Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasi Mərkəzi Nəbatat Bağinin Elmi Əsərləri
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
MƏRKƏZİ NƏBATAT BAĞI Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası CENTRAL BOTANİCAL GARDEN Azerbaijan National Academy of Sciences ISSN 2222-7849 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏRKƏZİ NƏBATAT BAĞININ ELMİ ƏSƏRLƏRİ XVI Cild НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ТРУДЫ ЦЕНТРАЛЬНОГО БОТАНИЧЕСКОГО САДА Том XVI AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES PROCEEDINGS OF THE CENTRAL BOTANICAL GARDEN Volume XVI Bakı – 2018 ISSN 2222-7849 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏRKƏZİ NƏBATAT BAĞININ ELMİ ƏSƏRLƏRİ XVI cild НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ТРУДЫ ЦЕНТРАЛЬНОГО БОТАНИЧЕСКОГО САДА Том XVI AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES PROCEEDINGS OF THE CENTRAL BOTANICAL GARDEN Volume XVI Bakı – 2018 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının Elmi şurasının qərarı ilə nəşr olunur (16.10.2018-ci il, protokol № 08) REDAKSİYA HEYƏTİ: Maqsud QURBANOV (baş redaktor) – AMEA-nın müxbir üzvü, b.ü.e.d., professor Vahid FƏRZƏLİYEV (baş redaktor müavini) - b.ü.e.d., dosent Nilufər HÜSEYNOVA (məsul katib) - b.ü.f.d., dosent Validə ƏLİ-ZADƏ - AMEA-nın həqiqi üzvü, b.ü.e.d., professor Arif BAYRAMOV- b.ü.e.d., professor Gülnarə OSMANOVA – b.ü.e.d. (Rusiya Federasiyası) Asəf İSGƏNDƏROV - b.ü.f.d. Elmira SƏFƏROVA - b.ü.f.d., dosent Mərkəzi Nəbatat Bağının elmi əsərləri, XVI cild, Bakı 2018, 294 səh. İSSN 2222-7849 Məcmuə Abşeronun quru subtropik şəraitində yerli, ayrı-ayrı ölkələrin florasından olan bəzək, dərman, efir yağlı, kol, ot və çiçək bitkilərinin öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Kitabda bir sıra bitkilərin bioloji xüsusiyyətləri, o cümlədən biomorfologiyası, bioloji müxtəlifliyi, boy və inkişafının dinamikası, çoxaldılma üsulları, ilkin becərilmə aqrotexnikası, respublikanın şəhər və digər yaşayış məntəqələrinin yaşıllaşdırılmasında istifadəsi haqqında tövsiyələr verilmişdir. Topludan bitkilərin introduksiyası ilə məşğul olan elmi işçilər, aqronomlar, biologiya və kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri, doktorantlar, tələbələr, həvəskar bağbanlar istifadə edə bilər. Akademik Cəlal Əlirza oğlu Əliyev “AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının elmi əsərləri” jurnalının XVI cildi uzun illər boyu bu jurnalın baş redaktoru olmuş, bütün şüurlu həyatını Azərbaycanda biologiya və aqrar elmlərinə, o cümlədən bitki fiziologiyası, fiziki‐kimyəvi və riyazi biologiya, radiobiologiya, molekulyar biologiya, molekulyar genetika, gen və hüceyrə biotexnologiyasının əsasının qoyulmasına və inkişafına həsr etmiş, əsil elm fədaisi kimi daim haqq‐ədalət, hər şeyə vaxtında qiymət verilməsi və obyektiv yanaşma tərzinin tərəfdarı olmuş akademik Cəlal Əlirza oğlu Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr edilir. Çox fəxr edicidir ki, Mərkəzi Nəbatat Bağı Cəlal müəllimin təşəbbüsü, əməyi və qayğısı nəticəsində 2000‐ci ildə AMEA Rəyasət Heyətinin “Nəbatat Bağının fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında” 04 fevral tarixli 7/2 saylı qərarı ilə Botanika İnstitutunun strukturundan ayrılaraq Biologiya Elmləri Bölməsi nəzdində sərbəst elmi‐tədqiqat müəssisəsinə çevrilmişdir. Bundan sonra sərbəst statuslu Mərkəzi Nəbatat Bağının kollektivi daim Cəlal müəllimin qayğısını hiss etmiş və bu qayğıya cavab olaraq bir çox nəsillərin gərgin yaradıcı əməyi sayəsində yaradılmış Mərkəzi Nəbatat Bağını dünyanın Nəbatat bağları arasında görkəmli yerlərdən birini tutması naminə daha yüksək səylə çalışır. Dünya şöhrətli elm fədaisi olan Cəlal müəllimin xatirəsini əziz tutaraq Mərkəzi Nəbatat Bağında seleksiya yolu ilə əldə edilmiş gözəl görkəmə və xoş ətirə malik olan Akademik Cəlal Əliyev Ch. qızılgül sortu böyük fərəh hissi ilə onun şərəfinə adlandırılmışdır. Rosa Academic Jalal Aliyev HT. Redaksiya heyəti Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 5-8 BÖYÜK ALİM, QAYĞIKEŞ İNSAN VƏ UNUDULMAZ MÜƏLLİM akademik İ.M.Hüseynova Tarixdə iz qoymaq hər insana nəsib olmur. Lakin dünyanın gedişi sübut edir ki, ən böyük şəxsiyyətlər məhz tarixi yaradan insanlardır. Belə şəxsiyyətlər özlərindən daha çox mənsub olduqları cəmiyyəti düşünən, onun xöşbəxtliyi yolunda həyatlarını verən insanlardır. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev deyib: “Görkəmli şəxsiyyətlər xalqın zəkasını, elmini, mədəniyyətini, mənəviyyatını dünyaya nümayiş etdirirlər”. Azərbaycan xalqının elm və mədəniyyətini dünya miqyasında tanıtdıran, ona şərəf və başucalığı gətirən böyük şəxsiyyətləri hər zaman olub. Bu baxımdan yaşadığımız dövr də istisna deyil. Belə şəxsiyyətlərdən biri bütün həyatını elmə, elmin təmizliyi və elmi həqiqətin təntənəsi prinsiplərinə həsr edən, yalnız Azərbaycan elminin deyil, dünya elminin nüfuzlu simalarından olan, özünün dərin zəkası, güclü erudisiyası, sanballı tədqiqatları, parlaq əməlləri ilə Azərbaycan elminin inkişafına, müstəqilliyimizin və dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsinə misilsiz xidmətlər göstərən böyük alim, görkəmli ictimai- siyasi xadim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Rusiya Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasının, Ukrayna və Belarus Aqrar Elmlər akademiyalarının xarici üzvü, AMEA Botanika İnstitutunun bioloji məhsuldarlığın fundamental problemləri və Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun bitki fiziologiyası və biotexnologiyası şöbələrinin müdiri, Respublika Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi Şurasının Biologiya Problemləri üzrə Elmi Şuranın sədri, UNESCO yanında “Bioetika, elm və texnologiyanın etikası” üzrə Milli Komitənin səlahiyyətli nümayəndəsi, AMEA-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri) jurnalının baş redaktoru olmuş Cəlal Əlirza oğlu Əliyevdir. Cəlal Əliyev 1928-ci il iyunun 30-da Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. 1944-cü ildə Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun Təbiətşünaslıq-coğrafiya, 1951-ci ildə isə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Biologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1948-ci ildə hələ üçüncü kurs tələbəsi ikən C.Əliyev bitki fiziologiyası kafedrasında laborant vəzifəsində işləməyə başlamış və biologiyanın bu sahəsini gələcək elmi fəaliyyəti üçün əsas seçmişdir. 1954-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının bitki fiziologiyası ixtisası üzrə aspiranturasını bitirmiş və 1955-ci ildə “Mikroelementlərin buğdanın inkişafına və məhsuldarlığına təsiri” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Seçdiyi istiqamətdə elmi tədqiqatların sonrakı inkişafı 1971-ci ildə müdafiə etdiyi “Bitkilərin fotosintetik fəaliyyəti, mineral qidalanma və məhsuldarlığı“ mövzusunda doktorluq dissertasiyasında öz əksini tapmışdır. 1976-cı ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 1980-ci ildə həqiqi üzvü seçilmişdir. 1997-ci ildə professor elmi adını almışdır. 1981-1990-cı illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Biologiya elmləri bölməsində akademik-katib işləmişdir. Uzun illər EA-nın Rəyasət Heyətinin üzvü olmuşdur. Elmi fəaliyyətinə 1951-ci ildə Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Elmi- Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunun Bitki fiziologiyası şöbəsində başlayan Cəlal Əliyev burada laboratoriya və şöbə müdiri vəzifələrinə qədər yüksəlmişdir. O, eyni zamanda 1971-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Botanika İnstitutunda elmi-tədqiqat qrupu yaratmış, onu böyük kadr potensialı və maddi-texniki bazası olan laboratoriya və şöbə səviyyəsinə qədər inkişaf etdirmiş və 1990-cı ildən etibarən ömrünün sonunadək Bioloji məhsuldarlığın fundamental problemləri şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. Cəlal Əliyev keçən əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda biologiya elminin yeni istiqamətlərinin, o cümlədən, molekulyar biologiya, molekulyar genetika, gen və hüceyrə biotexnologiyası, riyazi biologiya, kompüter biologiyası və bioinformatikanın bünövrəsini 5 qoymuş, onların hərtərəfli inkişafının başlıca istiqamətlərini müəyyənləşdirmiş və fundamental tədqiqatlarla zəngin bir məktəb formalaşdırmışdır. C.Əliyevin elmi fəaliyyətinin 65 ildən çoxu kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlıq proseslərinin nəzəri əsasları kimi fotosintez və fototənəffüs proseslərinin tədqiqinə h əsr olunmuşdur. O, bitkilərin məhsuldarlığının fizioloji, biokimyəvi, biofiziki və molekulyar-genetik əsaslarını, eyni zamanda bitkilərin həyatının struktur–funksiolnal təşkilinin molekulyar səviyyədən başlayaraq, bütöv bitki və əkinə qədər bütün mərhələ və formalarında məhsuldarlıq proseslərini öyrənməklə yüksək məhsuldarlığın əsasında duran əsas prinsipləri işləyib hazırlamışdır. Fototənəffüs prosesi ilə bağlı əldə edilən qlobal nəticə isə dünya elminin tarixinə yazılmışdır. Onun inkişaf etdirdiyi elmi istiqamətlərdən biri də torpaq-bitki sisteminin radioaktiv parçalanma məhsullarının çirklənməsinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Onun bu problemlə əlaqədar fundamental əsərləri beynəlxalq miqyasda çox yüksək qiymətləndirilmişdir. Bioloji müxtəlifliyin qorunmasınıny əhəmiy ətini daim diqqət mərkəzində saxlayan alimin Azərbaycanda bitkilərin genetik ehtiyatları üzrə çoxsaylı beynəlxalq proqramların, eləcə də biomüxtəlifliyin mühafizəsi və səmərəli istifadəsi strategiyasının işlənib hazırlanmasında mühüm xidmətləri vardır. Cəlal Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanda bitki genetik ehtiyatları üzrə Milli Proqram və biomüxtəlifliyin qorunması və səmərəli istifadəsi strategiyası və fəaliyyət planı işlənilib hazırlanmış, Bitki Genbankı yaradılmış, Azərbaycanda təbii floranın öyrənilməsi sahəsində mühüm işlər görülmüş, Botanika İnstitutun kollektivi tərəfindən “Azərbaycan florası” çoxcildliyinə (baş redaktor akad. C.Ə.Əliyev) daxil olan bitki fəsilələri üzərində sistematik işlər davam etdirilmişdir. Milli dildə yazılan çoxcildliyin yenidən işlənərək dolğunlaşdırılmış birinci cildinə 18 fəsilə, 36 cins və 200-ə qədər yeni növ daxil edilmişdir. 2013-cü ildə akademik Cəlal Əliyevin rəhbərliyi altında