Państwowy Instytut Geologiczny, Ul

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

LUBIEŃ KUJAWSKI (480)

Warszawa 2004

Autorzy: A. Cwinarowicz**, Jerzy Król*, Józef Lis**,, Olimpia Kozłowska** Anna Pasieczna**, Hanna Tomassi-Morawiec** Główny koordynator Mapy geologiczno-gospodarczej Polski: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Albin Zdanowski** Redaktor tekstu: Piotr Kaszycki**

* Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu „PROXIMA” S. A. ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści I Wstęp (J Król)...... 4 II Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Cwinarowicz)...... 4 III Budowa geologiczna (J Król) ...... 7 IV Złoża kopalin (A. Cwinarowicz) ...... 8 V Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Cwinarowicz)...... 11 VI Perspektywy i prognozy występowania kopalin (A. Cwinarowicz) ...... 11 VII Warunki wodne (A. Cwinarowicz) ...... 13 1. Wody powierzchniowe...... 13 2. Wody podziemne...... 13 VIII Geochemia środowiska...... 15 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna) ...... 15 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (H. Tomassi-Morawiec)...... 18 IX Składowanie odpadów (O. Kozłowska) ...... 19 X Warunki podłoża budowlanego (A. Cwinarowicz) ...... 31 XI Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Cwinarowicz)...... 32 XII Zabytki kultury (A. Cwinarowicz) ...... 37 XIII Podsumowanie (J Król) ...... 38 XIV Literatura...... 39

I Wstęp

Przy opracowywaniu arkusza Lubień Kujawski Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Lubień Kujawski Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 1999 w Przedsiębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” w Warszawie, (K. Bujakowska, G. Makowiecki, 1999). Niniej- sze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania i aktualizacji MGGP (Instruk- cja..., 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w wydziałach: Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego - Oddział Zamiejscowy we Włocławku, Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego - Oddział Zamiejscowy w Koninie, oraz w Regionalnej Dyrekcji Lasów Pań- stwowych w Łodzi. Wykorzystano też informacje uzyskane w starostwach powiatowych, urzędach gmin i od użytkowników złóż. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Położenie arkusza Lubień Kujawski wyznaczają współrzędne: 19o00’-19o15’ długości geograficznej wschodniej i 52o20’-52o30’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym, charakteryzowany obszar położony jest na terenie województwa kujawsko–pomorskiego (prawie cała gmina Chodecz i Lubień Kujawski oraz fragmenty gmin Choceń, Kowal i Baruchowo); niewielka część na południu arkusza należy do województwa łódzkiego (fragmenty gmin Łanięta, Nowe Ostrowy i Dąbrowice) i województwa wielkopolskiego (część gminy Przedecz). Według podziału fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki, 1998) obszar arkusza w większości położony jest w obrębie Pojezierza Kujawskiego, należącego do makroregionu Pojezierze Wielkopolskie. Niewielki fragment (północno-zachodnia część) należy do Kotliny Płockiej, makroregionu Pradoliny Toruńsko-Eberwaldzkiej. Pozostała, południowa część, leży na Wysoczyźnie Kłodawskiej, wchodzącej w skład makroregionu Nizina Południowo- wielkopolska (Fig. 1).

Teren objęty granicami arkusza położony jest na wysoczyźnie polodowcowej, należącej w części północnej i środkowej do obszaru zlodowaceń północnopolskich, a w części połu- dniowej do obszaru zlodowaceń środkowopolskich. Najwyżej położone punkty terenu znajdu- ją się w północnej części i osiągają 140 m n.p.m. Ku południowi powierzchnia terenu obniża się do 125-130 m n.p.m., w dolinie Ochni do 115 m n.p.m. Na północny wschód od Unisła- wic, w okolicach Bożej Woli, teren obniża się do 102-105 m n.p.m. Na północny zachód od Unisławic najniższymi punktami są: dno doliny Lubieńki - około 95 m n.p.m. i bagnisko wo- kół Jeziora Borzymowskiego - około 89 m n.p.m. Obszar arkusza położony jest w dorzeczu Wisły, przepływającej poza granicami arkusza w odległości około 23 kilometrów na północ. Teren odwadniany jest w dwóch kierunkach: południowym, przez Ochnię wpadającą do Bzury oraz północno zachodnim, poprzez dwie rynny polodowcowe z jeziorami: Lubieńskim, Kromszewickim i Chodeckim. Z jezior tych wypływają rzeki: Chodeczka i Lubieńka, odpływające do Zgłowiączki, która z kolei uchodzi do Wisły. Obszar arkusza Lubień Kujawski położony jest w środkowej dzielnicy klimatycznej (Kondracki, 1988). Charakteryzuje się najmniejszym w Polsce opadem rocznym (poniżej 500 mm). Pokrywa śnieżna utrzymuje się od 50 do 80 dni, a okres wegetacji trwa od 210 do 220 dni. Teren arkusza leży w cieplejszej (wielkopolskiej) części dzielnicy. Podstawowym zajęciem ludności zamieszkującej omawiany rejon jest produkcja rolna. Większość gruntów użytkowana jest w gospodarstwach indywidualnych. Gleby należą do typu gleb brunatnych i płowych, są urodzajne i średnio urodzajne, reprezentowane przez wszystkie klasy bonitacyjne. Gleby chronione, klasy bonitacyjnej I-IVa (kompleksu pszenne- go, żytniego i pastewnego) występują w rejonie wsi Gagowy, Stępka, Czaple, Kamienna- Rutkowice, między Jarantowicami i Wilkowiczkami oraz w okolicach Brzeszewa i Chodecz- ka. Dwa miasta: Lubień (1,5 tys. mieszkańców) i Chodecz (1,9 tys. mieszkańców) stanowią lokalne ośrodki pełniące funkcję obsługi ludności. W Lubieniu Kujawskim znajduje się: go- rzelnia, masarnia, piekarnia, młyn gospodarczy i betoniarnia, a w Chodczy - rozlewnia wody mineralnej. Teren arkusza przecina droga krajowa nr 1 Gdańsk-Cieszyn oraz droga krajowa numer 269 – Szczerkowo-Izbica Kujawska-Chodecz-Chocoń-Kowal, a także szereg dróg wojewódz- kich. W północno-wschodniej części arkusza przebiegać będzie projektowana autostrada A-1.

Fig. 1 Położenie arkusza Lubień Kujawski na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 − granica podprowincji; 2 − granica makroregionu; 3 − granica mezoregionu; 4 – większe jeziora Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie Mezoregion Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego: 315.14 – Pojezierze Dobrzyńskie Makroregion: Pradolina Toruńsko-Eberwaldzka Mezoregion Pradoliny Toruńsko-Eberwaldzkiej: 315.36 – Kotlina Płocka Makroregion Pojezierze Wielkopolsko-Kujawskie Mezoregiony Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego: 315.55 – Równina Inowrocławska; 315.57 – Pojezierze Kujaw- skie Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion Nizina Południowowielkopolska Mezoregion Niziny Południowowielkopolskiej: 318.15 – Wysoczyzna Kłodawska Makroregion Nizina Środkowomazowiecka Mezoregion Niziny Środkowomazowieckiej: 318.71 – Równina Kutnowska

III Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Lubień Kujawski przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Baraniecka, 1988, 1993) - arkusz Lubień Kujawski, wraz z objaśnieniami. Analizowany obszar położony jest na terenie wału kujawskiego i obejmuje część jego osiowej strefy (południowo-zachodnia część arkusza) oraz fragment brzeżnej części wału, z wysadem solnym Lubienia Kujawskiego (środkowe pasmo, o przebiegu z południowego wschodu na północny zachód) i skłon wału, zajmujący północno-wschodnią część arkusza. Najstarszymi rozpoznanymi osadami są utwory permu, reprezentowane przez cechsz- tyńską serię solną wysadu lubieńskiego. Są to głównie sole kamienne, podrzędnie potasowe i potasowo-magnezowe. Utwory jurajskie reprezentowane są przez wapienie i margle jury górnej, łupki ilaste, piaskowce i dolomity jury środkowej oraz piaskowce, dolomity i brekcje jury dolnej. Nad wysadem solnym Lubienia występują iły, anhydryty i gipsy, tworzące czapę, zaliczane do najwyższej kredy i wczesnego trzeciorzędu. W północno-wschodniej części arkusza, pod osadami trzeciorzędowymi występują iły, miejscami piaski kredy dolnej. Trzeciorzęd reprezentowany jest przez piaski glaukonitowe, iły, węgle brunatne, mułki, mułowce, iłowce, podrzędnie piaski kwarcowe. Na powierzchni omawianego terenu występują osady czwartorzędowe, osiągające miąż- szości od 2,0 m do 122,5 m, średnio około 30-50 m. Utwory te powstały podczas zlodowaceń plejstoceńskich: południowopolskich, środkowopolskich (zlodowacenia: Odry i Warty) oraz najmłodszego zlodowacenia Wisły. Przeważającą część powierzchni obszaru arkusza zajmują osady akumulacji lodowcowej. Są to: gliny zwałowe, piaski ze żwirami kemów i ozów, piaski z wkładkami mułków oraz piaski ze żwirem o genezie wytopiskowej, a także wodnolodowcowe piaski i piaski z domieszką żwirów. Najmłodszymi osadami, których akumulacja rozpo- częła się u schyłku plejstocenu są piaski eoliczne (niekiedy tworzące formy wydmowe), a w dolinach i obniżeniach powierzchni terenu namuły i torfy. Znaczenie gospodarcze (jako kopaliny użyteczne), mogą mieć w ograniczonym zakresie gliny zwałowe zlodowaceń północnopolskich, a także piaski z domieszką żwiru ozów i san- drów.

Fig. 2 Położenie arkusza Lubień Kujawski na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd, holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej, 2 – piaski akumulacji eolicznej; plejstocen; zlodowacenie północnopolskie: 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 – piaski i mułki akumulacji jeziornej,5 – iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 6 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 7 – piaski i żwiry kemów, 8 – piaski i żwiry ozów, 9 – piaski, żwiry, głazy, gliny zwałowe i ich eluwia piaszczyste; zlodowacenie środkowopolskie: 10 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 11 – piaski i żwiry ozów, 12 – głazy, żwiry, piaski, gliny zwałowe i ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej. Trzeciorzęd; miocen: 13 – iły, iłowce, piaski, lokalnie z wkładkami węgli brunatnych, 14 – piaski, mułki, mu- łowce, iły, iłowce z pokładami węgli brunatnych, 15 – większe jeziora.

IV Złoża kopalin

Na terenie objętym granicami arkusza Lubień Kujawski występują: permskie sole kamienne oraz czwartorzędowe surowce skalne (kruszywo naturalne) i surowce ilaste (gliny zwałowe). Udokumentowano jedynie trzy złoża: złoże soli kamiennej i dwa złoża kruszywa naturalnego.

Złoże surowców ilastych ceramiki budowlanej „Gole” jest wyeksploatowane i zostało wykreślone z Bilansu Zasobów (Tabela 1).

Złoże soli kamiennej „Lubień” udokumentowano w kat. C1 (Orska 1979). Zlokalizowa- ne jest ono w pobliżu miejscowości Narty, Wola Olszowa i Dąbrowa. Jest to owalny wysad solny (komin) o średnicy niespełna 1 km. W najwyższym punkcie, zwierciadło solne wystę- puje na głębokości 282,0 m. Zasoby geologiczne złoża według Bilansu Zasobów (Przeniosło

(red.), 2002) wynoszą 4 070 841 tys. ton. Zasoby bilansowe w kat. C1 wynoszą 2 419 775 tys. ton, w kat. C2 - 1 651 066 tys. ton. Zasoby pozabilansowe w kat. C1 wynoszą 1 128 708 tys. ton, a zasoby pozabilansowe w kat. C2 wynoszą 835 531 tys. ton. Powierzchnia złoża wynosi 380 ha. Złoże rozpoznano otworami do głębokości 1000-1200 m. Przy obliczeniach przyjęto głębokość od 540 m do 1000 m oraz od 1000 m do 1400 m dla zasobów bilansowych i od 1400 m do 1800 m dla zasobów pozabilansowych. Są to sole prawie wyłącznie kamienne, o zawartości NaCl wynoszącej 94,7%.

W 1988 roku udokumentowano w kat. C1 złoże kruszywa naturalnego „Nowiny” (Pa- procka, 1988). Znajduje się ono w obrębie pagórka moreny martwego lodu z okresu zlodowa- ceń północnopolskich, zlokalizowanego w zachodnim skraju arkusza, w pobliżu miejscowości Nowiny. Na powierzchni 20 166 m2 udokumentowano 170 572 ton surowca, który stanowią piaski drobno- i średnioziarniste o punkcie piaskowym od 83,34% do 89,94%, średnio 87,3%. Zawartość pyłów mineralnych wynosi od 3,60% do 6,80%, średnio 5,02%. Miąższość złoża waha się od 2,4 m. do 5,8 m., średnio 4,1 m. Nadkład stanowi gleba i glina piaszczysta, o średniej grubości 1,82 m. Złoże jest suche. Kruszywo może być stosowane w budownictwie i drogownictwie.

W 2001 roku udokumentowano w kat. C1 złoże kruszywa naturalnego „Mstowo” (Li- chwierowicz, 2001). Zlokalizowane jest około 1 km na południowy zachód od Chodcza. Na dwóch polach, o łącznej powierzchni 14 346 m2, udokumentowano 125 490 ton surowca, którym jest piasek średnioziarnisty z domieszką gruboziarnistego i drobnoziarnistego, o punkcie piaskowym od 95,6% do 97,0%, średnio 96,5%. Zawartość pyłów mineralnych wynosi od 3,0% do 4,8%, średnio 3,9%. Miąższość złoża waha się od 5,3 do 8,4 m, średnio 6,9 m, przy nadkładzie o średniej grubości 0,7 m. Złoże jest częściowo zawodnione. Kruszywo może być stosowane w budownictwie i drogownictwie.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Nr Wiek Stan geologiczne Kategoria roz- Wydobycie Zastosowanie Przyczyny złoża Nazwa Rodzaj kompleksu zagospodaro- Klasyfikacja złóż bilansowe poznania (tys. t) kopaliny konfliktowości na złoża kopaliny litologiczno- wania złoża (tys. t) złoża mapie surowcowego wg stanu na rok 2001 (Przeniosło, red., 2002) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Nowiny p Q 171 C1 Z 0 Skb, Sd 4 A -

2 Lubień Na P 4 070 841 C1 N 0 Ch 2 B U

3 Mstowo p Q 125 C1 N 0 Skb, Sd 4 A -

Gole i (ic) Q - - ZWB - - - - - 10

Rubryka 3: Na – sole kamienne; p – piaski; i (ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4: P – perm; Q - czwartorzęd Rubryka 7: złoża: Z – zaniechane; N – niezagospodarowane; ZWB – złoże wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszywa budowlane; Sd – drogowe; Ch – kopaliny chemiczne Rubryka 10: złoża: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie; 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: U – ogólna uciążliwość dla środowiska

Z punktu widzenia ich ochrony, złoża: „Nowiny” i „Mstowo” zaliczono do klasy 4 (powszechne, licznie występujące), natomiast złoże „Lubień” do klasy 2 (rzadko występujące). Ze względu na ochronę środowiska, złoża Nowiny i Mstowo zakwalifikowano do klasy A złóż małokonfliktowych. Złoże soli kamiennej „Lubień” zaliczono do konfliktowych, ze względu na ogólną uciążliwość dla środowiska. Klasyfikację złóż uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Bydgoszczy.

V Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Lubień Kujawski obecnie nie eksploatuje się żadnego złoża. Z końcem 2001 r. Wojewoda Kujawsko-Pomorski na wniosek użytkownika złoża, wy- gasił koncesję na eksploatację złoża „Nowiny”. Powodem zaniechania wydobycia były względy ekonomiczne. Właściciel udokumentowanego w 2001 r. złoża „Mstowo” do chwili obecnej nie uzyskał koncesji na jego eksploatację. Jako metodę przyszłej eksploatacji złoża soli kamiennej „Lubień” założono metodę otworową z powierzchni. W związku z tym uniknie się zagrożeń dla środowiska, związanych z budową kopalni, a zanieczyszczenia pozostaną w komorze ługowniczej. Niekorzystnym zjawiskiem będzie możliwość powstania zapadlisk nad komorą ługowania. Solankę wydobytą na powierzchnię odparowywać się będzie w warzelni lub zużywać bezpośrednio do produkcji środków chemicznych. Na terenie arkusza prowadzona była na niewielką skalę niekoncesjonowana eksploatacja z lokalnych punktów, niestwarzająca zagrożenia dla środowiska naturalnego. Wydobywane są niewielkie ilości piasku i piasku ze żwirem dla potrzeb miejscowych Na mapie zaznaczono cztery wybrane punkty eksploatacji, (Bodzanówek, Bilno- Rumunki, Bilno i Bagno) dla których sporządzono karty informacyjne oraz wybrane wyrobiska lokalne, (np. Szczutkowo, Chodecz), dla których nie sporządzono kart informacyjnych.

VI Perspektywy i prognozy występowania kopalin Na obszarze arkusza Lubień Kujawski wyznaczono siedem obszarów perspektywicznych: pięć dla kruszywa naturalnego i dwa dla węgla brunatnego. Wytypowano je na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 - arkusz Lubień Kujawski (Ba- raniecka 1988, 1993), dostępnych materiałów archiwalnych (Żurek, Chomicka 1994-1996, Dyląg i inni, 1997). Obszarów prognostycznych nie wyznaczono, ponieważ brak jest danych geologicznych, dotyczących jakości i ilości kopaliny.

Obszary perspektywiczne dla poszukiwań kruszywa naturalnego obejmują rejony wystę- powania piasków ze żwirami bądź piasków, rozmieszczone w różnych punktach arkusza. W pobliżu miejscowości Baruchowo występują piaski i żwiry o miąższości od 1 m do 10 m, pod niewielkim nadkładem gleby. Koło Bodzanówka piaski i żwiry osiągają miąższość 4 m, a nadkład stanowi gleba i piasek pylasty o grubości od 0,4 m do 0,7 m. W rejonie Bilno-Rumunki piaski i żwiry o miąższości od 1 m do 5 m (średnio 3 m) wy- stępują pod nadkładem gleby, piasku gliniastego i gliny o grubości od 0,2 m do 1,0 m., śred- nio 0,6 m. Piaski i żwiry rozpoznane w pobliżu miejscowość Bilno osiągają miąższość od 1,5 do 2,0 m. Niewielkiej grubości nadkład (0,2 m do 0,5 m.) stanowi gleba i piasek gliniasty. Na południe od miejscowości Bagno występują piaski drobno- i średnioziarniste o miąż- szości od 2 m do 4 m. Grubość nadkładu (gleba i piasek gliniasty) wynosi 0,5-1,0 m. Perspektywy dla węgla brunatnego związane są z obszarami zapadlisk tektonicznych w sąsiedztwie wysadu solnego, względnie rejonami występowania kopalnych zapadlisk kra- sowych, rozwiniętych w wapieniach jurajskich. Obszary perspektywiczne dla poszukiwań węgla brunatnego wyznaczono na podstawie „Projektu prac geologicznych dla poszukiwania węgla brunatnego w rejonach: Osięciny-Kąkowa Wola, Przedecz-Kłodawa, Radojewice, Strzelno oraz w obszarach przyległych” (Dyląg i inni, 1997). Na obszarze arkusza Lubień Kujawski, w jego południowo-zachodniej części wyznaczono obszar perspektywiczny, sta- nowiący północno-wschodnią część rejonu Przedecz-Kłodawa. Rejon ten wyznaczony został geofizycznymi metodami teledetekcyjnymi. W obrębie perspektywicznego rejonu Przedecz- Kłodawa węgiel brunatny występuje w postaci jednego pokładu, który nawiercono na głębo- kościach od 27,3 m do 142,1 m (średnio około 97,5 m.). Seria złożowa charakteryzuje się zmienną miąższością, od 0,1 do 20 m, a średnia grubość pokładu wynosi 4,2 m. Na podstawie „Orzeczenia (sprawozdania) z prac geologiczno-poszukiwawczych złóż węgla brunatnego w rejonie Lubienia, Gostynina i Kutna” (Sylwestrzak, 1963) wyznaczono obszar perspektywiczny w rejonie miejscowości Narty. Węgiel występuje nad udokumento- wanym złożem soli kamiennej „Lubień”. Seria złożowa o miąższości 22,2-25,9 m. wykształ- cona jest w postaci soczewek węgla brunatnego, zalegających pod nadkładem o grubości 90,4-114,5 m. We wschodniej części arkusza mapy zaznaczono również duży obszar z negatywnymi wynikami rozpoznania geologicznego węgla brunatnego (Sylwestrzak 1963).

Ponadto na omawianym terenie występują rejony uznane za nieperspektywiczne, przedstawione na mapie jako obszary o negatywnych wynikach rozpoznania: osiem obszarów dla kruszywa naturalnego (Domańska, 1974; Matejak, 1985) i jeden dla iłów ceramiki budowlanej (Domańska, 1972). W trakcie prac wiertniczych stwierdzono dużą zmienność litologiczną przewiercanych osadów, nieregularne występowanie serii złożowej względnie jej całkowity brak. Na terenie arkusza udokumentowano trzy wystąpienia torfu spełniające kryteria bilan- sowości (Ostrzyżek, Dembek, 1996), lecz niewchodzące w skład potencjalnej bazy zasobowej: dwa złoża (w centralnej części arkusza - wzdłuż rzeki Lubieńki) nie zostały w niej uwzględnione ze względu na położenie na terenach zalesionych, a jedno, położone na wschód od miejscowości Bilno, ze względu na kryterium hydrogeologiczne.

VII Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Lubień Kujawski leży w dorzeczu Wisły, w zlewni jej lewobrzeżnych dopływów: Zgłowiączki i Bzury. Jedynie niewielki, południowo-zachodni fragment arkusza mapy leży w dorzeczu Odry, w zlewni jej dopływów prawobrzeżnych: Noteci i Warty. Poje- zierze Kujawskie, na którym położona jest większa część omawianego terenu, stanowi obszar źródliskowy dla kilku cieków powierzchniowych. Biorą tu swój początek rzeki: Chodeczka, Lubieńka, Ochnia i Rakutówka. Wody Chodeczki, Lubieńki i Ochni oraz jezior Chodeckiego i Lubieńskiego należą do pozaklasowych. Jedynie wody w jeziorze Kromszewickim zaliczono do III klasy czystości. Na terenie omawianego arkusza istnieje wiele naturalnych zbiorników wodnych. Więk- szość z nich to jeziora przepływowe, leżące w dolinach rzek. Wody powierzchniowe na ogół nie są wykorzystane gospodarczo, przeważnie spełniając funkcje rekreacyjno-wypoczynkowe. Jedynie wody z jeziora Lubieńskiego są częściowo wykorzystywane (w ilości około 10 tys. m3 w skali roku) przez gorzelnię w Lubieniu Kujawskim.

2. Wody podziemne Wody podziemne stanowią podstawowe źródło zaopatrzenia ludności w wodę. Na terenie arkusza Lubień Kujawski rozpoznano dwa poziomy występowania wód podziemnych: czwartorzędowy i trzeciorzędowy (Oficjalska, Krawczyńska, 2002). Czwartorzędowy poziom wodonośny występuje na całym omawianym obszarze i jest powszechnie eksploatowany w wielu ujęciach. Głównymi kolektorami wód podziemnych tego poziomu są piaszczyste

i piaszczysto-żwirowe utwory zlodowacenia północnopolskiego, zlodowacenia środkowopol- skiego, częściowo interglacjału eemskiego i interglacjału mazowieckiego.

Fig. 3 Położenie arkusza Lubień Kujawski na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszar najwyższej ochrony (ONO); 2 − obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 − granica GZWP w ośrodku poro- wym, 4 − granica GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym; 5 – większe jeziora. Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 144 – Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorzęd (Q); 215 – Subniecka warszawska, trzeciorzęd (Tr); 220 – Pradolina rz. śr. Wisła (Włocławek-Płock), czwartorzęd (Q); 225 – Zbiornik m. morenowy Chodcza-Łanięta, czwartorzęd (Q); 226 – Zbiornik Krośniewice Kutno, jura górna (J3)

Zgodnie z wymogami znowelizowanej instrukcji opracowania mapy (Instrukcja..., 2002), naniesiono tylko ujęcia o sumarycznym wydatku powyżej 100 m3/h. Na obszarze arkusza Lubień Kujawski istnieją cztery ujęcia wód podziemnych spełniające ten warunek. Największe, o wydajności 226 m3/h znajduje się w miejscowości Wola Olszowa. Ujmu- je ono trzema studniami czwartorzędowy poziom wodonośny. Do większych ujęć wód po-

ziomu czwartorzędowego należą ujęcia: w Chodczu, o wydajności łącznej 112 m3/h, przy depresji 9,1-10,0 m. oraz w Mstowie, o wydajności 125 m3/h przy depresji 3,9-4,0 m. Wody poziomu trzeciorzędowego występują we wschodniej części obszaru arkusza. Ko- lektorem tych wód są piaszczyste osady trzeciorzędu (miocenu i oligocenu). Zwierciadło wody ma dużą dynamikę i charakter subartezyjski - często po nawierceniu wznosi się prawie do powierzchni terenu (Żurek, Chomicka, 1994-1996). Wody tego poziomu są średniej twardości i wykazują niewielką mętność. Eksploatowane są na potrzeby wodociągów wiejskich między innymi w Błędowie, Kamiennej i Zalesiu. Wydajność tych ujęć kształtuje się od 3 m3/h przy depresji 4,0 m. w Błędowie, do 109 m3/h przy depresji 31,0 m. w Kamiennej. W południowej części obszaru arkusza mapy występują również wody poziomu górno- jurajskiego, stanowiącego północny fragment głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) Krośniewice-Kutno (Fig. 3). W granicach omawianego arkusza wód tego poziomu dotychczas nie rozpoznano. W południowej części arkusza znajduje się również nieco większy fragment głównego zbiornika wód podziemnych (czwartorzędowych): Chodcza-Łanięta, wymagające- go najwyższej ochrony (ONO). We wschodniej części obszaru przepuszczalne osady trzecio- rzędowe stanowią fragment rozległego zbiornika wód podziemnych niecki mazowieckiej zwanej w tym rejonie Subniecką Warszawską (Kleczkowski, 1990). Żaden z wymienionych trzech GZWP nie posiada jeszcze dokumentacji hydrogeologicznej.

VIII Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 480-Lubień Kujawski zamieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawarto- ści przeciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995).

Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 2).

Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawartości Wartość przeciętnych (me- Wartość przeciętnych (me- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporządze- w glebach na arkuszu dian) w glebach na arkuszu dian) w glebach obszarów 4) nie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) 480 Lubień Kujawski 480 Lubień Kujawski niezabudowanych Polski Metale N=13 N=13 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 16-60 39 27 Cr Chrom 50 150 500 2-8 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 18-67 33 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 2 2 Cu Miedź 30 150 600 2-10 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-9 4 3 Pb Ołów 50 100 600 9-17 11 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 480-Lubień Kujawski w poszczególnych grupach

17 1) zanieczyszczeń grupa A As Arsen 13 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na Ba Bar 13 podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 13 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Zn Cynk 13 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy Cd Kadm 13 wynikające ze stanu faktycznego, Co Kobalt 13 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod sta- Cu Miedź 13 wami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużyt- Ni Nikiel 13 ki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysło- Pb Ołów 13 wych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 13 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 480-Lubień Kujawski do 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 poszczególnych grup zanieczyszczeń (ilość próbek) N – ilość próbek 13

Przeciętne ilości arsenu, chromu, kadmu, kobaltu i rtęci w glebach arkusza są identycz- ne, a pozostałych pierwiastków - zbliżone do wartości przeciętnych obliczonych dla najmniej zanieczyszczonych gleb całego kraju. Pod względem zawartości metali wszystkie badane próbki spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przeci- nających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Fig. 4

Z t r a o n w i e e c j z

a y r s k z c u z s e z n a i ) a

glebpierwias t kam i promieniotwórczymi (naosirz 19 ę dnyc h - opis siatkikil o me-

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w prze- dziale od około 20 do około 50 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 25 nGy/h i jest nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschod- niego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 10 do około 50 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 25 nGy/h. Powierzchnię obszaru arkusza Lubień Kujawski budują utwory o niskich wartościach promieniowania gamma. Są to przede wszystkim plejstoceńskie gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w prze- dziale od około 0,5 do około 3 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschod- niego - od około 0,5 do około 4 kBq/m2.

IX Składowanie odpadów Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wyni- ka ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możli- wością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: - tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składo- wisk; - tereny, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej (w rejonach tych przy budowie składowisk odpadów wymagane jest wykonanie sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu); - tereny, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, nieobjętych zakazem lokalizowania składowisk odpadów, zaznaczono ist- niejące wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów.

Wymagania dotyczące cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych składowisk są uza- leżnione od typu składowanych odpadów (Tabela 3).

Tabela 3 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 . 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny Na mapie dokumentacyjnej – B (dołączonej do materiałów archiwalnych) przedstawiono lokalizację wszystkich otworów zamieszczonych w tabeli 4, na podstawie których doko- nywano analizy wydzieleń potencjalnych obszarów dla lokalizowania składowisk (POLS). Na terenie arkusza Lubień Kujawski z analizy dotyczącej wyznaczenia potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk wyłączone zostały: - erozyjne i akumulacyjne powierzchnie tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Lubieńki, Ochni, Chodeczki i Rakutówki, oraz innych mniejszych nienazwanych cieków, - tereny leśne o powierzchni przekraczającej 100 ha, - obszar udokumentowanego zbiornika wód podziemnych GZWP - 220 Pradolina Środkowej Wisły w utworach czwartorzędowych, w północno-wschodnim krańcu terenu (Dominko L. i in., 1998), - teren zwartej zabudowy miasta Lubień Kujawski, Chodecz, Choceń i miejscowości Baruchowo, - tereny położone w bliskim sąsiedztwie zbiorników wód śródlądowych (jeziora: Bo- rzymowskie, Lubieńskie, Kromszewickie, Chodeckie i liczne mniejsze), - obszary o nachyleniu powyżej 10°, - tereny podmokłe. Na podstawie szczegółowej analizy czynników przyrodniczych wydzielono obszary predysponowane do lokalizacji składowisk, a w ich obrębie wyodrębniono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) lokalizacji składowisk. Przy typowaniu miejsc pod ewentu- alną lokalizację składowisk brano pod uwagę: - budowę geologiczną (Baraniecka, 1993); - morfologię terenu;

- warunki hydrogeologiczne i hydrograficzne (Oficjalska, Krawczyńska, 2002, Buja- kowska K., Makowiecki G., 1999); - infrastrukturę i gęstość zabudowy. Wszystkie obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów zostały wyodręb- nione na podłożu słabo przepuszczalnych glin zwałowych zlodowaceń środkowo- (południo- wa część arkusza) i północnopolskich (północna i środkowa część arkusza), o miąższości od 10 m do >40 m (Baraniecka, 1993). Przyjmuje się, że współczynnik filtracji dla glin wynosi k=1x10-7 m/s. Gliny te stanowią podłoże o dobrej charakterystyce geotechnicznej, spełniają- cej wymagania dla posadowienia składowisk jedynie odpadów obojętnych. Występują one w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym, przy czym gliny zlodowaceń środkowo- polskich są bardziej skonsolidowane. Głębokość do zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m, a najczęściej znajduje się znacznie głębiej. Miejscami w obrębie glin mogą pojawiać się wody zawieszone. Pod względem geomorfologicznym gliny te budują wysoczyznę morenową płaską – w części północnej i południowej (wysokości względne do 2 m, nachylenie do 2°), oraz falistą – w części środkowej terenu arkusza (wysokości względne 2-5 m, nachylenie do 5°). Należy dodać, że w rejonie wysoczyzny morenowej falistej utworzyły się liczne zagłębienia bezod- pływowe, nieraz kilkumetrowej głębokości, o stromych stokach, w których występuje płytki (do 2 m) poziom wodonośny i grunty słabonośne – głównie organiczne lub mineralno- organiczne. Często są to tereny podmokłe. Zagłębienia te należy traktować jako świadectwo słabo przepuszczalnego charakteru podłoża utworzonego z glin, a naturalne zagłębienia terenu można wykorzystać pod ewentualne składowiska odpadów, pod warunkiem właściwego ich odwodnienia. W niektórych miejscach wysoczyzny morenowej falistej, ze względu na wypeł- nienie zagłębień bezodpływowych piaskami pylastymi i humusowymi, o miąższości docho- dzącej do 2 m, wyodrębniono obszary o mniej korzystnych warunkach do posadowienia skła- dowisk. Wyznaczone obszary charakteryzują się odpowiednimi warunkami hydrogeologiczny- mi, ze względu na ochronę wód podziemnych. Wody podziemne są dobrze izolowane od wpływów antropogenicznych miąższym pakietem glin. Stopień zagrożenia głównego użyt- kowego poziomu wodonośnego jest w rejonie wyznaczonych obszarów niski i bardzo niski, dzięki dobrej i bardzo dobrej izolacji piętra wodonośnego od powierzchni terenu (Oficjalska, Krawczyńska, 2002). Ze względu na znaczne pokrycie powierzchni terenu glinami zwałowymi (~70-80%) oraz niewielki zasięg obszarów wyeliminowanych z lokalizacji składowisk ze względu na

czynniki przyrodnicze i infrastrukturalne, wydzielone tereny zajmują około 60-70% rejonu arkusza. Jako najkorzystniejsze lokalizacje należy wskazać, te w obrębie których miąższość glin zwałowych udokumentowana jest profilem otworu wiertniczego (Tabela 4) lub przekrojami geologicznymi (Baraniecka, 1993), stwierdzającymi prostą budowę geologiczną, przy braku zaburzeń glacitektonicznych i braku zaburzeń ciągłości pakietu izolacyjnego. Dodatkowo o ich wskazaniu decydują: - niewielka intensywność zabudowy (najczęściej jest to zabudowa luźna pojedynczych gospodarstw wiejskich), lub zupełny jej brak, - bliskość do większych miast (Chodecz, Choceń, Lubień Kujawski), - niewiele warunkowych ograniczeń przyrodniczych i infrastrukturalnych, - dobrze rozwinięta sieć szlaków komunikacyjnych (drogi lokalne, kolej). W obrębie arkusza Lubień Kujawski tereny szczególnie predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych występują w rejonach wsi: Borzymie (otw. 4, 5, 6), Luto- bórz, Bodzanówek, Rzeżewo (otw. 9), Brzyszewo (otw. 8), Augustopol (otw. 40, 41), Ka- mienna (otw. 35, 36), Kołomia, Boża Wola (otw. 3, 7) i Unisławice. Litologia podłoża pozwala na zakwalifikowanie tych terenów pod składowiska odpadów obojętnych O. Jednak należy zaznaczyć, że znaczna miąższość glin zwałowych i korzystne warunki geośrodowi- skowe, stwarzają możliwość lokalizowania tu składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne K (w tym komunalnych) pod warunkiem zastosowania dodatkowych uszczelnień. Na mapie wskazano również obszary, gdzie można spodziewać się zmienności w budowie geologicznej. W rejonie zalegania glin zlodowacenia północnopolskiego obszary takie wydzielono w miejscach występowania większych zagłębień bezodpływowych, wypełnio- nych około 2-metrową warstwą utworów przepuszczalnych, często podmokłych lub wypeł- nionych wodą. Znaczne deformacje budowy geologicznej widoczne są na przekrojach geologicznych w rejonie Czapli Nowych, Woli Olszowej i Świernej, a cała strefa rozciąga się rów- noleżnikowo od Strzyżek przez Józefki, Pieleszki, Kobylą Łąkę, Morzyce, aż po Stare Budy. Zmienność tę potwierdzają otwory: 15, 16, 24-27, 29, 30-34, 37. Rejony te należy traktować jako najmniej odpowiednie do lokalizacji składowisk odpadów w obrębie całego arkusza Lu- bień Kujawski. W wyniku analizy czynników przyrodniczych i infrastrukturalnych wyznaczone obszary podzielono na rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (na podstawie rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych wynikających z przyjętych obszarów ochrony): - b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczności publicznej oraz lotnisk,

- p – przyrody i dziedzictwa kultury, - w – wód podziemnych, - z – złóż kopalin. Lokalizacja składowisk w tych obszarach wymaga dodatkowych uzgodnień z odpowiednimi władzami i służbami. Na mapie wyznaczono ograniczenie lokalizacji składowisk w odległości 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy miejscowości Choceń, Chodecz, Lubień Kujawski i Baruchowo. W południowej części wytyczono strefę ograniczeń wynikających z istniejącego tam obszaru najwyższej ochrony ONO zbiornika GZWP 225 - Chodcza-Łanięta, nieposiadającego dokumentacji hydrogeologicznej (Kleczkowski, 1990). W części zachodniej wyznaczono strefę ograniczeń warunkowych w zasięgu złoża kruszywa naturalnego „Nowiny”, a w części wschodniej złoża soli kamiennej „Lubień”. Na mapie przedstawiono jedno wyrobisko w obrębie glin zwałowych zlodowaceń środ- kowopolskich, związane z eksploatacją kopalin ilastych (rejon wybilansowanego złoża iłów „Gole”). Z powodu braku szczegółowych informacji dotyczących właściwości izolacyjnych podłoża, wyrobisko to może być rozpatrywane jako nisza dla składowania odpadów obojęt- nych. Przeprowadzona analiza materiałów archiwalnych (map geologicznych i profili otwo- rów wiertniczych) nie potwierdziła istnienia w tym miejscu naturalnej bariery izolującej od- powiadającej wymogom stawianym pod składowiska inne niż niebezpieczne i obojętne. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania odpadów obojętnych należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich - projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, któ- rych wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu in-

westycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla położonych niżej poziomów wodonośnych. Innym elementem nie- zwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach omawianej warstwy tematycznej mapy.

Tabela 4 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych POLS Głębokość [m p.p.t.] Nr otw. Nazwa do zwierciadła wody na mapie archiwum Profil geologiczny Miąższość podziemnej (wystę- doku- i archiwal- warstwy pującego pod war- menta- ny nr otwo- izolacyjnej stwą izolacyjną) cyjnej ru Strop nawier- B litologia ustalona [m] cona 1 3 4 5 6 7 0,0 Gleba szara CAG PIG 0,5 Glina ciemnoszara 114431 4,0 Piasek zagliniony 1 3,5 4,5 2,0 Choceń nr 4,5 Glina zwałowa szara 3 12,0 Glina piaszczysta 24,0 Piasek gruboziarnisty 0,0 Pył 0,6 Piasek grubo i średnioziar. 1,3 Piasek pylasty 1,7 Glina zwałowa 5,7 Piasek różnoziarnisty CAG PIG 6,0 Glina zwałowa 68920 2 14,3 34,2 32,2 16,0 Glina zwałowa z o. Boża Wola 16,5 Piasek średnioziar. 17,5 Pył mułkowaty 17,8 Pył i mułek zwarty 30,5- Piasek drobny -34,2 0,0 Pył z piaskiem 0,5 Glina zwałowa CAG PIG 12,7 Otoczaki o śred. 15 cm 68919 3 13,3 Piasek drobny 12,2 17,5 17,5 Boża Wola 14,3 Piasek pylasty 17,3- Pył 18,8 0,0 Gleba 0,3 Piasek drobny 0,5 Glina piaszczysta CAG PIG 2,0 Glina piaszczysta zwarta 112166 4 4,0 Glina zwałowa szara 15,5 16,5 16,5 Borzymie 10,0 Glina zwałowa zwarta 16,0 Piasek zagliniony 17,0- Piasek drobnoziarnisty -20,0

Głębokość [m p.p.t.] Nr otw. Nazwa do zwierciadła wody na mapie archiwum Profil geologiczny Miąższość podziemnej (wystę- doku- i archiwal- warstwy pującego pod war- menta- ny nr otwo- izolacyjnej stwą izolacyjną) cyjnej ru Strop nawier- B litologia ustalona [m] cona 1 3 4 5 6 7 0,0 Gleba CAG PIG 0,5 Glina zwałowa z otoczakami 122576 5 15,5 16,5 16,5 4,0 Glina zwałowa Borzymie 16,0-20,0 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba CAG PIG 0,3 Piasek kwarcowy średnioziar. Nie 62666 6 1,0 Piasek kwarcowy średnioziar. . brak zaobser- Borzymie 13,0 Glina zwałowa wowano 16,4-33,0 Ił 0,0 Pył z piaskiem 0,5 Glina zwałowa CAG PIG 12,5 Otoczaki o śred. 15 cm 7 12,0 16,0 16,0 Grodno 13,0 Piasek drobny 14,5 Piasek pylasty 17,0-18,8 Pył 0 Gleba CAG PIG 0,5 Glina zwałowa 55271 8 3,0 Glina zwałowa, zwięzła i zbita 18,1 18,6 b.d. Brzyszewo 17,1 Muł 18,6-31,5 Piaski drobnoziarniste 0,0 Gleba B.H. 0,4 Glina pylasta 4800045 9 9,6 10,0 6,0 10,0 Piasek drobnoziar. Rzeżewo 18,0-28,5 Glina piaszczysta 0,0 Gleba B.H. 0,5 Glina zwałowa 4800059 10 8,0 Piasek, glina 27,5 28,0 9,5 Nowe 13,0 Glina Gagowy 28,0 Piasek drobnoziarnisty CAG PIG 0,0 Glina zwałowa 124801 11 6,3 Piasek różnoziarnisty ze żwirem 6,3 7,3 7,3 Kaliska 7,3 Glina zwałowa 0,0 Gleba CAG PIG 0,4 Glina piaszczysta Kaliska 12 8,1 8,5 4,0 2,5 Glina zwałowa szara 112169 8,5-14,0 Piasek drobny zapylony 0,0 Gleba 0,4 Glina siwa 1,5 Piasek drobnoziarnisty CAG PIG 2,5 Ił szary Kaliska 13 1.1 b.d. b.d. 8,1 Piasek drobnoziarnisty 3928/507 9,6 Ił szary 13,5 Piasek drobnoziarnisty 16,9 Pył piaszczysty B.H. 0,0 Gleba 4800007 14 0,2 Glina zwałowa 13,3 13,5 7,3 Gole 13,5-19,8 Piasek gruboziarnisty

Głębokość [m p.p.t.] Nr otw. Nazwa do zwierciadła wody na mapie archiwum Profil geologiczny Miąższość podziemnej (wystę- doku- i archiwal- warstwy pującego pod war- menta- ny nr otwo- izolacyjnej stwą izolacyjną) cyjnej ru Strop nawier- B litologia ustalona [m] cona 1 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,3 Piasek drobnoziar. zagliniony 1,3 Glina zwałowa 4,0 Piasek różnoziar. silnie zagliniony CAG PIG 5,0 Glina zwałowa szara Mielno 15 6,5 Glina zwałowa piaszczysta 18,7 20,0 13,5 122741 10,0 Otoczaki 11,0 Glina zwałowa silnie piaszczysta 13,0 Glina + o. 16,5 Żwir 17,0 Glina zwałowa +o. 20,0-23,5, Piasek różnoziarnisty żółty 0,0 Gleba CAG PIG 0,2 Piasek drobnoziar. 3928/532 16 3,0 Glina piaszczysta 15,5 18,5 14,2 Chodecz 5,0 Glina zwałowa 18,5-24,5 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba CAG PIG 0,2 Glina piaszczysta 90426 17 9,0 9,2 0,2 5,5 Glina zwałowa Chodeczek 9,2-9,8 Piasek drobny 0,0 Gleba 0,3 Glina zwałowa CAG PIG 4,0 Glina zwałowa zwarta 118388 17,0 Piasek suchy 18 16,7 27,0 13,4 Chodeczek 18,0 Glina zwałowa zwarta nr 2 20,0 Piasek drobny 21,0 Glina zwałowa silnie zwarta 27,0-37,5 piasek drobny 0,0 Gleba CAG PIG 0,5 Glina żółta 7,0 Glina zwałowa szara 119670 19 20,0 Piasek żółty 19,5 31,0 11,0 Chodeczek 21,0 Glina zwałowa zwarta nr 3 27,0 Ił szary 31,0-37,0 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 0,5 Glina zwałowa zwarta 4,0 Glina zwałowa silnie zwarta CAG PIG 10,0 Pospółka gliniasta 118386 12,0 Glina zwałowa silnie zwarta 20 19,5 25,0 12,5 Chodeczek 14,0 Glina zwałowa silnie zwarta nr 1 20,0 Piasek drobny 21,0 Mułek 23,0 Glina zwałowa 25,0-40,0 Piasek drobnoziar.

Głębokość [m p.p.t.] Nr otw. Nazwa do zwierciadła wody na mapie archiwum Profil geologiczny Miąższość podziemnej (wystę- doku- i archiwal- warstwy pującego pod war- menta- ny nr otwo- izolacyjnej stwą izolacyjną) cyjnej ru Strop nawier- B litologia ustalona [m] cona 1 3 4 5 6 7 0,0 Gleba piaszczysta CAG PIG 0,25 Piasek drobnoziarnisty Lubień 21 0,5 Glina zwałowa 3,0 b.d. b.d. 79374 3,5 Piasek drobnoziarnisty 9,5 Mułek piaszczysty 0,0 Gleba CAG PIG 0,4 Glina zwałowa Lubień 22 7,6 b.d. b.d. 4,0 Glina zwałowa + o. 79369 8,0-16,0 Piasek średnioziarnisty CAG PIG 0,0 Piasek luźny Nie Lubień 2,0 Glina szara 23 15,0 nawier- - Świerna 8,0 Mułki jasne cono 54524 10,0-17,2 Mułki CAG PIG 0,0 Materiał piaszczysty Nie 54525 10,0 Piasek kwarcowy 24 brak nawier- - Lubień 11,1-24,0 Glina szara cono Dąbrowa 0,0 Gleba piaszczysta CAG PIG 0,5 Piasek gliniasty Nie Lubień 15 25 2,5 Glina zwałowa 17,5 nawier- - Dąbrowa 11,0 Piasek kwarcowy drobny cono 12,3-20,0 Glina zwałowa szara 0,0 Gleba piaszczysta CAG PIG 0,5 Piasek średni zagliniony Nie Lubień L 26 3,0 Glina zwałowa 15,0 nawier- - 19 Wola 7,0 Muł piaszczysty cono Olszowa 12,3-18,0 Glina zwałowa szara 0,0 Gleba CAG PIG 0,3 Piasek zagliniony 79737 27 3,5 Glina zwałowa 28,3 b.d. b.d. Lubień 7 4,3 Ił zastoiskowy 31,8 Mułek piaszczysto-pylasty 0,0 Glina piaszczysta CAG PIG 0,6 Glina zwałowa silnie marglista Lubień 4 28 6,8 b.d. b.d. 4,3 Glina zwałowa + o. Czaple 6,8-25,6 Piasek kwarcowy drobny 0,0 Gleba 0,5 Piasek CAG PIG 29 3,5 Glina zwałowa 26,5 b.d. b.d. 4,3 Ił 30,0 Muł 0,0 Gleba CAG PIG 0,5 Piasek Lubień 14 30 2,0 Glina zwałowa 24,5 b.d. b.d. Wola Ol- 6,0 Muł piaszczysty szowa 25,0 Muł

Głębokość [m p.p.t.] Nr otw. Nazwa do zwierciadła wody na mapie archiwum Profil geologiczny Miąższość podziemnej (wystę- doku- i archiwal- warstwy pującego pod war- menta- ny nr otwo- izolacyjnej stwą izolacyjną) cyjnej ru Strop nawier- B litologia ustalona [m] cona 1 3 4 5 6 7 0,0 Gleba CAG PIG 0,5 Piasek Lubień 16 1,5 Glina zwałowa 31 >28,5 b.d. b.d. Wola Ol- 10,0 Glina piaszczysta +o. szowa 12,3 Glina zwałowa zwarta 30,0 Muł 0,0 Gleba 0,4 Glina zwałowa CAG PIG 1,1 Piasek silnie gliniasty Nie 55206 32 1,6 Glina zwałowa 17,9 nawier- b.d Józefki 13,0 Ił cono 17,8 Glina zwałowa 18,3 Piasek różnoziar. 0,0 Gleba CAG PIG 0,5 Piasek drobny 124000 33 1,0 Glina zwałowa 4,0 5,0 5,0 Narty 3,0 Glina zwałowa piaszczysta 5,0-19,0 Piasek średnioziar. 0,0 Nasyp B.H. 2,0 Glina zwałowa+o. 4800034 34 13,0 Glina 11,0 13,0 4,0 Pieleszki 15,0-30,0 Piasek drobnoziar. Ił 0,0 Gleba B.H. 0,3 Glina zwałowa+o. 4800052 35 11,0 Piasek pylasty 10,7 11,0 9,8 Pieleszki 18,0 Glina zwałowa+o. 33,0-46,8 Piasek pylasty 0,0 Gleba piaszczysta 0,3 Glina piaszczysta 2,0 Glina zwałowa, zwarta CAG PIG 4,0 Otoczaki w glinie zwałowej 1)18,0 1) 10,0 122738 36 17,7 8,0 Glina zwałowa, zawarta 2) 34,0 2) 10,3 Kubłowo 18,0 Piaski drobnoziar. 22,0 Glina zwałowa+o. 34,0-39,0 Piaski drobnoziar. 0,0 Gleba 0,4 Piaski gliniaste CAG PIG 5,0 Glina zwałowa 90450 37 11,0 Otoczaki 6,0 b.d. b.d. Morzyce 13,5 Piaski śred. 28,2 Ił 34,0 Glina zwałowa

Głębokość [m p.p.t.] Nr otw. Nazwa do zwierciadła wody na mapie archiwum Profil geologiczny Miąższość podziemnej (wystę- doku- i archiwal- warstwy pującego pod war- menta- ny nr otwo- izolacyjnej stwą izolacyjną) cyjnej ru Strop nawier- B litologia ustalona [m] cona 1 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 6,0 Glina zwałowa +o. 10,0 Glina zwałowa CAG PIG 24,0 Glina piaszczysta 118383 38 26,0 Piasek gruboziarnisty >25,5 47,0 ,07 Kamienna 28,0 Ił pstry 38,0 Ił siwy 41,0 Piasek drobnoziar. 44,5 Węgiel brunatny 47,0-70,0 Piasek drobny 0,0 Gleba CAG PIG 0,3 Glina piaszczysta 118384 39 10,0 Glina zwałowa 25,7 b.d. b.d. Kamienna 24,0 Glina piaszczysta 26,0-28,0 Piasek różnoziar. 0,0 Gleba 0,3 Nasyp (gruz) 1,0 Glina pylasta CAG PIG 21,0 Glina zwałowa zwarta 121289 40 23,0 21,0 4,1 24,0 Żwir z piaskiem Kołomia 24,5 Glina z głazami 25,5 Żwir zagliniony 26,0 Głaz 0,0 Gleba CAG PIG 0,3 Piasek gliniasty Nie 122744 41 1,5 Glina zwałowa, zwarta >44,0 nawier- b.d. Psary 35,5 Mułek ilasty, zwarty cono 44,0-46,0 Ił pstry silnie zwarty 0,0 Gleba B.H. Nie 0,3 Glina 4800025 42 >46 ,0 nawier- b.d. 1,5 Glina zwałowa+o. Psary cono 35,3-46,0 Ił 0,0 Gleba gliniasta 0,4 Glina zw., piaszczysta 1,5 Glina zwałowa CAG PIG Nie 7,0 Piasek drobny 62668 43 20,6 nawier- b.d. 10,3 Glina zwałowa Augustopol cono 21,0 Piasek średnioziarnisty 26,1 Glina zwałowa 28,6-41,1 Ił plastyczny 0,0 Gleba 0,4 Glina zwałowa B.H. 7,0 Piasek kwarcowy 4800002 44 10,7 21,0 21,0 10,3 Glina zwałowa Augustopol 21,0 Piasek kwarcowy 26,1 Objaśnienia: CAG PIG – Centralne Archiwum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego B.H. – Bank Hydro b.d. – brak danych

X Warunki podłoża budowlanego

Ocenę warunków podłoża budowlanego na obszarze omawianego arkusza wykonano na podstawie analizy osadów powierzchniowych, których charakterystykę przedstawiono na Szczegółowej mapie geologicznej Polski w skali 1:50 000 - arkusz Lubień Kujawski (Bara- niecka, 1988, 1993). Zgodnie z wymogami opracowania MGP (Instrukcja..., 2002), warunków geologiczno- inżynierskich występujących na omawianym terenie nie ustalono dla: obszarów występowa- nia złóż kopalin, rejonów zwartej zabudowy miejskiej, przyrodniczych obszarów chronionych (park krajobrazowy), terenów leśnych oraz gleb chronionych klas bonitacyjnych I-IVa i łąk na glebach pochodzenia organicznego. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa, to rejony występowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów sypkich średnio zagęsz- czonych, gdzie głębokość zwierciadła wody gruntowej przekracza 2,0 m p.p.t. Takie warunki występują w części wschodniej i południowej arkusza, na wysoczyźnie polodowcowej zbu- dowanej z glin zwałowych zlodowacenia środkowopolskiego (w przypowierzchniowych par- tiach małoskonsolidowanych). Utwory spoiste należące do najmłodszego zlodowacenia (bał- tyckiego), zazwyczaj oceniane jako małoskonsolidowane lub nieskonsolidowane, występują w północnej części arkusza. Na powierzchni wysoczyzny znajdują się liczne, drobne zagłę- bienia bezodpływowe, nieraz o kilkumetrowej głębokości i stromych stokach, w których wo- da gruntowa występuje przeważnie płytko (rejony: Wilkowia, Bud Starych, Kubłowa, Msto- wa-Bogołomia, Brzyszewa-Kolonii Topielak, Nart, Kanibrodów-Czapli, a także na południo- wy zachód od: Beszyna, Pogórza-Krzewi, i Gagowych). Są to małe obszary, niemieszczące się w skali mapy. Na tych terenach, lokalnie mogą występować warunki niekorzystne dla zabudowy. Warunki korzystne wyznaczono również na obszarach występowania gruntów sypkich średnio zagęszczonych, gdzie głębokość wody gruntowej bywa jednak okresowo mniejsza niż 2 m (płytsze przy roztopach oraz większych, długotrwałych opadach). Są to obszary piaszczy- stych sandrów i równin wodnolodowcowych oraz tarasów rzecznych (między innymi na pół- nocny wschód i południowy zachód od Chodcza, na północ od Przysypki, w rejonie Stróża, Bud Starych, Czapli-Władysławowa, Podgórza-Bagna). Rejony charakteryzujące się warunkami geologiczno-inżynierskimi utrudniającymi budownictwo, to obszary występowania gruntów słabonośnych (organiczne, sporadycznie spoiste - miękkoplastyczne). Na obszarach tych także zwierciadło wody gruntowej występuje

płycej niż 2 m p.p.t. Występują tam przede wszystkim grunty organiczne: torfy lub namuły mineralno-organiczne, często podmokłe lub z bardzo płytko występującym poziomem wód gruntowych, a nawet z okresowymi rozlewiskami lub stałymi bagniskami (między innymi na południe od Kamiennej, w okolicy Kolonii Kołomia, Kolonii Bieszczykówka, Gagowych, Szewa i wielu pojedynczych wystąpieniach w północno wschodnim skraju arkusza). Nieko- rzystne dla budownictwa są także obszary występowania gruntów sypkich, z przewarstwie- niami gruntów spoistych miękkoplastycznych i płytko występującymi wodami gruntowymi. Warunki takie występują w północnej części arkusza. W tym rejonie spotyka się również po- jedyncze pagóry o lokalnie stromym nachyleniu stoków, przekraczających 12%, na których warunki budowlane są niekorzystne. Strome krawędzie i strefy krawędziowe rynien polodowcowych w obrębie arkusza Lu- bień Kujawski stanowią istotny element morfologii, ponieważ przez ten teren przebiegają dwie główne i kilka drobniejszych rynien polodowcowych. Rejony te są zdecydowanie niekorzystne dla zabudowy. Obrzeżenia rynien składają się ze stromych krawędzi o wysokości dochodzącej do około 20 m oraz urozmaiconej strefy, położonej w obrębie rynny lub w są- siedztwie stoku wysoczyzny. Strefa ta na niektórych odcinkach rynien prawie całkowicie zastępuje krawędzie. Składa się ona z szeregu pagórków o deniwelacjach od 5 do 20 m. Wy- stępują tu różne osady piaszczyste i gliny zwałowe, o dużej lokalnej zmienności. Przy naru- szeniu równowagi, na krawędziach mogą występować ruchy masowe (osuwiska, spływy zbo- czowe, zsypywanie się osadów luźnych po stromiznach). Dotyczy to między innymi terenów wzdłuż rzek Ochni i Lubieńki, jezior: Lubieńskiego, Kromszewickiego, Chodeckiego, Szczytkowskiego oraz jezior w rejonie Prosno-Kretki. Stoki denudacyjne występują jedynie w północnej części arkusza. Są one z reguły ła- godnie nachylone ku północy i mają od 5 do 15 m wysokości (rejony: Stare Janowo-Żabinek, na zachód od Szczutkowa, Brzyszewo-Rzeżewo Parcele-jezioro Kłóbka). Dolinki denudacyjne występują sporadycznie, nieco więcej ich znajduje się w strefie krawędzi, w północno wschodnim narożu arkusza (rejon Baruchowa i Grodna). Czynnikami utrudniającymi budownictwo są wysięki i swobodne wypływy wód z utwo- rów czwartorzędowych. Zaobserwowano je w rynnie Chodeckiej, na południe od Chodcza.

XI Ochrona przyrody i krajobrazu

Tereny objęte granicami arkusza Lubień Kujawski są niemal zupełnie pozbawione la- sów. Zostały one wykarczowane dawno temu pod uprawę rolną. Występujące tu dobre gleby

sprzyjały licznemu osadnictwu, konsekwencją czego było silne przeobrażenie środowiska naturalnego. Szata roślinna obszaru arkusza jest uboga. Tworzą ją nieliczne kompleksy leśne, obszary występowania roślinności łąkowo-bagiennej, parki podworskie, zieleń śródpolna i sady. Na siedliskach suchych dominuje sosna, uzupełniona modrzewiem i świerkiem, natomiast w są- siedztwie terenów podmokłych pojawiają się drzewostany liściaste, głównie olchy. Niewiel- kie kompleksy leśne występują w południowo zachodniej części arkusza, na północy, w rejonie Lutobórza i Szczutkowa, na północnym wschodzie, w rejonie: Szewa, Grodna i Sieman. Północno-wschodni rejon objęty jest zasięgiem Gostynińsko-Włocławskiego Parku Kra- jobrazowego, utworzonego w 1979 r. Teren parku, o całkowitej powierzchni 38 950 ha, obejmuje obszary szczególnie cenne przyrodniczo, o wysokich walorach krajobrazowych i turystycznych. W obrębie arkusza, na jego północno-wschodnim skraju, utworzono w 1998 r. unikalny w skali krajowej rezerwat krajobrazowy „Grodno”. Celem ochrony (ze względów nauko- wych, dydaktycznych i krajobrazowych) jest zachowanie jeziora Grodno, o szmaragdowych wodach, wraz z otaczającymi go naturalnymi zbiorowiskami leśnymi. Drzewostan okalający jezioro jest wielogatunkowy, ze znaczną domieszką sosny, brzozy i modrzewia. Występują tam również buki, klony polne, robinie akacjowe i dęby czerwone. Rezerwat zajmuje po- wierzchnię 132,88 ha. Dla trzech uroczysk: „Holeryczka”, „Kamienna” i „Boża Wola” opracowano waloryza- cje przyrodnicze. Służba Ochrony Przyrody zobowiązuje w nich administrację leśną do trak- towania tych obiektów jako potencjalnych, częściowych rezerwatów przyrody. Uroczyska te pełnią w rolniczym krajobrazie rolę biocenotyczną i fizjocenotyczną . Uroczysko „Holeryczka”, o powierzchni 33,30 ha, to zespół leśny z gatunkami chronionymi i rzadkimi, takimi jak: kruszczyk szerokolistny, turówka leśna, kruszyna pospolita, kali- na koralowa czy konwalia majowa. Są to rzadkie na Kujawach zespoły kwaśnej dąbrowy. Uroczysko „Kamienna”, zajmujące powierzchnię 126,97 ha, stanowią higrofilne lasy łę- gowe, zdominowane przez monokultury olszy czarnej i brzozy. Uroczysko „Boża Wola” o powierzchni około 30 ha posiada zróżnicowaną rzeźbę terenu. Zmienna wilgotność i antropopresja, przyczyniły się do rozwoju różnorodnych zbiorowisk leśnych z licznie występującymi roślinami, takimi jak: zdrojówka rutewkowata, jarzmianka większa i bluszcz pospolity. Na terenie arkusza zarejestrowano jeden pomnik przyrody. Jest to skupisko drzew: czte- rech dębów szypułkowych o wysokości od 23 do 27 m i średnicy 280 – 330 cm (Tabela 5)

i jednego klonu pospolitego, o średnicy 280 cm i 22 m wysokości. Znajdują się one we wsi Baruchowo.

Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Baruchowo K – „Grodno” 1 R Grodno 1998 włocławski (132,88) Baruchowo 2 P Baruchowo 1981 Pż – 4 dęby szypułkowe włocławski Choceń obszar bagienny 3 U Szczutkowo * włocławski (0,46) podmokła łąka Kowal (0,52) 4 U Unisławice * włocławski podmokła łąka (1,70) skarpa z roślinnością stepo- Lubień Kujawski 5 U Kłóbka * wą włocławski (0,12) Chodecz podmokła łąka 6 U Brzyszewo * włocławski (0,23) podmokła łąka Chodecz (0,28) 7 U Sobiczewy * włocławski podmokła łąka (0,11) Chodecz podmokła łąka 8 U Sobiczewy * włocławski 1,28 Chodecz podmokła łąka 9 U Sobiczewy * włocławski (1,37) Chodecz podmokła łąka 10 U Sobiczewy * włocławski (0,10) Chodecz łąka 11 U Sobiczewy * włocławski (0,28) Chodecz torfowisko 12 U Chodeczek * włocławski (2,10) Chodecz torfowisko 13 U Chodeczek * włocławski (1,03) 6 niewielkich torfowisk Chodecz 14 U Kaliska * (od 0,14 do 0,89) włocławski (2,43) Chodecz leśne uroczysko 15 U Kubłowo * włocławski (1,06) podmokła łąka Lubień Kujawski (0,97) 16 U Kobyla Łąka * włocławski jeziorko śródpolne (2,37) Lubień Kujawski łąka 17 U Rutkowice * włocławski (0,38) Lubień Kujawski podmokła łąka 18 U Nowa Wieś * włocławski (1,37) Chodecz leśne uroczysko 19 U Kubłowo * włocławski (0,42)

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 leśne uroczysko Chodecz (0,38) 20 U Kubłowo * włocławski torfowisko (1,22) Chodecz torfowisko 21 U Zalesie * włocławski (0,62) Chodecz torfowisko 22 U Zalesie * włocławski (0,14) Rubryka 2 - R – rezerwat; P – pomnik przyrody; U – użytek ekologiczny Rubryka 5 - * - obiekt projektowany Rubryka 6 - rodzaj rezerwatu; K - krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej

Poza wymienionymi obiektami chronionymi, na obszarze arkusza zaprojektowano obję- cie ochroną 20 użytków ekologicznych. Stanowią je leśne łąki, torfowiska, bagna i uroczyska zajmujące niewielkie powierzchnie (od 0,1 do 2,37 ha). Aktualnie są one w trakcie zatwier- dzania. Omawiany obszar charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem rolniczego wykorzystania gruntów. Na mapie zaznaczono podlegające ochronie obszary występowania gleb klas bonitacyjnych I-IVa i użytków zielonych na gruntach organicznych. Gleby utworzone zostały z utworów czwartorzędowych i tworzą pięć grup typologicznych: czarne ziemie, gleby brunatne, płowe, rdzawe oraz bielicowe. Należą one do środkowoeuropejskiej strefy glebowej, związanej z klimatem umiarkowanym, o stosunkowo wyraźnie zaakcentowanym udziale wpływów morskich. Zwarte kompleksy gleb chronionych występują w rejonach: Choceń- Chodecz-Trzeszon-Bodzanowo-Błędowo-Kaliska-Zalesie, Augustopol-Bzówko, Dąbrówka, Dobrzelewice, Modlibórz-Stępka, Grodno, Kurowo, Szewo Małe, Beszynek, Sokólec-Wola Olszowa, Czaple Nowe, Rutkowice-Kretkowo-Wola Pierowa-Kolonia Kołomia i Budy Stare- Wilkowice. Osobliwością jest występowanie w rejonie Kalisk i Kobylej Łąki gleb słonych, tzw. „so- łonczaków”, związanych z obecnością słonych wód gruntowych. Niewielki północno-wschodni fragment arkusza Lubień Kujawski, zgodnie z założe- niami systemu ECONET (Liro, 1998) znajduje się w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym - Pojezierze Gostynińskie (7K). Niemal cały teren arkusza, (poza częścią północno- zachodnią), znajduje się w obrębie korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym Pojezierze Kujawskie (Fig. 5).

Fig. 5 Położenie arkusza Lubień Kujawski na tle systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) System ECONET 1 − granica krajowych obszarów węzłowych, ich numery i nazwy: 7K – Pojezierza Gostynińskiego; 2 − międzynaro- dowe korytarze ekologiczne, ich numery i nazwy: 15m – Toruński Dolnej Wisły; 3 – krajowe korytarze ekologiczne, ich numery i nazwy: 30k – Pojezierza Kujawskiego System CORINE/NATURA 2000 europejskie ostoje przyrody , ich numery i nazwy: 4 − o powierzchni większej niż 100 ha: 201 – Zbiornik Włocław- ski; 209 – Lasy Włocławsko-Gostynińskie; 209a – Błota Rakutowskie; 5 – większe jeziora

Zgodnie z systemem CORINE (Dyduch-Falniowska, 1999), niewielki północno wschodni fragment terenu arkusza znajduje się w obszarze ostoi przyrody o znaczeniu europejskim - 209a – Błota Rakutowskie (Tabela 6).

Tabela 6 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000

NATURA 2000 Numer Powierzchnia Motyw Status (Fig. 5) Nazwa ostoi Typ wyboru (ha) ostoi Gatunki Ilość siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8

209a Błota Rakutowskie 2 741 W, T Sd, Pt IBA Pt 1-5

Rubryka 4: W – wody śródlądowe stojące i płynące, T – tereny podmokłe Rubryka 5, 7: Sd – siedlisko, Pt – ptaki Rubryka 6: IBA – ostoja ptasia o znaczeniu europejskim

XII Zabytki kultury Początki osadnictwa na terenach objętych arkuszem Lubień Kujawski sięgają około 12 tysięcy lat temu. Wykopaliska archeologiczne potwierdziły ich obecność w okresie epoki kamienia. Odkryto tu dowody osadnictwa ludów kultur neolitycznych: ceramiki wstęgowej, pucharów lejkowatych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Osadnictwo epoki brązu i żela- za, kultury: prapolska, wczesnopolska i wczesnośredniowieczna, również mają potwierdzenie w odkryciach archeologicznych. Na terenie arkusza do zabytków archeologicznych prawnie chronionych należą: grodzi- sko wczesnośredniowieczne „Dudata” w Kromszewicach, gródek stożkowy w Grodnie, gro- dziska: w Choceniu, Bodzanówku, Kłóbce, Więcławicach, Hucie Chodeckiej (Zameczek), w Lubieniu Kujawskim relikty dworu obronnego, a w okolicach Kołomii osada z wczesnego średniowiecza. Na mapie zaznaczono zabytkowe obiekty architektoniczne, głównie z drugiej połowy XIX wieku lub z przełomu XIX i XX wieku. Zachowało się również dużo zabudowań z okresu 20-lecia międzywojennego. Na szczególną uwagę zasługują zabytki Chodcza, Cho- cenia i Lubienia Kujawskiego. Miasto Chodecz prawa miejskie uzyskało w 1442 r. Do dnia dzisiejszego zachował się układ urbanistyczny z XIV-XV i XIX wieku. Największą wartość historyczną mają późnoba- rokowe obiekty cmentarne (kaplica, katakumby, dom Braci Szpitalnych), zbudowane w 1799 r. przez Karola Dorsteina, według projektu M. Osieckiego oraz kościół parafialny p.w. Św. Dominika, z połowy XIX wieku. W Hucie Chodeckiej (Zameczek) znajduje się dwór-willa z przełomu XIX i XX wieku. Jest to obiekt o cechach neogotyckich z neoklasycy- stycznymi detalami architektonicznymi, wzniesiony na reliktach XV-XVI wiecznej rezydencji obronnej rodu Kretkowskich.

Miasto Lubień Kujawski, wzmiankowane już w 1390 roku, było własnością rodu Doli- dów, od 1566 roku przeszło w ręce rodziny Lubieńskich. Do zabytków należy kościół murowany p.w. Najświętszego Serca Jezusowego z lat 1884-1886 oraz dwór klasycystyczny z końca XVIII wieku, otoczony parkiem krajobrazowym, założonym w XIX wieku. W wielu miejscowościach znajdują się zabytkowe obiekty sakralne, zespoły parkowo- dworskie i parki podworskie. Do najcenniejszych, wpisanych do rejestru zabytków, nale- żą: kościół murowany w Grabkowie z 1889 r., wybudowany na fragmentach murów wcze- śniejszego, XV wiecznego oraz kościół i kaplica cmentarna z drugiej połowy XIX wieku w miejscowości Kłóbka. Do rejestru zabytków wpisane są zespoły parkowo-dworskie. W miejscowości Choceń zachował się dwór z końca XIX wieku wraz z pozostałościami parku krajobrazowego z prze- łomu XVIII i XIX wieku. W Jarantowicach znajduje się zespół parkowo-dworski z zabudo- waniami gospodarczymi, w skład których wchodzą jedyne zabytki techniki z obszaru arkusza: kuźnia i stelmacharnia z pierwszej połowy XIX wieku. Do ciekawszych zabytków należy dwór w kształcie litery H i park krajobrazowy - naturalistyczny z drugiej połowy XIX wieku w Baruchowie. W rejestrze zabytków znajdują się również zespoły parkowo-dworskie w miejscowościach: Dąbrówka, Unisławice, Kłóbka, Chodeczek, Rutkowice, Kamienna, Ką- ty, a w Więsławicach zespół parkowo-pałacowy. Wymienione obiekty pochodzą z XIX i po- czątków XX wieku. W Rzeżewie i Kołomii zachowały się parki podworskie założone w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku.

XIII Podsumowanie Na terenie objętym arkuszem Lubień Kujawski udokumentowano trzy złoża kopalin: złoże soli kamiennej (kopalina podstawowa) „Lubień” oraz kruszywa naturalnego (kopalina pospolita): „Nowiny” i „Mstowo”. Złoża te nie są eksploatowane. Wyznaczono siedem obsza- rów perspektywicznych dla poszukiwań surowców mineralnych, pięć dla kruszywa naturalnego i dwa dla węgla brunatnego. Omawiany obszar leży w dorzeczu Wisły, w zlewni jej lewobrzeżnych dopływów: Zgłowiączki i Bzury. Jedynie niewielki, południowo–zachodni fragment arkusza mapy leży w dorzeczu Odry, w zlewni jej prawobrzeżnych dopływów Noteci i Warty. Pojezierze Kujaw- skie, na którym położona jest większa część terenu arkusza, jest obszarem źródliskowym dla wielu rzek. Biorą tu swój początek rzeki: Chodeczka, Lubieńka, Ochnia i Ratówka. Stan czy- stości wód powierzchniowych nie jest zadawalający.

Głównym źródłem zaopatrzenia mieszkańców omawianego terenu w wodę jest czwarto- rzędowy poziom wodonośny o znacznej wydajności, w pełni zaspokajający potrzeby zarówno przemysłu, rolnictwa jak i komunalne. Generalnie jest to rejon o charakterze rolniczym. Warunki podłoża budowlanego są przeważnie korzystne, natomiast warunki niekorzystne związane są na ogół z gruntami orga- nicznymi i bardzo płytko występującym poziomem wód gruntowych (między innymi na po- łudnie od Kamiennej, w okolicach Kolonii Kołomia, Kolonii Biszczykówka, Gagowych i Szewu). Niewielkie kompleksy lasów, występują w południowo-zachodniej i północnej części arkusza. W północno wschodnim skraju arkusza utworzono na powierzchni 132 ha rezerwat krajobrazowy Grodno, chroniący jezioro i otaczający je las. Znajduje się on w pobliżu granicy Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego, którego większość obszaru położona jest na północ i wschód omawianego obszaru. Na terenie arkusza istnieje jeden pomnik przyrody. Projektuje się utworzenie 20 użytków ekologicznych. Podstawowym zajęciem ludności jest produkcja rolna, oparta na urodzajnych i średnio- urodzajnych glebach brunatnych i płowych. Duży areał dobrych gleb w klasie bonitacyjnej I- IVa predysponuje region objęty granicami arkusza do dalszego rozwoju rolnictwa, a także warzywnictwa i ogrodnictwa. Głównym źródłem zaopatrzenia ludności w wodę jest czwarto- rzędowy poziom wodonośny, eksploatowany ujęciami w Woli Olszowej, Chodczu i Mstowie. Na obszarze arkusza Lubień Kujawski istnieją generalnie korzystne warunki do poten- cjalnego lokalizowania składowisk odpadów obojętnych, dzięki obecności miąższej (średnio 20-30 m, a max. do 40 m) warstwy glin zwałowych zlodowaceń środkowo- i północnopol- skich, o dobrych właściwościach izolacyjnych. O odpowiednich warunkach pod składowiska odpadów decyduje także niewielka ilość elementów ograniczeń bezwarunkowych i warunkowych. Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

XIV Literatura ANDRZEJCZAK W. (red.), 2002 − Raport o stanie środowiska w woj. łódzkim w 2001 roku. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi. Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska, Łódź.

BARANIECKA M.D., 1988 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Lubień Kujawski. Inst. Geol. Warszawa. BARANIECKA M.D., 1993 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lubień Kujawski. Inst Geol. Warszawa. BUJAKOWSKA K., MAKOWIECKI G., 1999 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Lubień Kujawski. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. DOMAŃSKA Z., 1972 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złóż iłów do produkcji elementów cienkościennych ceramiki budowlanej na terenie powiatu Wło- cławek. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. DOMAŃSKA Z., 1974 – Sprawozdanie z prac geologiczno–poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego, na terenie powiatu Włocławek. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. (DOMINKO L. i in., 1998) – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód podziemnych Pradolina Środkowej Wisły (GZWP – 220). Maszynopis, Ekokonrem, Warszawa. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i in., 1999 − Ostoje przyrody w Polsce. (CORINE). Inst. Ochr. Przyrody PAN, Kraków. DYLĄG J. i inni, 1997 – Projekt prac geologicznych dla poszukiwania węgla brunatnego w rejonach: Osięciny–Kąkowa Wola, Przedecz-Kłodawa, Radojewice, Strzelno oraz w obszarach przyległych. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol. Warszawa. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002. Państ. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

LICHWIEROWICZ T., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego - piasku „Mstowo”. Powiatowe Arch. Geol. we Włocławku. LIRO A.(red.), 1998 − Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MATEJAK B., 1985 – Sprawozdanie z wykonanych badań geologicznych za kruszywem naturalnym na obszarze działania RDP we Włocławku. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol. Warszawa. OFICJALSKA B., KRAWCZYŃSKA A., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Lubień Kujawski. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol. Warszawa.

ORSKA J., 1979 – Dokumentacja geologiczna złoża soli kamiennej w kategorii C1, w wysa- dzie solnym Lubień. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 - Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. In- stytut Melioracji i Użytków Zielonych. Falenty.

PAPROCKA I., 1988 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Nowiny”. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol. Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2002 – Bilans Zasobów Kopalin i Wód Podziemnych w Polsce według stanu na 31.12.2001 r. Państ. Inst. Geol. Warszawa. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku (Dz. U. Nr 165 z 4 października 2002 r., poz. 1359), Warszawa. RÜHLE E., 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Inst. Geol., Warszawa. SYLWESTRZAK U., 1963 – Orzeczenie (sprawozdanie) z prac geologiczno- poszukiwawczych (penetracyjnych) złóż węgla brunatnego w rejonie Lubienia, Go- stynina i Kutna. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol. Warszawa ŻUREK J., CHOMICKA G., 1994-1996 – Inwentaryzacja złóż mineralnych z uwzględnie- niem elementów ochrony środowiska na terenie województwa włocławskiego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.