳ Cùng thuộc hai tỉnh Cao Bằng và Lạng Sơn đã giúp tôi hoàn thành công tác thu thập mẫu vật cũng nhƣ những thông tin cần thiết để hoàn thành luận án này. Tôi xin bày tỏ sự cám ơn sâu sắc đến gia đình, ngƣời thân, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian thực hiện luận án này. Hà Nội, ngày ….. tháng ….. năm 2018 Tác giả luận án Nguyễn Văn Giang iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................. vi DANH MỤC BẢNG ................................................................................................ vii DANH MỤC HÌNH .................................................................................................. ix MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................. 1 2. Đối tƣợng, phạm vi và thời gian nghiên cứu ........................................................ 2 3. Mục tiêu ................................................................................................................ 2 4. Nội dung nghiên cứu ............................................................................................ 2 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài luận án ................................................. 3 6. Đóng góp mới của luận án .................................................................................... 3 7. Bố cục của luận án ................................................................................................ 3 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN ....................................................................................... 4 1.1. Tình hình nghiên cứu cá nƣớc ngọt ...................................................................... 4 1.1.1. Lược sử nghiên cứu khu hệ cá nước ngọt Việt Nam ...................................... 4 1.1.2. Lược sử nghiên cứu khu hệ cá lưu vực sông Bằng Giang – Kỳ Cùng ......... 19 1.2. Khái quát về đặc điểm tự nhiên và xã hội khu vực nghiên cứu ......................... 21 1.2.1. Đặc điểm tự nhiên KVNC............................................................................. 21 1.2.1.1. Vị trí địa lý ................................................................................................. 21 1.2.1.2. Đặc điểm về hình thái và địa hình ............................................................. 22 1.2.1.3. Đặc điểm khí hậu ....................................................................................... 24 1.2.1.4. Chế độ thủy văn ......................................................................................... 25 1.2.1.5. Tài nguyên sinh vật .................................................................................... 26 1.2.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ............................................................................. 27 CHƢƠNG 2. ĐỊA ĐIỂM, THỜI GIAN, TƢ LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................................................................................................................... 29 2.1. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ...................................................................... 29 2.2. Tƣ liệu nghiên cứu ............................................................................................. 30 2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................................... 33 2.3.1. Phương pháp nghiên cứu ngoài thực địa ........................................................ 33 iv 2.3.2. Phương pháp nghiên cứu trong phòng thí nghiệm ......................................... 34 CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN .................................... 38 3.1. Thành phần loài và cấu trúc khu hệ cá lƣu vực sông Bằng Giang – Kỳ Cùng .. 38 3.1.1. Danh lục thành phần loài cá lưu vực sông Bằng Giang – Kỳ Cùng .............. 38 3.1.2. Nhận xét về danh pháp và vị trí phân loại ...................................................... 49 3.1.3. Tính chất đa dạng thành phần loài của khu hệ ............................................... 50 3.1.4. Mô tả đặc điểm hình thái các loài ghi nhận phân bố mới ở KVNC ................ 55 3.2. Giá trị bảo tồn của khu hệ .................................................................................. 77 3.2.1. Tính chất đặc hữu ............................................................................................ 77 3.2.2. Số loài ghi nhận có trong SĐVN, QĐ 82 –BNN, Danh Lục Đỏ IUCN ........... 79 3.2.2.1. Loài ghi trong SĐVN ................................................................................... 79 3.2.2.2. Loài có nguy cơ tuyệt chủng cần đƣợc bảo tồn và phát triển theo QĐ 82 – BNN & PTNT ........................................................................................................... 81 3.2.2.3. Tỷ lệ loài cá ghi trong Danh Lục Đỏ IUCN ................................................. 81 3.3. Phân bố của các loài cá lƣu vực sông Bằng Giang-Kỳ Cùng ............................ 82 3.3.1. Phân bố theo các huyện thuộc khu vực nghiên cứu ........................................ 83 3.3.2. Phân bố theo hệ sinh thái thủy vực ................................................................. 84 3.3.3. Phân bố theo địa hình ..................................................................................... 86 3.3.4. Đặc điểm phân bố theo chiều thẳng đứng ...................................................... 88 3.4. So sánh thành phần loài khu hệ cá KVNC với các khu hệ cá khác ................... 88 3.4.1. So sánh các đơn vị phân loại giữa khu hệ cá KVNC với các khu hệ cá khác . 89 3.4.2. So sánh mức độ gần gũi giữa KVNC với các khu vực lân cận ....................... 90 3.5. Đặc điểm địa động vật của khu hệ cá KVNC và vị trí của khu vực này trong phân vùng địa lý phân bố cá nƣớc ngọt Việt Nam .................................................... 92 3.6. Các loài cá kinh tế thuộc lƣu vực sông Bằng Giang – Kỳ Cùng ....................... 96 3.6.1. Giá trị kinh tế .................................................................................................. 97 3.6.2. Giá trị về mặt bảo tồn ................................................................................... 100 3.6.3. Giá trị làm thuốc ........................................................................................... 106 3.6.4. Các loài cá làm cảnh..................................................................................... 107 3.6.5. Các loài cá ăn muỗi có tác dụng phòng bệnh ............................................... 109 3.7. Tình hình khai thác của ngƣ dân, ngƣ cụ khai thác ......................................... 111 3.7.1. Một số ngư cụ dùng trong khai thác chính ở KVNC ..................................... 115 3.7.1.1. Khai thác bằng lƣới .................................................................................... 115 v 3.7.1.2. Khai thác cá bằng xung điện ...................................................................... 116 3.7.1.3. Khai thác bằng chài .................................................................................... 117 3.7.2. Nguồn lợi cá nuôi, cá tự nhiên trên địa bàn nghiên cứu .............................. 118 3.7.2.1. Hiện trạng nguồn lợi cá nuôi, cá tự nhiên tỉnh Cao Bằng .......................... 119 3.7.2.2. Hiện trạng nguồi lợi cá nuôi, cá tự nhiên tại tỉnh Lạng Sơn ...................... 121 3.7.3. Nguyên nhân suy giảm nguồn lợi .................................................................