Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasi Mərkəzi Nəbatat Bağinin Elmi Əsərləri

MƏRKƏZİ NƏBATAT BAĞI Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası CENTRAL BOTANİCAL GARDEN Azerbaijan National Academy of Sciences

ISSN 2222-7849

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏRKƏZİ NƏBATAT BAĞININ ELMİ ƏSƏRLƏRİ

XVI Cild

НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ТРУДЫ ЦЕНТРАЛЬНОГО БОТАНИЧЕСКОГО САДА Том XVI

AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES PROCEEDINGS OF THE CENTRAL BOTANICAL GARDEN Volume XVI

Bakı – 2018 ISSN 2222-7849

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

MƏRKƏZİ NƏBATAT BAĞININ ELMİ ƏSƏRLƏRİ

XVI cild

НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

ТРУДЫ ЦЕНТРАЛЬНОГО БОТАНИЧЕСКОГО САДА

Том XVI

AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES

PROCEEDINGS OF THE CENTRAL BOTANICAL GARDEN

Volume XVI

Bakı – 2018 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının Elmi şurasının qərarı ilə nəşr olunur

(16.10.2018-ci il, protokol № 08)

REDAKSİYA HEYƏTİ:

Maqsud QURBANOV (baş redaktor) – AMEA-nın müxbir üzvü, b.ü.e.d., professor Vahid FƏRZƏLİYEV (baş redaktor müavini) - b.ü.e.d., dosent Nilufər HÜSEYNOVA (məsul katib) - b.ü.f.d., dosent Validə ƏLİ-ZADƏ - AMEA-nın həqiqi üzvü, b.ü.e.d., professor Arif BAYRAMOV- b.ü.e.d., professor Gülnarə OSMANOVA – b.ü.e.d. (Rusiya Federasiyası) Asəf İSGƏNDƏROV - b.ü.f.d. Elmira SƏFƏROVA - b.ü.f.d., dosent

Mərkəzi Nəbatat Bağının elmi əsərləri, XVI cild, Bakı 2018, 294 səh.

İSSN 2222-7849

Məcmuə Abşeronun quru subtropik şəraitində yerli, ayrı-ayrı ölkələrin florasından olan bəzək, dərman, efir yağlı, kol, ot və çiçək bitkilərinin öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Kitabda bir sıra bitkilərin bioloji xüsusiyyətləri, o cümlədən biomorfologiyası, bioloji müxtəlifliyi, boy və inkişafının dinamikası, çoxaldılma üsulları, ilkin becərilmə aqrotexnikası, respublikanın şəhər və digər yaşayış məntəqələrinin yaşıllaşdırılmasında istifadəsi haqqında tövsiyələr verilmişdir. Topludan bitkilərin introduksiyası ilə məşğul olan elmi işçilər, aqronomlar, biologiya və kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri, doktorantlar, tələbələr, həvəskar bağbanlar istifadə edə bilər. Akademik Cəlal Əlirza oğlu Əliyev “AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının elmi əsərləri” jurnalının XVI cildi uzun illər boyu bu jurnalın baş redaktoru olmuş, bütün şüurlu həyatını Azərbaycanda biologiya və aqrar elmlərinə, o cümlədən bitki fiziologiyası, fiziki‐kimyəvi və riyazi biologiya, radiobiologiya, molekulyar biologiya, molekulyar genetika, gen və hüceyrə biotexnologiyasının əsasının qoyulmasına və inkişafına həsr etmiş, əsil elm fədaisi kimi daim haqq‐ədalət, hər şeyə vaxtında qiymət verilməsi və obyektiv yanaşma tərzinin tərəfdarı olmuş akademik Cəlal Əlirza oğlu Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr edilir. Çox fəxr edicidir ki, Mərkəzi Nəbatat Bağı Cəlal müəllimin təşəbbüsü, əməyi və qayğısı nəticəsində 2000‐ci ildə AMEA Rəyasət Heyətinin “Nəbatat Bağının fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında” 04 fevral tarixli 7/2 saylı qərarı ilə Botanika İnstitutunun strukturundan ayrılaraq Biologiya Elmləri Bölməsi nəzdində sərbəst elmi‐tədqiqat müəssisəsinə çevrilmişdir. Bundan sonra sərbəst statuslu Mərkəzi Nəbatat Bağının kollektivi daim Cəlal müəllimin qayğısını hiss etmiş və bu qayğıya cavab olaraq bir çox nəsillərin gərgin yaradıcı əməyi sayəsində yaradılmış Mərkəzi Nəbatat Bağını dünyanın Nəbatat bağları arasında görkəmli yerlərdən birini tutması naminə daha yüksək səylə çalışır. Dünya şöhrətli elm fədaisi olan Cəlal müəllimin xatirəsini əziz tutaraq Mərkəzi Nəbatat Bağında seleksiya yolu ilə əldə edilmiş gözəl görkəmə və xoş ətirə malik olan Akademik Cəlal Əliyev Ch. qızılgül sortu böyük fərəh hissi ilə onun şərəfinə adlandırılmışdır.

Rosa Academic Jalal Aliyev HT.

Redaksiya heyəti Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 5-8

BÖYÜK ALİM, QAYĞIKEŞ İNSAN VƏ UNUDULMAZ MÜƏLLİM

akademik İ.M.Hüseynova

Tarixdə iz qoymaq hər insana nəsib olmur. Lakin dünyanın gedişi sübut edir ki, ən böyük şəxsiyyətlər məhz tarixi yaradan insanlardır. Belə şəxsiyyətlər özlərindən daha çox mənsub olduqları cəmiyyəti düşünən, onun xöşbəxtliyi yolunda həyatlarını verən insanlardır. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev deyib: “Görkəmli şəxsiyyətlər xalqın zəkasını, elmini, mədəniyyətini, mənəviyyatını dünyaya nümayiş etdirirlər”. Azərbaycan xalqının elm və mədəniyyətini dünya miqyasında tanıtdıran, ona şərəf və başucalığı gətirən böyük şəxsiyyətləri hər zaman olub. Bu baxımdan yaşadığımız dövr də istisna deyil. Belə şəxsiyyətlərdən biri bütün həyatını elmə, elmin təmizliyi və elmi həqiqətin təntənəsi prinsiplərinə həsr edən, yalnız Azərbaycan elminin deyil, dünya elminin nüfuzlu simalarından olan, özünün dərin zəkası, güclü erudisiyası, sanballı tədqiqatları, parlaq əməlləri ilə Azərbaycan elminin inkişafına, müstəqilliyimizin və dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsinə misilsiz xidmətlər göstərən böyük alim, görkəmli ictimai- siyasi xadim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Rusiya Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasının, Ukrayna və Belarus Aqrar Elmlər akademiyalarının xarici üzvü, AMEA Botanika İnstitutunun bioloji məhsuldarlığın fundamental problemləri və Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun bitki fiziologiyası və biotexnologiyası şöbələrinin müdiri, Respublika Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi Şurasının Biologiya Problemləri üzrə Elmi Şuranın sədri, UNESCO yanında “Bioetika, elm və texnologiyanın etikası” üzrə Milli Komitənin səlahiyyətli nümayəndəsi, AMEA-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri) jurnalının baş redaktoru olmuş Cəlal Əlirza oğlu Əliyevdir. Cəlal Əliyev 1928-ci il iyunun 30-da Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. 1944-cü ildə Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun Təbiətşünaslıq-coğrafiya, 1951-ci ildə isə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Biologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1948-ci ildə hələ üçüncü kurs tələbəsi ikən C.Əliyev bitki fiziologiyası kafedrasında laborant vəzifəsində işləməyə başlamış və biologiyanın bu sahəsini gələcək elmi fəaliyyəti üçün əsas seçmişdir. 1954-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının bitki fiziologiyası ixtisası üzrə aspiranturasını bitirmiş və 1955-ci ildə “Mikroelementlərin buğdanın inkişafına və məhsuldarlığına təsiri” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Seçdiyi istiqamətdə elmi tədqiqatların sonrakı inkişafı 1971-ci ildə müdafiə etdiyi “Bitkilərin fotosintetik fəaliyyəti, mineral qidalanma və məhsuldarlığı“ mövzusunda doktorluq dissertasiyasında öz əksini tapmışdır. 1976-cı ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 1980-ci ildə həqiqi üzvü seçilmişdir. 1997-ci ildə professor elmi adını almışdır. 1981-1990-cı illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Biologiya elmləri bölməsində akademik-katib işləmişdir. Uzun illər EA-nın Rəyasət Heyətinin üzvü olmuşdur. Elmi fəaliyyətinə 1951-ci ildə Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Elmi- Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunun Bitki fiziologiyası şöbəsində başlayan Cəlal Əliyev burada laboratoriya və şöbə müdiri vəzifələrinə qədər yüksəlmişdir. O, eyni zamanda 1971-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Botanika İnstitutunda elmi-tədqiqat qrupu yaratmış, onu böyük kadr potensialı və maddi-texniki bazası olan laboratoriya və şöbə səviyyəsinə qədər inkişaf etdirmiş və 1990-cı ildən etibarən ömrünün sonunadək Bioloji məhsuldarlığın fundamental problemləri şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. Cəlal Əliyev keçən əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda biologiya elminin yeni istiqamətlərinin, o cümlədən, molekulyar biologiya, molekulyar genetika, gen və hüceyrə biotexnologiyası, riyazi biologiya, kompüter biologiyası və bioinformatikanın bünövrəsini

5 qoymuş, onların hərtərəfli inkişafının başlıca istiqamətlərini müəyyənləşdirmiş və fundamental tədqiqatlarla zəngin bir məktəb formalaşdırmışdır. C.Əliyevin elmi fəaliyyətinin 65 ildən çoxu kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlıq proseslərinin nəzəri əsasları kimi fotosintez və fototənəffüs proseslərinin tədqiqinə h əsr olunmuşdur. O, bitkilərin məhsuldarlığının fizioloji, biokimyəvi, biofiziki və molekulyar-genetik əsaslarını, eyni zamanda bitkilərin həyatının struktur–funksiolnal təşkilinin molekulyar səviyyədən başlayaraq, bütöv bitki və əkinə qədər bütün mərhələ və formalarında məhsuldarlıq proseslərini öyrənməklə yüksək məhsuldarlığın əsasında duran əsas prinsipləri işləyib hazırlamışdır. Fototənəffüs prosesi ilə bağlı əldə edilən qlobal nəticə isə dünya elminin tarixinə yazılmışdır. Onun inkişaf etdirdiyi elmi istiqamətlərdən biri də torpaq-bitki sisteminin radioaktiv parçalanma məhsullarının çirklənməsinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Onun bu problemlə əlaqədar fundamental əsərləri beynəlxalq miqyasda çox yüksək qiymətləndirilmişdir. Bioloji müxtəlifliyin qorunmasınıny əhəmiy ətini daim diqqət mərkəzində saxlayan alimin Azərbaycanda bitkilərin genetik ehtiyatları üzrə çoxsaylı beynəlxalq proqramların, eləcə də biomüxtəlifliyin mühafizəsi və səmərəli istifadəsi strategiyasının işlənib hazırlanmasında mühüm xidmətləri vardır. Cəlal Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanda bitki genetik ehtiyatları üzrə Milli Proqram və biomüxtəlifliyin qorunması və səmərəli istifadəsi strategiyası və fəaliyyət planı işlənilib hazırlanmış, Bitki Genbankı yaradılmış, Azərbaycanda təbii floranın öyrənilməsi sahəsində mühüm işlər görülmüş, Botanika İnstitutun kollektivi tərəfindən “Azərbaycan florası” çoxcildliyinə (baş redaktor akad. C.Ə.Əliyev) daxil olan bitki fəsilələri üzərində sistematik işlər davam etdirilmişdir. Milli dildə yazılan çoxcildliyin yenidən işlənərək dolğunlaşdırılmış birinci cildinə 18 fəsilə, 36 cins və 200-ə qədər yeni növ daxil edilmişdir. 2013-cü ildə akademik Cəlal Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanın nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və göbələklərinindaxil edildiyi “Azərbaycanın Qırmızı Kitabı”nın 2-ci nəşri dərc olunmuşdur. Cəlal Əliyev dərin fundamental araşdırmaları böyük praktika ilə birləşdirm əyi bacaran nadir alimlərdən idi. Öz məktəbini formalaşdırmış alimin yaradıcılığının əhəmiyyətli hissəsi taxılçılığın inkişafına yönəlmişdir. Fotosintez prosesinin müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqatlarının inteqrasiyası nəticəsində “yaxşı” fotosintez haqqında təsəvvür formalaşmışdır. Fundamental tədqiqatların nəticəl ərinin seleksiya işlərində kompleks şəkildə həyata keçirilməsi nəticəsində Cəlal Əliyev tərəfindən Yüksək dən keyfiyyətinə və 7-8 t/h məhsuldarlığa malik, Azərbaycanın buğda əkini sahəsinin böyük hissəsini təşkil edən, Türkmənistan, Özbəkistan və Gürcüstanda yaxşı nəticələr verən Qaraqılçıq-2, Vüqar, Şir Aslan-23, Bərəkətli-95, Əlincə-84, Tərt ər, Qiymətli 2-/17, Əkinçı- 84, Əzəmətli-95, Nurlu-99, Qırmızı gül, Ruzi-84, Qobustan-99 və s. kimi bərk (Triticum durum Desf.) və yumşaq (Triticum aestivum L.) buğda sortları yaradılmışdır. yüksək məhsuldarlığa malik qiymətli buğda sortları yaradılmışdır. Cəlal Əliyevin çoxillik axtarışlarının nəticələri Azərbaycanda və xaricdə nəşr olunmuş 25 fundamental monoqrafiya və kitabda, 800 elmi əsərdə və 20 müəlliflik şəhadətnaməsində öz əksini tapmışdır. Akademik Cəlal Əliyevin rəhbərliyi ilə 15 elmlər doktoru, 81 elmlər namizədi hazırlanmışdır. Cəlal Əliyevin tələbələri ölkəmizin və dünyanın ən aparıcı elm mərkəzlərində və universitetlərdə bu gün də uğurla fəaliyyət göstərək, Azərbaycan xalqını ləyaqətlə təmsil edirlər. Geniş diapazonlu elmi fəaliyyəti ilə Cəlal Əliyev Azərbaycan elminin təşkili işində və inkişafında, dünyada tanınmasında, təbliğ olunmasında və beynəlxalq elmi təşkilatlarla əlaqələr qurulmasında, ölkə elminin beynəlxalq elm məkanına inteqrasiyasının dərinləşdirilməsində misilsiz xidmətlər göstərmiş və eyni zamanda, dünya elminə dəyərli töhfələr vermişdir. Alim Respublika Elmi Tədqiqatların Təşkili və Əlaqələndirilməsi Şurasının biologiya elmləri üzrə problem şurasının sədri və bir sıra elmi və müdafiə şuralarının üzvü kimi, fiziki- kimyəvi bologiya sahəsində tədqiqatların genişlənməsinə və düzgün istiqamətləndirilməsinə şərait yaratmışdır. Cəlal Ə liyev 1981-ci ildən ömrünün sonuna kimi “AMEA-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri” jurnalının baş redaktoru, “AMEA-nın məruzələri” jurnalının və bir sıra beynəlxalq jurnalların redaksiya heyətinin üzvü və fəxri üzvü olmuşdur.

1999-cu ildə YUNESKO-nun nəzdində yaradılmış “Bioetika, elmi biliklərin və texnologiyaların etikası” Milli Komitəsinin rəhbəri kimi Cəlal Əliyev insan hüquqları və tibbi, bioloji elmlərin dəyərlərinin Azərbaycan qanunvericiliyinin bioetik prinsiplərinə uyğun tənzimlənməsi və insanların gündəlik həyatlarında onların tətbiqinə çalışmışdır. Onun daimi diqqəti ilə müasir biologiya, kənd təsərrüfatı və tibbdə aparılan tədqiqatların bioetik problemləri və onların həlli yolları aydınlaşdırılmışdır. Cəlal Əliyev iştirakçısı olduğu mötəbər simpozium, konqres və forumlardakı dolğun çıxışları ilə Azərbaycan elmini layiqincə təmsil etmişdir. Eyni zamanda, Beynəlxalq Fotosintez cəmiyyətinin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə 2011 və 2013-cü illərdə Bakı şəhərində böyük alimə həsr olunmuş “Davamlı inkişaf naminə fotosintez tədqiqatları” mövzusunda beynəlxalq konfranslar keçirilmişdir. Cəlal Əliyev 1971-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Botanika İnstitutunda elmi- tədqiqat qrupu yaradaraq, onu böyük kadr potensialı və maddi-texniki bazası olan şöbə səviyyəsinə qədər inkişaf etdirib. Bioloji məhsuldarlığın fundamental problemləri şöbəsinin fundamental və tətbiqi sahələrdə əldə etdiyi və dünyanın aparıcı alimləri tərəfindən qəbul edilmiş nailiyyətlərini, molekulyar biologiya və biotexnologiya elminin Azərbaycanda inkişafının aktuallığı və perspektivliyini nəzərə alaraq, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 30 iyun 2014-cü il tarixdə keçirilmiş ümumi yığıncağında AMEA Botanika İnstitutunun bioloji məhsuldarlığın fundamental problemləri şöbəsinin bazasında Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutunun yaradılması haqqında qərar qəbul edilib və institut 2016-cı il iyulun 1-dən müstəqil fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Hazırda institutun strukturunda 3 şöbə, 5 beynəlxalq laboratoriya fəaliyyət göstərir. İnstitutda 116 əməkdaş, o cümlədən 71 elmi işçi, 1 akademik, 3 AMEA-nın müxbir üzvü, 8 elmlər doktoru və professor, 21 nəfər biologiya üzrə fəlsəfə doktoru çalışır. Bu gün institutun kollektivi dünyanın ən qabaqcıl laboratoriyaları səviyyəsində elmi-tədqiqat işlərini uğurla davam etdirir. Həyatın qəribəliklərindən biri də budur ki, bu Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutunun müstəqil qurum kimi yaranma tarixi məhz bu institutun yaradıcısı, Azərbaycanda biologiyanın yeni istiqamətlərinin banisi Cəlal Əliyevin ad günü ilə bir vaxta düşür. Cəlal Əliyev böyük elmi məktəb yaratmışdır. Bu məktəbin yetişdirmələri bu gün həm Azərbaycanda, həmçinin MDB, ABŞ, Kanada, Yaponiya, Cənubi Koreya, Avstraliya, İsrail və Avropa ölkələrinin aparıcı elmi mərkəzlərində və universitetlərində uğ urla çalışır, öz elmi nəticələri ilə geniş tanınaraq Azərbaycan xalqına şərəf gətirirlər. Akademik Cəlal Əliyevin Azərbaycanda elmin inkişafı sahəsində çoxillik zəngin və məhsuldar fəaliyyəti dövlət tərəfindən daim yüksək qiymətləndirilmişdir. Alim müstəqil Azərbaycan Respublikasının ali mükafatları olan “İstiqlal”, “Şərəf” ordenlərinə və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Fə xri Diplomu”na layiq görülmüşdür. O, iki dəfə Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni, “Böyük Vətən müharibəsində fədakar əməyə görə” medalı, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fəxri fərmanları ilə təltif olunmuş və “Əməkdar elm xadimi” fəxri adına layiq görülmüşdür. Cəlal Əliyev əldə etdiyi elmi nailiyyətlərə görə bir çox beynəlxalq mükafatlar almışdır. O, Gürcüstan Respublikasının “Şərəf” ordeni ilə təltif edilmiş, Rusiya Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasının, Ukrayna və Belarus Aqrar Elmləri akademiyalarının xarici üzvü, bir çox beynəlxalq cəmiyyətlərin respublikamızda təmsilçisi və üzvü seçilmişdır. 2014-cü ildə Azərbaycanda kənd təsərrüfatı bitkilərinin fiziki-kimyəvi biologiyası sahəsində fundamental tədqiqatları və əldə etdiyi nailiyyətlərinə görə yeni təsis olunmuş AMEA-nın Həsən bəy Zərdabi adına mükafatı ilə təltif olunmuşdur. Akademik Cəlal Əliyevin elmi və ictimai mühitdə qazandığı böyük hörmət onun taleyüklü məsələlərdə nümayiş etdirdiyi yüksək prinsipiallığı ilə bağlıdır. Ölkəmizdə XX əsrin axırlarında cərəyan edən mürəkkəb ictimai-siyasi proseslərdə o, əsl vətəndaş mövqeyi tutmuş, milli mənafelərin müdafiəsi işinə sanballı töhfələr vermişdir. Cəlal Əliyevin 1995–2015-ci illərdə ictimai xadim kimi fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi ilə bağlı olmuşdur. Geniş diapazonlu elmi fəaliyyəti və zəngin irsi ilə akademik Cəlal Əliyev Azərbaycan və dünya elmi qarşısında müstəsna və təmənnasız xidmətlərinə görə hələ sağlığında ikən özünə əbədi abidə ucaldıb. Ona görə də alimin zəngin elmi irsinin öyrənilməsi, qorunub saxlanılması, ləyaqətlə 7 davam etdirilməsi və gələcək nəsillərə ötürülməsi, yeni yaradılmış Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutunun uğurlu fəaliyyət göstərməsi, mövcud elmi potensialdan səmərəli istifadə olunması, müasir standartlara cavab verəcək gənc kadrların yetişdirilməsi, eyni zamanda, akademik Cəlal Əliyevin yaratdığı elmi məktəbin möhkəm fundamenti üzərində biologiya elminin müasir isitiqamətlərinin daha da inkişaf etdirilərək beynəlxalq standartlara tam uyğunlaşdır ılması onun bütün tələbələrinin mənəvi borcudur. Adı elmin tarixinə əbədi həkk olunmuş Cəlal müəllimin xatirəsi hec bir zaman unudulmayacaqdır.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 9-14 УДК:632.3: 581.1 ИЗУЧЕНИЕ СОРТСПЕЦИФИЧЕСКОЙ ТЕРМОСТАБИЛЬНОСТИ МЕМБРАН У ПШЕНИЦЫ ПРИ ГИПЕРТЕРМИИ

Зульфугарова С.Т., Омарова С.А., Рустамова С.М., Гусейнова И.М. Институт молекулярной биологии и биотехнологий НАНА, AZ1073,Баку, пр. Матбуат 2A E-mail: [email protected]

Термостабильность мембран при гипертермии исследовалась у 12 различных сортов пшеницы, различающиеся по стрессоустойчивости, продуктивности и по другим физиологическим параметрам. 7-ми суточные проростки были подвергнуты тепловому шоку в течении 5-ти минут при температурах 49-570С. С целью определения полного выхода электролитов из тканей экстракты растений выдерживали на кипящей водяной бане в течение 30 минут. Экзоосмос из интактных тканей растения регистрировали кондуктометром (Horiba Scientific). На основе этих данных были рассчитаны коэффициенты повреждаемости мембран, которые являются прямыми количественными показателями термоповреждения мембран и обратными – термостабильности. Сортспецифические различия данных параметров позволили распределить исследуемые сорта пшеницы по степени теплоустойчивости. Максимальное значение полного выхода электролитов было обнаружено у сортов Шираслан-23, Муров-2, а минимальное – у сортов Вугар, Гызылбугда и Тартар-2. Ключевые слова: пшеница, тепловой стресс, коэффициент повреждаемости мембран, выход электролитов

Введение Глобальное потепление является одной из важных экологических проблем в мире, которая отрицательно влияет на сельское хозяйство. Высокая температура отрицательно влияет на рост, развитие, а также значительно ограничивает ожидаемый урожай растений. Зерновые культуры очень чувствительны к гипертермии, особенно в период формирования репродуктивных органов. Проблема повышения устойчивости растений к таким неблагоприятным условиям внешней среды имеет большое практическое значение [14]. Теплоустойчивость - с генетической точки зрения, полигенный признак, находящийся под контролем не просто нескольких геномов, а всего генотипа растения в целом [3]. При действии высоких температур одновременно с термостабильностью индуцируется экспрессия генов белков теплового шока (БТШ) [5,8]. БТШ - это группа белков, синтез которых происходит при стрессовых воздействиях. Они также являются молекулярными шаперонами и играют важную роль в белок-белковых взаимодействиях, при фолдинге и сборке сложных белков, стабилизируют белки и облегчают их транспорт через мембраны [13,19]. Стрессовые факторы внешней среды, к воздействию которых проявляется устойчивость растений, могут быть как специфическими, зависящими от особенностей воздействия и вида растения, так и неспецифическими, возникающими при действии любых неблагоприятных факторов и играющими наиболее важную роль. При более высоких температурах резко повышается проницаемость цитоплазматических мембран, а затем наступает коагуляция белков и отмирание клеток. Биомембраны – это системы, чувствительные к абиотическим и биотическим факторам [9]. Основными показателями термостабильности мембран являются повышенная стойкость и сохранение структурной целостности в условиях стресса [12]. Это стало основой для интереса в изучении термостабильности мембран, выражающейся в устойчивости и лучшем сохранении их структурной целостности в стрессовых условиях. Как известно, стресс – «это совокупность всех неспецифических изменений, возникающих под влиянием любых сильных 9

воздействий» [6]. Сущность неспецифических реакций (таких как гипертермия) в большей степени сводится к изменениям, которые впоследствии обнаруживаются в мембранных образованиях клетки. Ввиду того, что мембраны играют роль естественного барьера, они, являясь мишенями первичного воздействия и первой линией защиты, раньше других компонентов клетки подвергаются действию теплового стресса. Изменения, происходящие при этом в мембранах, становятся причиной каскадного сдвига в метаболизме всей клетки [10]. Основным свойством биологических мембран является их проницаемость. Она способствует пропусканию в клетку и из неё различных метаболитов (аминокослот, ионов, сахаров и т.д.), что имеет незаменимое значение для гомеостаза и осморегуляции [7]. Отсюда следует, что изменение мембранной проницаемости для растворённых веществ, в особенности для электролитов, является одним из показателей устойчивости растений к тепловому шоку (ТШ). Устойчивость связана с многочисленными физиологическими, биохимическими и молекулярно-генетическими изменениями, включая преобразования физических свойств мембран [1]. Между термостабильностью мембран и выносливостью различных сортов пшеницы была установлена прямая корреляция. При действии высоких температур одновременно с термостабильностью индуцируется экспрессия генов белков теплового шока (БТШ). БТШ-это группа белков, синтез которых происходит при стрессовых воздействиях. Они также являются молекулярными шаперонами и играют важную роль в белок-белковых взаимодействиях, при фолдинге и сборке сложных белков, стабилизируют белки и облегчают их транспорт через мембраны. В природных условиях засуха и высокие температуры оказывают комплексное воздействие [15]. Исследование этих процессов необходимо для понимания разносторонней природы регуляции выносливости растений к неблагоприятным условиям среды идля поиска и идентификации мембранных и молекулярных маркеров устойчивости растений, в которых нуждается сельскохозяйственная практика [16]. Целью данной работы было изучение изменения проницаемости клеточных мембран различных сортов пшеницы для оценки устойчивости к тепловому стрессу.

Материал и методы Объектами исследования служили 7-суточные проростки 12 различных сортов пшеницы (Тартар-2, Шираслан-23, Гобустан, Нурлу-99, Гиймятли-2/17, Леягятли-80, Муров-2, Гызыл бугда, Гырмызы гюль, Гобустан, Вугар и Фарандоле) взятые из генофонда пшеницы научно-исследовательского института земледелия, различающиеся по стрессоустойчивости, продуктивности и по другим физиологическим параметрам. Устойчивость к гипертермии определялась на листьях недельных проростков, выращенных в водяной культуре в чашках петри при температуре 18-200 С. Перед посевом, в течение 20 минут, семена обрабатывали в 3% растворе перекиси, затем на 24 часа оставили их в темноте. Проросшие семена пересадили на сеточку с влажной марлей. При воздействии высоких температур в диапазоне 49–57° С, учитывая возможность оценки термостабильности биомембран по изменению их проницаемости для электролитов [17,18, 19], мы изучали динамику экзоосмоса электролитов из интактных растительных тканей листьев. Проницаемость мембран. Измельчённые и взвешенные листья проростков (250 мг) помещали в эрлейнмеровские колбы с 25 мл дистилированной воды и в течение 5 минут прогревали в водном термостате с интервалом 1°С. Данный режим был выбран согласно методическому указанию, что кратковременное воздействие высоких температур является проверкой на первичную термостабильность растительных клеток. Контрольным образцом служили проростки листьев без тепловой обработки. Прогретые колбы инкубировали в воде в течение 2 часов в лабораторном шейкере. С целью определения полного выхода электролитов из тканей, принимаемого за 100%, выдерживали колбы с образцами на кипящей водяной бане

в течение 30 мин. После охлаждения колб, по выходу электролитов из интактных растительных тканей, определяли проницаемость мембран. Для этого с помощью кондуктометра (Horiba Scientific) регистрировали электропроводность водных экстрактов. Проницаемость мембран установили по концентрации электролитов в жидком экстракте, вычисленной в процентах от полного выхода. Значения выхода электролитов использовали для вычисления коэффициента повреждаемости (КП) мембран по формуле [19]: КП = × 100(%),где

- выход электролитов из прогретой ткани, % от полного выхода; - выход электролитов из тканей контрольных растений, % от полного выхода. Коэффициент повреждаемости мембран – это величина, являющаяся прямым количественным показателем термоповреждения мембран и обратным – термостабильности.

Результаты и обсуждения Одна из начальных неспецифических ответных реакций растений на температурный стресс – это увеличение проницаемости мембран, связанная с множеством структурно- функциональных изменений, происходящих в мембранах. По этой причине проницаемость рассматривается в качестве интегрального показателя состояния мембран. Усиленный выход электролитов из клеток является доказанным диагностическим показателем повреждения растительных мембран и их термостабильности [2]. На рисунке приведены кривые зависимости динамики экзоосмоса электролитов из интактных тканей листьев недельных проростков сортов пшеницы – от воздействия температур в диапазоне 49-570С с интенрвалом в 10С. При 5-минутном нагревании листьев, высокая температура вызывало увеличение проницаемости мембран, что сказывалось на усилении утечки электролитов из тканей растений всех сортов. Динамика экзоосмоса, при разных температурах различалась у всех сортов (Таблица). Проницаемость мембран сортов Вугар, Тартар-2, Нурлу-99, Тале-38 и Гобустан оставалось постоянным или увеличивалось медленно и слабее до 520С, чем у остальных трёх сортов (Фарандоле, Шираслан-23 и Муров- 2). При температуре 500С наблюдалось существенное повышение проницаемости мембран сортов Фарандоле, Шираслан-23, а при 520С - у Муров-2. Температуру, при которой наблюдалось значительное повышение проницаемости мембран можно назвать температурным порогом повреждения мембран (ТППМ) [9]. ТППМ является качественным показателем характеристики мембран. Различия в величинах ТППМ рассматривается как свидетельство ответных реакций мембран разных сортов на тепловой стресс. Итак, согласно нашим данным, наибольшая термостабильность мембран свойственна генотипам Тале-38, Вугар и Тартар-2, наименьшая – сортам Муров-2 и Фарандоле, а промежуточная – Нурлу-99, Шираслан-23 и Гобустан. Как было отмечено выше, с целью определения полного выхода электролитов из тканей, принимаемого за 100%, выдерживали колбы с образцами на кипящей водяной бане в течение 30 мин. При 1000 Снаибольший выход электролитов из прогретой ткани наблюдался у сорта твёрдойпшеницы Тартар-2 (≥200%), а наименьший - у растений сорта Муров -2 (96%).

11 Выход 80 электролитов ,% 70

50 Тале‐38 40 Гобустан 30 Шираслан‐23 Муров‐2 20

0 49 50 51 52 53 54 55 56 57 T, 0C

Рисунок. Температурная зависимость проницаемости мембран для электролитов листьев разных сортов пшеницы. Между устойчивостью растенийк воздействию высоких температур и термостабильностью мембран, установленной для пшеницы наблюдается прямая корреляция [11]. По результатам наших исследований сорта Шираслан-23, Фарандоле и Муров-2 можно считать низкоустойчивыми, сорта Нурлу-99 и Гобустан - среднеустойчивыми, а генотипы- Тартар-2, Вугар и Тале38 – высокоустойчивыми. На основе результатов динамики экзоосмоса электролитов из тканей были рассчитаны КП мембран (таблица). Таблица. Коэффициент повреждаемости мембран у различных генотипов пшеницы при температурном интервале 49-570C

Генотипы 490C 500C 510C 520C 530C 540C 550C 560C 570C 1000C Конт роль Тартар-2 6.9 9.6 10.1 11.2 10.6 9.6 12.2 14.9 20.7 200.0 25.0 Вугар 3.5 6.13 12.30 11.40 12.30 10.54 14.90 17.54 25.43 130.0 7.0 Шираслан- 12.5 15.0 15.5 16.5 16.0 15.0 17.5 20.0 25.5 105.0 19.0 23 Фарандоле 8.2 12.2 25.7 19.0 13.5 9.5 23.0 35.2 43.3 102.0 22.0 Гырмызы 32.8 34.3 37.4 33.8 40.4 35.3 35.3 44.4 27.3 115.0 13.0 гюль Нурлу99 21.3 20.9 23.0 31.1 31.1 25.7 29.0 31.7 34.3 105.0 11.0 Гобустан 29.7 28.6 28.2 28.6 34.0 28.6 29.6 25.1 32.5 150.0 20.0 Муров-2 39.8 36.4 37.5 48.9 45.5 43.2 60.2 60.0 81.0 96.0 11.0 Леягетли- 13.6 11.7 15.4 23.6 21.8 19.0 18.1 32.8 21.8 123.0 13.0 80 Гийметли- 22.1 18.8 22.1 27.0 28.7 27.0 27.8 30.3 32.0 135.0 12.0 2/17 Тале38 13.1 8.4 9.6 13.4 15.5 18.8 13.1 23.0 40.8 148.0 25.0 Гызыл 5.0 19.6 15.5 18.8 25.4 15.5 18.1 33.6 39.4 136.0 14.0 бугда

Как было указано выше, величина КП является относительной мерой выхода электролитов из тканей, индуцированного только действием температуры [4], поэтому она является прямым количественным показателем термоповреждения мембран и обратным – термостабильности. Исходя из данных в таблице, можно прийти к выводу, что у всех сортов КП мембран возрастал прямо пропорционально температуре нагрева. Наименьшая величина КП наблюдалось у сортов Вугар,Тартар-2 и Гызыл бугда, а наибольшая у генотипов- Гырмызыгюль и Муров-2.

Работа выполнена при поддержке гранта (EİF-KETPL-2-2015-1(25)-56/35/3) Фонда развития науки при Президенте Азербайджанской Республики.

Литературa 1. Александров В.Я., Кислюк И.М.(1994). Реакция клеток на действие теплового шока. Физиологический аспект. Физиол. растений. 36(1), 43–49. 2. Коротаева Н.Е, Антипина А.И., Грабельных О.И., Варакина Н.Н., Боровский Г.Б., Войников В.К. 2001. Митохондриальные низкомолекулярные белки теплового шока и устойчивость митохондрий злаков к гипертермии. Физиол. растений. 48 (6), 917–922 3. Кошкин, Е. (2018). Физиология устойчивости сельскохозяйственных культур. Litres. 4. Лукаткин, А. С., Шаркаева, Э. Ш., & Зауралов, О. А. (1993). Динамика изменений экзосмоса электролитов из листьев кукурузы при различной интенсивности холодового стресса. Физиол. растений, 40(5), 770-775. 5. Нилова, И. А., Топчиева, Л. В., & Титов, А. Ф. (2015). Экспрессия генов БТШ у пшеницы при действии высоких температур. Труды Карельского научного центра Российской академии наук, (12). 6. Селье Г. (1972). На уровне целостного организма. М.: Наука, 122 с. 7. Ташмухамедов Б. А., Гагельганс А. И. (1973). Активный транспорт ионов через биологические мембраны. Ташкент (Диссертация). 8. Чиркова, Т. В. (1997). Клеточные мембраны и устойчивость растений к стрессовым воздействиям. Соросовский образовательный журнал, 9, 12-17. 9. Хохлова, Л. П. (2016). Экспрессия генов стрессовых белков и идентификация молекулярных маркеров устойчивости растений к повышенным температурам и засухе. Ученые записки Казанского университета. Серия Естественные науки, 158(2). 10. Хохлова, Л. П.Р. Н. Валиуллина, Д. Р. Мидер, Н. И. Акберова (2015). Термостабильность мембран и экспрессия генов низкомолекулярных белков теплового шока (мБТШ) при действии на растения повышенных температур и водного дефицита. 11. Blum, A., Klueva, N., & Nguyen, H. T. (2001). Wheat cellular thermotolerance is related to yield under heat stress. Euphytica, 117(2), 117-123. 12. Marcum, K. B. (1998). Cell membrane thermostability and whole-plant heat tolerance of Kentucky bluegrass. Crop Science, 38(5), 1214-1218. 13. Pandey, B., Kaur, A., Gupta, O.P., Sharma, I., Sharma, P. (2015). Identification of HSP20 Gene Family in Wheat and Barley and Their Differential Expression Profiling Under Heat Stress. Applied biochemistry and biotechnology, 175 (5), 2427-2446 14. Prasad, P. V. V., Djanaguiraman, M., Jagadish, S. V. K., & Ciampitti, I. A. (2018). Drought and High Temperature Stress and Traits Associated with Tolerance. Sorghum: State of the Art and Future Perspectives, (agronmonogr58). 15. Schauberger, B., Archontoulis, S., Arneth, A., Balkovic, J., Ciais, P., Deryng, D., ... & Pugh, T. A. (2017). Consistent negative response of US crops to high temperatures in observations and crop models. Nature communications, 8, 13931. 16. Sung D.V., Kaplan F., Leе K.J., Guy C.L. (2003). Acquired tolerance tоtemperature extremes. TrendsPlantSci. 8, 179–187.

17. Wahid, A., Gelani, S., Ashraf, M., & Foolad, M. R. (2007). Heat tolerance in plants: an overview. Environmental and experimental botany, 61(3), 199-223. 18. Xu, Y., Wang, J., Bonos, S. A., Meyer, W. A., & Huang, B. (2018). Candidate Genes and Molecular Markers Correlated to Physiological Traits for Heat Tolerance in Fine Fescue Cultivars. International journal of molecular sciences, 19(1), 116. 19. Xu, Y., Zhan, C., & Huang, B. (2011). Heat shock proteins in association with heat tolerance in grasses. International journal of proteomics, 2011

Zülfüqarova S.T., Ömərova S.A., Rüstəmova S.M., Hüseynova İ.M.

HİPERTERMİYA ZAMANI BUĞDA BİTKİSİNDƏ MEMBRANLARIN SORTSPESİFİK TERMOSTABİLLİYİNİN TƏDQİQİ Hipertermiya zamanı membranların termostabilliyi stresədavamlılığına, məhsuldarlığına və digər fizioloji parametrlərə görə fərqlənən 12 buğda sortunda tədqiq edilmişdir. 7 günlük cücərtilər 5 dəq müddətində 49-570S temperaturlarda istilik şokuna məruz qoyulmuşdur. Eyni zamanda bitki ekstraktları toxumalardan elektrolitlərin tam çıxımını müəyyən etmək məqsədilə 30 dəq müddətində qaynayan su hamamında saxlanılmışdır. İntakt bitki toxumalarından ekzoosmos konduktometrlə (Horiba Scientific) registrasiya edilmişdir. Alınan nəticələr əsasında membranların termozədələnməsinin bir-başa kəmiyyət göstəricisi və termostabilliyin əks göstəricisi olan membranların zədə lənmə əmsalları hesablanmışdır. bu parametrin sortspesifik müxtəlifliyi tədqiq olunan buğda sortlarını istiliyə davamlılığına görə paylamağa imkan vermişdir. Elektrolitlərin tam çıxımının maksimal qiyməti Şiraslan-23 və Murov-2 sortlarında, minimal qiyməti isə Vüqar, Qızıl buğda və Tərtər-2 sortlarında müşahidə edilmişdir. Açar sözlər: buğda, istilik stresi, membran zədələnmə əmsalı, elektrolit çıxımı

Zulfugarova S.T., Omarova S.A., Rustamova S.M., Huseynova I.M.

MEASUREMENT OF MEMBRANE THERMOSTABILITY IN DIFFERENT WHEAT CULTIVARS EXPOSED TO HEAT STRESS

The membrane thermostabilitywas detected in 12 wheat genotypesdiffering in stress tolerance, productivity and other physiological parameters, during heat stress. 7-day-old seedlings were exposed to heat shock for 5 minutes at 49-570C. In order to determine the total electrolyte leakage from the tissues, plant extracts were kept in a boiling water bath for 30 minutes. Electrolyte leakage from the leaf tissue was recorded with a conductivity meter (Horiba Scientific). Based on these indicators, was calculated membrane damage rate (MDR). According to our calculations, the highest MDR was found in cultivars Shiraslan-23, Murov-2 and the lowest rates were detected in Vugar, Gyzyl bugda and Tartar-2. Keywords: wheat, heat stress, membrane damage rate (MDR), electrolyte leakage

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 4.XII.2018

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 15-22 UOT: 633.11.581

QURAQLIĞIN AMARANTHUS CRUENTUS L. YARPAQLARINDA NAD-MALAT DEHİDROGENAZANIN KATALİZ ETDİYİ REAKSİYALARIN KİNETİK PARAMETRLƏRİNƏ TƏSİRİNİN MÜQAYİSƏLİ TƏDQİQİ

Babayev H.Q. AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu, AZ1073, Bakı, Mətbuat pr., 2, e-mail: [email protected]

Amaranthus cruentus L. yarpaqlarında quraqlığın təsirindən NAD-malat dehidrogenaza (l-malate- NAD-oksidoreduktaza, NAD-MDH, EC 1.1.1.37) fermentinin kinetik parametrlərinin dəyişməsi tədqiq edilmişdir. Amaranthus cruentus L. yarpaqlarını çiçəkləmə fazasında su stresi və quraqlıq şəraitində yarpaqların assimilyasiyaedici toxumalarının subhüceyrə fraksiyalarında Laynuiver-Berk üsulu ilə MDH- nın kataliz etdiyi düzünə və əksinə gedən reaksiyaların kinetik sabitləri (Km) və reaksiyanın maksimal sürətləri (Vmax) təyin edilmişdir. MDH sistemi fermentlərinin katalitik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi ilə bağlı tədqiqatların nəticələri bu fermentin kinetik reaksiyalarının Mixaelis-Menten mexanizminə uyğun olaraq baş verdiyini göstərir. Açar sözlər: Amaranthus cruentus L, NAD-MDH, kinetik parametrlə,quraqlıq

Giriş Quraqlıq dünyada kənd təsərrüfatına zərər vuran ən başlıca abiotik stres faktoru hesab olunur. Onun səviyyəsi fizioloji, biokimyəvi və həmçinin molekulyar bioloji prosesə göstərdiyi təsirdən və bitkinin quraqlıq stresinə qarşı adaptasiya qabiliyyətindən asılıdır [9, 8, 23]. Bitkilərin məhsuldarlığını və stabilliyini məhdudlaşdıran başlıca xarici mühit faktoru su stresidir [7]. Fotosintez və hüceyrənin böyüməsi quraqlığın təsirinə məruz qalan ilkin proseslərdəndirlər [11,10]. Quraqlıq şəraitində bitki toxumalarında suyun çatışmazlığı ağızcıqların bağlanmasına gətirib çıxarır ki, nəticədə CO2-nın udulması azalır və bu da fotosintezə mənfi təsir göstərir [20,21, 10]. Fermentlər 2 əsas funksiyanı yerinə yetirirlər: onlar biokimyəvi reaksiyaları kataliz edirlər və həm də maddələr mübadiləsinin tənzimləyiciləridirlər [3]. Bitki toxumaları malat və oksaloasetatın qarşılıqlı çevrilməsini, NAD-ın reduksiya və oksidləşməsi ilə birlikdə kataliz edən NAD-MDH-nın çoxsaylı izoformalarına malikdirlər. Bitkilərdə müxtəlif genlərlə kodlaşan bu izoformalar fərqli kinetik xüsusiyyətlərə, subhüceyrə paylanmasına və fizioloji funksiyalara malikdirlər [15]. MDH-nın reaksiyası dönən olduğu üçün oksalasetatın (OAA) kəskin azalması baş verir. In vivo reaksiyanın istiqaməti substrat/məhsul nisbətindən və redoks vəziyyətdən asılı olduğu üçün fizioloji şəraitdən asılı olaraq hətta eyni bir toxumada da dəyişə bilər. MDH‐lar bir çox vacib katabolik və anabolik metabolizm yollarında iştirak edirlər. Bitki hüceyrəsi ilə əlaqədar olan MDH-ların müxtəlif molekulyar formaları koenzim spesifikliyinə, subhüceyrə lokalizasiyasına və bioloji funksiyalarına görə bir-birlərindən fərqlənirlər [15, 31]. MDH sistemi fermentlərinin katalitik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi ilə bağlı tədqiqatların nəticələri [30, 25] bu fermentin kinetik reaksiyalarının Mixaelis-Menten mexanizminə uyğun olaraq baş verdiyini göstərir. Düzünə və əksinə gedən reaksiyalarda əvvəlcə koferment fermentin fəal mərkəzi ilə birləşərək onu aktiv vəziyyətə gətirir, daha sonra aktivləşmiş ferment öz substratı ilə birləşərək davamsız ferment-substrat kompleksi əmələ gətirir [16,13,18]. Bir çox müəlliflər göstərirlər ki, fermentin malata və OAA-a uyğunluğu NAD+ və NADH-la müqayisədə daha yüksəkdir [26,29]. Müxtəlif mənbələrdən homogen alınmış NAD-MDH izoformalarının kinetik parametrlərini müqayisə etdikdə məlum olur ki, malatin katalitik çevrilməsi reaksiyası OAA-a nisbətən az effektivdir [5], bu isə fermentin katalitik xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Məlumdur ki, MDH düzünə və dönər reaksiyada kinetik parametrlərinə görə biri digərindən fərqlənən iki müxtəlif konformasiyon vəziyyətə keçir [1]. Orta müddətli Triptofan fluoresens zülalların köməyi ilə ətraf

15 mühitdə triptofan qalıqlarına qarşı həssaslıq MDH-nın konformosion vəziyyətlərinin dəyişməsinin öyrənilməsi nəticəsində məlum olmuşdur ki, birbaşa reaksiya 10,9 ms, əks reaksiya 2,6 mc davam edir. Düzünə reaksiyanın tədqiqi onu göstərir ki, malatdan elektronların NAD+-a daşınması üçlü ferment-koferment-substrat kompleksi yarandıqdan sonra baş verir. Bu keçiddən sonra katalitik prosesin sürəti kəskin azalır, nəticədə malatın oksidləşməsində MDH-nın katalitik effektivliyinin azalmasına gətirib çıxarır. Dönər reaksiyanın tədqiqi zamanı isə tamamilə fərqli hal müşahidə olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, reaksiya zamanı oksaloasetatın çevrilməsi MDH-nın strukturunda baş verən konformasiyon dəyişkənliklə heç bir əlaqəsi yoxdur. Mühitə substrat əlavə olunan kimi kimyəvi çevrilmə başlayır və bir neçə fermentativ dövr ərzində stabil sürətlə davam edir. Satar və onun əməkdaşlarının Sphaerotilus natans bakteriyasının D-507 ştammından və siçovulun qara ciyərindən elektroforetik təmiz aldıqları MDH izoformalarının kinetik parametrlərinin təyini zamanı müəyyən olunmuşdur ki, fermentin Km-ləri hər iki obyektdə substratla uyğunluğu OAA-ya görə çox, malata görə isə aşağı yaxınlığa malikdir [6]. Belə bir fikir vardır ki, malatın, OAA-ın və NADH-ın yüksək qatılıqları fermentin aktivliyini inhibirləşdirir. Müəlliflər bunu effektiv olmayan ferment-substrat kompleksinin əmələ gəlməsi (məsələn, MDH-malat-NADH), məhlulda bu substratların qatılığının artması nəticəsində gec parçalanan (MDH-NADH-OAA) komplekslərin əmələ gəlməsi ilə izah edirlər [26]. Bəzi müəlliflərin fikrincə OAA-ın yüksək qatılığından ferment inhibirləşmir [18, 23]. Malatın yüksək qatılığı NAD-MDH-a aktivləşdirici təsir göstərir. Toxocara canis-dən alınmış NAD-MDH NADH-ın qatılığı artıq olduqda inhibirləşmir [22]. Pseudomonas stutzeri-dən alınan NAD-MDH fermenti isə aktivləşməyə və inhibirləşməyə qarşı çox davamlıdır. Müxtəlif mənbələrdən alınmış MDH-ların izoformaları mühitin pH dəyişməsindən asılı olaraq müxtəlif katalitik aktivlik göstərirlər. Məhlulun pH-ı mühüm faktorlardan olub, zülal molekulunun vəziyyətini müəyyənləşdirir. O molekul daxilində yüklərin paylanmasına, fermentin funksianal qruplarının ionlaşma dərəcəsinə təsir göstərir. Yüklərin paylanması ferment substrat əlaqəsinə, fermentin aktivliyinə təsir edir. Mühitin pH dəyişməsi turşu və qələvi əsaslı qrupların dissosasiya sabitinin dəyişməsinə və onun təsir mexanizminin pozulmasına səbəb olur. pH-ın çox kiçik diapazonda belə dəyişməsi zülallarının xarakterik xüsusiyyətlərinin və parametrlərinin dəyişməsinə səbəb olur [4]. Malatdehidrogenazanın kataliz etdiyi düzünə və dönən reaksiyanın pH optimumları bir- birinə qətiyyən uyğun gəlmir və MDH hidrogen ionlarının daha aşağı qatılıqlarında OAA-ın maksimal sürətlə malata çevrilməsini təmin edir. Tədqiqatçılar düzünə və dönən reaksiyaların pH optimumunun fərqli olmasının səbəbini MDH substratlarının oksidləşmə və reduksiyasının iki müxtəlif konformasiyon vəziyyəti, katalitik aktda iştirak edən amin turşusu qalıqlarının funksiyonallığındakı fərqlərlə əlaqələndirirlər [1]. Beləliklə MDH-nın OAA-ı n reduksiyası istiqamətində gedən reaksiyasında pHop 6,0-8,5 intervalında yerləşir [19, 17]. MDH-nın malatın oksidləşməsi istiqamətində gedən reaksiyasında isə pHop 9-11-ə bərabərdir. Bundan əlavə bəzi ədəbiyyat məlumatlarında OAA-ın malata reduksiya reaksiyasının pHop-nun 8,5-9,4 aralığında olduğu qeyd olunmuşdur.

Material və metodlar

Tədqiqat obyekti olaraq 30-35 günlük amarant (Amaranthus cruentus L.) bitkisinin yarpaqlarından istiufadə olunmuşdur. NAD-MDH-nın subhüceyrə paylanmasını öyrənmək məqsədilə amarant yarpaqlarından assimilyasiyaedici toxumalar-mezofil (MH) və ötürücü topaların örtük hüceyrələri (ÖTH) mexaniki üsulla ayrılmış və təmizlənmişdir. Assimilyasiyaedici toxumaların bir-birindən ayrilması üçün Edwards və Gardestromun [14] qarğıdalı yarpaqları üçün işləyib hazırladıqları üsul obyektə uyğun olaraq modifikasiya olunaraq istifadə edilmişdir [2]. Assimilyasiyaedici toxumaların ayrılması üçün yarpaqlar gövdədən ayrılmış, distillə suyu ilə yuyulmuş, 2-3 mm ölçüdə eninə istiqamətdə kəsilərək xırda seqmentlərə bölünmüşdür. Alınmış seqmentlər 25 мМ HEPES buferində (рН 7,8), 0,3 M saxaroza, 1 mM EDTA, 15-20 mM 2- 16 merkaptoetanol tərkibinə malik olan bufer məhlulunda (bufer A) MPW-302 (Polşa) mexaniki dezinteqratorunda əvvəlcə 4 san müddətində 7000 dövr/dəq sürəti ilə fırladılmaqla homogenizasiya olunmuşdur. Alınan homogenat əvvəlcə 4 qat kaprondan süzüldükdən sonra məsamələrinin diametri 80 µkm olan Şotov qıfında filtrasiya edilmişdir. Filtrat MH-dən, mezqa adlanan qalıq hissə isə MH və ÖTH-i ilə birlikdə ötürücü topalarin qarışığından ibarətdir. Filtratın 15 dəq müddətində 300g-də çökdürülməsindən alınan çöküntüüstü maye MH-nin sitoplazmasından ibarətdir. Bu zaman MH-nin xloroplastları çöküntü fraksiyasında olur. Alınmış çöküntü əvvəlcə A buferi ilə yuyulmuş və onun üzərinə 10 ml saxarozasız A buferi əlavə olunmaqla 15 dəq müddətində 300 g-də şökdürülmüşdür. Bu şəraitdə osmotik şokla xloroplastların membran və stroma fraksiyaları alınmışdır. Filtirdə qalan çöküntü (mezqa) A buferi vasitəsi ilə bir neçə dəfə yuyulmuş, suspenziyalaşdırılmış və əvvəlcə 60 san 6000 dövr/də q, onun ardınca 80 san 8000 dövr/dəq sürəti ilə homogenizasiya olunmuşdur. Alınan ekstraktın məsamələrinin diametri 211 µkm olan Şotov qıfında filtrasiya olunmasından əmələ gələn filtrat MH və ÖTH-nin homogenatlarının qarışığından ibarətdir. Çöküntü A buferində suspenziyalaşdırıldıqdan sonra əvvəlcə 60 san 6000 dövr/dəq, onun ardınca isə 15 san 8000 dövr/dəq sürəti ilə homogenizasiya olunmuşdur. Homogenizasiyadan alınan ekstraktın məsamələrinin diametri 211 µkm olan Şotov qıfında filtrasiyasından alınan filtrat 20 dəq müddətində 10000g-də sentrifuqalaşdırılmışdır. Alınan çöküntüüstü maye ÖTH-nin sitoplazmasından, çöküntü isə ÖTH-nin xloroplastlarından ibarətdir [2]. Çöküntü saxarozasız A buferində suspenziyalaşdırılmış, sonra isə 20 dəq müddətində 10000g-də çökdürülmüşdür. Bu zaman xloroplastların membranı və stroması bir-birindən ayrılmış olur. Subhüceyrə fraksiyaları ilə təcrübələr aparmaq üçün MH və ÖTH-nin xloroplastlarını ən azı 2 saat 0,6%-li Triton X-100 məhlulunda saxlamaq lazımdır. Bu üsulla təmizlənmiş assimilyasiyaedici toxumaların hər bir subhüceyrə fraksiyalarında NAD-MDH fermentinin aktivliyi tədqiq ounmuşdur. Subhüceyrə fraksiyaları almaq üçün amarant yarpaqları 0,3 M saxaroza, 1 mM EDTA, 15- 20 mM merkaptoetanol tərkibli 25 mM HEPES buferində (pH 7,8) (bufer A) homogenizasiya olunduqdan sonra işlər davam etdirilmişdir. Sonda MH-nin və ÖTH-nin sitozol və xloroplast fraksiyaları. Hər 2 assimilyasiyaedici toxumanın mitoxondri fraksiyalarının alınması üçün işlər davam etdirilmişdir. Assimilyasiyaedici toxumaların ayrılması zamanı MH-nin və ÖTH-nin əmələ gələn ilkin filtratları yarı bölünmüşdür. Bunların bir hissəsi MH və ÖTH-nin və onların subhüceyrə fraksiyalarının (sitozol, xloroplast) alınmasına, digər hissəsi isə həmin toxumalardan mitoxondrilərin ayrılmasına sərf olunmuşdur. Növbəti mərhələdə filtratlar 2,15 dəq müddətində 5000g-də sentrifuqalaşdırılmışdır. Alınan çöküntü atıldıqdan sonra çöküntüüstü maye 2,5 dəq müddətində 27000g-də yenidən sentrifuqalaşdırılaraq çökdürülmüşdür. Çöküntüüstü maye atıldıqdan sonra sentrifuqa probirkasının dibində qalan çöküntünün (o mitoxondrilərdən ibarətdir) üzərinə 0,3 M saxaroza, 1 mM EDTA, 15-20 mM merkaptoetanol tərkibli 25 mM HEPES buferində (pH 7,8) məhlulu əlavə edilərək 2,5 dəq müddətində 27000g-də təkrar sentrifuqalaşdırılmışdır. Alınan çöküntülər MH və ÖTH-nin təmiz mitoxondrilərindən ibarətdir. Mitoxondri cöküntüləri üzərinə yenidən 0,3 M saxaroza, 0,2% BSA, 4-5 mM sistein, 1mM EDTA, 25 mM Hepes, pH 7,8 və 0,1% Triton X-100 məhlulu əlavə etdikdən və 1 saat gözlədikdən sonra alınan alekvat yenidən çökdürülmüşdür. Bu zaman MH və ÖTH-nin mitoxondrilərinin membranları və stromaları bir- birindən ayrılmışdır. Amarant bitkisinin vegetasiyasının çiçəkləmə önü, çiçəkləmə və toxum yetişmə fazalarında yuxarıda qeyd olunan üsulla alınmış MH və ÖTH və onların subhüceyrə fraksiyalarında – mitoxondrial, sitozol və xloroplastlarda NAD-MDH aktivliyi tədqiq olunmuşdur. NAD-MDH fermentinin aktivliyi spektrofotometrik (Ultrospec 3300 pro, Amersham, USA) üsulla təyin olunmuşdur [25]. Reaksiya mühiti 10 mM OAA, 10 mg/ml qara malın zərdab albumini (BSA), 10 mM MgCl2 (2 M), 12 мМ NAD·H və 5-10 µl ferment preparatı olan 100 мМ, pH 8,0, Tris-HCl buferindən ibarətdir. NAD-MDH reaksiyası reaksiya mühitinə substrat (10 mM OAA) əlavə etməklə başlayır. Spektrofotometrik ölçmələr 1,0 ml həcmli spektrofotometrik küvyetlərdə aparılmışdır. Küvyetdəki NAD·H-ın miqdarı 340 nm dalğa uzunluğunda 1 dəqiqə ərzində bu

17 birləşmənin molyar qatılığının optiki sıxlığının azalmasına əsasən təyin edilmişdir. NAD-MDH aktivliyi aşağıdakı düstura əsasən hesablanmışdır: А= ОP·V/·b·τ А – beynəlxalq sistemdə aktivlik, ОP-optiki sıxlığın bir dəqiqə ərzində dəyişməsidir, В – reaksiya mühitinin həcmi (ml), τ-reaksiyanın gedişinə sərf olunan zamandır,  – ekstinksiyanın millimolyar ekvivalentidir. O, NАD-MDH-nın kofermenti olan NAD+ və NADH üçün 340 nm dalğa uzunluğunda maksimum udulma zamanı 6,22 mМ·sm-1-ə bərabərdir, b – reaksiya mühitinə əlavə olunan ferment ekstraktının həcmidir (µl). Həll olan zülalin ümumi miqdarı 610 nm dalğa uzunluğunda spektrofotometrik üsulla 0,12%-li Coomassie Brilliant Blue G-250 məhlulunun köməyi ilə təyin olunmuşdur. Dərəcəli əyrinin qurulması üçün BSA istifadə edilmişdir [26].

Nəticələr və onların müzakirəsi

Məlumdur ki, biokimyəvi reaksiyaların sürəti fermentin substratının qatılığından çox asılıdır [13]. Amarant bitkilərinin inkişafının çiçəkləmə fazasında su stresi və quraqlıq şəraitində yarpaqların assimilyasiyaedici toxumalarının subhüceyrə fraksiyalarında Laynuiver-Berk üsulu ilə MDH-nın kataliz etdiyi düzünə və əksinə gedən reaksiyaların kinetik sabitləri (Km) və reaksiyanın maksimal sürətləri (Vmax) təyin edilmişdir və alınan nəticələr cədvəldə öz əksini tapmışdır. Cədvəldən göründüyü kimi amarant bitkisinin MH-nin sitozolunda kontrolda KmOAA=6,5 mM, VmaxOAA=80,7 EU/mq zülal, quraqlıqda KmOAA=5,3 mM, VmaxOAA=91 EU/mq zülal olduğu halda MH-nin mitoxondrilərində kontrolda KmOAA=4 mM, VmaxOAA=30,8 EU/mq zülal, quraqlıqda KmOAA=3 mM, VmaxOAA=40,1 EU/mq zülal təşkil etmişdir. Amarantın ÖTH-də VmaxOAA MH-dəki VmaxOAA-dan həmişə yüksək olmuşdur. Quraqlığın təsirindən normal bitkilərlə müqayisədə bu fərq daha da artmışdır. Amarantın MH-nin sübhüceyrə fraksiyaları arasında sitozol fraksiyada Vmax mitoxondri fraksiyasına nisbətən ~2 dəfə çox olmuşdur. Amarant yarpaqlarında MH ilə ÖTH-nin sitozol fraksiyalarında kontrol və quraqlıq variantlarında Km və Vmax-lar təqribən bir-birlərinə bərabər olsalar da ÖTH-nin mitoxondri fraksiyasında VmaxOAA MH-nin mitoxondri fraksiyasına nisbətən ~3-4 dəfə yüksək olmuşdur (Cədvəl 1). Cədvəl 1 Quraqlığın amarantın ontogenezinin çiçəkləmə fazasında yarpaqların MH və ÖTH-nin subhüceyrə fraksiyalarında NAD-MDH-nın kataliz etdiyi reaksiyanın kinetik parametrlərinə təsiri

OAA Malat NADH MgCl2 ATF (1-100 mM) (5-100 mM) (1-50 mM) (1-50 Mm) (0,1-3 mM) Km Vmax Km Vmax Km Vmax Km Vmax Km Vmax Variant Toxuma Toxuma Fraksiya Fraksiya Sit K 6,5 80,72 17 101 7,8 80 3,9 42 1,5 38 Q 5,3 91,03 20 185 8,0 130 4,2 99 2,1 98 Xlp K 3,1 12,02 9 22 12,5 71 6,5 13,6 3,0 10,5

MH Q 3,5 9,53 11 19,5 10 62 6,3 10,6 2,8 9,32 Mit K 4,0 30,8 12,5 205 8,5 140 2,8 128 1,3 127,1 Q 3,0 40,01 11,4 219 10,0 160 4,0 134 1,2 131,2 Sit K 5,12 80.76 13,5 123 7,4 80,1 4,8 79,1 1,25 75 Q 5,99 100,2 12,5 149 7,5 99,0 4,5 99,1 2,25 96 Xlp K 8,0 23,03 11,5 35,0 15 24 4,2 22,8 1,6 21,6

ÖTH Q 7,0 23,61 11,8 42,2 12,3 34 4,06 20,96 1,4 20,6 Mit K 6,5 134.2 14,3 230 9,0 140 4,7 131,2 1,2 127 Q 4,9 141.7 15,2 239 8,0 160 6,0 137,9 0,9 133,6

Amarantın ÖTH-də kontrolda sitozolda KmOAA=5,1 mM, VmaxOAA=80,7 EU/mq zülal, quraqlıqda KmOAA=5,99 mM, VmaxOAA=100,2 EU/mq zülal olduğu halda ÖTH-nin mitoxondrilərində kontrolda KmOAA=6,5 mM, VmaxOAA=134,2 EU/mq zülal, quraqlıqda KmOAA=4,9 mM, VmaxOAA=141,7 EU/mq zülal olmuşdur (Cədvəl 1). Alınan nəticələr MDH-nın OAA-a qarşı yüksək, malata qarşı isə aşağı həssaslığının olduğunu göstərir ki, bu da başqa müəlliflərin nəticələri ilə uyğunluq təşkil edir. Müəlliflər göstərirlər ki, malata qarşı fermentin aşağı həssaslığa malik olması malatın katalitik çevrilməsi zamanı fermentin konformasiya dəyişkənliyi ildə əlaqədar ır [29, 6]. Birinci və ikinci şəkillərdə amarant yarpaqlarının assimilyasiyaedici toxumalarında-MH və ÖTH-nin mitoxondrial fraksiyalarında NAD-MDH-nın kataliz etdiyi reaksiyaların sürətlərinin substratın qatılığından asılılığı verilmişdir. Əgər biz bu 2 qrafiki nəzərdən keçirsək görərik ki, MDH reaksiyasının sürəti düzünə gedən reaksiyanın substratı olan OAA-nın qatılığından ciddi asılıdır. Bu asılılıq MH-nin mitoxondrial fraksiyasında daha qabariq özünü göstərir. Belə ki, MH-nin mitoxondrilərində quraqlıq variantlarda Km-in azalması, uyğun olaraq, Vmax-ların artmasına səbəb olmuşdur (Şəkil 1, Cədvəl). Bu hadisə o vaxt baş verir ki, OAA-nın qatılığı 10 mM-a bərabər olsun.

Şəkil 1. Oksalasetatın müxtəlif qatılıqlarının amarant yarpaqlarında MH-nin mNAD-MDH-nın aktivliyinə təsirinin kinetikası. 1-kontrol, 2-quraqlıq, A-Mixaelis-Menten, B-Laynuiver-Berk. Bu isə o deməkdir ki, NAD-MDH reaksiyası zamanı ferment-substrat kompleksinin əmələ gəlməsi və reaksiyanın məhsullarına parçalanması asan baş verdiyindən reaksiya sürətli baş verir. Quraqlığın təsirindən bu proses daha da sürətlə həyata keçirilir.

Şəkil 2.Oksalasetatın müxtəlif qatılıqlarının amarant yarpaqlarında ÖTH-nin mNAD-MDH-nın aktivliyinə təsirinin kinetikası. 1-kontrol, 2-quraqlıq, A - Mixaelis-Menten, B-Laynuiver-Berk.

Cədvələ və 2-ci şəkildən aydın görünür ki, ÖTH-nin mitoxondri fraksiyalarında reaksiyanın sürəti də OAA-nın qatılığı ilə tənzim olunur. Hər 2 toxuma tipində, mitoxondrilərdə düzünə gedən reaksiyanın sürəti artır və raksiya məhsulu olan malat əmələ gəlir. Malatın müəyyən bir qatılığında o repressor kimi təsir göstərərək reaksiyanın sürətinin azalmasına səbəb olur. Mitoxondrial fraksiyada NAD-MDH reaksiyasının kinetik parametrlərinin, xüsusilə Km və Vmax- ların müsbət istiqamətdə dəyişməsi, quraqlıqda Km-lərin azalması və Vmax-ların artması çox güman ki, fermentin mitoxondrilərdə daşıdığı funksiya ilə bağlıdır. Belə ki, mitoxondrilərin stromasında Krebs tsikli reaksiyalarının axıra qədər getməsi üçün malatın OAA, malatın piruvata, OAA-nın malata və s. çevrilmə reaksiyalarını kataliz edən NAD-MDH fermentinin aktivləşməsinin orqanizmlərdə adaptiv reaksiyaların yaradılmasında çox böyük əhəmiyyəti vardır.

Ədəbiyyat

1. Блюменфельд Л.А., Плешанов П. Г. Единичные циклы прямой ферментативной реакции на примере МДГ // Биофизика, 1986. Tом 30, № 5, c. 760-763. 2. Гулиев Н.М., Бабаев Г.Г., Байрамов Ш.М.,Алиев Д.А.Очистка, свойства и локализация двух форм карбоангидразы листьев Amaranthus cruentus L. // Физиология растений, 2003, Т.50, № 2, с.213-219 3. Диксон М., Уэбб Э. Ферменты. М.: Мир, 1982, Tом 3, 906 c. 4. Коэн Ф. Регуляция ферментативной активности. М.: Мир, 1986, 144 с. 5. Пинейру де Корвалью М.А.А., Землянухин А.А., Епринцев А.Т. Малатдегидрогеназа высших растений. Воронеж. Гос. Ун-та, 1991, 216 с. 6. Сатар А.Ф., Парфенова И.В., Мальцева Е.В., Фалалеева М.И., Епринцев А.Т. Кинетические характеристики тетрамерной формы малатдегидрогеназы, полученной с использованием ионообменной хроматографии // Сорбционные и хроматографические процессы. 2010. Т. 10. Вып. 2,c. 231-236. 7. Araus, J. L., Slafer, G. A., Reynolds, M. P., and Royo, C. Plant breeding and water relations in C3 cereals: what should we breed for? // Ann. Bot London.2002, vol. 89,p. 925–940. 8. Atkinson C.J., Policarpo M, Webster AD, Kingswell G. DroughtJie et al. 5325 tolerances of clonal Malus determined from measurements of stomatal conductance and leaf water potential // Tree Physiol. 2000, vol. 20, №8, p. 557-563. 9. Bulbotko G.V. The effect of the physical properties of soils on the development of the root system of apple trees // Soviet Soil Sci.USSR, 1973, vol. 5, p. 219-224. 10. Chaves M.M., Flexas J., Pinheiro C. Photosynthesis under drought and salt stress: regulation mechanisms from whole plant to cell // Annals of Botany, 2009, vol. 103, p. 551–560 11. Chaves M.M., Oliveira M.M. Mechanisms underlying plant resilience to water deficits: prospects for water-saving agriculture // Journal of Experimental Botany, 2004, vol. 55, p. 2365–2384. 12. Cornish-Bowden A. Fundamentals of enzyme kinetics. Wiley-Blackwell, New York, USA, 2012, 510 p. 13. Drmota T., Novotny J., Gould G.W., Svoboda, P., Milligan G. Visualization of distinct patterns of subcellular redistribution of the thyrotropin-releasing hormone receptor-1 and gqalpha/G11alpha induced by agonist stimulation // Biochem. J. 1993, vol. 40(Pt 2), p. 529– 538. 14. Gardeström Per and Edwards Gerald Isolation of Mitochondria from Leaf Tissue of Panicummiliaceum, a NAD-Malic Enzyme Type C4 Plant // Plant Physiol, 1983, vol. 71, p. 24-29. 15. Gietl C. Malate dehydrogenase isoenzymes: cellular locations and role in the ﬂow of metabolites between the cytoplasm and cell organelles // Biochimica et BiophysicaActa, 1992, vol. 1100, p. 217–234. 16. Goward C., Nicholls D. Malate dehydrogenase: a model for structural, evolution and catalisis // Protein Science, 1994, vol. 3, p. 1883-1888. 20

17. Irwin S.A., Patel B., Idupulapati M., Harris J.B., Crisostomo R.A., Larsen B.P., Kooy F, Willems P.J., Cras P, Kozlowski P.B., Swain R.A., Weiler I.J., Greenough W.T. Abnormal dendritic spine characteristics in the temporal and visual cortices of patients with fragile-X syndrome: a quantitative examination //Amer. J. Med. Genet., 2001, vol. 98, № 2, p. 161-167. 18. Kim L., Liu J., Kimmel A.R. (). The novel tyrosine kinase ZAK1 activates GSK3 to direct cell fate specification // Cell.1999, vol. 99, p. 399–408. 19. Lang-Unnasch N. Purification and properties of Plasmodium falciparum malate dehydrogenase // Mol. Biochem. Parasitol., 1992, vol. 50, p. 17–25. 20. Lawlor D.W., Cornic G. Photosynthetic carbon assimilation and associated metabolism in relation to water deficits in higher plants // Plant, Cell and Environment, 2002, vol. 25, p. 275- 294. 21. Lawlor D.W., Tezara W. Causes of decreased photosynthetic rate and metabolic capacity in water-deficient leaf cells: a critical evaluation of mechanisms and integration of processes // Annals of Botany, 2009, vol. 103, p. 543– 549. 22. Mancini A., Buschini A.M., Restivo F.M., Rossi C., Poli P. Oxidative stress as DNA damage in different transgenic tobacco plants // Plant Sci., 2006, vol.170, № 4, p. 845-852. 23. Massonnet E.C., Serge R, Erwin D, Regnard JL Stomatal regulation of photosynthesis in apple leaves: Evidence for different water-use strategies between two cultivars catherine // Ann. Bot.2007, vol. 100, №6, p.1347-1356 24. Mikulasova D., Kollarova M., Miginiac-Maslow M., Decottignies P., Jacquot J.P., Kutejova E., MemikN., Egyudova I., Musrati R., Horecka T. Moller I. M., Rasmusson A. G. NAD(P)H oxidation on the inner surface of the inner mitochondrial membrane // PhysiologiaPlantarum, 1990. vol. 79, Fasc. 2, Part 2. 25. Minarik P., Tomaskova N., Kollarova M., Antalik M. Malate dehydrogenase-structure and function // Gen. Physiol. Biophyd., 2002, vol. 21, p. 257-265. 26. Mottram J.C., Graham H.C. Purification of particulate malate dehydrogenase and phosphoenolpyruvate carboxykinase from Leishmaniamexicana // Biochemica et Biophysica, 1985, vol. 827, № 3 27. Scheibe R., Stitt M. Comparison of NADP-malate dehydrogenase activation, QA reduction and O2 evolution in spinach leaves// Plant Physiol. Biochem,1988, vol. 26, p. 473–481. 28. Sedmak J.J., Grossberg S.E. A rapid, sensitive, and versatile assay for protein using Coomassie brilliant blue G250 //Analytical Biochemistry, 1977, vol. 79, p.544-552 29. Vessal M., Bambaearow N., "Partial-purification and comparison of the kinetic-properties of ovine liver echinococcus-granulosus hydatid cyst fluid malate-dehydrogenase and the cytoplasmic enzyme from the host liver" // Comparative biochemistry and physiology. B. Comparative biochemistry, 1994, vol. 107, №3, p. 447-451 30. Wisemann M.S. et al. Rat liver mitochondrial malatedehydrogenase: purification? Kinetic properties, and role in ethanol metabolism //Arch. Biochem. Biophys., 1991, vol. 290, № 3, p. 191-196. 31. Yu Ding, Qing-Hu Ma. Characterization of a cytosolic malate dehydrogenase cDNA which encodes an isozyme toward oxaloacetate reduction in wheat // Biochimie, 2004, vol. 86, p. 509- 518.

Бабаев Г.Г.

СРАВНИТЕЛЬНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ВЛИЯНИЯ ЗАСУХИ НА КИНЕТИЧЕСКИЕ ПАРАМЕТРЫ РЕАКЦИИ, КАТАЛИЗИРУЕМОЙ НАД-МАЛАТДЕГИДРОГЕНАЗОЙ В ЛИСТЬЯХ AMARANTHUS CRUENTUS L.

Изменение кинетических параметров НАД-МДГ (L-малат-НАД-оксидоредуктаза, КФ 1.1.1.37) изучали в условиях засухи Amaranthus cruentus L., отличающихся по продуктивности и засухоустойчивости. График Лайнуивера-Берка был использован для определения кинетического параметра (Km) и максимальной скорости (Vmax) прямой и обратной реакции, катализируемой этим ферментом в субклеточной фракции ассимилирующих тканей листьев Amaranthus cruentus L. в фазе цветения при водном стрессе. Результаты исследования каталитических свойств ферментов МДГ системы показали, что кинетические реакции НАД-МДГ протекают по механизму Михаэлиса-Ментена. Ключевые слова:Amaranthus cruentus L., НАД-МДГ, кинетические параметры, засуха

Babaev H.G.

COMPARATIVE STUDY EFFECTS OF DROUGHT ON THE KINETIC PARAMETERS OF NAD-MALATE DEHYDROGENASE REACTION IN LEAVES OF AMARANTHUS CRUENTUS L.

Effects of drought on the kinetic parameters of NAD-MDH (L-malate-NAD-oxidoreductase, NAD-MDH, EC 1.1.1.37) have been investigated Amaranthus cruentus L. with contrasting productivity and drought tolerance. The Lineweaver-Burk plot was used for the determination of the kinetic parameter (Km) and maximal rate (Vmax) of the direct and reverse reactions catalyzed by MDH in the subcellular fraction of leafAmaranthus cruentus L.assimilating tissues in the anthesis phase under water stress. The study of the MDH system enzymes showed that kinetic reactions of the enzyme of NAD-MDH follow the Michaelis-Menten mechanism. Keywords:Amaranthus cruentus L,NAD-MDH, kinetic parameters, drought

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 4.XII.2018

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 23-30 UOT: 632.3: 581.1

TOBAMOVİRUSLARLA YOLUXMUŞ TOMAT (SOLANUM LYCOPERSİCUM L.) BİTKİSİNDƏ QURU BİOKÜTLƏNİN, NİSBİ SU TUTUMUNUN, QLİSİN-BETAİNİN VƏ HİDROGEN-PEROKSİDİN MİQDARI

Mirzəyeva S.T., Sultanova N.F. *, Əliyeva D.R., Hüseynova İ.M. AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiya İnstitutu, Mətbuat prospekti 2A, Bakı AZ1073, E-mail: [email protected]

Abşeron rayonu ərazisinə təşkil edilən fitopatoloji monitorinqlər zamanı tomat bitkisindən xarakterik tabomovirus əlamətlərinə malik bitki nümunələri toplanmışdır. Nümunələr ilkin olaraq seroloji diaqnostika metodlarının köməyi ilə tobamovirus infeksiyasını aşkar etmək məqsədilə yoxlanılmış, onlardan total RNT ayrılmış və tobamovirus genomuna uyğun olan tobamo 1 və tobamo 2 universal praymer cütlükəri ilə aparılan əks - transkripsiya polimeraz zəncir reaksiyası (ƏT-PZR) metodu ilə simptomatik tomat bitkilərində tobamovirusların olduğunu təsdiq edilmişdir. Eyni zamanda sağlam və virusla yoluxmuş pomidor bitkisinin yarpaqlarında quru biokütlənin, nisbi su tutumunun və hidrogen-peroksidin miqdarı tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, bitkinin tobamovirusla yoluxması quru biokütlənin və hidrogen-peroksidin miqdarının artmasına, nisbi su tutumunun isə azalmasına səbəb olur. Açar sözlər: Solanum lycopersicum, tobamovirus, RT-PZR, nisbi su tutumu, hidrogen-peroksid, qlisinbetain.

Giriş

Qeyd etmək lazımdır ki, tomat (Solanum lycopersicum) bitkisi qida sənayesində istifadə olunan əsas tərəvəz kulturası hesab edilir. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) məlumatına görə, dünyada hər il təxminən 4 milyon 734 min hektar sahədən 159 milyon ton pomidor yığılır və istehsal olunur. Dövlət Statistika Komitəsindən verilən məlumata görə ölkəmizdə 27,4 min hektar sahədə pomidor əkilir və bu göstərici 463,2 min ton təşkil edir. Tomat bitkisinin məhsuldarlığına mənfi təsir göstərən təhlükəli xəstəliklər arasında viruslar tərəfindən törədilən virozlar dünyada iqtisadi cəhətdən daha təhlükəli problem hesab edilir. Hazırda elmə tomat bitkisini yoluxduran 50-dən artıq virus növü məlumdur [5]. Virozlar zamanı bitkinin inkişafı demək olar ki, dayanır, meyvələri və kökləri zədələnir, müxtəlif orqanlarda piqment ləkələr müşahidə olunur (xüsusilə, yarpaq və meyvələrdə), metobolizm pozulur (tənəffüs, fotosintez, ion mübadiləsi və s.) və nəticədə bitki məhv olur. Tobamovirusların identifikasiyası və sahib bitki ilə qarşılıqlı təsirinin öyrənilməsi iqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli problem olaraq qalmaqdadır. Tobamovirusların RNT genomu 4 polipeptid zəncirin kodlaşmasında iştirak edir: qeyri- struktur zülalar, replikasiya fermentləri (RNT asılı RNT polimerazalar, RdRp), hüceyrələrarası virus genomunun transportunu həyata keçirən-transport zülaları və örtük zülaları. Transport zülaları sahib bitkinin virusla yoluxmasının hələ erkən dövrlərində plazmodesmatalarda (ağızcıqlarda) lokalizə olunur, daha sonra isə sahib bitkinin növündən asılı olaraq, müxtəlif hüceyrə faktorları ilə əlaqəyə daxil olur [12].Tobamovirusların diametrləri ~18 nm, uzunluqları isə 300-310 nm arasında dəyişir. Xətti, qeyri-seqmentar və təqribən 6,3-6,5 m.n.c. həcmində genomdan ibarətdirlər. Tobamovirus cinsinin nümayəndələrində replikasiya prosesi əsasən sitoplazmada lokallaşmışdır. Replikasiya prosesi, (+) ssRNA genomlu virusların replikasiya və trankripsiya proseslərinə uyğun gəlir. Virus sahib bitki genomunda monopartite şəkildə yerləşir. Virionların sahib bitkiyə transmisiyası əsasən mexaniki yolla baş verir. Müxtəlif təbiətli patogenlərə qarşı bitkinin davamlılıq dərəcəsi stres vəziyyətlərində bitkinin metabolizmində baş verən dəyişiliklərə və həyatilik qabiliyyətinə cavabdeh olan bir sıra fizioloji və 23 biokimyəvi göstəricilərlə təmin olunur. Məlumdur ki, ətraf mühitin əlverişsiz amilləri hüceyrədə oksigenin fəal formalarının (OFF) əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, bu da öz növbəsində oksidləşmə stresinə gətirib çıxarır. Tədqiqatlar göstərir ki, antioksidant fermentlərin yüksək miqdarına malik olan bitkilər oksigenin fəal formalarının təsirinə daha çox davamlılq göstərirlər [4,11]. Hüceyrələrin oksidləş mə stresindən müdafiəsini təmin edən əsas fermentlərdən biri peroksidazalardır. Onlar hüceyrədə H2O2-nin və üzvi peroksidlərin miqdarının tənzimlənməsinə nəzarət edirlər. Təbiətdə tez- tez rast gəlinən və geniş təsir spektrinə malik olan peroksidazaları bitkilərin stresə davamlılığının markeri hesab etmək olar. Tədqiqat işinin məqsədi sağlam və virusla yoluxmuş pomidor bitkisinin yarpaqlarında quru biokütlənin, nisbi su tutumunun və hidrogen-peroksidin miqdarının tədqiq etmək olmuşdur.

Material və metodlar

Tədqiqatın obyekti. Tədqiqat işində Azərbaycan Tərəvəzçilik İnstitutunun təcrübə sahəsindən toplanmış sağlam və tobamoviruslarla (ToMV, TMV, PMMoV) yoluxmuş pomidor bitkisinin (Solanum lycopersicum) yarpaqlarından istifadə edilmişdir. Seroloji diaqnostika. Fitopatoloji monitorinqlərin nəticələrinə əsasən tobamovirusların xarakterik simptomları müəyyən edilmiş və xəstə bitki nümunələri ilkin olaraq vizual qiymətləndirilmişdir. Vizual diaqnostikanın nəticələrinə uyğun olaraq virusla yoluxmuş tomat nümunələri seroloji metodlardan (spesifik test-zolaqlardan və immunoferment analizdən) istifadə etməklə yoxlanılmışdır [11]. RNT-nin ekstraksiyası. Xəstə və sağlam bitkilə rin yarpaq nümunələrindən 30-50 mq götürülərək ektraksya üçün nəzərdə tutulmuş xususi steril paketlərdə üzərinə 500 mkl ektraksiya buferi (TRİ-reagent) əlavə olunaraq homogen qarışıq alınanadək əzilmişdir və 10 dəq. müddətinə otaq temperaturunda saxlanılmışdır. Əmələ gəlmiş suspenziya pipetlə götürülərək 1ml-lik nömrələnmiş tyublara keçirilmiş və üzərinə 100 mkl xloroform əlavə edilmiş, vorteksdə n sonra yenidən 10 dəq. müddətinə otaq temperaturunda saxlanılmışdır. 13500 dövr/dəq sürətlə 15 dəqiqə sentrifuqalaşdırılmışdır. Hər tyubdakı üst fazadan 900 μl götürülərək nömrələnmiş yeni steril 1,5 ml-lik tyublara keçirilmiş, üzərinə 250 μl izopropanol əlavə edilərək ehtiyatla qarışdırıldıqdan sonra 15 dəqiqə ərzində otaq temperaturunda saxlanılmış və 20 dəqiqə 13500 dövr/dəq sürətlə sentrifuqalaşdırılmışdır. Sentrifuqalaşdıqdan sonra supernatant kənarlaşdırılmış və tyubların dibinə çökmüş RNT 2 dəfə 70 %-li etanolda yuyularaq otaq temperaturunda qurudulmuşdur. Ekstraksiya olunmuş RNT nümunələri həll olması üçün 30 dəq otaq temperaturunda saxlanılmış və istifadə edilmək üçün -20°C temperaturda soyuducuya qoyulmuşdur. RNT-nin təmizlik dərəcəsinin və qatılığının spektrofotometrik təyini. Ekstraksiya edilmiş RNT nümunələrinin təmizlik dərəcəsi və qatılığı spektrofotometriya metodu ilə yoxlanılmışdır. Bunun üçün spektrofotometrdə 260 və 280 nm dalğa uzunluqlarında RNT nümunələrinin optik sıxlıqları ölçülmüşdür. RNT-nin təmizlik dərəcəsi 260 və 280 nm-də optik sıxlıqlar arasındakı nisbətə (OS260/OS280) əsasən təyin edilmişdir. RNT ekstraktlarının RT-PZR və PZR metodları ilə amplifikasiyası. Ekstraksiya edilmiş RNT nümunələri RT-PZR metodu ilə yoxlanılmışdır. Reaksiya üçün (1 nümunə üçün): 4 µl RNT, 1.5 µl Tobamovirus universal praymer (TobRT do2), 1.5 µl d NTP (25 mM), 4 µl RT (5x) buffer, 1 µl M-MLV (enzyme RT), 8 µl ddH2O istifadə edilmişdir. Reaksiya 1 saat olmaqla 42 0C –də aparılmışdır. Reaksiyanı dayandırmaq üçün nümunələr 10 dəqiqə 65 0C-də saxlanılmışdır. RT-PZR məhsulları elektroforetik analiz olunduqdan sonra PZR metodu ilə yoxlanılmışdır. Reaksiya üçün (1 nümunə üçün): 2,5µl Tampon (10x), 3 µl MgCl (50mM), 0,5 µl Tobamovirus universal praymer (Tob RT up 1və TobRT do2), 3 µl dNTP (2,5 mM), 13,5 µl dd H2O, 0,3 µl Tag polymerase dan ibarət mix hazırlanmışdır. 1 nümunə üçün ümumi reaksiyanın həcmi 25 μl (5μl nümunə RNT-si + 20 μl reaksiya qarışığı) təşkil etmişdir. Reaksiya yığıldıqdan sonra nümunələr DNT Termal amplifikatora (Gene Amp PCR System 2720, Applied Biosystems) yerləşdirilmiş və protokola uyğun ardıcıllıqda proqram tərtib olunaraq PZR həyata keçirilmişdir (İlkin olaraq reaksiya 95 °C

24 temperaturda DNT zəncirinin denaturasiyası, 94°C də 1 dəqiqə, 65°C də 45 saniyə, 70 °C-də 1 dəqiqə olmaqla 35 tsikl elonqasiya aparılmış və 72°C də 10 dəqiqə sintez tamamlanmışdır). Qlisin betainin midarının təyini. Qlisin betainin miqdarı [9] metoduna əsasən təyin edilmişdir. Rənglənmiş məhlulun optik sıxlığı spektrofotometrdə 365 nm dalğa uzunluğunda ölçülmüşdür. Qlisin betainin miqdarı standart şəklində qlisinbetain komersiya preparatından (Serva, Almaniya) istifadə etməklə kolibr əyrisinə əsasən müəyyən olunmuşdur. Quru biokütlənin təyini. Tomat yarpaqlarında quru biokütlənin ölçülməsi üçün əvvəlcə xəstə və sağlam nümunələrdən eyni ölçülərdə kəsiklər hazırlanmış və elektron tərəzidə kütləsi təyin edilmişdir. Daha sonra hazırlanmış yarpaq nümunələri 80°C temperaturda 24 saat termostatda saxlanıldıqdan sonra yarpaqların quru çəkisi təyin olunmuşdur. Quru biokütləni hesablamaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edilmişdir: C=m2/m1 x 100%. (C-kütləyə nəzərən quru maddə tərkibinin %-lə ifadəsi; m1-nümunənin qurudulmadan əvvəl çəkisi; m2-nümunənin qurudulmadan sonrakı çəkisi). Nisbi su tutumunun təyini. Virusla yoluxmuş tomat nümunələrində suyun nisbi miqdarı metodikasına əsasən təyin edilmişdir. Virusa yoluxmuş və sağlam nümunələrinin hər birinin yarpağının mərkəzi hissəsindən 5-10 sm² hissə kəsilərək ilkin çəkisi ölçülmüşür. Daha sonra nümunələr Petri kasalarında üzərini distillə suyu örtənədək soyuq temperaturda 24 saat saxlanılmışdır (suyu dondurmamaq şərti ilə). Yarpaqların doymuş çəkisini ölçdükdən sonra 80 0C- də 24 saat onlar qurudulmuş və quru çəkisi də ölçülmüşdür. Su göstəriciləri aşağıdakı düsturla hesablanmışdır: SNM= 100%(Mf-Md)/(Mt-Md) (Mf - ilkin çəki; Mt – su ilə doymuş çəki (yaş çəki); Md – quru çəki).

Nəticələr və onların müzakirəsi

Virus xəstəliklərini aşkar etmək məqsədilə həyata keçirilən fitopatoloji monitorinqlər zamanı xəstə bitkilərdə yarpaq ayasının səthində kələkötürlük, yarpağın burulub-qıvrılması, yarpağın xırdalanması (yarpağın həddən artıq kiçilməsi), qıjıya bənzər yarpaq formasının əmələ gəlməsi (yarpağın qıvrılması), yarpaqda nekroz ləkələrin əmələ gəlməsi, yarpaqda qəhvəyi rəngli həlqəvi ləkələrin və yarpaq mozaykasının əmələ gəlməsi (açıq sarı və tünd yaşıl hissələrin bir-birini əvəz etməsi), yarpaqların saralması, qızarması, bitkidə cırtdan boyluluğun əmələ gəlməsi, kollanmaya meyillilik, meyvələrin inkişafdan qalması, göyərməsi, meyvələrin həddən artıq yumşalması, çürüməsi, bitkinin solması kimi əlamətlər müşahidə edilmişdir (Şə k. 1). Toplanmış tomat nümunələri vizul diaqnostikanın nəticələrinə uyğun olaraq müxtəlif indekator-seroloji metodlarla analiz olunmuş və nəticədə tomat bitkisində dünya üzrə geniş yayılmış və ciddi xəstəliklərə səbəb olan viruslar ToMV, TMV, PMMoVkimi tobamoviruslar aşkar edilmişdir. Tomat bitkisində aşkar olunmuş virus xəstəliklərinin molekulyar diaqnostikasını həyata keçirmək məqsədilə seroloji analizlərin nəticələrinə görə pozitiv nümunələrdən RNT ayrılmış və RT-PZR metodu ilə yoxlanılmışdır. RT-PZR amplifikasiyası zamanı tobamoviruslar üçün universal praymerlər olan Tobamo 1 (5' -CGACATCAGCCGATGCAGC-3')və Tobamo 2 (5' - ACCGTTTTCGAACCGAGACT-3') seçilmişdir. Nəticədə gözlənilən ölçüdə 320 bp uzunluqda fraqment sintez olunmuşdur (Şək. 2). Tobamovirusların təsirindən tomat bitkisində baş verən biokimyəvi dəyişikliklərin tədqiqi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu məqsədlə sağlam və virusla yoluxmuş pomidor bitkisinin yarpaqlarında quru biokütlənin, nisbi su tutumunun və hidrogen-peroksidin miqdarı müqayisəli şəkildə öyrənilmişdir. Müxtəlif abiotik və biotik stres amillərinin təsiri zamanı bitkidə ən çox öyrənilən fizioloji göstəricilərdən biri də quru biokütlənin miqdarıdır. Quru biokütlə bioloji materialda suyun olduğunu istisna etdiyi üçün bitkilərin kütləsini göstərən ən düzgün göstərici sayılır. Ümumi quru biokütlə çox vaxt bitkinin inkişafının və böyüməsinin qeydə alınması üçün ölçülür, çünki vegetativ orqanların (kök, gövdə, yarpaq) quru biokütləsi, ümumiyyətlə, reproduktiv kütlə ilə sıx əlaqəlidir.

Şək. 1. Tobamoviruslarla yoluxmuş tomat nümunələrində müşahidə olunan xarakterik simptomlar.

Şək. 2. Abşeron rayonunda yerləşən Azərbaycan Tərəvəzçilik İnstitutunun təcrübə sahəsində aparılmış fitopatoloji manitorinqlər nəticəsində toplanmış xəstə tomat nümunələrinin RT- PZR metodu ilə analizi. M-100 bp DNA ladder, 1- #1; 2- #2; 3-#3.

Quru biokütlə, eyni zamanda bitki materialının keyfiyyətini qiymətləndirən əsas göstəricilərdən biridir. Bu baxımdan, quru biokütlənin bitkinin fizioloji vəziyyətini qiymətləndirən göstəricilərdən biri olduğunu nəzərə alaraq, tədqiqat zamanı tobamoviruslarla yoluxmuş tomat nümunələrində quru biokütlə təyin edilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində virusla yoluxmuş nümunələrdə sağlam nümunələrlə müqayisədə quru biokütlənin əhəmiyyətli dərəcədə artması müşahidə edilmişdir (Cədvəl 1). Belə ki, sağlam hüceyrələrdə quru biokütlə 14% təşkil etdiyi halda virusla yoluxmuş yarpaqlarda bu göstərici uyğun olaraq 18, 17, 16% təşkil edir. Bu artım yarpaq hüceyrələrinin zədələnməsi nəticəsində transpirasiyanın güclənməsi hesabına ola bilər. Eyni zamanda bitkinin virusla yoluxması zamanı yaş çəki/quru çəki nisbəti aşağı düşür ki, bu da bitkinin patogenlə yoluxmasının əlamətlərindən sayıla bilər.

Suyun nisbi miqdarı və quru biokütlənin ölçülməsi zamanı əldə edilmiş nəticələr bir-birini tamamlamışdır. Belə dəyişiliklər virusların təsirindən bitkidə yaranan stres zamanı yarpaqlarda tənəffüsün artması və fotosintetik aktivliyin azalması ilə əlaqədar ola bilər [8]. Digər tədqiqat işlərində patogenlərin bitkidə CO2 assimilyasiyasına neqativ təsir etməsi ilə yanaşı yarpaqlarda su tutumuna da mənfi təsir göstərməsi müşahidə olunmuşdur [17]. Bəzi müəlliflər virusların təsiri zamanı bitkidə baş verən fizioloji dəyişilikləri bitkinin stresə qarşı hipersensetiv cavab reaksiyaları ilə əlaqələndirirlər [18,10]. Suyun nisbi miqdarı (SNM) fizioloji nöqteyi nəzərdən, hüceyrədə su qıtlığı və ya çatışmamazlığı kimi qiymətləndirilir. SNM yarpağın tam hidratlaşmış və tamamilə məhv olmuş vəziyyətindəki suyun tutumu olub müxtəlif əlverişsiz amillərinin təsirinə qarşı bitkidə suyun vəziyyətini öyrənməyə kömək edən göstəricidir. Aparılan tədqiqatlar zamanı virusla yoluxmuş yarpaq nümunələrində SNM göstəricisi sağlam nümunələr ilə müqayisədə xeyli aşağı olmuşdur. Oxşar nəticələr TMV virusu ilə yoluxdurulmuş bibər bitkisində də müşahidə edilmişdir. Belə ki, virus ilə yoluxmuş bibər sortlarında SNM sağlam nümunələrlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır [22,3]. Tədqiqatlar zamanı, virusla yoluxmuş bitkilərdə sağlam nümunələrlə müqayisədə vegetativ orqanların inkişafının zəifləməsi, yarpaqların səthinin kiçilməsi, nisbi su tutumunun azalması müşahidə edilmişdir. Üzümün bir neçə sortu üzərində tədqiqatlar aparan Marković et al. [16] GLRaV-3 ilə yoluxmuş bitki nümunələrində sağlam nümunələrlə müqayisədə bitkinin vegetativ orqanlarının inkişafının zəifləməsini, yarpaqların səthinin kiçilməsini, nisbi su tutumunun azalmasını müşahidə etmişdir. GLRaV-3 virusu ilə [7], Grapevine leafroll virusları ilə [23] və Grapevine fanleaf virus (GFLV) [1] ilə yoluxmuş üzüm nümunələrində də in vitro şəraitdə aparılan tədqiqatlar zamanı da oxşar nəticələr alınmışdır. Virus infeksiyasının bitkinin fizioloji inkişafına negativ təsir etməsi Watanabe et al. [24] Kristov et al. [13], Zhang et al. [25] Li et al. [14] və Cui et al. [7] işlərində də öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda üzüm yarpaqlarının burulması virusu ilə yoluxmuş bitkilərdə sağlam bitki ilə müqayisədə osmotic stresin daha yüksək olması müşahidə edilmişdir [6,7]. Oxşar nəticələr ZYMV virusunun (Zucchini yellow mosaic virus) təsiri nəticəsində bitkidə yaranan fizioloji və biokimyəvi dəyişiliklərin tədqiqi zamanı da müəyyən edilmişdir [18]. Cədvəl 1.

Virusla yoluxmuş tomat yarpaqlarında quru biokütlənin (Q/B)və nisbi su tutumunun (NST) miqdarının təyini. C - nəzarət variantı, 1-TMV ilə yoluxmuş, 2-TMV+ToMV ilə yoluxmuş, 3- PMMoV ilə yoluxmuş, 4-TMV ilə yoluxmuş, 5-ToMV+ PMMoV ilə yoluxmuş.

Variantlar NST (%) Q/B (%) C 81 14 1 68 18 2 75 17 3 75 16 4 73 16.4 5 72 18.3

Qlisin - betain (QB) dördlü ammonium birləşmələri qrupuna aiddir. Qlisin - betain qlisinin məhsuludur və hüceyrə membranın fosfolipidlərinin sintezində aktivator rolunu oynayır. Onun bakteriya və bitkilərdə sintez olunmağında əsas rolu xolin və iki ferment (xolin monooksigenaza və betain dialdehid dehidrogenaza) oynayır. Bir sıra biotik və abiotik stres amillərinin təsirindən onun yarpaqlarda toplanması halları müşahidə olunur. Osmolit və protektor rolunu oynayan qlisin betain hüceyrə daxilində osmotik balansı tənzimləməklə bitkinin stresdən müdafiəsində [20,15], antioksidant fermentlərin və FS2-in oksigen ayıran kompleksinə aid membran zülallarının quruluşunun stabilləşməsində [19] iştirak edir. Bir çox müəlliflərin fikrincə stres şəraitində QB fotosintetik aparatın fəaliyyətini tənzimləməklə, bitki hüceyrələrini zədələnmələrdən qoruyur. Belə ki, digər kiçik molekul kütləli azotlu birləşmələrlə müqayisədə, QB Rubisko və FSII-nin oksigen 27 ayıran kompleksini daha effektiv müdafiə edir [21,2]. Bizim tədqiqatlarda qlisin betainin miqdarı virusla yoluxmuş nümunələrdə saglam bitkilərlə müqayisədə yüksək olmuşdur və bu artım ikinci və beşinci nümunələrdə daha nəzərəçarpandır (Cədvəl 1). Hüceyrədə biokimyəvi tsiklin normal funksiyasının pozulması nəticəsində toxumalarda sərbəst radikalların və oksigenin fəal formalarının miqdarı kəskin artır ki, bunun nəticəsində də hüceyrə və onun strukturu zədələnir. Hidrogen peroksid OFF-nin ən stabil komponentlərindən biridir. O, həm də hüceyrədə siqnal molekulu rolunu oynayır. Abiotik və biotik təbiətli stressorların təsirindən hüceyrədə H2O2-nin miqdarı artır ki, bu artım da stressorun gücündən və təsir etmə müddətindən asılıdır. Bundan başqa, hidrogen peroksidin miqdarı stressorun tipindən və hansı hüceyrə kompartmentində toplanmasından da asılı ola bilər. Bizim təcrübələrdə sağlam və tobamaviruslarla yoluxmuş yarpaqlarda hidrogen peroksidin toplanması şəkil 3-də verilmişdir.

Şək. 3. Saglam (C) və virusla yoluxmuş (1, 2, 3, 4, 5) tomat bitkisinin yarpaqlarında H2O2-nin miqdarı (µmol/mq).

Şəkil 1-dən göründüyü kimi sağlam hüceyrələrdə H2O2-in konstitutiv miqdarı 1,5 µmol/mq təşkil edir. Patogenez zamanı bu göstərici 1-ci və 4-cü nümunələrin yarpaqlarında 2,8 µmol/mq, 2- ci nümunədə 2,9 µmol/mq, 3-cü nümunədə 3,4 µmol/mq, 5-ci nümunədə isə 3,2 µmol/mq olmuşdur. Diaqramdan göründüyü kimi PMMoV virusu ilə yoluxmuş yarpaq hüceyrələrində H2O2- nin miqdarı daha yüksək olmuşdur. Güman olunur ki, tobamovirus infeksiyaları və onların qarışıq formalarınıntəsirindən yarpaqlarda stresin indikatoru sayılan H2O2-in miqdarının kəskin artması antioksidant müdafiə sisteminin işə düşməsi üçün messencer ola bilər. Aparılan tədqiqatlardan belə qənaətə gəlmək olar ki, tomat bitkisində virus infeksiyası zamanı baş verən fizioloji və biokimyəvi dəyişiliklər bitkinin infeksiyaya qarşı cavab reaksiyası kimi qiymətləndirilə bilər. Ədəbiyyat 1. Abracheva P., Rozenova L., Todorova M. (1994). The influence of grapevine fanleaf virus and stem pitting on in vitro grapevine cultures. Vitis 33: 181–182. 2. Allakhverdiev S.I, Hayashi H., Nishiyama Y., Ivanov A.G., Aliev J.A., Klimov V.V., Murata N., Carpemtier R. (2003) Glycinebetaine protects the D1/D2/Cyt b 559 complex ofphotosystem II against photo-induced and heat-induced inactivation. J Plant Physiol., 160: 41-49 3. Al-Saleh M.A, Melouk H.A, Mulder P. (2007). Reaction of peanut cultivars to Tomato spotted wilt virus (TSWV) under field conditions and their response to mechanical inoculation by TSWV under greenhouse conditions. Peanut Science 34:44-52.

28 4. Baek K-H., Skinner D.Z. (2003) Alteration of antioxidant enzyme gene expression during cold acclimation of near-isogenic wheat lines. Plant Sci., 165: 1221-1227. 5. Blancard D. (2012) Tomato diseases identification, biology and control second edition. P. 561- 627 6. Chaves M. M., Santos T., Souza C. R., Ortuño M. F., Rodrigues M. L., Lopes C. (2007). Deficit irrigation in grapevine improves water-use efficiency while controlling vigour and production quality. Ann. Appl. Biol. 150: 237–252. 7. Cui Z. H., Bi W. L., Chen P., Xu Y., Wang Q. C. (2015). Abiotic stress improves in vitro biological indexing of Grapevine leafroll-associated virus-3 in red grapevine cultivars. Aust. J. Grape Wine Res. 21, 490–495. doi: 10.1111/ajgw.12146 8. Gonçalves L. S. A., Rodrigues R., Diz M. S. S., Robaina R. R., do Amaral Júnior A. T., Carvalho A. O. (2013). Peroxidase is involved in Pepper yellow mosaic virus resistance in Capsicum baccatum var. Pendulum. Genet. Mol. Res. 12:1411–1420. 9. Greive, C.M., Grattan, S.R. (1983) Rapid assay for determination of water-soluble quaternary amino compounds. Plant Soil, 70: 303-307. 10. Hanan E.A., Monterob R., Medranoa H, Bota J. (2016) Interactive effects of grapevine leafroll-associated virus 3 (GLRaV-3) and water stress on the physiology of Vitis vinifera L. cv. Malvasia de Banyalbufar and Giro-Ros. Journal of Plant Physiology, 196–197:106–115. 11. Huseynova I.M., Nasrullayeva M.R., Rustamova S.M., Aliyeva D.R., Aliyev J.A. (2014) Differential Responses of Antioxidative System to Soil Water Shortage in Barley (Hordeum vulgare L.) Genotypes. Advances in Biological Chemistry, 4: 351-359. 12. Janeczko, A., Dziurka, M., Gullner, G. et al. (2018) Comparative studies of compatible and incompatible pepper–Tobamovirus interactions and the evaluation of effects of 24- epibrassinolide. Photosynthetica 56: 763. https://doi.org/10.1007/s11099-017-0725-0. 13. Khristov I. K., Stefanov D., Goltsev V.N., Abrasheva P. (2001). Effects of grapevine fanleaf and stem pitting viruses on the photosynthetic activity of grapevine plants grown in vitro. Russ. J. Plant Physiol. 48: 473–477. 14. Li J. W., Wang B., Song X. M., Wang R. R., Zhang H., Zhang Z. B. (2013). Potato leafroll virus (PLRV) and Potato virus Y (PVY) influence vegetative, physiological metabolism of in vitro-cultured shoots of potato (Solanum tuberosum L.). Plant Cell Tiss. 114: 313–324. 15. Ма С.Л., Ван Я.Ц., Си С.Л., Ван Ч., Ван В. (2007) Обработка глицинбетаином снижает вредное влияние засухи на растение. Физиология растений, 54: 534-541. 16. Marković Z., Preiner D., Bošnjak A. M., Safner T., Stupić D., Andabaka Ž. (2014). In vitro introduction of healthy and virus-infected genotypes of native Croatian grapevine cultivars. Cent. Eur. J. Biol. 9, 1087–1098. doi: 10.2478/s11535-014-0337-7 17. Montero R., Pérez-Bueno M.L., Baron F., Tohge T., Fernie A.R. (2016) Alterations in primary and secondary metabolism in Vitis vinifera ‘Malvasía de Banyalbufar’ upon infection with Grapevine leafroll-associated virus 3. Phisiologia Plantarum, 157: 442–452. 18. Radwan D. E. M., Fayez K. A., Mahmoud S. Y., Hamad A., Lu G. Q. (2007). Physiological and metabolic changes of Cucurbita pepo leaves in response to zucchini yellow mosaic virus (ZYMV) infection and salicylic acid treatments. Plant Physiol. Biochem. 45: 480–489. 19. Rajasekaran I.R., Kriedemann P.F., Aspinall D., Paleg I.G. (1997) Physiological significance of proline and glycinebetaine: Maintaining photosynthesis during NaCl stress in wheat. Photosynthetica, 34: 357-366 20. Robinson S.P., Jones G.P. (1986) Accumulation of glycinebetaine in chloroplast provides osmotic adjusments during salt stress. Aust. J Plant Physiol., 13: 659-668 21. Sakomoto A., Murata N. (2002) The role of glycinebetaine in the protection of plants from stress: Clues from transgenic plants. Plant Cell Environ., 25: 163-171 22. Synková H, Semorádová S, Schnablová R, Müller K, Pospíšilová J. (2006). Effects of biotic stress caused by Potato virus Y on photosynthesis in ipt transgenic and control Nicotiana tabacum L. Plant Science 171:607-616.

23. Tanne E., Spiegel-Roy P., Shlamovitz N. (1996). Rapid in vitro indexing of grapevine viral diseases: the effect of stress-inducing agents on the diagnosis of leafroll. Plant Dis. 80: 72–974. 24. Watanabe S., Kojima K., Ide Y., Sasaki S. (2000). Effects of saline and osmotic stress on proline and sugar accumulation in Populus euphratica in vitro. Plant Cell Tiss. 63: 199–206. 25. Zhang K., Song Y. P., Wang Y., Li K., Gao L., Zhong Y. K. (2014). Differential necrotic lesion formation in soybean cultivars in response to Soybean mosaic virus. Eur. J. Plant Pathol. 139: 525–534.

Мирзоева С.Т., Султанова Н.Ф. , Алиева Д.Р., Гусейнова И.М. СОДЕРЖАНИЕ ПЕРЕКИСИ ВОДОРОДА, СУХОГО ВЕЩЕСТВА, ОТНОСИТЕЛЬНОГО СОДЕРЖАНИЯ ВОДЫ (ОСВ) И ГЛИЦИН БЕТАИНА В ЛИСТЬЯХ ТОМАТА (SOLANUM LYCOPERSİCUM L.), ИНФИЦИРОВАННОГО ТОБАМОВИРУСАМИ При проведении фитопатологических мониторингов на территории Абшеронской области, были собраны растения томата с характерными признаками табомовирусов. Для обнаружения тобамовирусной инфекции, образцы растений вначале были проверены с помощью серологических методов диагностики (ИФА и иммунострипы). Наличие тобамовирусов в растительных образцах было подтверждено результатами анализа полимеразной цепной реакции с обратной транскрипцией (ОТ-ПЦР), проведенной с использованием универсальных праймеров tobamo 1 и tobamo. Одновременно были исследованы некоторые физиологические параметры, такие как, содержание сухого вещества, относительное содержание воды (ОСВ), перекиси водорода и глицин бетаина. Выявлено, что в зараженных листьях по сравнению с здоровыми относительное содержание воды уменьшается. Также в зараженных листьях томата обнаружено повышенное содержание перекиси водорода, сухого вещества и глицин бетаина. Ключевые слова: Solanum lycopersicum, тобамовирусы, ОТ-ПЦР, относительное содержание воды (ОСВ), перекись водорода, глицин бетаин

Mirzayeva S.T., Sultanova N.F., Alieva D.R., Huseynova I.M.

CONTENT OF DRY BIOMASS, RELATIVE WATER CONTENT, GLYCİNE BETAİNE AND HYDROGEN PEROXIDE IN VIRAL INFECTED LEAVES OF TOMATO (SOLANUM LYCOPERSICUM L.) PLANTS

During phytopathological surveys tomato plant samples with tobomovirus symptoms were collected from Absheron regions. Initially, to detect a tobamovirus infection, the plant samples were tested using serological diagnostic methods (ELISA and immunostrips). The analysis of plant material using reverse transcriptase polymerase chain reaction (RT-PCR) with universal primers tobamo 1 and tobamo 2 confirmed the presence of tobamoviruses in the samples under study. At the same time, several physiological parameters were investigated, such as amount of dry biomass, relative water content, hydrogen peroxide and glycine betaine. It was revealed that the relative water content decreases in infected leaves compared to healthy ones. Also, an increase in the content of hydrogen peroxide, dry biomass and glycine betaine in the infected leaves of tomato was found. Keywords: Solanum lycopersicum, tobamovirus, RT-PCR, relative water content, hydrogen peroxide, glycine betaine

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 4.XII.2018

Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 31-34

UOT: 577.1; 577.15; 577.152.1.16;581.5

SORGHUM BICOLOR YARPAQLARINDA NADP-MALAT DEHIDROGENAZA FERMENTİNİN ONTOGENEZDƏ DƏYİŞMƏ DİNAMIKASININ TƏDQİQİ Mustafayeva Ü.C., Quliyev N.M. AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu, Mətbuat prospekti 2A, Bakı AZ1073 E-mail: [email protected]

Giriş

Sorghum bicolor bitkisi C4 fotosintezin NADP - malik enzim yarımtipinə aid olub yüksək fotosintetik aktivliyə və mühüm kənd təsərrüfat əhəmiyyətinə malikdir. Sorqo dünyada düyüdən, taxıldan, qarğıdalıdan və arpadan sonra beşinci ən əhəmiyyətli dənli qida bitkisidir. NADP- malatdehidrogenaza (NADP-MDH; EC 1.1.1.82) fermenti C4 fotosintezin NADP-malik enzim yarımtipinə aid olan bitkilərdə həlledici rol oynayır [1]. NADP-malat dehidrogenaza (MDH) oksalasetatın malata çevrilməsini kataliz edərək C4 bitkilərdə fotosintetik karbon assimilyasiyasında mühüm rol oynayır. C4 fotosintez tropik sahələrdə bitən bitkilər üçün xüsusi üstünlük təşkil edir. Bitkilərdə plastid NADP-malat dehidrogenaza fotosintezdə iştirak edən əsas fermentdir. Maraqlıdır ki, NADP-MDH katalitik reaksiyanı tətbiq etmədən əvvəl aktivləşdirmə tələb edən bir neçə əsas xloroplastik fermentlərdən biridir [4]. Bu aktivləşdirmə reduksiya olunmuş formada tioredoksin əldə edərək in vivo və ya işıqla in vitro olaraq əldə edilə bilər. Aktivləşmə üçün lazım olan tioredoksin, ferredoksin və ferredoksin-tioredoksin reduktaza enzim yolu ilə fotokimyəvi olaraq və ya kimyəvi yolla isə ditiotreytol ilə reduksiya olunur [5]. NADP-MDH-nın aktiv mərkəzlərində və tənzimləyici saytlarında bir-birinə yaxın -SH- qrupları yerləşir. Zülalların amin turşu ardıcıllığında bir-birinə yaxın yerləşən sistein qalıqları var. Sistein qalıqlarındakı -SH- qrupları oksidlşdirici şəraitdə disulfid körpücükləri əmələ gətirir. Bu zaman fermentlərin aktivlikləri dəyişir. Bu tənzimlənmə mexanizmləri fermentlərin gecə işləməyinin qarşısını alır. Bu fermentlərin aktiv mərkəzindəki disulfid rabitələrinin reduksiya olunmasını tioredoksin zülalı həyata keçirir.İşıqda NADP-MDH tioredoksinlər vasitəsilə redoks oksidləşir. Belə ki, xloroplastlar yalnız işığın təsiri ilə redoks aktivləşən NADP-MDH-ya malikdirlər və buna görə də malat klapanı xloroplastlarda yalnız işıqda işləyir. Fotosintetik NADP-malik enzim (NADP-ME; EC 1.1.1.40) izoforması işıqla tənzimlənir [3].

Material və metod

Tədqiqat obyekti kimi Azərbaycanın bəzi regionlarında geniş əkin sahələrində becərilən C4- bitkilərin NADP-malik enzim yarım tipinə aid olan Sorghum bicolor bitkisinin yarpaqlarından istifadə edilmişdir. Bu növ Poaceae fəsiləsinin Sorqo cinsinə aiddir. Sorghum bicolor bitkisi

31 Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutunun təcrübə sahəsində yetişdirilmişdir (Şəkil 1).

Şəkil 1. Sorghum bicolor

İnkişafın müxtəlif mərhələlərində bitkinin yarpaqlarında fotosintetik fermentlərin aktivlikləri təyin olunmuşdur. NADP-malatdehidrogenaza aktivliyini təyin etmək üçün yarpaqlar həvəngdəstədə kvars qumunun iştirakı ilə 50 mМ ТRIS-HCl (pH 8,0), 0,01%BSA, 0,5% Triton, 14mM β-ME, 1 мМ etilendiamin tetraasetat turşusu və 0,5% polovinilpirrolidon tərkibli bufer məhlulunda homogenizasiya olunmuşdur. Homogenezasiya 0,5 q yarpağa 2 ml bufer məhlulu əlavə etməklə аparılmışdır. Homogenantlar sentrifuqada 5 dəqiqə ərzində 10,000g sürətilə sentrifuqalaşdırılmışdır. NADP-malatdehidrogenaza aktivliyini təyin etmək üçün istifadə olunan reaksiya mühitinin tərkibi 10 mq/ml BSA, 0,5 M EDTA, 20 mМ МgC l2, 0.2 мМ NADP·H və 50 µl aktivləşdirilmiş ferment preparatı olan 100 мМ, pH 8,0, Tris-HCl buferindən ibarətdir. Reaksiya mühitə 1 mM oksaloasetat əlavə edilməsi ilə başlanmışdır. NADP-MDH fermentinin aktivləşməsi üçün ferment pereparatı tərkibində 1M Tris-HCl (pH 8,0), 1M DTT və 50 µl ferment pereparatı olan reaksiya mühitində 15 dəqiqə müddətində inkubasiya edilmişdir [6]. Reaksiya 1 ml həcmində spetrofotometirik küvetdə λ=340 nm dalğa uzunluğunda optik sıxlığın azalmasına əsasən ölçülmüşdür. Spektrofotometirik metodla fermentin aktivliyi aşağıdakı formulaya görə hesablanmışdır: A=ΔOD•V/ε•b Burada A-Beynəlxalq sistemdə fermentin aktivliyi, ΔOD-optik sıxlığın 1 dəqiqə ərzində dəyişməsi, V-reaksiya mühitinin həcmi (ml), ε-millimolar ekstensiya koeffisenti, NADP-MDH (λ=340nm) maksimal adsorbiyasınımn qiy əti, onun qiyyməti 6.22 nm sm-1-ə ekvivalentdir, b-reaksiya mühitinə əlavə olunan ferment ekstraktının µl-lə həcmidir. Həllolan zülalın ümumi miqdarı spektrofotometrdə 0,12%-li Coomassie Brilliant Blue G- 250 məhlulunun köməyi ilə təyin olunmuşdur [7].

Nəticələrin müzakirəsi İnkişafın müxtəlif mərhələlərində Sorghum bicolor bitkisinin yarpaqlarında ətraf mühit parametrlərindən asılı olaraq, NADP-MDH fermentinin aktivliyi təyin olunmuşdur. NADP- 32 malatdehidrogenaza fermenti fotosintetik karbon assimilyasiyasında mühüm rol oynayaraq, oksalasetatın malata çevrilmə reaksiyasını kataliz edir. Aparılan tədqiqatlarda müxtəlif inkişaf mərhələsində olan Sorghum bicolor bitkisinin yarpaqlarında NADP-MDH fermentinin aktivliyinin dəyişmə dinamikası öyrənilmişdir (şəkil 2). Aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, NADP-MDH fermentinin aktivliyi ilə bitkinin yaşı arasında müsbət korrelyasiya mövcuddur. Şəkil 2-dən göründüyü kimi, fermentin aktivliyi boruya çıxma yəni reproduktiv mərhələdə müşahidə olunur. Belə ki, 5 yarpaq əmələ gəlmə mərhələsi ilə müqayisədə inkişafın flaq yarpağın əmələ gəlməsi mərhələsində fermentin aktivliyi təxminən 3 dəfə, dən əmələ gəlmə və fizioloji yetkinlik mərhələsi isə təxminən 1,5 dəfə yüksək olmuşdur. Fermentin aktivliyinin bitkinin yaşı ilə müsbət korrelyasiya təşkil etməsini bitkinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, dən əmələ gəlmə prosesi ilə əlaqələndirmək olar.

4 NADP-MDH 3,5 zülal 1 3

2,5

1,5

0,5 NADP-MDH aktivliyi, U/mg NADP-MDH aktivliyi, 0 0 I II III IV V VI VII VIII IX İnkişaf mərhələləri

Şəkil 2. Müxtəlif yaşlı Sorghum bicolor bitkisində NADP-MDH və NADP-ME fermentlərinin aktivliyinin dəyişmə dinamikası.(0-cücərmə; I- 3 yarpaq əmələ gəlmə; II- 5 yarpaq əmələ gəlmə; III- böyümə nöqtələrinin fərqləndirilməsi)- vegetativ mərhələ; (IV- flaq yarpağın əmələ gəlməsi; V- boruya çıxma ; VI- yarım çiçəkləmə)- reproduktiv mərhələ; (VII- yumşaq mum yetişmə; VIII- sərt mum yetişmə; IX- fizioloji yetkinlik)- dən əmələ gəlmə və fizioloji yetkinlik mərhələsi. Ehtimal olunur ki, NADP-MDH fermentinin aktivliyinin səhər saatlarında daha yüksək olması, fosfoenolpiruvat karboksilaza fermentinin aktivliyinin yüksək olmamsı ilə bağlıdır. Belə ki, məlumdur ki, FEPK fermentinin məhsulu olan oksalasetat NADP-MDH fermenti vasitəsilə malata çevrilir. Ədəbiyyat məlumatlarına görə isti iqlim şəraitində C4 bitkilərdə FEPK fermentinin aktivliyi daha çox səhər saatlarında müşahidə olunur, günorta saatlarına doğru isə fermentin aktivliyində azalma müşahidə olunur [2]. Çox güman ki, temperaturun təsirindən FEPK fermentinin aktivliyinin azalması onun məhsulu olan oksalasetatın miqdarının azalmasına da səbəb olur. Bu isə öz növbəsində oksalasetatın malata çevrilməsini həyata keçirən NADP-MDH fermentinin aktivliyinin azalması ilə də müşayiət olunur.

Ədəbiyyat 1. Backhausen J., Emmerlich A., Holtgrefe S.et al. (1998) Transgenic potato plants with altered levels of chloroplast NADP-malate dehydrogenase: interactions between

photosynthetic electron transport and malate metabolism in leaves and in isolated intact chloroplasts // Planta, v. 207, p. 105–114 2. Du Y., Nose A., Kondo A., Wasano K. (2000) Diurnal Changes in photosynthesis in Sugarance Leaves // Plant Production Science,v. 3, p. 9-16 3. Heyno E., Innocenti G., Lemaire S., Issakidis-Bourguet E., Krieger-Liszkay A. (2014) Putative role of the malate valve enzyme NADP–malate dehydrogenase in H2O2 signalling in Arabidopsis // Phil.Trans.R. Soc. B., v. 369, p. 2013–2022 4. Krömer S., Scheibe R. (1996) Function of the chloroplastic malate valve for respiration during photosynthesis // Biochemical Society Transactions, v. 24, p. 761–766 5. Pagano E., Chueca A., Lopez-Gorge J. (2000) Expression of thioredoxins f and m of their targets fructose-1,6-bisphosphatase and NADP-malate dehydrogenase, in pea plants grown under normal and light/temperature stress conditions // J. Exp. Bot., v. 51, p. 1299–1307 6. Scheibe R, Stitt M. (1988) Comparison of NADP-malate dehydrogenase activation, QA reduction and O2 reduction in spinach leaves // Plant PhysiolBiochem., v. 26, p. 473–481 7. Sedmak J. and Grossberg S. (1977) A rapid, sensitive and versatile assay for protein using Coomassie brilliant blue G-250 // Anal. Biochem, v. 79, p. 544-552

Мустафаева У. Дж., Кулиев Н.М.

ОПРЕДЕЛЕНИЕ АКТИВНОСТИ НАД Ф-МАЛАТДЕГИДРОГЕНАЗЫ В OНТОГЕНЕЗЕ ЛИСТЬЕВ В SORGHUM BICOLOR

C4 растение NADP-малик энзимного типа Sorghum bicolor, обладающий высокой фотосинтетической активностью, имеет большое сельскохозяйственное значение.Сорго является пятым по важности зерновым растением после риса, пшеницы, кукурузы и ячменя.Основной целью исследования являлось изучение изменения активности ферментов фотосинтеза в Sorghum bicolor. С этой целью активность NADP-малатдегидрогеназы была определена в листьях зрелого растения в зависимости от возраста растения и параметров окружающей среды.Установлена положительная корреляция между возрастом растений и активностью NADP-MDH. Ключевые слова: Фотосинтез, фермент, NADP-ME, температура,сорго

Mustafayeva U.J., Quliev N.M.

DETERMINATION OF NADP-MALATDEHYDROGENASE ENZYME DYNAMICS IN ONTOGENESIS OF SORGHUM BICOLOR LEAVES

NADP-malic type C4 plant Sorghum bicolor exhibiting a high photosynthetic activity is of great agricultural importance. Sorgo is the fifth most important cereal plant after rice, wheat, maize and barley. The main aim of the research was to study the dynamics of the activities of photosynthetic enzymes in the Sorghum bicolor plant. To this end, the activities of NADP-malate dehydrogenase enzyme have been determined in leaves of the mature Sorghum bicolor plant depending on the plant age and environmental parameters. A positive correlation has been found between the plant age and NADP-MDH activity. Keywords: Photosynthesis, enzyme, NADP-ME, temperature, sorgo Redaksiyaya daxil olma tarixi: 4.XII.2018

34 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 35-40 UOT 632.3: 581.1

AZƏRBAYCANIN YERLİ BUĞDA GENOTİPİNDƏN DREB GENİNİN AYRILMASI VƏ MOLEKULYAR XARAKTERİZƏ OLUNMASI

Abdullayeva G.R., Rüstəmova S.M., Hüseynova İ.M.* AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiya İnstitutu, Mətbuat prospekti 2A, Bakı AZ1073, E-mail: [email protected]

AP2/ERF bitki transkripsiya faktorları superailəsinə aid olan DREB2 faktoru geninin spesifik praymer cütü ilə əldə olunan amplifikasiya məhsullarının elektroforetik analizi zamanı 300 və 500 bp uzunluğunda iki fraqment müəyyən edilmişdir. Amplikonlar ISOLATE II PCR & Gel Kit vasitəsilə təmizlənmiş və nukleotid ardıcıllığı oxunmuşdur. BLASTn analizi nəticəsində məlum olmuşdur ki, 500 bp fraqmenti nukleotid ardıcıllığına görə GenBank verilənlər bazasında yerləşdirilmiş 2 Hindistan yumşaq buğda (PBW-175) və HD-2932) sortunun Dreb2 geni ilə 95%, digər 20 buğda genotipi ilə isə 94% identiklik təşkil edir. Bu fraqmentə uyğun amin turşu ardıcıllığında DREB transkripsiya faktoru zülalları üçün spesifik olan AP2 domen (14-cü vəziyyətdə valin (V14), 19-cu vəziyyətdə qlutamin amin turşusu(E19)) və nüvə lokalizasiya siqnalı (NLS) sahəsi aşkar edilmişdir. FGENESH genlərin axtarışı üzrə proqramla aparılan yoxlama zamanı 500 bp fraqmentində 2 ekzondan ibarət 1 genin olduğu güman edilmişdir. Alınan ekzon sahələrinə uyğun amin turşu ardıcıllığının BLASTp axtarışı zamanı T. dicoccoides və T. urartu ilə 70%, 13 sayda T.aestivum ilə ≤ 71% identiklik müşahidə olunmuşdur. 300 bp fraqmentinin nukleotid ardıcıllığının BLAST-n axtarışı nəticəsində bu ardıcıllığın genomu oxunmuş Chinese Spring yumşaq buğda sortunun 3B xromosomunun müəyyən sahələri ilə 99% identiklik təşkil etdiyi aşkar edilmişdir. Açar sözlər: Buğda, transkripsiya faktorları, Dreb geni, FGENESH, BLAST Giriş

Bitkilərin stress şəraitinə adaptasiyası bütöv gen ansambllarının koordinasiya olunmuş ekspressiyası ilə həyata keçən mürəkkəb genetik proqramların reallaşmasını tələb edir. Hal-hazırda dünyada genlərin stres-spesifik tənzimlənməsinə cəlb olunmuş transkripsiya faktorlarının müəyyənləşdirilməsi istiqamətində ciddi tədqiqatlar aparılır. Requlyator zülallara aid olan transkripsiya faktorları abiotik streslə əlaqədar müxtəlif genlərin promotor hissələrində mövcud olan cis-elementlərlə qarşılıqlı təsirdə olur. Bu gen kaskadını stimullaşdıraraq, bir çox genlərin ekspressiyasını artırır ki, nəticədə abiotik streslərə davamlılıq yaranır. Bitki genomunun kodlaşdırma ardıcıllığının təqribən 7%-ini transkripsiya faktorları müəyyən edir [10]. DREB (Dehidration Element Binding Factor) transkripsiya faktorları AP2/ERF bitki transkripsiya faktorları superailəsinin nümayəndələridir və bir çox stresslərə, o cümlədən, quraqlıq, şoranlıq, istiliyə və s. cəlb olunması ilə xarakterizə olunurlar [2, 9]. Bütün DREB genlərinin əsas xüsusiyyəti onlarda 3 konservativ sahənin olmasıdır: EREBP/AP2 DNT-birləşdirən domen, nüvədə lokalizasiyasını müəyyənləşdirən N-sonluqlu siqnal və EREBP/AP2 domeninə söykənən Ser/Thr ilə zəngin konservativ sahə. ERF/AP2 domenində 2 ədəd amin turşusu, 14-cü vəziyyətdə valin və 19- cu mövqedə isə qlutamin turşusu kifayət qədər konservativdir və dehidratasiyaya qarşı reaksiyaya cavabdeh olan elementlərə (DRE) birləşmə zamanı əhəmiyyətli rol oynayır[5]. Bu domen kifayət qədər konservativdir və onun tərkibinə daxil olduğu transkripsiya faktorları arabidopsis, pomidor, tütün və qarğıdalı daxil olmaqla, bir çox bitkidə (həm birləpəlilərdə, həm də ikiləpəlilərdə) aşkar edilmişdir. Bu domen ~60 amin turşusundan ibarətdir və bitkilər üçün unikal hesab edilir [11]. ERF/AP2 domeninin sonunda yerləşən DSAW motivi, C-terminal hissədə olan LWSY motivi isə bir çox DREB1-tipli zülallarda qorunub saxlanılır. Bu domenin üçölçülü quruluşunun analizi zamanı onun bir α-spiral və antiparalel olaraq birləşmiş 3 ədəd β-təbəqəli quruluşa malik olduğu müəyyən edilmişdir [1]. Hesab edilir ki, ERF/AP2 domeninin yaxınlığında qorunub saxlanılan Ser/Thr-zəngin hissə DREB zülallarının fosforlaşmasına cavabdehdir. Transkripsiya faktorları

35 yalnız nüvədə fəaliyyət göstərir və onların nüvəyə girişini təmin edən nüvə lokalizasiyası siqnalıdır (NLS). DREB/CBF1 tipli NLS konsensusu - PKRPAGRTKFRETRHP həmin zülalları digər ERF/AP2 zülallarından fərqləndirir. NLS-i olmayan transkripsiya faktoru nüvəyə bu siqnala malik olan transkripsiya faktoru ilə zülal-zülal qarşılıqlı əlaqəsi vasitəsilə daxil olur [6]. Tədqiqat işinin əsas məqsədi yüksək məhsuldarlığına, keyfiyyətinə və ekstremal amillərə davamlılığına görə fərqlənən yerli bərk buğda sortu olan Bərəkətli-95 genotipindən DREB geninin izolyasiyası və onun molekulyar xarakterizə edilməsi olmuşdur.

Material və metodlar Tədqiqat obyekti kimi bərk buğda (Triticum durum Desf.) genotipi olan Bərəkətli-95 sortu götürülmüşdür. Bərəkətli-95 - intensiv tipli sort olub, yerli Qırmızı buğda sortu ilə Qaraqılçıq-2 sortunun növdaxili hibridləşməsindən yüksək məhsuldarlığına, keyfiyyətinə və ekstremal amillərə davamlılığına görə fərdi seçmə aparmaqla akademik Cəlal Əliyev tərəfindən Azərbaycan Elmi- Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunda (AzETƏİ) yaradılmışdır.Buğda cücərtilərindən СТАВ metodu ilə nüvə DNT-si ayrılmışdır [4]. Ekstraksiya edilmiş DNT nümunələrinin qatılığı və təmizlik dərəcəsi spektrofotometriya metodu (ULTROSPEC 3300 PRO (“AMERSHAM”, ABŞ)) ilə yoxlanılır. PZR spesifik PsDREB-F (5'-TATGGATTGCCTTGATGAACA-3') və PsDREB-R (5'- GACTCCGATTCATCCTTCCC-3') praymer cütündən istifadə etməklə “Applied Biosystems 2720 Thermal Cycler” aparatında aşağıdakı şəraitdə aparılmışdır: tsikl 1 – 94°C-də 5 dəq; 35 amplifikasiya tsikli: hər tsikl 1 dəq 94°C-də, 1 dəq 53,3°C-də və 1dəq 72°C-də; tamamlayıcı elonqasiya tsikli 72°C-də 10 dəq müddətində həyata keçirilmişdir. Amplifikasiya məhsulları1.5% aqaroza gelində elektroforez aparmaqla analiz edilmişdir. PZR məhsulları ISOLATE II PCR & Gel Kit vasitəsilə təmizlənmişdir. Fraqmentlərin nukleotid ardıcıllığı Senger metodu iləABI 3130xl Sequencer (Applied Biosystems, USA) aparatı vasitəsilə həyata keçirilmişdir. Növbəti mərhələdə sekvens olunmuş ardıcıllıqlar NCBI BLAST, FGENESH və s. bioinformatik proqramlar vasitəsilə analiz edilmişdir. Nəticələr və onlarin müzakirəsi Bərəkətli-95 genotipinin genomunda DREB transkripsiya faktorunun geni üçün gen-spesifik praymer cütündən istifadə etməklə yoxlama aparılmışdır. PsDREB-F və PsDREB-R spesifik praymer cütündən istifadə etməklə əldə olunan PCR məhsullarının elektroforetik profilləri Şəkil 3- də təsvir edilmişdir. Bu praymer cütü üçün diaqnostik hesab olunan 500 bp fraqment tədqiq olunan genotipdə müvəfəqiyyətlə sintez olunmuşdur. It was the most interesting point that Bərəkətli-95 genotipində nəinki gözlənilən 500 bp-lik fraqment, eyni zamanda yeni 300 bp fraqment də amplifikasiya olunmuşdur.

500 bp 300 bp

Şəkil 1. Amplifikasiya olunmuş fraqmentlərin elektroforetik profilləri Yerli buğda genotipindən DREB geninin izolyasiyası məqsədilə preparativ PZR aparılmışdır. Amplifikasiya məhsulları 1,5% -li aqaroza gelində elektroforetik yolla ayrılaraq, 300 və 500 bp fraqmentlər xüsusi purification kit (ISOLATE II PCR & Gel Kit, BIOLINE) vasitəsilə geldən təmizlənmişdir. İzolyasiya edilmiş DREB geni fraqmentləri sequenced using an ABI 3130xl DNA analyzer (Applied Biosystems, USA). 36

Şəkil 2. BLASTn proqramı vasitəsilə nulleotid ardıcıllıqlarının müqayisəsi.

Nukleotid ardıcıllıqları oxunan fraqmentlər bioinformatik proqramlar vasitəsilə analiz olunmuşdur. BLASTn (https://blast.ncbi.nlm.nih.gov/Blast.cgi?PAGE_TYPE=BlastSearch) analizi nəticəsində məlum olmuşdur ki, 500 n.c. fraqmenti nukleotid ardıcıllığına görə GenBank verilənlər bazasında yerləşdirilmiş iki Hindistan yumşaq buğda - PBW-175 (Accession number: JF728301.1) və HD-2932 (JF728296.1)) sortlarının DREB2 geni ilə 95%, digər 21 buğda genotipinin DREB geni ilə isə 94% identiklik təşkil edir (Şəkil 2). Həmin potensial polipeptidin BLASTp (https://blast.ncbi.nlm.nih.gov/Blast.cgi?PAGE=Proteins) proqramı vasitəsilə GenBank verilənlər bazasındakı müqayisəli analizi zamanı T.dicoccoides və T.urartu genotiplərində dehidratasiyaya cavabdeh elementi birləşdirən zülal ilə 70%, 13 sayda T.aestivum-un həmin zülalı ilə ≤ 71% identiklik müşahidə olunur.

Şəkil 3. FGENESH potensial genlərin axtarışı proqramı vasitəsilə proqnozlaşdırılan ekzonların mövqeləri. Qeyd: Şəkildə göstərilən CDSf – start kodon və ya ilk ekzon, CDSi – daxili ekzon, CDSl – terminal ekzon, CDSo – yalnız bir ekzonu ifadə edir.

500 n.c uzunluqlu fraqmentin FGENESH (http://www.softberry.com/berry.phtml? topic=fgenesh&group=programs&subgroup=gfind proqramında analizi zamanı bu fraqmentdə 2 ekzondan ibarət potensial polipeptid kodlaşdıran genin olduğu müəyyən edilmişdir (Şəkil 3).Proqnozlaşdırılmış genlərdən 1-i, ekzonlardan 2-i bir zəncirdə (- chain) yerləşir. Birinci gen 36- 430-cu vəziyyətlər aralığında yerləşir, 321 n.c. uzunluğunda olub, 107 amin turşusundan ibarət zülalı kodlaşdırır. Bu genin ilk ekzonu 302-430 aralığında olub, 129 n.c. uzunluğundadır. Daxili ekzon isə 36-227-ci vəziyyətlər aralığında yerləşib, 192 n.c. uzunluğundadır. Bərəkətli-95 buğda genotipindən ayrılaraq sekvens olunan partial DREB geninin FGENESH proqramı vasitəsilə analizi zamanı müəyyən edilən müvafiq amin turşu ardıcıllığı Şəkil 4 –də göstərilmişdir. Göründüyü kimi, yerli buğda genotipinin sekvens olunmuş hissəvi DREB geninə uyğun amin turşu ardıcıllığında DREB transkripsiya faktoru zülalları üçün spesifik olan AP2 domen, yəni 14-cü vəziyyətdə valin (V14), 19-cu vəziyyətdə qlutamin amin turşusu (E19) və nüvə lokalizasiya siqnalı (NLS) sahəsi aşkar edilmişdir. Eyni zamanda bəzi tədqiqatlar zamanı belə nəticəyə də gəlinmişdir ki, E19 DNT-birləşdirən ardıcıllığın tanınması üçün V14 qədər əhəmiyyətli olmaya da bilər [8]. 300 n.c. uzunluqda olan fraqmentin GenBank verilənlər bazasındakı nukleotid ardıcıllıqları ilə BLAST müqayisəsi zamanı aşkar edilmişdir ki, bu ardıcıllıq genomu oxunmuş Chinese Spring yumşaq buğda sortunun 3B xromosomunun müəyyən sahələri ilə 99% identiklik təşkil edir.

MNRKKKVRGRSTGPDSVAETIKKWKEENQKLQQENGSGKHRPRRTWGKWVAEIPEPNRG HRLWLGSFPTAVEDARAYDDAARAMYGAKARVKSQSSPQMPTQTARRH

Şəkil 4.Sekvens olunmuş hissəvi DREB geninin AP2 domeninə uyğun amin turşu ardıcıllığı. Altından bütöv xətt çəkilmiş sahə siqnal peptid ardıcıllığını, qırıq-qırıq xətlər olan sahə isə DREB geninin EREBP/AP2 DNT birləşdirici domenini göstərir. AP2 domenə məxsus 14-cü vəziyyətdə valin (V14) və 19-cu vəziyyətdə qlutamin amin turşusu (E19) kursivlə göstərilmişdir.

Müxtəlif alimlər tərəfindən DREB genlərlə əlaqədar çoxsaylı təcrübələr aparılmışdır. İran buğda sortları üçün də TaDREB DNT ardıcıllıqları 500 n.c. uzunluğuna malik olmuşdur. BLAST proqram təminatı vasitəsilə aparılan axtarışlar göstərmişdir ki, T.aestivum genomunda dehidratasiyaya cavabdeh element birləşdirici zülalının (DREB1) geni və AP2-domeninə malik zülal (DREB1) mRNT-si yüksək dərəcədə (99%) identikliyə malikdir [1]. Soyuğa davamlı və soyuğa qarşı həssas buğda sortlarının hər birinin genomunun DREB geninə malik olduğunu göstərilmişdir. Latinin və onun əməkdaşları tərəfindən vurğulanmışdır ki, stres olmayan vəziyyətdə ekspressiya olunan DREB geni, stresin təsirindən induksiya oluna bilən genlərin digər funksiyaları ilə əlaqəli ola bilə r [3]. Eyni zamanda, İran təbii yumşaq buğdanın (Triticum aestivum L.) sortları arasında stresə qarşı yüksək davamlı Sardari sortu 4 saatlıq soyuq stresinə məruz qaldıqdan sonra RNT ayrılmış və kDNT sintez edilmişdir. Tədqiqat zamanı uzunluğu 1286 n.c. olan WDREB fraqmenti xüsusi praymer vasitəsilə izolyasiya edilmiş və sekvenslə təsdiqini tapmışdır. NCBI BLASTn tərəfindən nukleotid oxşarlıqlara əsaslanan homoloji ardıcıllıq axtarışı göstərmişdir ki, Triticum aestivumda izolyasiya edilmiş fraqment üçün ≥ 95% oxşarlıq və ≥ 90% örtülmə ilə 10 ardıcıllıq mövcuddur. Düzləndirmə zamanı ardıcıllıqların müqayisəsi göstərmişdir ki, izolyasiya edilmiş fraqmentin və 10 homoloji ardıcıllığın daxil olduğu, bütün ardıcılıqlar, iki 53 və 91 n.c. insersiyalar istisna olmaqla, oxşardırlar. İzolyasiya edilmiş fraqmentin və homoloji ardıcıllıqlardan 4 ədədinin ((Giriş No (Accession No AY781357, AY781356, AY781351 və AY781349)) yalnız 53 n.c. uzunluğunda insersiyası mövcud olmuşdur (Sazegari and Niyazi, 2012). Digər maraqlı nəticə NL 897/NL 714// BL 2218 və BAW 969/ SHATABDI buğda sortlarında müxtəlif praymer cütlərindən istifadə edilməklə fərqli uzunluqlu fraqmentlərin əldə edilməsi ilə bağlı idi. Belə ki, DREB-F2/R1 oliqo praymer cütlərindən istifadə olunduqda NL 897/NL 724//BL 2281 sortlarında DREB geni 350 n.c. uzunluqda, lakin DREB-F3/R1 praymer cütlərinin tətbiqi zamanı C-306, NL 897/NL 714//BL 2281, NL 781/NL 724//BL 2017, NL 897/NL 714//BL 2218 və BAW 969/SHATABDI sortlarında 250 n.c. uzunluğunda fraqmentlər aşkar 38 olunmuşdur [7]. Azərbaycanın yerli buğda genotipindən DREB geninin ayrılması və onun molekulyar xarakterizə edilməsi stress amillərinə davamlı yeni buğda genotiplərinin yaradılması baxımından onların genom materialının qiymətləndirilməsi və fəaliyyət effektivliyinin müəyyənləşdirilməsi üçün əhəmiyyət kəsb edir.

Minnətdarlıq. Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə dəstəyi ilə yerinə yetirilmişdir (Qrant №EIF‐KEPTL-2-2015-1(25)- 56/35/3). Ədəbiyyat

1. Andeani, J. K., Mohsenzadeh, S., & Mohabatkar, H. (2009) Isolation and characterization of partial DREB gene from four Iranian Triticum aestivum cultivars. World Journal of Agricultural Sciences, 5(5), 561-566. 2. Chen, W. J., & Zhu, T. (2004) Networks of transcription factors with roles in environmental stress response. Trends in plant science, 9(12), 591-596. 3. Murray, M. G., & Thompson, W. F. (1980) Rapid isolation of high molecular weight plant DNA. Nucleic acids research, 8(19), 4321-4326. 4. Mwadzingeni, L., Shimelis, H., Dube, E., Laing, M. D., & Tsilo, T. J. (2016) Breeding wheat for drought tolerance: Progress and technologies. Journal of Integrative Agriculture, 15(5), 935-943. 5. Pandey, B., Sharma, P., Saini, M., Pandey, D. M., & Sharma, I. (2014) Isolation and characterization of dehydration-responsive element-binding factor 2 (DREB2) from Indian wheat (Triticum aestivum L.) cultivars. Australian Journal of Crop Science, 8(1), 44. 6. Rana B., Kumar S., Kumar S., Yadav M.K. (2013). Isolation and sequence analysis of drought induced DREB2a in Indian wheat cultivars under water stress condition. Vegetos- AnInternationalJournalofPlantResearch, 26(2): 331-334. 7. Sakuma Y., Liu Q., Dubouzet J.G., Abe H., Shinozaki K., Yamaguchi-Shinozaki K. (2002) DNA-binding specificity of the ERF/AP2 domain of Arabidopsis DREBs, transcription factors involved in dehydration-and cold-inducible gene expression. Biochemicaland Biophysical Research Communications, 290 (3): 998-1009. 8. Saibo, N. J., Lourenço, T., & Oliveira, M. M. (2008) Transcription factors and regulation of photosynthetic and related metabolism under environmental stresses. Annals of botany, 103(4), 609-623. 9. Udvardi, M. K., Kakar, K., Wandrey, M., Montanari, O., Murray, J., Andriankaja, A., Zhang, J.Y., Benedito, V., Hofer, J.M., Chueng, F., Town, C. D. (2007) Legume transcription factors: global regulators of plant development and response to the environment. Plant Physiology, 144(2), 538-549. 10. Xu, Z. S., Chen, M., Li, L. C., & Ma, Y. Z. (2008) Functions of the ERF transcription factor family in plants. Botany, 86 (9), 969-977.

Абдуллаева Г.Р., Рустамова С.М., Гусейнова И.М.

ВЫДЕЛЕНИЕ И МОЛЕКУЛЯРНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА DREB ГЕНА ИЗ МЕСТНОГО ГЕНОТИПА ПШЕНИЦЫ АЗЕРБАЙДЖАНA

Ген транскрипционного фактора DREB2, относящегося к суперсемейству AP2/ERF растительных транскрипционных факторов, был амплифицирован с помощью ген- специфического праймера и проведен электрофоретический анализ. При этом были обнаружены два фрагмента длиной 300 и 500 п.н. Ампликоны были вырезаны из агарозного 39 геля и очищены при помощи ISOLATE II PCR & Gel Kit, была определена нуклеотидную последовательность. В результате анализа BLASTn выявлена идентичность с генами Dreb2 2- х сортов Индийской мягкой пшеницы (PBW-175) и (HD-2932) и 94% идентичности с другими 20-ю генотипами пшеницы, помещенными в базу данных GenBank на основе фрагментов нуклеотидных последовательностей длиной 500 п.н. В аминокислотной последовательности, соответствующей этому фрагменту обнаружен домен AP2 (в частности валин (V14) в 14-м положении, глутаминовая аминогруппа (E19) в 19-й позиции) и сигнал ядерной локализации (NLS), специфический для белков транскрипционного фактора DREB. Во время анализа по поиску генов в программе Softberry в фрагменте длиной 500 п.н предположено наличие 1-го гена, содержащего 2 экзона. BLASTp поиск аминокислотной последовательности, соответствующей полученным экзонным участкам, показал наличие 70% соответствия с T. dicoccoides и T. urartu и ≤ 71% с 13-ю образцами T.aestivum. При BLASTn-анализе нуклеотидной последовательности фрагмента длиной 300 п.н. выявлена идентичность на 99% с определенными участками 3В хромосомы сорта мягкой пшеницы Chinese Spring. Ключевые слова: Пшеница, факторы транскрипции, DREB ген, FGENESH, BLAST

Abdullayeva G.R., Rustamova S.M., Huseynova I.M.

ISOLATION AND MOLECULAR CHARACTERIZATION OF DREB GENE FROM LOCAL AZERBAIJAN WHEAT GENOTYPE

DREB2 gene belonging to the superfamily of AP2/ERF plant transcription factors was amplified with the gene-specific primer pair and electrophoretic analysis revealed two fragments of 300bp and 500 bp. Amplicons were cut from agarose gel, purified with ISOLATE II PCR & Gel Kit and the nucleotide sequence was read. According to the results of the BLASTn analysis the nucleotide sequence of the 500bp fragment is 95% identical to Dreb2 gene of 2 Indian bread wheat varieties (PBW-175, HD-2932) placed in GenBank and 94% identical to other 20 wheat genotypes. In the amino acid sequence corresponding to this fragment, AP2 domain (valine in 14th (V14) and glutamine in 19th position (E19)) specific for proteins of the DREB transcription signal and a nuclear localization signal (NLS) area were detected. Analysis using the Softberry program suggests the existence of one gene consisting of two exons in the 500 bp fragment. BLAST search of the respective amino acid sequences of the obtained exon areas revealed 70% identity with T. dicoccoides and T. urartu, and ≤ 71% identity with 13 varieties of T. aestivum. BLASTn analysis of the nucleotide sequence of 300bp fragment revealed 99% identity with certain areas of 3B chromosome of the Chinese Spring variety of bread wheat. Keywords:Wheat, transcription factors, DREB gene, FGENESH, BLAST

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 4.XII.2018

40 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 41-45

UOT: 577.1; 577.152577.15; 577.152.1.16;581.5

HYLOTELEPHİUM CAUCASİCUM NÖVÜNDƏ FOSFOENOLPİRUVAT KARBOKSİLAZA VƏ NAD-MALATDEHİDROGENAZA FERMENTLƏRİNİN AKTİVLİKLƏRİNİN VƏ BƏZİ KİNETİK PARAMETRLƏRİNİN TƏDQİQİ

Orucova T.Y., Bayramov Ş.M AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitututu, Mətbuat prospekti 2a, Bakı, AZ1073, E-mail: [email protected]

Hylotelephium caucasicum növündə FEPK və NAD-malatdehidrogenaza fermentlərinin aktivliklərinin gün ərzində dəyişmə dinamikası öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, NAD- malatdehidrogenaza və FEPK fermentl ərinin dəyişmə dinamikası arasında müsbət korrelyasiya mövcuddur. Aparılmış tədqiqatlar göstərmişdir ki, malatın bitkinin yarpaqlarından gecə saatlarında ayrılmış FEPK fermentin aktivliyinə daha az.təsir edir Açar sözlər: Karbon qatılaşdırıcı mexanizmlər, CAM fotosintez, fotosintetik aktivlik

Giriş CAM fotosintez CO2 qazının fiksasiyası, ehtiyat şəkilində toplanması və üzvi turşuların sintezinə əsaslanan karbon qatılaşdırıcı mexanizmdir. CAM fotosintetik yoluna aid olan bitkilərdə Rubisko fermenti ətrafında CO2 qazının qatılaşdırılması vaxtdan asılı olaraq iki mərhələdə baş verir [1]. Fotosintezin bu yolunda CO2 qazı gecə saatlarında fiksasiya olunaraq üzvi turşuların tərkibinə daxil olur, onun üzvi turşulardan remoblizasiyası isə işıq periodu müddətində baş verir və nəticədə bitkinin fotosintetik orqanlarının daxilində (yaşıl yarpaqlarda və ya gövdədə, bəzi hallarda isə epifitlərin hava köklərində) CO2 qazının qatılığı yüksəlir [14]. CAM fotosintezdə C3 və C4 karboksilləşmə proseslərinin baş verməsinin zamana görə fərqlənməsi, ətraf mühitin dəyişən şəraitinə cavab olaraq, 24 saat ərzində atmosferdən tutulan CO2 qazının miqdarını, metabolizmdə karbon axınının intensivliyini və sudan istifadəni tənzimləməklə, onun plastikliyini təmin edir [3,14]. Ötən əsr ərzində quraqlığın artması ilə bağlı olan iqlim göstəriciləri və quraqlığın fəsadlarını proqnozlaşdıran iqlim modelləri, əsasında ehtimal olunur ki, dəyişən iqlim şəraitində CAM bitkilər karbonun səmərəli istifadəsi və biokütlənin istehsalının artırılması baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdirlər [2, 7,11]. Tədqiqat işində Azərbaycan florasında yayılan fotosintezin CAM yoluna aid olan Hylotelephium caucasicum növündə fosfoenolpiruvat karboksilaza və NAD-malatdehidrogenaza fermentlərinin aktivliklərinin gün ərzində dəyişmə dinamikası və bəzi kinetik parametrləri öyrənilmişdir. Material və metodlar

Tədqiqatlarda Kiçik Qafqazın Tovuz rayonu ərzisindəyayılan Hylotelephium caucasicum növündən istifadə olunmuşdur. Fosfoenolpiruvat karboksilaza (FEPK, EC 4.1.1.31) fermentinin aktivliyini təyin etmək üçün reaksiya mühitinin tərkibi içərisində 10 mM МgCl2, 2 mM DTT, 10 mM NaHСО3, 0,2 mМ NADH, 10 U MDH, 10 mM FEP olan60 mM HEPES-NaOH (pH 7,3) buferindənvə 40 µl ferment preparatından ibarət olmuşdur. Reaksiya mühitə 10 mM oksaloasetat əlavə etməklə başlanmışdır [9]. NAD-malatdehidrogenaza (NAD-MDH, EC 1.1.1.37) fermentinin aktivliyinin təyin etmək üçün reaksiya mühitinin tərkibi içərisində 1mM EDTA, 0.2 mM NADH, 2 mM oksalasetat 41

olan100 mМ Tris-HCl (pH 8,0) buferindən və 10 µl ferment preparatından ibarət olmuşdur. Reaksiya mühitə 2 mM oksaloasetat əlavə etməklə başlanmışdır [9].

Nəticələr və onların müzakirəsi

CAM metabolizmə malik olan bitkilərdə, gecə ərzində baş verən karboksilləşmə prosesi fosfoenolpiruvat karboksilaza fermenti vasitəsilə həyata keçirilir. FEPK fermentinin aktivliyi CAM metabolizmdə fazaların bir-birinə keçid hüdudlarını müəyyənləşdirən əsas faktorlardanbiri olduğu üçün, FEPK fermentinin aktivliyini tənzimləyən mexanizmlər CAM metabolizmdə mühüm rol oynayır[1]. FEPK fermentinin aktivliyinin gündəlik dəyişmə dinamikasıH. caucasicum bitkisin yarpaqlarında tədqiq edilmişdir (şəkil 1). Müəyyən olunmuşdur ki, sübh vaxtı və ilkin səhər saatlarında ferment aşağı aktivlik göstərsədə, günün ikinci yarısından etibarən fermentin aktivliyi tədricən artır və gecə (saat 0200) saatlarında maksimum aktivlik müşahidə olunur.

Şəkil 1. Günün müxtəlif saatlarında H. caucasicum bitkisinin yarpaqlarından ayrılmış FEPKfermentinin aktivliyinin dəyişmə dinmamikası.

Gününü ikinci yarısından başlayaraq fermentin aktivliyinin tədricən artması, çox gümün ki, onun zülal miqdarının artması ilə bağlıdır. Axşam saatlarından etibarən (saat 2000-dan sonra) I fazanın başlaması ilə fermentin aktivliyində artma müşahidə olunur gecə saatlarında bu aktivlik maksimum qiymət alır. Şəkil 1-dən göründüyü kimisəhər saatlarında keçid faza olan ikinci fazanın başlaması ilə fermentin aktivliyində baş verən azalma isə fermentin defosforlaşması və vakuolu tərk edən malatın təsirindən onun inhibirləşməsi ilə izah edilə bilər. CAM bitkilərdən ayrılmış FEPK fermenti gecə və gündüz vaxtı malatla inhibirləşməyə qarşı həssalıq nümayış etdirir[4]. Malatın fermentə inhibirləşdirici təsirini öyrənmək üçün günün müxtəlif satlarında ayrılmış FEPK fermentinin aktivliyinə 2 mM malatın təsir edilmişdir (şəkil 2). Müəyyən olunmuşdur ki, 2 mM malat fermentin aktivliyinin təxminən iki dəfə azalmasına səbəb olur. Malatın fermentə inhibirləşdirici təsiri daha çox günorta və axşam saatlarında müşahidə olunmuşdur. Səhər saatlarında ayrılmış fermentə 2 mM malatla təsir etdikd ə fermentin aktivliyi kontrolla müqayisədə təxminən 1.5 dəfə, saat 1200 və 1600-da isə müvafiq olaraq 2,5 və 2,8 dəfə azalmışdır. Gecə saatlarında ayrılmış fermentin aktivliyinə isə malat daha az təsir etmişdir.

Şəkil 2. H. caucasicum bitkisinin yarpaqlarından günün müxtəlif saatlarında ayrılmış FEPK fermentinin aktivliyinə 2 mM malatın inhibirləşdirici təsiri.

Şəkil 2-dən göründüyü kimi, qaranlıq periodunun iknci yarısından başlayraq, fermentin aktivliyi 2 mM malatın təsirindən təxminən 10-18% inhibirləşmişdir. Alınmış nəticələr ədəbiyyat məlumatları ilə də uyğunluq təşkil edir. Göstərilmişdir ki, CAM bitki olan K. daigremontiana növündə malatın iştirakı ilə fermentin aktivliyi, qaranlıq periodunun ikinci yarısında təxminən 20-25% azalır [4, 15]. Malata qarşı həssalıq nümayiş etdirən mexanizmin əsasında bir sıra faktorlar dayana bilər, məsələn malatın vakuol membranlarından keçiriciliyi[5], FEPK protein kinazaların tənzimlənmə mexanizmləri və s. Qeyd olunur ki, M. crystallinum bitkisinin yarpaqlarından qaranlıq period müddətində ayrılmış FEPK malata qarşı çox həssasdır[16].Malata qarşı həssalıq çox güman ki, fermentin fosforlaşma vəziyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, FEPK fermentinin fosforlaşması fermentin fosfoenolpiruvata və aktivatorlara qarşı həssaslığını artırdığı halda, onunmalata qarşı olan həssaslığının azalmasına səbəb olur[12, 13].Alınmış nəticələrə əsasən güman etmək olar ki, qaranlıq periodu müddətində fermentin fosforlaşması fermentin malata qarşı həssaslığının azalmasına səbəb olmuşdur. Gün ərzində H. caucasicum bitkisinin yarpaqlarından ayrılmış NAD-MDH fermentinin aktivliyinin dəyişmə dinamikası öyrənilmişdir (şəkil 3)

Şəkil 3. H. caucasicum bitkisinin yarpaqlarından günün müxtəlif saatlarında ayrılmış NAD-MDH fermentinin aktivliyinin dəyişmə dinamikası.

Şəkil 3-dən göründüyü kimi NAD-MDH fermentinin aktivliyi səhər saatlarında aşağı olsada, günün ikinci yarısından başlayaraq fermentin aktivliyi artmağa başlayır. Müəyyən olunmuşdur ki, səhər saat 600 ilə müqayisədə, günorta saat 1400-da NAD-MDH fermentinin aktivliyi 2 dəfə artmışdır.

Fermentin daha yüksək aktivliyi gecə saatlarında müşahidə olunmuşdur. Məlumdur ki, CO2 qazının FEPK fermenti ilə fiksasiyası nəticəsində əmələ gələn oksalasetat hüceyrənin sitazolunda NAD-malatdehidrogenaza fermentinin iştirakı ilə malata çevrilir[6,8,10]. Beləliklə, aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, gün ərzində yoxlanılan saatlarda NAD-malatdehidrogenaza və FEPK fermentlərinin aktivliyinin dəyişmə dinamikası arasında müsbət korrelyasiya mövcuddur. Bu isəhər iki fermentin qarşılıqlı işlədiyini deməyə imkan verir.

Ədəbiyyat

1. Borland A and Taybi T 2004.Synchronization of metabolic processes in plants with Crassulacean acid metabolism // Journal of Experimental Botany, v. 55, p. 1255–1265 2. Borland A., Griffiths H., Hartwell J. et al. 2009. Exploiting the potential of plants with crassulacean acid metabolism for bioenergy production on marginal lands // Journal of Experimental Botany, v. 60, p. 2879–2896 3. Borland A., Zambrano A., Ceusters J., Shorrock K. 2011. The photosynthetic plasticity of crassulacean acid metabolism: an evolutionary innovation for sustainable productivity in a changing world // New phytologist, v. 191, p.619–633. 4. Borland AM., Hartwell J, Jenkins GI. et. al.1999. Metabolite Control Overrides Circadian Regulation of Phosphoenolpyruvate Carboxylase Kinase and CO2 Fixation in Crassulacean Acid Metabolism // Plant Physiology, v. 121, p. 889-896 5. Chen L and Nose A. 2000. Characteristics of adenosinetriphosphatase and inorganic pyrophosphatase in tonoplast isolated from three CAM species, Ananas comosus, Kalanchoë pinnata and K. daigremontiana // Plant Production Science, v. 3, p. 24–31 6. Cushman J and Borland A. 2002. Induction of Crassulacean acid metabolism by water limitation // Plant, cell & environment, v. 25, p. 295-310 7. Davis S., LeBauer D., Long SP. 2014. Light to liquid fuel: theoretical and realized energy conversion efficiency of plants using Crassulacean Acid Metabolism (CAM) in arid conditions // Journal of Experimental Botany, v. 65, p. 3471–3478 8. Dodd A., Borland A., Haslam R. et al., 2002 Crassulacean acid metabolism: plastic, fantastic // Journal of Experimental Botany, v.53, p. 569-80 9. Du Y., Nose A., Wasano K., Uchida Y. 1998. Responses to water stress of enzyme activities and metabolite levels in relation to sucrose and starch synthesis, the Calvin cycle and the C4 pathway in sugarcane (Saccharum sp.) leaves // Australian Journal Plant physiology, v. 25, p. 253-260 10. Hatch M and Kagawa T. 1974. NAD malic enzyme in leaves with C4 pathwayphotosynthesis and its role in C4 acid decarboxylation // Arch Biochem Biophys,v. 160, p. 346–349 11. Holtum J, Chambers D, Morgan D, et al. 2011. Agave as a biofuel feedstock in Australia //Global Change Biology Bioenergy, v. 3, p. 58–67 12. Kanai R and Edwards GE. 1999. The biochemistry of C4 photosynthesis // In: Sage RF,Monson RK (eds) C4 plant biology. Academic Press, p 49–87 13. Lüttge U. 2002. CO2 concentrating: consequences in crassulacean acid metabolism // Journal of Experimental Botany, v. 53, p. 2131–2142 14. Nelson E and Sage R 2008. Functional constraints of CAM leaf anatomy: tight cell packing is associated with increased CAM function across a gradient of CAM expression // Journal of Experimental Botany, v.59, p. 1841–1850 15. Shaheen A., Nose A., Wasano K.2002 In Vivo Properties of Phosphoenolpyruvate Carboxylase in Crassulacean Acid Metabolism Plants -Is Pineapple CAM Not Regulated by PEPC Phosphorylation? // Environmental Control in Biology, v.40, p. 343-354

16. Winter K and Holtum J. 2011. Induction and reversal of Crassulacean Acid metabolism in Calandrinia polyandra: effects of soil moisture and nutrients. Functional Plant Biology, v. 38 p. 576–582.

Oруджева T.Я., Байрамов Ш.M.

ИЗУЧЕНИЕ АКТИВНОСТИ И НЕКОТОРЫХ КИНЕТИЧЕСКИХ ПАРАМЕТРОВ ФОСФОЕНОЛПИРУВАТ КАРБОКСИЛАЗЫ И NAD-МАЛАТЕГИДРОГЕНАЗЫ У HYLOTELEPHIUM CAUCASICUM

Изучено суточное изменение активности ферментов ФЕПК и NAD-малатегидрогеназы у Hylotelephiumcaucasicum. Установлено, что существует положительная корреляция между динамикой изменения активности ферментов NAD-малатегидрогеназы и ФЕПК. Результаты исследований показали, что малат меньше влияет на активность ФЕПК выделенноe в ночное время сутки. Ключевые слова: углерод концентрирующий механизмы, фотосинтетическая активность, САМ фотосинтез.

Orujova T.Y., Bayramov Sh.M.

THE STUDY OF ACTIVITY AND SOME KINETIC PARAMETERS OF NAD- MALATE DEHYDROGENASE AND PHOSPHOENOL PYRUVATE CARBOXYLASE IN HYLOTELEPHIUM CAUCASICUM

The diurnal changes in the activity of the enzymes PEPC and NAD-malate hydrogenase in Hylotelephium caucasicum have been studied. It has been established that there is a positive correlation between changes in the activity of the enzymes NAD-malate hydrogenase and PEPC. The results of studies have shown that malate has less effect on the activity of PEPC extracted at night from leaves of Hylotelephium caucasicum. Keywords: carbon concentrating mechanisms, CAM photosynthesis, photosynthetic activity

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 4.XII.2018

45 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 46-50 UOT:632.3;581.1

FİTOPLAZMA İLƏ YOLUXMUŞ ÜZÜM YARPAQLARINDA HİDROGEN PEROKSİDİN VƏ BƏZİ ANTİOKSİDANT METABOLİTLƏRİN TƏDQİQİ

Mədətli A.M1., Hüseynova S.Ə2., Məmmədova R. M1., Əliyeva D.R1. 1AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu 2Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti e-mail: [email protected]

Azərbaycanın Quba və Şabran rayonlarında aparılan monitorinqlər zamanı müxtəlif üzüm sortlarından xarakterik fitoplazma simptomlarına malik xəstə bitki və eyni zamanda neqativ kontrol kimi saglam bitki nümunələri toplanılmışdır. Fitoplazmalar üçün universal olan R16F2/R16R1 praymer cütlükəri ilə başlayıb nested PZR-də R16F2n/R16R2 cütlükləri ilə davam etdirilən PZR nəticəsində müxtəlif üzüm sortlarında fitoplazma aşkar olunmuşdur. Sağlam və fitoplazma infeksiyası ilə yoluxmuş üzüm bitkisinin yarpaqlarında hidrogen peroksidin, həll olan zülalların, tokoferolların miqdarı, eyni zamanda bitkilərin stresə davamlılığının markeri hesab edilən peroksidaza fermentinin fəallığı tədqiq edilmişdir. Peroksidaza hüceyrədə H2O2-nin və üzvi peroksidlərin miqdarının tənzimlənməsinə nəzarət edir. Müəyyən edilmişdir ki, parogenez zamanı fitoplazma ilə yoluxmuş üzüm yarpaqlarında stresin indikatoru sayılan H2O2-nin miqdarı saglam bitki nümunələri ilə miqayisədə ~3-5 dəfə artır. Fitoplazma patogenezi zamanı nümunələrdə peroksidazanın fəallığı yüksək olmuş, tokoferolların miqdarı kəskin artmış, həll olan zülalların miqdarı isə sağlam nümunələrlə müqayisədə azalmışdır. Bu hal fitoplazma infeksiyasının təsirindən sahib bitki hüceyrəsinin metabolizmində əmələ gələn dəyişikliklərlə izah oluna bilər. Beləliklə, peroksidazanın fəallığını təyin etməklə bitkinin ilkin inkişaf dövründə onun patogenə davamlılığını müəyyən etmək və beləliklə də davamsız sortları aradan götürməklə seleksiya işlərini sürətləndirmək olar. Açar sözlər: fitoplazma, antioksidant fermentlər, hidrogen peroksid, tokoferol, həllolan zülallar

Giriş

Fitopatogenlər bitkilərin biomüxtəlifliyinə mənfi təsir göstərən biotik stress amillərindəndir. Fitoplazma xəstəliyi bitkilərdə bir sıra morfo-fizioloji dəyişikliklərə səbəb olur. Buna yarpaqların saralması, qızarması, göyümtül bənövşəyi rəng alması, xırdayarpaqlılıq, fillodiya, xlorotik burulma, soluxma və budaqların gövdənin ucunda toplanaraq witches’ broom-“küpəgirən qarının süpürgəsi” formasını almasını misal göstərmək olar [9]. Grapevine Yellows (GY) – üzümün sarılığı xəstəliyi, üzüm bitkisindəki fitoplazma xəstəliyinin ümumi adıdır. GY qrupuna müxtəlif fitoplazma növünün üzümdə törətdiyi oxşar əlamətlərə malik olan çoxsaylı xəstəliklər aiddir [7]. Avropanın əsas bağçılıq sahələrindəki ən geniş yayılmış xəstəlikləri “flavescence dorée” (FD) və “bois noir” (BN) fitoplazmaları törədir. FD ən çox üzüm yetişdirilən ölkələrdə geniş yayılmışdır və bir neçə izolyatı vardır [11]. Bitki orqanizmlərinin ətraf mühitin toksiki amillərinin zərərli təsirindən qorunması üçün ən zəruri yol qeyri-spesifik immun sistemini aktivləşdirməklə onun adaptasiya xüsusiyyətlərini yüksəltməkdən və əmələ gələn, yaxud da aktivləşən oksigenin fəal formalarının (OFF) zədələyici təsirini bilavasitə neytrallaşdırmaqdan ibarətdir. Metabolik proseslərin tənzimlənməsində fermentlərin və metabolitlərin xüsusi rolu vardır. Hal-hazırda bu mikroorqanizmlərin təsirindən bitkilərdə baş verən biokimyəvi və fizioloji dəyişikliklərlə bağlı araşdırmalara çox az rast gəlinir. Sərbəst radikalların iştirakı ilə gedən reaksiyaları tənzimləyən antioksidant müdafiə sistemlərinin öyrənilməsi canlı hüceyrələrin fizioloji-biokimyəvi problemlərinin həllində mühüm yollardan biri ola bilər. Belə maddələr – antioksidantlar üzvü maddələrin istər sintezi və çevrilməsi, istərsə də parçalanması və resintezi reaksiyalarını həyata keçirən, metabolik və molekulyar prosesləri tənzimləyən əsas mexanizmlərdən biridir. Tədqiqatlar göstərir ki, fitoplazma bitki toxumlarında bir 46 çox metabolik birləşmələrin miqdarını və antioksidant fermentlərin aktivliyini dəyişə bilər [6]. Xəstə bitki yarpaqlarında antioksidant fermentlərin aktivliyinin artması bitki orqanizminin fitoplazma infeksiyasına cavab reaksiyasıdır. Biotik stresin təsirindən hüceyrələrdə xlorofilin və auksinin miqdarının azalması fitoplazmanın fotosintezə mənfi təsiri ilə izah olunur. Təqdim olunan işin əsas məqsədi fitoplazma ilə yoluxmuş üzüm bitkisinin yarpaqlarında bəzi biokimyəvi dəyişikliklərin öyrənilməsi olmuşdur.

Material və metodlar

Azərbaycanın Quba və Şabran rayonlarında aparılan monitorinqlər zamanı müxtəlif üzüm (Vitus vinifera L.) sortlarından xarakterik fitoplazma simptomlarına malik xəstə bitki və eyni zamanda neqativ kontrol kimi saglam bitki nümunələri toplanılmışdır. Fitoplazmalar üçün universal olan R16F2/R16R1 praymer cütlükəri ilə başlayıb nested PZR-də R16F2n/R16R2 cütlükləri ilə davam etdirilən PZR nəticəsində müxtəlif üzüm sortlarında fitoplazma aşkar olunmuşdur. Fitoplazma aşkar olunan nümunələrdə bəzi biokimyəvi analizlər aparılmışdır. Hidrogen peroksidin miqdarının təyini: Hidrogen peroksidin miqdarı 390 nm dalğa uzunluğunda spektrofotometrik metodla təyin edilmişdir [14]. Həll olan zülalların miqdarının təyini:Həll olan zülalların miqdarı Bredford metoduna əsasən müəyyən olunmuşdur [4]. Kalibr əyrisini qurmaq üçün standart zülal kimi öküz zərdabından (BSA) istifadə edilmişdir. Tokoferolların miqdarının təyini: Bitki materialında tokoferolların miqdarı dəmir atomlarının tokoferolların iştirakı ilə dəmir ionlarına reduksiya olunması ilə müəyyən edilmişdir [13]. Nümunələrdə tokoferolun miqdarı aşağıdakı düsturla təyin edilmişdir: Tokoferollar (µq/mq yaş çəki) = ((Nümunə A520-A460)/StandartA520) × 0.29 × 0.15 Qvayakol-peroksidazanın (QPO, EC 1.11.1.7 ) aktivliyinin təyini: QPO-nun aktivliyi spektrofotometrik üsulla 3 dəq müddətində 470 nm dalğa uzunluğunda təyin edilmişdir [10]. Ekstinsiya əmsalı ε = 26.6 mM-1cm-1.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Bitkilərin hüceyrə səviyyəsində biotik stresə, o cümlədən də, patogenlə yoluxmaya ilkin 1 •− • cavab reaksiyalarından biri oksigenin fəal formalarının ( O2, O2 , H2O2, OH) çoxalması hesabına oksidləşmə potensialının dəyişməsidir. Müəyyən edilmişdir ki, patogenez zamanı fototənəffüsün intensivliyinin artması OFF-nin, o cümlədən hidrogen peroksidin (H2O2) yaranmasının əsas səbəblərindən biridir. Н2О2 OFF arasında ən stabil birləşmədir və bitkinin stresə cavab reaksiyalarında siqnal rolunu oynayır. Fitoplazma ilə yoluxmuş üzüm bitkisinin yarpaqlarında hidrogen peroksidin miqdarı sağlam bitki ilə müqayisədə ~3÷5 dəfə artıq olmuşdur (Cədvəl 1).

Cədvəl 1

Sağlam və fitoplazma ilə yoluxmuş üzüm yarpaqlarında hidrogen peroksidin, həll olan zülalların və tokoferolların miqdarı.

Bitki Həll olan zülallar Tokoferollar Hidrogen peroksid nümunələri (mq/q yaş çəki) (µq/q yaş çəki) (nq/ml) Nəzarət 5.27 ± 0.26 31.57 ± 0.05 3.76

Xəstə bitkilər № 1 4.32 ± 0.21 54.02 ± 0.09 11.25 № 2 4.06 ± 0.20 44.90 ± 0.06 11.42 № 3 3.46 ± 0.70 35.78 ± 0.08 16.48

47 Tokoferollar hüceyrələrin lipid fazasının fenollu antioksidantlarından hesab olunur. Tokoferolun sintezi plastidlərin membranında baş verir. Onun əsas funksiyası oksidləşdirici stresin təsirindən hüceyrənin lipid afazasınd əmələ gələn oksigenin fəal formalarını zərərsizləşdirməkdən ibarətdir. Bir tokoferol molekulu 120 sinqlet oksigen molekulunu neytrallaşdmaq qabiliyyətinə malikdir. Hüceyrədə tokoferolun sintezi müxtəlif stressorlar və fitohormonlar tərəfindən induksiya olunur. Bir sıra müəlliflərin işlərində onun biosintezinin fotosintez prosesində əmələ gələn OFF tərəfindən tənzimləndiyi qeyd olunur. Fotosintez edən orqanizmlərdə quraqlığın, ağır metalların, duzun, yüksək intensivlikli işığın təsirindən tokoferolun miqdarı dəyişir. Bizim analizlər göstərdi ki, fitoplazma ilə yoluxmuş üzüm yarpaqlarında tokoferolların miqdarı sağlam bitkilərlə müqayisədə 1- ci nümunədə 1.7 dəfə. 2-ci nümunədə 1.4 dəfə, 3-cü nümunədə isə 1.1 dəfə artmışdır (Cədvəl). Beləliklə, tokoferollar OFF-nin zərərsizləşdirilməsində müdafiə funksiyasını yerinə yetirirlər. OFF ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq α-tokoferol α-tokoferolxinona cevrilir ki, bu da öz növvəsində xloroplastda yenidən α-tokoferola reduksiya olunur. Bizim təcrübələrdə xəstə bitkilərdə həll olan zülalların miqdarı sağlam bitki yarpaqları ilə müqayisədə aşağı olmuşdur. Bu hadisə fitoplazmanın təsirindən bitki hüceyrələrində baş verən biokimyəvi dəyişikliklərlə izah oluna bilər. Əldə olunan nəticələr ədəbiyyat məlumatları ilə uzlaşır. Beə ki, stolbur xəstəliyinə yoluxmuş tomat bitkisində [5], bois noir [2] və ya flavescence doree [12] ilə yoluxmuş üzüm bitkisində fitoplazmanın təsirindən ümumi həll olan zülalların miqdarının azalması müşahidə edilmişdir. Bitki-patogen münasibətləri bitkinin funksional vəziyyətindən asılı olub ilk növbədə özünü fermentativ fəallıqda göstərir [1]. Bitkinin biotik stresdən müdafiəsini təmin edən əsas fermentlərdən biri peroksidazadır. Müxtəlif faktorların təsiri nəticəsində fermentin yeni molekulyar formaları sintez olunur. Buna görə də peroksidazalara orqanizmin stres vəziyyətinin markeri kimi baxmaq olar. Müəyyən olundu ki, sağlam bitkilərlə müqayisədə fitoplazmaya yoluxmuş bitkilərdə qvayakol peroksidazanın fəallığı uyğun olaraq 96%, 68% və 128% artmışdır (Şəkil 1).

QPO 4,5 q 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 µmol/mq zülal d ə 1 2 3 4

Şəkil 1. Sağlam (1) və fitoplazma ilə yoluxmuş (2, 3, 4) üzüm yarpaqlarında peroksidaza fermentinin fəallığı.

Analoji olaraq, Lin və Kao, Borden [3 ]və Higgins [8] antioksidant fermentlərin fəalliğının artması ilə bitkinin patogenə davamlılığı arasında korrelyasiyanın olmasını müşahidə etmişlər. Beləliklə, peroksidazanın fəallığını təyin etməklə bitkinin ilkin inkişaf dövründə onun patogenə davamlılığını müəyyən etmək və beləliklə də davamsız sortları aradan götürməklə seleksiya işlərini sürətləndirmək olar.

Minnətdarlıq

Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir (Qrant EİF-2014-9(24)-KETPL-14/11/3).

Ədəbiyyat

1. Anjana G., Kini K.R., Shetty H.S., Prakash H.S. Changes in peroxidase activity in sunflower during infection by necrotrophic pathogen Alternaria helianthini. Archives of Phytopathology and Plant Protection. 41(8): 2008, p 586– 596. 2. Bertamini M., Nedunchezhian N., Tomasu F, Grando S Phytoplasma [Stolbur subgroup (Bois-Noir-BN)] infection inhibits photosynthetic pigments, ribulose-1,5-biphosphate carboxylase and photosynthetic activities in field grown grapevine (Vitis vinifera L. cv. Chardonnay) leaves. Physiol. Mol Plant Pathol., 61: 2002, p 357-366 3. Borden S, Higgins VJ. Hydrogen peroxide plays a critical role in the defense response of tomato to Cladosporicem fulvum . Physiological and Molecular Plant Pathology. 61:2002, p 227–236. 4. Bradford M A rapid and sensitive method for the quantitation of microgram quantities of protein utilizing the principle of protein- dye binding. Anal Biochem 72, 1976, p 248- 254 5. Favali M.A., di Toppi L.S., Vestena C, Fossati F, Musetti R Phytoplasmas associated with tomato stolbur disease. Acta Hortic 551:2001, p 93-99 6. Hameed A, Akhtar KP, Saleem MY, Asghar M.. Correlative evidence for prooxidase involvement in disease resistance against Alternaria leaf blight of tomato. Acta Physiologiae Plantarum. 32:2010, p 1171–1176 7. Hren M, Nikolić P, Rotter A, Blejec A, Terrier N, Ravnikar M, et al. ’Bois noir’ phytoplasma induces significant reprogramming of the leaf transcriptome in the field grown grapevine. BMC Genomics. 2009; 10: p 460. 8. Lin C.C., Kao C.H. Cell wall peroxidase activity, hydrohen peroxide level and NaCl- inhibited root growth in rice seedlings. Plant Soil, 230:2001, p 135-143 9. Lin CC, Kao CH Effect of NaCl stress on H2O2 metabolism in rice leaves. Plant Growth Regul 30: 2000, p 151-155 10. Liu LYD, Tseng HI, Lin CP, Lin YY, Huang YH, Huang CK, et al. High-Throughput transcriptome analysis of the leafy flower transition of Catharanthus roseus induced by Peanut Witches’-Broom phytoplasma infection. Plant Cell Physiol. 55: 2014, p 942–957 11. Mahalingam, R., Shah, N., Scrymgeour, A., and Fedoroff, N. Temporal evolution of the Arabidopsis oxidative stress response. Plant Mol. Biol., 57: 2005, p709-730 12. Morone C, Boveri M, Giosue S, Gotta P, Rossi V, Scapin I, Marzachi C. Epidemiology of Flavescence dorée in vineyards in northwestern Italy. Phytopathology. 97:2007, p 1422– 1427. 13. Musetti R., Marabottini R., Badiani M., Martini M., di Toppi L.S., Borselli S., Borgo M., Osler R On the role of H2O2 in the recovery of grapevine (Vitis vinifera L.Prosecco) from Flavescence doree disease. Funct Plant Biol., 34; 2007, p 750-758 14. Rosenberg HR. Chemistry and physiology of the vitamins. New York: Interscience Publishers; 1992. p. 452–453. 15. Velikova V, Yordanov I, Edreva A. Oxidative stress and some antioxidant systems in acid rain-treated bean plants. Protective role of exogenous polyamines. Plant Sci. 151:2000, p 59–66.

Мадатлы А.М., Гусейнова С.А., Мамедова Р.М., Алиева Д.Р.

ИССЛЕДОВАНИЕ ВОЗДЕЙСТВИЯ ПЕРОКСИДА ВОДОРОДА И НЕКОТОРЫХ МЕТАБОЛИТОВ-АНТИОКСИДАНТОВ НА ЗАРАЖЕННЫЕ ФИТОПЛАЗМОЙ ЛИСТЬЯ ВИНОГРАДА

Во время мониторинга в Кубинском и Шабранском районах Азербайджана были собраны образцы различных сортов винограда с характерными симптомами больных растений и в качестве негативного контроля здоровых растений. В результате PZR анализа, проведенного универсальной для фитоплазм парой праймеров R16F2/R16R1, и продолженного парой nested PZR-də R16F2n/R16R2, в различных сортах винограда была обнаружена фитоплазма. Было проведено измерение количества пероксида водорода, растворимых белков, токоферолов, а также исследована активность фермента пероксидазы, признанной маркером стрессоустойчивости растений, в листьях здоровых и зараженных фитоплазмой растений винограда. Пероксидаза контролирует регуляцию содержания в клетке H2O2 и органических пероксидов. Было обнаружено, что вовремя перогенеза в листьях винограда, зараженного фитоплазмой, содержание H2O2, признанного индикатором стресса, возрастало в ~3-5 раз по сравнению с содержанием в образцах здоровых растений. В образцах с патогенезом фитоплазмы возрастала активность пероксидазы, резко возрастало количество токоферолов, а содержание растворимого белка по сравнению со здоровыми образцами снижалось. Это состояние может объясняться изменениями, происходящими в метаболизме клетки растения-хозяина под воздействием инфекции фитоплазмы. Таким образом, с помощью определения активности пероксидазы на ранних этапах развития можно определить устойчивость растения к патогену и, исключая неустойчивые сорта, ускорить таким образом селективные работы. Ключевые слова: фитоплазма, ферменты-антиоксиданты, пероксид водорода, токоферол, растворимые белки

Madatli A.M., Huseynova S.A., Mammadova R.M., Aliyeva D.R.

THE STUDY OF HYDROGEN PEROXİDE AND SOME ANTİOXİDANT ENZYMES İN LEAVES OF GRAPE PLANTS İNFECTED WİTH PHYTOPLASMA

During the monitoring conducted in the Guba and Shabran regions of Azerbaijan, samples of grape plants with characteristic phytoplasma symptoms and healthy plants as a negative control were collected. Phytoplasma was detected in the grape varieties as a result of the PCR performed with R16F2/R16R1 primer pairs universal for phytoplasmas and continued with nested R16F2n/R16R2 pairs. Amounts of hydrogen peroxide, soluble proteins, tocopherol and the activity of peroxidase, which is considered as a marker of plant stress tolerance were studied in phytoplasma-infected grape leaves. Peroxidase controls the regulation of the amounts of H2O2 and organic peroxides in the cell. It was found that during pathogenesis amounts of H2O2, which is considered as a stress indicator increased ~3-5 times in phytoplasma-infected grape leaves compared with the control. Moreover, the peroxidase activity and amounts of tocopherols increased sharply, whereas, amounts of soluble proteins decreased compared with the healthy samples. This can be attributed to the changes in the metabolism of host plant cells caused by phytoplasma infection. Thus, the selection process can be accelerated by determining the peroxidase activity, establishing plant tolerance to pathogens and consequent elimination of sensitive varieties. Keywords: phytoplasma, antioxidant enzymes, hydrogen peroxide, tocopherol, soluble proteins

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 4.XII.2018 50

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 51-55 UOT:581.14;581.17

MƏHSULDARLIĞINA VƏ QURAQLIĞA DAVAMLILIĞINA GÖRƏ FƏRQLƏNƏN YUMŞAQ BUĞDA GENOTİPLƏRININ CÜCƏRTİLƏRININ İNKİŞAFINA DUZUN TƏSİRİ

Qasımova F.İ., Tağıyeva K.R., Xanışova M.Ə., Əzizov İ.V. AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu E-mail: [email protected]

NaCl duzunun müxtəlif qatılıqlarının məhsuldarlığına, quraqlığa davamlılığına və boylarına görə fərqlənən yumşaq buğda genotiplərinin (Triticum aestivum L.) cücərmə qabiliyyətinə və cücərtilərin morfo- fizioloji göstəricilərinə təsiri öyrənilmişdir. Buğda toxumları NaCl duzunun 0, 150, 200mM qatılılıqlı məhlullarında rulon metodu ilə cücərdilmişdir. Duzun qatılığı artdıqca bütün nümunələrdə cücərtilərin və kök sistemlərinin böyüməsində ləngimə müşahidə edilmişdir. Duzun müxtəlif qatılıqlarının ayrı-ayrı cortlara təsiri müxtəlif olmuşdur. Duzun 200mM qatılığında isə maksimal cücərmə ilə fərqlənən sortlar 12nd FAWWON № 97, Dağdaş-94 və Qırmızıgül-1 yumşaq buğda sortları olmuşdur. Yalnız yüksək məhsuldar Qobustan və quraqlığa davamlı - Pirşahin-1 sortlarında NaCl-un 200mM qatılığinda cücərmə enerjisi nisbətən az (16% -17%) olmuşdur. Lakin köklərin və cücərtilərin uzunluguna görə sortlar arasında kəskin fərq müşahidə edilməmişdir. Dagdaş-94 sortu bütun variantlarda hündürboylu sort olaraq özünü doğrultmuşdur. Qırmızıgül-1 sortu isə xlorofilin yüksək miqdarına malik olmaqla digər sortlardan fərqlənmişdir. Açar sözlər: Buğda sortları, cücərmə enerjisi, cücərmə faizi, su rejimi, xlorofil Giriş

Torpağın şoranlaşması bitkilərin böyüməsini, inkişafını və məhsuldarlığını məhdudlaşdıran önəmli ətraf mühit faktorlarından biridir [5]. Duzluluq bitkilərin morfoloji və anatomik qurluşunda, fizioloji və biokimyəvi halında dəyişmələrə səbəb olan və bitki metabolizminə təsir edən əsas amildir. Bitkilərdə duz stresinə ilk morfoloji köklərin və yarpaqların inkişafının məhdudlaşmasıdır. Əgər şoranlıq davam edərsə, inkişaf tamamilə dayanır və bitki get-gedə məhv olur [2]. Şoran torpaqlardan səmərəli istifadə üçün hər şeydən öncə duzun bitkinin böyüməsinə və inkişafına təsiri və bitkinin duz stresinə qarşı adaptasiya mexanizmini aydınlaşdırmaq lazımdır. Əlverişsiz mühit şəraiti bitkilərdə bir çox struktur və funksional dəyişikliklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, bu da ilk növbədə orqanizmin həyat fəaliyyətinə yönəlir [1]. Bu baxımdan təqdim edilən işin əsas məqsədi - duz stresi şəraitində məhsuldarlığına, quraqlığa davamlılığına və boylarına görə fərqlənən yumşaq buğda genotiplərinin cücərmə mərhələsində morfo-fiziolji göstəricilərinə görə duza davamlılığının müqayisəli şəkildə tədqiqi və yarpaqların su rejimində, fotosintez piqmentlərinin miqdarında baş verən dəyişikliklərin müəyyən edilməsi olmuşdur.

Material və metodlar

Tədqiqat obyekti kimi yüksək məhsuldar–Qobustan, az məhsuldar-12nd FAWWON № 97, quraqlığa davamlı - Pirşahin-1, quraqlığa həssas - Tale-38, hündürboylu - Dağdaş-94 və alçaq boylu - Qırmızıgül-1 yumşaq buğda (Tr. aestivum L.)sortlarından istifadə edilmişdir. Tədqiq edilən yumşaq buğda sortlarının duzadavamliliğının morfometrik və fizioloji parametrlərini qiymətləndirmək məqsədilə toxumlar NaCl duzunun müxtəlif (0, 150, 200mM ) qatılıqlarında rulon üsulu ilə [3] cücərdilmişdir.7gün ərzində buğda rüşeymlərinin duz stresi altında cücərmə qabiliyyəti [1] və cücərmə mərhələsinin 10-cü günündə cücərtilərin və köklərin orta boyları, suyun nisbi migdarı, fotosintez piqmentlərinin konsentrasiyası kimi bəzi morfo-fizioloji parametrlərə görə

cücərtilərin duz stresinə verdiyi cavab reaksiyaları müqayisəli şəkildə öyrənilərəksortların duzadavamlılığı qiymətləndirilmişdir. Yarpaqlarda suyun nisbi miqdarı (SNM) Tambussi və əməkdaşlarının metoduna əsasən təyin edilmişdir [6]. Piqmentlərin miqdarı udma spektrlərinə uyğun olaraq spektrofotometrik metodla ölçülmüşdür [4]. Nəticələr və onların müzakirəsi Təcrübələr göstərir ki, müxtəlif duz qatı lığında cücərdilmiş bütün buğda genotiplərində duz qatılıəğından asılı olaraq azalma tendensiyası müşahidə olunur. Lakin, duz qaqtılığının mənfi təsirinə baxmayaraq 10 gün ərzində kontrola nəzərən inkişaf normal davam etmişdir. Yumşaq buğdaların duzadavamlılığını ilkin qiymətləndirmək məqsədilə bu bitkilərin toxumlarının cücərmə qabiliyyəti ayri-ayrılıqda həm kontrol, həm də duz şəraitində cücərdilərək kontrola görə faizlə hesablanmışdır. Bütün variantlarda sortların hamısı maksimal cücərmə faizinə malik olmuşlar. Sortların kontrol variantlarında cücərmə faizi uyğun olaraq 100% - 92%, duzun 150 mM qatılığında 100% - 75%, duzun 200mM qatılığında isə 83% - 33% arasında dəyişmişdir.Xlorid duzluluğu fonunda buğda rüşeymlərinin kontrol variantlarında cücərmə enerjisi isə uyğun olaraq 92% - 58%, duzun 150mM qatılığında 58% - 33%, 200mM qatılıqda isə 42%-16% təşkil etmişdir. Duzun 200mM qatılığında isə maksimal cücərmə ilə fərqlənən 12nd FAWWON № 97, Dağdaş-94 və Qırmızıgül-1 sortları olmuşdur. Yalnız Qobustan və Pirşahin-1 sortlarında NaCl-un 200mM qatılığinda cücərmə enerjisi nisbətən az (16% -17%) olmuşdur. Toxumların cücərmə göstəriciləri ilə müqayisədə onların böyümə proseslərinin xətti parametrlərinin öyrənilməsi sortların cücərmə mərhələsində duzadavamlılığını qiymətləndirməyə imkan verir. Bu parametrlərin dəyişməsi toxumların cücərmə göstəriciləri ilə müqayisədə sortların duza davamlılığını daha düzgün əks etdirir ki, bu da bitkinin ümumi davamlılığı ilə əlaqədardır. Bu baxımdan ontogenezin ilk mərhələlərində kök və cücərtilərin orta boylarının ölçüsü maraq doğurur. Tədqiq olunan buğda genotiplərinin ilk 10 günündə kök və cücərtilərin inkişafı normal davam etmiş və duzun qatılığı artdıqca kontrola nəzərən zəifləmişdir. Belə ki, duzun qatılığı artdıqca, bütün sortlarda kök və cücərtilərin inkişafında ləngimə müşahidə edilmiş, kontrola nəzərən cücərtilərin uzunluğu təqribən 2 dəfə, köklərin uzunluğu isə 3-4 dəfə azalmışdır. Lakin köklərin və cücərtilərin uzunluguna görə sortlar arasında kəskin fərq müşahidə edilməmişdir. Dagdaş-94 sortu bütun variantlarda hündürboylu sort olaraq özünü doğrultmuşdur (Şəkil 1a,b).

Cücərti, sm 18

0 0 (NaCl mM) 150(NaCl mM) 200(NaCl mM)

Qobustan 12nd Fawwon-97 Pirşahin-1 Tale-38 Dağdaş-94 Qırmızıgül-1 a

Kök, sm 25

0 0 (NaCl mM) 150(NaCl mM) 200(NaCl mM)

Qobustan 12nd Fawwon-97 Pirşahin-1 Tale-38 Dağdaş-94 Qırmızıgül-1 b Sək. 1. Müxtəlif duz qatılıqlarında yetişdirilmiş yumşaq buğda sortlarının 10 günlük cücərti (a) və köklərinin (b) uzunluğu. Müxtəlif duz qatılıqlarında yetişdirilmiş yumşaq buğda sortlarının 10 günlük cücərtilərində duzun suyun nisbi miqdarına təsiri göstərdi ki, yarpaqlarda təyin olunan suyun nisbi miqdarı mühitdə duzun qatılığı artdiqca nəzərə çarpan dərəcədə azalmışdır( Şəkil 2). Göründüyü kimi suyun nisbi miqdarı uyğun olaraq kontrol varinantlarda 99% - 86% , duzun 150mM qatılığında 96% -79%, 200mM qatılıqda isə 94% -66% arasında dəyişmişdir.Tədqiq edilən buğda genotiplərindən Dağdaş- 94 və Qırmızıgül-1 sortlarında suyun nisbi miqdarının dəyişmə dinamikasında duzun qatılığından asılı olaraq kəskin fərq müşahidə edilməmişdir. Duzun 200mM gatılığının nəzərə çarpacaq mənfi təsiri 12nd FAWWON № 97 sortunda müşahidə edıımişdir.

SNM % 120

100

0 0 (NaCl mM) 150(NaCl mM) 200(NaCl mM)

Qobustan 12nd Fawwon-97 Pirşahin-1 Tale-38 Dağdaş-94 Qırmızıgül-1 Şək. 2. Müxtəlif duz qatılıqlarında yetişdirilmiş yumşaq buğda sortlarının 10 günlük yarpaqlarında suyun nisbi miqdarı.

53 Şoranlıqla əlaqədar aparılan təcrübələrin əksəriyyətində xlorofil indeksi önəmli göstərici hesab olunur [3].Bitkinin yarpaqlarında olan piqmentlərin miqdarının dəyişməsi onun fizioloji vəziyyəti və dəyişən xarici mühitə uyğunlaşması haqqında mühüm informasiya verir [15]. Bizim tədqiqatıarda məqsəd NaCl duzunun müxtəlif qatılıqlarının buğda yarpaqlarında olan fotosintetik piqmentlərin miqdarının dəyişməsinə təsirini stres faktorunun bitkinin boyuməsinə təsir dərəcəsinin göstəricisi kimi qiymətləndirmək olmuşdur.Təcrübədə istifadə olunan bütün buğda genotiplərinin on günlük yarpaqlarında yaşıl piqmentlərin miqdarına duzun təsiri göstərdi ki, duzun qatılığı artdıqca xlorofilin ümumi miqdarında bütün sortlarda kontrol varianta nisbətən azalma müşahidə edilmişdir. Lakin Qırmızıgül-1 genotipində digər sortlarla müqayisədə bütün variantlarda xlorofilin ümumi miqdarı daha yüksək qiymətə malik olmuşdur. Beləliklə, aparılan tədqiqatlar əsasında müəyyən edilmişdir ki, duz stresi buğda genotiplərinin cücərmə qabiliyyəti, yarpaqlarda suyun nisbi miqdarı və fotosintetik piqmentlərin miqdarına mənfi təsir göstərir. Tədqiq edilən buğda genotipləri içərisində 12nd FAWWON № 97, Dağdaş-94 və Qırmızıgül-1 yumşaq buğda sortları NaCl duzunun 200mM qatılığında yüksək cücərmə qabiliyyətinə malik olmuşlar.Alınan nəticələr sübut edir ki, bitkilərin stres şəraitinə davamlılığı, onların stresə qarşı olan müxtəlif fizioloji adaptiv cavab reaksiyalarının nəticəsidir.

Təkliflər

Duzluluq şəraitində bitkilərin stres vəziyyətə düşməsi toxumlarda baş verən dəyişiklərdən başladığı üçün duz stresinin mənfi təsirlərini azaltmaq istiqamətində hələ çoxlu problemlərin mövcudluğuna baxmayaraq söyləmək olar ki, şoranlığın morfoloji, fizioloji xüsusiyyətlərə təsirlərini öyrənməklə, bu stresin bitkilərə mənfi təsirlərini aşkar etmək mümkündür.

Minnətdarlıq. Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə dəstəyi ilə yerinə yetirilmişdir (Qrant №EIF‐KEPTL-2-2015-1(25)- 56/35/3).

Ədəbiyyat 1. Əliyev R.T, Abbasov M.Ə., Rəhimli V.R. Stres və bitkilərin adaptasiyası. Baki–“Elm” – 2014). 348 s. 2. Атоев М.Х., Эргашев А., Абдуллаев А., Джумаев Б.Б. Влияние засоления и почвенной засухи на содержание фотосинтетических пигментов в листьях различных видов и сортов пшеницы.- Изв. Отд. Биол. и мед.н. АН РТ. 2011. №3 (176). С. 13-20. 3. Белозерова А.А., Боме Н.А. Изучение реакции яровой пшеницы на засоление по изменчивости морфометрических параметров проростков. Ж. Фундаментальные исследования, 2014, №12-2, с.300-306) 4. Гавриленко В.Ф., Жигалова Т.В. Большой практикум по фотосинтезу. Москва. 2003., с.46-55. 5. Munns R., Richard A. James –Screening methods for salinity tolerance: a case study with tetraploid wheat – Plant and Soil., 2003,v.253, pp. 201-218 6.Tambussi E.A ., Nogues S., Araus L. Ear of durum wheat under water stress: water relations and photosynthetic metabolism. Planta, 2005, p.1-25.

54 Гасымова Ф.И., Тагиева К.Р., Ханишова М.А., Азизов И.В ВЛИЯНИЕ СОЛИ НА ПРОРОСТКИ ГЕНОТИПОВ МЯГКОЙ ПШЕНИЦЫ С КОНТРАСТНОЙ ПРОДУКТИВНОСТЬЮ И ЗАСУХОУСТОЙЧИВОСТЬЮ

Изучено влияние различных концентраций NaCl на способность прорастания и морфофизиологические показатели сортов мягкой пшеницы (Triticum aestivum L.) отличающихся по продуктивности, засухоустойчивости и росту. Семена пшеницы проращивали при 0, 150, 200 мМ концентрациях NaCl с использованием метода рулона. Задержка в росте побегов и корней с увеличением концентрации солибыло обнаружено у всех образцов. Сорта пшеницы подвергались действию различных концентраций соли. Максимальное прорастание наблюдалось в разновидностях 12-го FAWWON № 97, Дагдаш 94 и Гирмызыгюль 1 при 200 мМ концентрации NaCl. Только у сортов Гобустан (высоко продуктивный) и Пиршахин 1 (засухоустойчивый) прорастание было относительно низким (16% -17%). Однако между длинами корней и побегов не наблюдалось заметных различий. Сорт Дагдаш оказался высоким во всех вариантах. Наибольшее количество хлорофилла было найдено в сорте Гирмызыгюль 1. . Ключевые слова: Сорта пшеницы, энергия прорастания, процент прорастания, водный режим, хлорофилл

Gasimova F.I., Taghiyeva K.R., Xanishova M.A., Azizov I.V.

THE EFFECT OF SALT ON SEEDLINGS OF BREAD WHEAT GENOTYPES WITH CONTRASTING PRODUCTIVITY AND DROUGHT TOLERANCE

The effect of various concentrations of NaCl on germination ability and morphophysiological indices of bread wheat (Triticum aestivum L.) varieties with contrasting productivity, drought tolerance and height has been studied. Wheat seeds were germinated at 0, 150, 200mM concentrations of NaCl using the roll method. The retardation was observed in the growth of shoots and roots of all samples with increasing concentrations of salt. Wheat varieties were exposed to various concentrations of salt. Maximum germination was observed in the varieties 12nd FAWWON № 97, Daghdash 94 and Gyrmyzygul 1 at 200mM concentration of NaCl. Only in highly productive Gobustan and drought tolerant Pirshahin 1 varieties germination energy was relatively low (16% -17%). However, there were no marked differences between the length of roots and shoots. The Dagdash variety was tall in all variants. The greatest chlorophyll amount was found in the Gyrmyzygul 1 variety. . Keywords: Wheat varieties, germination energy, germination percentage, water regime, chlorophyll

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 4.XII.2018

55 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 56-62 UOT:582.47 AZƏRBAYCANDA İYNƏYARPAQLILARIN YAŞILLAŞDIRMADA İSTİFADƏ PERSPEKTİVLƏRİ

Fərzəliyev V.S., Seyfullayev F.S., Abiyev Y.T. , Qurbanov M.R. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ1004, Bakı, Badamdar yolu,40 E-mail: [email protected]

Tədqiqat işləri zamanı müxtəlif dövrlərdə AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının kolleksiya sahələrinə introduksiya olunmuş 50 növ iynəyarpaqlı bitkinin Respublikamızın ərazilərində istifadəsi imkanları araşdırılmışdır. Öyrənilən iynəyarpaqlılar Azərbaycan Respublikasının təbii şəraitinin müxtəlifliyi və mürəkkəbliyi nəzərə alınaraq VI qrup rayon üzrə bölüşdürülmüş, onların əkin tipinə yaşıllıqların salınmasında konkret istifadə imkanları göstərilmişdir. Açar sözlər: iynəyarpaqlılar, rayonlaşdırma, əkin tipi, yaşıllaşdırma, ağac və kol bitkiləri

Giriş Ətraf mühitin yaxşılaşdırılması və mühafizəsi məsələlərinin həllində şəhərlərin, sənaye sahələrinin və istirahət zonalarının yaşıllıqları xüsusi rol oynayır. Yaşıllıqların salınması zamanı ağac və kol bitkiləri əsas material hesab olunurlar. Ağac və kol bitkilərinin növ tərkibi və çeşidləri yaşıllıqların memarlıq baxımından keyfiyyətli və uzunömürlü, iqtisadi baxımdan səmərəli olmasında əhəmiyyətli rol oynayır. İynəyarpaqlıların şəhər yaşıllaşdırılmasında geniş istifadəsi onların yüksək dekorativlik və ətraf mühiti sağlamlaşdırmaq xüsusiyyətlərinə malik olması ilə bağlıdır. Qiymətli genofond kimi onların introduksiya məqsədilə istifadəsi regionun bitki resurslarının zənginləşdirilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Onların növmüxtəlifliyi hesabına yerli bitkiləri zənginləşdirmək məqsədilə şəhər yaşıllaşdırılmasında geniş istifadə imkanları vardır. Bu məqsədlə seçilmiş bitkilər yerli iqlim şəraitinə uyğun və mühitə davamlı olmalıdırlar. Eyni zamanda seçilmiş növlər fenotipik baxımdan plastik olmalıdırlar [15]. Yeni mühitdə iynəyarpaqlıların geniş istifadəsi gələcəkdə yerli şəraitdə onların artırılması üçün daha çox seçim etməyə imkan verir [14]. Respublikamızda olan iynəyarpaqlıların çeşidləri çox deyildir. Son dövrlərdə müxtəlif təyinatlı yaşıllıqların salınmasında iynəyarpaqlı bitkilərə daha geniş yer verilməkdədir. Bu da hər şeydən əvvəl onların uzunömürlüyündən, dekorativ olmalarından, torpağa və suya az tələbkar olmalarından irəli gəlir. Son illərdə onların rənginə və iynəyarpaqlarının quruluşuna görə fərqlənən forma və kultivarları daha çox populyarlıq qazanmışdır. İynəyarpaqlı bitkilər dünyanın əksər ölkələrində yaşıllıqların salınmasında geniş şəkildə istifadə olunur [4, 7, 9, 10, 13]. Yaşıllıqların salınması və zövqlü dizayn üsulu ilə tərtibi insanların sağlam istirahətində xüsusi rol oynayır. Müasir dövrdə uğurla yerinə yetirilən landşaft işlərini iynəyarpaqlı bitkilər olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Məhz iynəyarpaqlı bitkilərin tətbiqi sayəsində ilin 4 fəslində yüksək effektivlik almaq mümkündür. Belə ki, onların ilin bütün fəslində dekorativ olmaları, xəstəlik və zərərvericilərə nisbətən az sirayət olunmaları ilə bağlıdır. İynəyarpaqlı bitkilərin əkilməsi zamanı torpağın fiziki xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı, drenaja diqqət yetirilməlidir. Belə ki, ağır gilli torpaqlarda suyun gec süzülməsi səbəbindən, oksigen çatışmamazlığından bitkilər quruya bilər. Ona görə də qumsal, yüngül gillicəli torpaqlar iynəyarpaqlılar üçün daha yararlı hesab olunur. Ağır, suyun çətin süzüldüyü torpaqlarda Taxodium, Thuja və Metasequoia cinslərinə aid növlərin əkilməsi daha ideal ola bilər. Abies, Pinus, Piceae və Taxus cinslərinə aid növlər suyu çox olan torpaqlarda əkilməsi üçün yaramır. İynəyarpaqlılar günəşə tələbkar olduqlarından bu xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı, mümkün qədər günəşli yerlərdə əkilməlidir. Onların içərisində Thuja cinsinə aid növlər nisbətən kölgəyə davamlı hesab olunur.

Azərbaycan Respublikasının mürəkkəb kompleksə malik təbii şəraiti vardır. Azərbaycanın hətta eyni fiziki-coğrafi zonası daxilində müxtəlif təbii şəraitin olduğu məlumdur. Belə ki, Xəzəryanı ovalığın Abşeron hissəsində illik yağıntıların 174-234 mm və şaxtasız havaların 214 günə qədər olduğu halda, onun cənub hissəsində Lənkəran-Astara zonasında illik yağıntıların miqdarı 1124-1329 mm və şaxtasız günlərin sayı 244 gündür. Azərbaycanda tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınmasına 1932-ci ildə Lənkəran-Astara rayonlarında başlanmışdır. Subtropik əkin sahələrini küləklərin qeyri-əlverişli təsirindən qorumaq üçün salınmış qoruyucu meşə zolaqlarında digər ağac cinsləri ilə yanaşı sərv, şam, tuya cinslərindən olan xeyli iynəyarpaqlı bitkilər də əkilmişdir. Sonralar Azərbaycanda kənd təsərrüfatı bitkilərinə quraqlıqların məhvedici təsirini aradan götürmək üçün 12 dövlət qoruyucu meşə zolaqlarının yaradılması haqqında qərar qəbul edilmişdir [4]. Hal-hazırda Bakı-Tbilisi və Bakı-Xaçmaz magistral şosse yollarının kənarlarında qoruyucu meşə zolaqları salınmaqdadır. Belə zolaqlarda iynəyarpaqlıların istifadəsinin geniş perspektivləri vardır. Onların əkilməsi zamanı böyümə və inkişaf xüsusiyyətləri, suya tələbatı, işığa münasibəti, quraqlığa davamlılığı və d. Xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Çoxillik introduksiya işləri nəticəsində hal-hazırda Mərkəzi Nəbatat Bağında iynəyarpaqlı bitkilərin kolleksiyası yaradılmışdır [2, 3, 5, 6, 12]. Bunların böyük əksəriyyətinin respublikamızın şəhər və digər yaşayış məntəqələrinin yaşıllaşdırılmasında və iqtisadiyyatın digər sahələrində geniş istifadə imkanları vardır. Azərbaycan Respublikasının təbii şəraitinin müxtəlifliyi və mürəkkəbliyi onun yaşıllaşdırma işlərini həyata keçirmək məqsədilə ərazilərinin rayonlaşdırılmasında da öz əksini tapmışdır. Azərbaycanın yaşıllaşdırılması məqsədilə iynəyarpaqlılar ın rayonlaşdırılması zamanı ərazilərin torpaq-iqlim şəraiti və bitkilərin bioekoloji xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı, onların yaşıllıqların salınmasında konkret istifadə imkanları göstərilməlidir. Keçmiş SSRİ-nin ərazisində becərilən ağac bitkilərinin kompleks şəkildə rayonlaşdırılması ilk dəfə A.İ.Kolesnikov tərəfindən işlənmişdir [8].

Material və metodlar Ölkə ərazisi yaşıllaşdırılma məqsədilə VI qrup rayona bölünmüşdür [8]: I – intensiv suvarılma ilə əkilən meşəsiz yarımsəhra düzənliyi; II – yaşıllaşdırılması suvarılma ilə həyata keçirilən bozqırlaşmış yarımsəhra və dağ kserofitlərinə malik meşəsiz dağ rayonları; III – yaşıllaş dırılması suvarılma ilə həyata keçirilən dağ quru bozqırları və bozqırlaşmış rayonlar; IV – yaşıllaşdırılması suvarılmadan və ya orta dərəcədə suvarılan meşəli düzən rayonlar; V – yaşıllaşdırılma üçün nisbətən uyğun olan meşəli dağ rayonları; VI – yaşıllaşdırılması quru iqlim şəraiti ilə məhdudlaşan meşəsiz yüksək dağlıq rayonlar (d.s.-dən 1800-2000 m yüksəklikdə). Hər qrup daxilindəki rayonlar üzrə öz torpaq və digər xüsusiyyətləri ilə fərqlənən 3-5 rayon seçilmişdir (şəkil 1). 1 saylı cədvəldə temperatur rejimi ABŞ və Avropada müasir işlərdə tətbiq olunan temperatur rejiminə uyğun olaraq verilmişdir [11]. Nəticələr və onların müzakirəsi Tədqiq olunan növlərin bioekoloji xüsusiyyətləri nəzərə alı nmaqla əkin tipinə görə təsnifatı verilmişdir (cədvəl 2). Beləliklə, 2 saylı cədvəldən göründüyü kimi Azərbaycana introduksiya olunmuş iynəyarpaqlıların daha geniş sahələrdə əkilib becərilməsi imkanları vardır. İlk dəfə olaraq iynəyarpaqlıların rayonlaşdırılması onların müxtəlif tipli yaşıllıqlarda istifadəsinə imkan verə bilər. Bu cür qiymətli bitkilərin ölkəmizdə geniş şəkildə əkilib becərilməsi yerli floranın zənginləşdirilməsi ilə yanaşı, eyni zamanda gələcəkdə onların iqtisadi baxımdan səmərəli istifadəsinə şərait yaradır.

Şəkil 1. Yaşıllaşdırma məqsədilə Azərbaycanın rayonlaşdırılması. Cədvəl 1. Bölgələrə uyğun temperatur rejimi.

Bölgələrə uyğun olaraq selsi dərəcəsi ilə verilmiş Bölgələr temperatur minimumu Bölgə 3 -34-dən -40-adək Bölgə 4 -29-dan -34-ədək Bölgə 5 -23-dən -29-adək Bölgə 6 -17-dən -23-ədək Bölgə 7 -12-dən -17-ədək Bölgə 8 -7-dən -12-ədək Bölgə 9 -1-dən -7-ədək Bölgə 10 +4-dən -1-ədək Bölgə 11 +4-dən yuxarı

58 Cədvəl 2. Tətbiq rayonuna və əkin tipinə görə iynəyarpaqlıların paylanması.

Əsas əkin tipləri

soliter )

ə ə ) ən ə y , ºC) ə, ºC)

ən ə ərd ərd ərində rma ərində ı d klind № Fəsiləsi, növün adı və həyat forması Tətbiq rayonları əvi ş ər üzr əpərl əpərl şə kinl əb olunan əkinl əl lla ə ç c ı ı ı əl Kütl ph interval Vertikal ş ə T a y Ön planda Ön planda forma veril Qrup temperatur rejimi ( (bölg Perspektivdə Canl Canl Küç forma verilm Alleya (

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 PINACEAE LINDL. 1 IV , V 6 – 8 5,0 – 7,0 - + - + + - - + - Abies alba L. 1-4 1-4 2 Abies cephalonica Loud. IV1-4, V1-4 6 – 7 3,5 – 6,5 - + + + + - - - -

3 Cedrus atlantica Manetti I2 7 – 9 5,0 – 7,5 + + - + + - - - -

4 Cedrus deodara (Roxb.) G.Don I2,4, IV2 7 – 10 5,5 – 7,5 + + - + + - - + - 5 Cedrus libani A.Rich I6 6 – 8 5,5 – 7,5 - + - + - - - - - CEPHALOTAXACEAE NEGER 6 I ,II ,III 7 – 10 5,5 – 8,0 - + + ------Cephaloxasus fortune Hook. 2-4 1-2 1-3 CUPRESSACEAE GRAY. 7 I , II III IV 6 – 8 5,0 – 7,0 - + + - + - - - - Chamaecyparis lawsoniana (A.Murr.) Parl. 2-4 1-2, 1-3, 4

8 Cupressocyparis leylandii (Dall. Et A.B.Jack.) Dall. I2-4, II1-2, III1-3 7 – 10 5,5 – 8,0 - + - + - - - - -

9 Chamaecyparis nootkatensis (D/Don) Spach. I2,4,III1-3,IV1-4 5 – 9 4,5 – 7,5 - + - + + + - - - 10 Chamaecyparis obtuse Siebold et Zucc.(a) I2-4, II1-2, III1-3, IV4 6 – 9 5,0 – 7,0 - + + - + - - - - 11 Chamaecyparis pisifera Sieb. Et Zucc. I2-4, III1-3 5 – 9 5,0 – 7,0 - + + ------12 Cryptomeria japonica (Thunb. Ex L.fil.) Don. I4, IV2,4 6 – 8 5,0 – 7,0 + + + - + - + - - 13 Cupressus arizonica Greene I2,4, III1-3, IV1-4 6 – 10 5,5 – 7,5 - + - + + + - - - 14 Cupressus funebris Endl. I2-4, II1-2, III1-3 7 – 10 5,5 – 7,0 - + - + - - - - - 15 Cupressus lusitanica Mill. I2,4, III1-3, IV4 7 – 10 5,5 – 8,0 + + - + + + - - - 16 Cupressus macrocarpa Hartw. I2-4, II1-2, III1-3 7 – 10 5,5 – 7,5 - + - + - - - - - 17 Cupressus sempervirens L. I1-5, II1-2, III1-5, IV1-4 8 – 10 5.5 – 7.5 + + - + + + - + - 18 Cupressus torulosa D.Don. I2-4,II1-2,III1-3 7 – 10 5,0 – 7,0 - + - + - - - - - 19 Juniperus chinensis L. I-VI 4 – 8 5,5 – 8,0 - + + - + - + - - 2 saylı cədvəlin ardı 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 32 Juniperus communis L. I-VI 3-8 4,5-8,5 - + + - - - + + - 33 Juniperus depressa Stev. I-VI 2-8 4,5-8,5 - + + - - - + - -

34 Juniperus exelca M.Bieb. I1-5,II1-4,III1-5 6-9 4,5-8,5 + + + - + - + + - 35 Juniperus foetidissima Willd. I1-5,II1-4,III1-5 7-9 6,5-8,0 - + + ------36 Juniperus horizontalis Moench. I2-4,II1,2,4,V1-4 3-8 4,5-8,5 - + + - - - + - - 37 Juniperus oblonga M.Bieb. I-VI 5-9 4,5-8,5 - + + - - - + + -

38 Juniperus oxycedrus L. I1-5,II1-4,III1-5 8-9 6,5-8,5 - + + ------

39 Juniperus polycarpos K.Koch I1-5,II1-4,III1-5 6-9 5,5-8,5 - + + ------40 Juniperus sabina L. I-VI 2-4 5,5-8,5 - + + - - - + - - 41 Juniperus semiglobosa Rgl. I-VI 4-9 5,5-8,5 - + + - + - + - - 42 Juniperus virginiana L. I2-4,II1-2,III1 3-10 4,5-8,0 + + + - + - + + - 43 Metasequoia glyptostroboides Hu et Cheng I1-4,V1-4 5-9 5,0-9,0 - + + - + - - + - 44 Picea abies (L.) Karst. I1-4,V1-4 3-8 4,5-6,5 - + + - + - + + - 45 Picea pungens Engelm. I-VI 3-8 4,0-6,5 - + + - + - - - - 46 Pinus densiflora Siebold et Zucc. I4,IV2,4 4-7 5,5-6,5 - + - + + - - - - 47 Pinus eldarica Medw. I1,4, II1-2, III1-5, IV3 6-11 6,0-8,0 + + + - + - - - - 48 Pinus halepensis Mill. I1-5 8-10 7,0-8,0 - + ------49 Pinus kochiana Klotzsch ex K.Koch IV1-4,VI1,2 3-9 4,0-7,0 + + - + + - - - - 50 Pinus nigra sub. Pallasiana D.Don I2-4,IV1-4 5-8 4,5-8,0 ++ - ++ -- -- 51 Pinus pinaster Aiton I2,IV2-4 7-9 6,0-8,0 + + - + + - - - - 52 Pinus pinea L. I2-4,IV1,2,4 8-10 5,5-6,5 + + + + + + - - - 53 Pinus pityusa Stevar. I1,4, II1-2, III1-5, IV3 6-11 6,0-8,0 + + + - + - - - - 54 Pinus roxburghii Sarg. I2-4,IV1-4 6-9 6,5-8,5 ++ - ++ -- -- 55 Pinus sylvestris L. IV1-4,VI1,2 3-9 4,0-7,0 + + - + + - - - - 56 Pinus tabuliformis Carriere I2,IV2-4 5-7 6,5-8,5 + + - + + - - - - 57 Platycladus orientalis (L.) Franco I-IV 7-10 4,5-7,0 - + + - + + + + - 58 Sequoia sempervirens (Lamb.) Endl. I1-4,V1-4 8-10 4,5-8,5 - + + - + - - - - 59 Sequoiadendron giganteum (Lindl.) Buchh. I1-4,V1-4 6-9 4,5-8,5 - + + - + - - - - 60 Taxodium distichum(L.) L.C.Rich I1-4,V1-4 5-11 3,0-8,0 - + - + + - - - - 48 Thuja occidentalis L. I2-4,II1,2,4,V1-4 3-9 5,5-7,5 - + + - + + + + - TAXACEAE GRAY. 49 I ,V 5-6 4,5-8,5 - + + - + - - + - Taxus baccata L. 1-4 1-4

Ədəbiyyat 1. Axundzadə C., Hüseynov Ə. Meşəçilik və Azərbaycanda təbiətin qorunması. Bakı: Azərbaycan Dövlət Tədris-Pedaqoji Ədəbiyyatı Nəşriyyatı, 1963, 216 s. 2. Qurbanov M.R., Fərzəliyev V.S. Sərvlərin bioekoloji və rentgenoloji xüsusiyyətləri. Bakı: Red N Line MMC, 2017, 64 s. 3. Qurbanov M.R., Fərzəliyev V.S. Şamların taksonomiyası, biomorfoloji və rentgenoloji xüsusiyyətləri. Bakı: Elm, 2013, 72 s. 4. Gültekin H.C. Türkiye ardıç (Juniperus L.) türlerinin ekolojisi ve silvikültür teknikleri. Ankara: Orman Mühendisleri Odası Yayını, 2007, №27, 170 s. 5. Агамиров У.М. Новые древесные породы для озеленения Апшерона. Баку: Элм, 1977, 117 с. 6. Агамирова М.И. Биолого-экологические особенности некоторых видов сосны в условиях Апшерона, их значение в озеленение и облесении. Автореф. дис. … канд. биол. наук. Баку, 1967, 24 с. 7. Гаранович И.М. Оценка современного состояния старинных парков Беларуси // Наука и инновации, 2011, вып. 5, с. 68-72. 8. Колесников А.И. Декоративная дендрология. М.: Лесная промышленность, 1974, 704 с. 9. Мартынов Л.Г. Виды хвойных в коллекции Ботанического сада Института Биологии Коми Научного Центра и перспективы их использования в озеленении // Известия Коми научного центра УрО РАН (Сыктывкар), 2015, вып. 1 (21), с. 36-43. 10. Микляева И.М., Гунин П.Д., Бажа С.Н. Инвазии можжевельника ложноказацкого (Juniperus pseudosabina Fisch. Et Mey.) в разреженные сообщества псаммофитов в Центральной Монголии // Арид. Экосистемы, 2010, т. 16, №2, c. 87-91. 11. Ян Ван дер Неер. Все о самых популярных хвойных растениях. СПб: ООО «СЗЭКО», 2008, 218 с. 12. Farzaliyev V., Afonin A. Prognostication of plantation possibilities of Pinus eldarica Medw. by use of geoinformational technologies // Applied Ecology and Environmental Research. International Scientific Journal, 2016, v. 14, No 4, p. 121-131. 13. Farzaliyev V.S. Baku parks of XIX century / Materials of the International Scientific Conference. Uman: 2006, p. 24-25. 14. Hillier J., Coombes A. (eds.). The Hillier manual of trees and shrubs. 8th ed. Hillier Nurseries: David & Charles, 2007, 704 p. 15. Saebo A., Borzan Z., Ducatillion C., Hatzistathis A., Lagerström T., Supuka J., Garcia- Valdecanthos J.L., Rego F., Slycken Van J. The selection of plant materials for street trees, park trees and urban woodland / Urban Forests and Trees (C.C.Konijnendijk, C.Nilsson, T.Randrup, J.Schipperijn, eds.). Springer: 2005, p. 257-280.

Фарзалиев В.С., Сейфуллаев Ф.С., Абиев Ю.Т., Курбанов М.Р. ПЕРСПЕКТИВЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ХВОЙНЫХ В ОЗЕЛЕНЕНИИ АЗЕРБАЙДЖАНА При проведении исследований были выявлены возможности использования на территории нашей республики, нтродуцированных в разные периоды на коллекционные участки Центрального ботанического сада НАНА, 50 видов хвойных растений. Учитывая разнообразие и сложность природных условий Азербайджанской Республики изученные хвойные были разделены на VI региональных групп, для использования в озеленении показаны конкретные возможности их типов посадки. Ключевые слова: хвойные деревья, районирование, тип посадки, озеленение, деревья и кустарники

Farzaliyev V.S., Seyfullayev F.S., Abiyev Y.T., Gurbanov M.R. PERSPECTIVES OF USE OF CONIFERS IN GREENERY IN AZERBAIJAN During the research period, were investigated the possibilities of using 50 species of coniferous plants in the territory of our Republic which was introduced to different collections of the Central Botanical Garden of ANAS. Studied conifers have been divided into VI groups of regions taking into consideration the diversity and complexity of the natural environment of the Republic of Azerbaijan, and is shown the possibility of using them for the cultivation of greenery. Keywords: conifers, regionalization, planting type, greenery, tree and shrubby plants

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 03.12.2018

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 63-66 UOT: 582.5 QAFQAZ SUKKULENTLƏRİ VƏ ONLARIN BOTANİKİ-COĞRAFİ ƏLAQƏSİ

Bayramov A.Ə. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ1004, Bakı, Badamdar yolu, 40

Qafqaz sukkulentləri əsasən Crassulaceae fəsiləsi ilə təmsil olunmuşlar.fə silBuə yə Qafqazda 5 cins – Sedum (22 növ), Sempervivum (8 növ), Rosularia (4 növ), Tilleae (1 növ), Umbilicus (1 növ) daxildir. Digər fəsilələrdən olan bəzi sukkulent növlər Qafqazda məskunlaşan (Saxifraga cartilaginea) və ya buraya miqrasiya olunan (Zygophyllum fabago), əsas qrupun Qafqaza daxil olmasının ümumi yolunu və vaxtını əks etdirmir. bu növlərin əmələ gəlmə mənbəi, Qafqaza miqrasiyasının yolları və vaxtının mümkünlüyündən bəhs edilir. Açar sözlər: Qafqaz, sukkulent, mənbə, əmələgəlmə, vaxt, miqrasiya

Qafqaz florası mürəkkəb floradır. Onun əmələ gəlməsi və formalaşması Qafqaz boynunun iqlim və relyef təkamülü fonunda, şimal və cənub floralarının təsiri altında keçib. Bununla belə müxtəlif floristik elementlərin Qafqaz regionuna keçib yayılmasının vaxtı və yolu da müxtəlifdir. O bitkilər ki, yeni ətraf mühüt onların səfərbəy potensialının həddindən kənar idi, yeni konkret şəraitə adaptasiya yolu ilə uyğunlaşırdılar. Yəni bu şərait üçün spesifik növ kimi müəyyənləşərək yeni regionda məskən salırdılar. Nə qədər yeni şərait müxtəlif olursa, o dərəcədə növ əmələ gəlmə prosesi intensiv olurdu. Bu baxımdan florasında 20% endem olan Qafqazda [2] intensiv növ yaranma prosesi üçün, tarixən, müxtəlif ekoloji şərait əmələ gəlmişdir. Hər bir cəhətin flora tarixi üç başlıca sualı işıqlandırmalıdır: floranın əsas bitki qrupları harada, nə vaxt əmələ gəlib, hansı yollarla bu floraya daxil olub və yayılıb. Sukkulent qrup bitkilər, ümumiyyətlə kserofitlər kimi, qazıntı halında qalmadığından, bunlar haqqında bu məsələləri geoloji tarixi fonunda sistematik və coğrafi yayılma məlumatları əsasında işıqlandırmaq olar. Qafqazda yayılan sukkulentlər əsasən Crasulaceaes fəsiləsi il ə təmsil olmuşlar. Bir neçə ayrı fəsildən olan və Qafqazda yayılan (Saxifraga cartilagines), yaxud buraya miqrasiya edən (Zygophyllum fabago) növlər, Qafqaz sukkulentlərinin əsas miqrasiya yollarını və vaxtını əks etmir. Crassulaceae fəsiləsi Qafqazda Sedum L.(22 növ), Sempervivum L.(8 növ), Rosularia (DC) Stapf (4 növ), Tillaea L.(1 növ), Umbilicus DC (1 növ) cinsləri ilə təqdim olunub. Bəzi növlər endemdirlər. Fəsiləyə aid növlər əsasən aşağı və yuxarı dağ qurşaqlarında, qaya və daş yarıqlarında yayılmışlar. Bəzən meşələrdə çınqıl və daşlıq yerlərdə də təsadüf etmək olar. Qafqaz florasında Crassulaceae fəsiləsinə aid cinslər arasında ən genişi (eləcə də ümumiyyətlə fəsilə daxilində) Sedum cinsidir. Qafqaz növləri Seda genuina Koch, Epeteium Boiss, Telephiastrum S.F.Gray, Prometheum Bgr. bölmələrinə daxildirlər. Qafqazda ən çox Seda Genuina seksiyanın növlərinə rast gəlmək olar. Ümumiyyətlə, bu seksiyaya daxil olan növlər cinsin bütün arealı üzrə yayılmışlar. Cinsin ən qədim olan bu seksiyası müxtəlif rayonlarda çoxsaylı sıralara təbəqələşmişlər (differensasiya olmuşlar). Qafqazda yayılmış növlər bu seksiyanın Alba Bgr., Acria Bgr., Propontica Bgr., İnvolucrata Max. seriyalarına daxildirl ər. Alba seriyası özündə S.album L., S.gracile C.A.Mey., S.tenellum Marach Bieb., S.subulatum (C.A.M.) Boiss., S.Lenkoranicum Grossh. növlərini cəmləşdirib. Bu seriyaya daxil olan növlər əsasən Aralıq dəniz ölkələrində və bir qədər Ön Asiyada yayılmışlar. Acria seriyası Qafqazda S.acria L. növü ilə təqdım olunub. Bu sıraya daxil olan növlər Avrasiya və Amerika qitələrində təsadüf edilirlər. Propontica seriyasına daxil olan növlər əsasən Ön Asiyada məskən salıblar. Qafqazda S.obtusifolium C.A.Mey. növü yayılıb.

Nəhayət, İnvolucrata seriyasına Qafqazda S.involucratum M.B., S.spurium M.B., S.stevenianum Rouy et Camus, S.stoloniferum Gmel növləri aiddir. Bu sıranın bütün növləri əsasən Ön Asiya və Qafqazda bitir. Lakin bir növ Çində təsadüf olunur. Epeteium seksiyasında Hispanicae seriyası S.hispanicum L., S.pallidum M.B., S.pentapetalum A.Bor., S.tetramerum Trautv., S.corymbosum Grossh., S.rubrum (L.) Thell. növləri ilə təqdim olunub. Bu seriyanın bütün növləri Aralıq dənizi regionunda yayılıblar. Telephiastrum seksiyasına daxil olan və yalnız Şərqi Asiyada yayılmış növlərin Qafqazda yalnız birinə - S.caucasicum (Grossh.) A.Bor. növünə rast gəlmək olar. Prometheum seksiyası Qafqazda və Ön Asiyada bitən iki növə ayrılıb - S.pilosum Marsch Bieb, S.sempervivoides Fisch. Sempervivum cinsi Qafqazda aşağıdakı növlər ilə təqdim olunub [3] - S.pumilum Bieb., S.caucasiicum Rupr., S.annae Gurg., S.ossetiense Wale, S.ingwersenii Wale, S.dzhavachischvilii Gurg., S.chradzeae Gurg., S.ermanicum Gurg., S.transcaucasicum Muirhead, S.sosnowskyi Ter.Chatac. Bu cinsə aid növlər əsasən Mərkəzi Avropa dağlarında, Şimali Africa və Kanar adalarında məskan salıblar. Rosularia cinsi əsasən Ön Asiyada cəmləşib. Azərbaycanda isə 4 növlə təqdim olunub – R.elymaitica (Boiss.et Haussku) Berger, R.persica (Boiss.) Berger, R.radiciflora (Steud.) A.Bor., S.sempervivum (M.B.) Berger. Sedum cinsinin ansestral formaları Cənubi Afrikadan çıxsa da [1], əsas inkişaf etdiyi sahələr Şimal yarımkürəsində yerləşir. Cənubi Afrika ilə filogenetik əlaqəsi olan, lakin bu regiondan qırağda müəyyənləşmiş kserofit növlər az deyildir. Popov və Lipşis [5,7] hesab edirlər ki bir çox Afrika, Qədim Aralıqdəniz nümayəndələri Orta Asiya florası üçün qədim və ilk çıxış elementləri idi. Məqalədə müzakirə edilən cinslər üçün Şimal yarımkürəsi əsas inkişaf vilayəti olub. Miosendən başlayaraq bütün pliosen dövrü Qədim Aralıqdəniz vilayətində gedən dağəmələgəlmə prosesi müasir dağ sistemlərinin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarıb. Məhz bu şərait dağ kserofitlərin əmələ gəlməsi üçün zəmin yaradıb. Asiyada müasir arealların (İran, Kiçik və Orta Asiya, Qafqaz) mənimsəmnil əsi məhz bu vaxtdan, yəni Tetis dənizinin tənəzzülündən (reqressiyasından) sonra başlanıb. Bu regionlara kserofit florasının axımı əsas Cənubi Afikadan, Popovun [5] “velviçi florası” adlandırdığı mərkəzdən başlanıb və İran, Kiçik və Orta Asiya, Qafqaz ərazilərində güclü növəmələgəlmə prosesinə təkan verib. A.N.Kriştofoviç [4] Mərkəzi Asiya (monqol) mənbəini ən qədim mərkəzlərdən biri sayır. Qrossqeym [2] hesab edir ki, monqol mərkəzinin Cənubi Afrika florası ilə əlaqəsinə baxmayaraq, sonradan Avrasiyada yaranan kserofil florasının əsası burada qoyulmuşdur. Sedum cinsi məhz burada müəyyənləşib və sonradan Avrasiya qitəsini mənimsəmiş cinslərdən biridir. Tetis dənizi tənəzzül etdikcə böyük sahələr boşalır və buraya miqrasiya edən bitkilər uyğunlaşma prosesində partlayış verərək yeni cins və növlərə differensasiya olurdular (təbəqələşirdilər). Bələliklə, burada yeni floristik mərkəzlər yaranırdı. Məhz belə miosendə, monqol mərkəzindən bir qədər cavan olan, İran mərkəzi yaranmışdır [2]. Qafqaz sukkulentlərini göstərilən planda qiymətləndirərək, müsahidə etmək olar ki Sedum cinsində Epeteium seksiyasına aid olan bütün növlərin əmələ gəlməsi Aralıqdəniz vilayəti ilə bağlıdır. Dəniz geriyə çəkildikcə və cins qərbə doğru irəlilədikcə, cinsin kseromorfluğu artırdı. Epeteium seksiyasına cəmləşən və əsasən bir-ikiillik olan növlər cinsdə ən son kserofil istiqamətində gedən təkamülün nümayəndələridir. Bu baxımdan bu seksiyanın növləri Qafqaza cinsin qalan növlərindən daha gec daxil olmuşdur. Əsli Avropadan olan Sempervivum cinsinin nümayəndələri də bu vaxt Qafqaz florasına daxil olublar. Avropa ilə Sedum cinsinin Alba seriyasına (Seda Genuina) aid növlər də əlaqədardırlar. Propontica, İnvolucrata (Seda Genuina seksiyası) seriyaya və Prometheum seksiyasına aid növlərin əsli Ön Asiya ilə əlaqəlidir. Rosularia cinsinin növləri də Ön Asiya regionuna bağlıdırlar və Qafqaz florasına yuxarda qeyd edilən növlərdən əvvəl daxil olmuşlar. Sedum acre növü haqqında da bu sözləri demək olar. Acra seriyasının növlərinə Avrasiya və Amerika qitəsində rast gəlindiyi üçün bu seksiyanı cinsdə ən qədim saymaq olar. 64

Sedum caucasicum növünün ilk formaları Şərqi Asiyada əmələ gəlmişdir. Bu növün daxil olduğu Telephiastrum seksiyanın bütün numayəndələri bu regionda bitir. Görünür ki, bu növün əjdad formaları Aralıqdəniz regionunu məskun edərkən artıq xasmofit idilər. Bu səbəbdən bu növlərin, dəniz reqressiya etdikcə, qərbə miqrasiyası dağ sistemləri ilə - əvvəl Ön Asiyaya, sonradan isə Qafqaza idi. Bununla bərabər sukkulentlərin miqrasiyasını, ümumiyyətlə, kserofit florasının mıqrasiya axımının tərkibində olan proses kimi qəbul etmək lazımdır. Böyük Qafqazda kserofit florasının miqrasiyası üçün şərait gec sarmat reqressiyası zamanı, yəni Qafqaz Kiçik Asiyanın yarımadası olduqdan sonra yaranmışdır [6]. Kiçik Qafqaz və Talış dağlarına isə (Antiqafqaz) sukkulentlər bir qədər tez, Ön Asiyada kserofit florasının formalaşdığı zaman daxil ola bilib. Avropada müəyyənləşmiş növlər Qafqaza bir qədər gec daxil olublar. Tillaea və Umbilicus cinslərinə aid olan iki növ Qafqaza və Ön Asiyaya Avropanın cənubi- qərbindən keçib. Lakin bu növlərin arealları xüsusi analiz tələb edir. Qafqazın sukkulent florasından olan və xaricdə özəyini tutmuş bir çox növlər yeni yerdə (Qafqazda) dəyişməmişlər. Bu növlər üçün yeni ətraf faktorlarının təsiri bitkinin reaksiya normasının çərçivəsindən çıxmamış və orqanizm öz həyatı strukturunu dəyişmədən, yeni mühütə daxili səfərbəylik ehtiyatının hesabına uyğunlaşırdı. Bununla bərabər bəzi növlər dəyişmiş mühütün təsirinə məruz qalaraq yeni formalar törədir və endemik növlərin yaranmasının əsasını qoyur.

Ədəbiyyat 1. Байрамов А.А. Основные черты приспособительной сущности видов рода Sedum. Доклады АН Азерб. ССР, №5, изд. Элм, Баку, 1981. с.52-55. 2. Гроссгейм А.А. Анализ флоры Кавказа. Изд. АзФАН. Баку, 1936, 260 с. 3. Гургенидзе М.З. Кавказские представители рода Sempervivum. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата биологических наук. Тбилиси, 1973. 17 с. 4. Криштофович А.Н. Основные пути развития флоры Азии. Изб. Труды. М., АН СССР, 1959, т.1. с.140-156. 5. Маруашвили Л.И. Основные вопросы позднекайнозойской истории ландшафтов кавказского перешейка. Географический сборник. Изд.АН СССР, М.-Л. 1952. с.5-25. 6. Павлов Н.В., Липшиц С.Ю. Эскиз флористических элементов Сырдарьинского Каратау. Сов. ботаника , №1, Изд. АН СССР, Л., 1934. с.13-42. 7. Попов М.Г. Основы флорогенетики. Изд. АН СССР, М., 1963. 135 с.

Байрамов А.А. СУККУЛЕНТЫ КАВКАЗА И ИХ БОТАНИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ СВЯЗИ Суккуленты Кавказа в основном представлены семейством Crassulaceae. Это семейство включает на Кавказе 5 родов – Sedum (22 вида), Sempervivum (8 видов), Rosularia (4 вида), Tilleae (1 вид), Umbilicus (1 вид). Несколько суккулентных видов из других семейств, сложившихся на Кавказе (Saxifraga cartilaginea) или мигрировавших сюда (Zygophyllum fabago), не отражают общего пути и времени проникновения основной группы на Кавказ. В статье показаны возможные очаги возникновения, пути и время миграции этих видов на Кавказ. Ключевые слова: Кавказ, суккуленты, очаги, возникновение, время, миграция.

Bayramov A.A. SUCCULENTS OF THE CAUCASUS AND THEIR BOTANICAL AND GEOGRAPHICAL RELATIONS. The succulents of the Caucasus are mainly represented by the Crassulaceae family. This family in the Caucasus includes 5 genera – Sedum (22 species), Sempervivum (8 species), Rosularia (4 species), Tilleae (1 species), Umbilicus (species). The article shows the possible foci of occurrence and migration routes of these species in the Caucasus. Keywords: Caucasus, succulents, path, foci, time of occurrence.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 03.12.2018

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 67-71 UOT:58.581.5

EX SİTU ŞƏRAİTİNDƏ BƏZİ NADİR BİTKİLƏRİN BÖYÜMƏ VƏ İNKİŞAFI

İsgəndər E.O., Məsimzadə G.S., Bağırova G.H. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ1004, Bakı, Badamdar yolu, 40 Email: [email protected]

Məqalədə Mərkəzi Nəbatat Bağına introduksiya edilən Azərbaycanın təbii florasında yayılmış 5 növ nadir ağac bitkilərinin böyümə və inkişafı öyrənilmişdir. Tədqiqat işlərinin yekunundan belə nəticəyə gəlinmişdir ki, ex situ şəraitində tədqiq olunan bitkilər normal inkişaf edərək böyüyürlər. Açar sözlər: Azərbaycan, nadir, böyümə və inkişaf, ex situ

Giriş

Tədqiq olunan bitkilərin böyümə və inkişaf prosesinin öyrənilməsi həmin bitkilərdə vegetasiyanın başlanması və qurtarması, onların böyüməsi, çiçəkləməsi və meyvəverməsi ilə bağlı olan bütün həyati prosesləri əhatə edir [2] . Ümumiyyətlə, bitkilərin bioekoloji xüsusiyyətlərinin həm mədəni həm də təbi şəratlərdə müqayisəli şəkildə öyrənilməsi tədqiqatçıların qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biridir. Belə ki, hər hansı bir bitkinin böyümə və inkişafı və vegetasiyanın davam etmə müddəti iqlim amillərindən çox asılıdır [4]. Vaxtı ilə R.I.Şreder ağac bitkilərinin mövsümdən asılı olaraq böyümə və inkişafı vegetasiya ilinin şəraitdən asılılığını müəyyən etmiş və göstərmişdir ki, yağıntının miqdarı ən çox olan aylarda onların gövdə diametri daha çox inkişaf edir [9]. D.I.Tavstolesə görə şam bitkisində yağışlı mövsümlərdə gövdənin eninə böyüməsi sürətlənir, quraqlığın düşməsi ilə böyümə dayanır [9]. Yenidən yağışların başlaması böyüməni davam etdirir. P.B.Raskanova görə isə palıdda gövdənin eninə böyüməsi havanın temperaturundan, nəmliyindən, yağışdan və torpağın nəmlik dərəcəsindən asılı deyil. Lakin yağıntı az olan illərdə böyümə tez başlayıb tez də qurtarır. Şam bitkisin də isə yağışın miqdarının artması onun hündürlüyə böyüməsini sürətləndirir [9]. Bəzi tədqiqatların nəticəsi göstərmişdir ki, yağışlı və mülayim hava şəraiti şabalıdyarpaq palıdda boyatmanı sürətləndirir, isti və quraqlıq isə böyüməni dayandırır [1]. Material və metodika Tədqiqat materiaını Mərkəzi Nəbatat Bağında introduksiya 5 nadir növ (Carpinus geoktschaica Radde-Fomina., Celtis tournofortii Lam., Betula raddeana Trautv., B. microlepis İ.V.Vasil. , Pistacia mutica Fisch. et C.A. Mey.) təşkil etmişdir (4 növ yeni). Tədqiqatın aparılmasında məqsəd yeni şəraitə introduksiya olunmuş tədqiq olunan bitkilərin böyümə və inkişaf prosesini öyrənmək olmuşdur. Tədqiqat işini yerinə yetirərkən çoxalma R.E.Levina [7], Q.N.Zaytsev [5], böyümə və inkişaf A.A.Molçanov və V.V.Smirnov[8], fenoloji müşahidələr Q.N.Zaytsevə [6] görə yerinə yetrilmişdir. Öyrənilən növlər mədəni şəraitdə introduksiya perspektivliyini müəyyən etmək üçün E.O.İsgəndərovun [3] yenidən işlənmiş şkalasından istifadə edilmişdir.Tədqiq olunan bitkilər üzərində mövsümi inkişaf ritmini öyrənmək üçün E.P.Zabrovskiy və b. [9] üsulu əsas götrülmüşdür. Müzakirə və nəticələr Tədqiq olunan bitki toxumlarının cücərməsi ilə ontogenezin virginil dövrünün cücərti mərhələsi başlayır. Bu mərhələ ilə yaşla bağlı olaraq bitkilərdə baş verən böyümə və inkişaf dəyişkənliklərinin müxtəlif şəraitlərdə öyrənilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ağac və kol 67 bitkilərinin cücərtilərinin hər hansı bir şəraitdə morfoloji xüsusiyyətlərinə görə təyin edilməsi vacib məsələlərdən biridir. Təbii şərait yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bitkilərin yaşamaları və genofondlarını qorumaları üçün ən optimal şərait hesab olunur. Lakin kultura şəraitində iqlim amilləri optimaldan maksimum və ya minimum sərhədlərə doğru hərəkət edərək bitkilərin normal inkişafına mə nfi təsir edə biləcək qədər dəyişkən ola bilir. Bu təsir bitkilərin morfoloji orqanlarında bu və ya digər dərəcədə dəyişikliklərin meydana çıxmasına səbəb olur. [2] Məlumdur ki, bitkilər özlərinə məxsus bioloji xüsusiyyətlərini saxlaya bilir, lakin bu xüsusiyyətlər həmişəlik qalmır. Belə ki, bitki bir şəraitdən başqa şəraitə düşdükdə onun həyat funksiyasında, boy vəiş ink afında müəyyən dərəcədə dəyişiklik baş verir. Əgər introduksiya yerinin iqlim şəraiti, bitkinin təbii yayıldığı ərazininkinə uyğun gəlirsə, o zaman introdusentdə çox az və yaxud da heç bir dəyişiklik baş vermir. Ex situ şəraiti ilə in situ şəraiti arasında fərq olduqda isə introduksiya olunmuş bitkilərin vegetasiya müddətində, boy və inkişaf ritmində də bir o qədər fərq əmələ gəlir. Fərqin kəskin olması isə introduksiya perspektivliyinin azalmasına səbəb olur . Ex situ şəraitində böyümə və inkişaf ritmi öyrənilən nadir bitkilərin bioekoloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq böyümə prosesinin başlanması üçün torpağın və havanın müəyyən temperaturda olması lazımdır. Böyümə və inkişaf bitkilərin həyatında əsas rol oynayan ən mühüm proseslərdəndir. Aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, havanın temperaturu və torpaqda olan sorulmuş suyun miqdarı bitkilərdə böyümənin artıb-azalmasına təsir edən əsas amillərdəndir. Azərbaycanda mühafizəyə ehtiyacı olan bütün nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və kol bitkilərinin təbii və mədəni şəraitlərdə müqayisəli olaraq böyümə və inkişaf xüsusiyyətləri müqayisəli şəkildə demək olar ki, tam öyrənilməmişdir. Bunu nəzərə alaraq, tərəfimizdən həmin bitkilərin təbii areallarında və Abşeron yarımadasında böyümə və inkişaf xüsusiyyətləri öyrənilməyə çalışılmışdır. Bunun üçün 2017-ci ildən başlayaraq həm təbiətdə, həm də bitkilərin introduksiya olunduğu Abşeron yarımadasında (AMEA Mərkəzi Nəbatat bağı) topladığımız toxumlardan cücərti almaq məqsədi ilə həmin toxumlar açıq və qapalı şəraitdə payız və yaz aylarında torpağa səpilmişdir. Cücərtilər çıxdıqdan sonra hər on gündən bir ölçmələr aparılmışdır (Şəkil 1,2,3).

a) b) Şək. 1. Betula raddeana (a) və B. microlepis (b) növlərinin cücərtiləri Apardığımız təhlillərin nəticəsi məlum etmişdir ki, Göyçay vələsinin birillik toxmacarı aprel ayının ikinci ongünlüyündən iyul ayının üçüncü dekadasının sonlarına qədər 30,5 sm boy vermişdir. (cəd 1.). Böyüməsi öyrənilən bu birillik toxmacarların böyümə intensivliyinə nəzər saldıqda məlum olmuşdur ki, bitkilərin böyük əksəriyyətində böyümə prosesi may ayını n üçüncü ongünlüyünə kimi intensiv olmuşdur. Tədqiq olunan bitki növlərindən Pistacia mutica aprel ayının ikinci ongünlüyündə böyüməyə başlamış, mayın 3-cü ongünlüyündə isə boy artımı 3,5 sm olmuşdur. May ayının 3-cü ongünlüyündən başlayaraq iyunun sonlarına qədər istiliyin və havanın nisbi nəmliyinin az olması ilə əlaqədar olaraq böyümə zəifləyir. İyunun birinci ongünlüyündən başlayaraq iyulun ikinci ongünlüyünə qədər böyümə zəif davam etmiş və bu dövr ərzində cəmi 2,5 sm artım olmuşdur.Vegetasiyanın sonunda birillik kütyarpaq cücərtisinin illik boyu 6 sm olmuşdur. 68

Aparılan fenoloji müşahidələrin nəticəsi göstərmişdir ki, tədqiq olunan birillik toxumacarların təbiişəraitdə ən intensiv böyümə prosesi aprelin II ongünlüyü ilə mayın II ongünlüyü arasında baş verir. Bu artım, illik boy artımının təxminən yarısına bərabər olur.

a) b) Şək. 2. Betula microleps (a) və Betula raddeana (b) növlərinin birillk cücərtiləri (in situ)

a) b) Şək. 3.Celtis tournofortii (a) Carpinus geoktschaica (b) növlərinin birillk cücərtiləri (ex situ)

Ex situ şəraitindəki ikiillik bitkilərin böyümə dinamikasını in situ şəraitindəki növlərlə müqayisəli olaraq öyrənərkən məlum olmuşdur ki, birinci ildən fərqli olaraq ikinci ildə in situ şəraitdəki toxmacarların böyümə dinamikası daha intensiv olur. Aparılan fenoloji müşahidələrin nəticəsində məlum olmuşdur ki, mədəni şəraitdə iki illik kütyarpaq püstə toxumacarının boyu 27 sm olduğu halda təbii şəraitdə bu artım 31 sm olmuşdur (cədvəl 1). Aparılan təhlillərin nəticəsindən məlum olmuşdur ki, bitkilərin böyümə və inkişafı onların bioloji xüsusiyyətləri ilə yanaşı iqlim amillərindən də asılıdır. Yəni tədqiq edilən bitkilərin yayıldıqları təbii şərait ex situ şəraitindən nə qədər çox fərql ənərsə, o zaman tədqiq olunan bitki növünün böyümə prosesi bir o qədər zəifləyər və bu zaman həmin bitki növünə aqrotexniki tədbirlərin həyata keçrilməsinə ehtiyac duyular. Tədqiqatın yekununda müəyyən olunmuşdur ki, tədqiq olunan bitkilər içərisində ən zəif böyüyən kütyarpaq püstə ,intensiv böyüyən isə Göyçay vələsi və Tournefor dağdağanıdır (cədvəl 1.) Beləliklə, aparılan tədqiqatın nəticəsindən məlum olmuşdur ki, ex situ şəraitində tədqiq olunan bitkilər normal inkişaf edərək böyüyürlər. Bu da ona əsas verir ki, təbii şəraitdə tədqiq olunan bitkilərin areallarının kiçilməsi və nadirlik statusunun alınması həmin bitkilərin bioloji xüsusiyyəti ilə əlaqədar deyildir.

Cədvəl 1.Ex situ şəraitindəki 1 və 2 illik toxmacarların böyümə dinamikası

İllik Böy-nin Sıra Aprel May İyun İyul Avqust Sentyabr boy davam Böyümənin Növlərin adı Yaşı № artımı, müddəti I II III I II III I II III I II III I II III I II sm (gün) başl. sonu 1. 1 - 2,03,5 2,5 3,5 5,0 4,5 4,5 4,0 2,0 1,0 0,5- - - - 33 85 21.04 16.07 Betula raddeana 2 ‐ 0,5 3,5 4,0 3,5 4,0 4,0 4,5 3,0 2,5 2,0 1 - - - - 36,5 92 9.04 9.07

2. 1 - 2,03,0 2,0 3,0 6,0 4 4,03,5 2,5 1,5 0,5- - - - - 32 91 19.04 20.07 B. microlepis 2 - 2,5 3,5 3,0 4,0 5,0 3,5 4,5 3,0 2,0 1,5 ------33,0 92 9.04 9.07

3. 1 1,5 2,5 2,0 3,0 6,0 7,0 4,5 2,0 1,0 1,5 1,0 0,5- - - - - 32,5 89 18.04 17.07 Celtis tournofortii 2 - 1,0 1,5 4,0 7,0 8,0 8,5 5,0 4,0 3,0 1,0 1,5 0,5 - - - - 45,0 117 12.04 9.08

4. 1 - 2,03,0 2,0 3,0 6,0 4 4,52,5 1,5 1,0 1,0- - - - - 30,5 97 14.04 21.07 Carpinus geoktschaica 2 - 1,01,5 4,0 7,0 12,0 11,0 4,0 2,5 2,0 - 1,01,0 - - - 47,0 109 17.04 6.08

5. 1 - 1,0 0,5 1,0 0,5 0,5 0,2 0,3 0,7 0,8 0,5 ------6,0 78 24.04 12.07 Pistacia mutica 2 ‐ 2,0 2,5 2,0 4,0 3,0 3,0 1,5 3,0 4,0 2,0 ------27,0 118 4.04 22.07

Ədəbiyyat

1. İsgəndər E.O., Sadıqova N.A. Bitki ekologiyası, Bakı: Bakı Universiteti nəşr., 2018, 352 s 2. Qurbanov M.R.,İsgəndər E.O. Azərbayvanın nadir oduncaqlı bitkilərinin bioekologiyası , çoxaldılması və mühafizəsi,Bakı,”Təhsil” EİM,2015, 256 s. 3. Искендеров Э.О.Оценка перспективности интродукции редких и исчезающих древесных видов Кавказа в условиях Апшерона // Бюлл. ГБС М.:Наука, 1993, вып. 169, с.8-11 4. Курбанов М.Р., Искендер Э.О. Изучение и сохранение редких и исчезающих древесных растений Азербайджана в ex situ и in situ // Вестник Киевского НУ им. Т.Шевченко, сер. интродукция и сохранение растительного разнообразия, 2009, с. 138-139 5. Зайцев Г.Н. Логический анализ всхожести семян // Бюлл. ГБС, 1981, вып. 122, с. 74- 80 6. Зайцев Г. Н. Фенологиядревесных растений. М.:Наука, 1981, с . 119 7. Левина Р.Е. Вопросы биологии семенного размножения. Ульяновск: Гос. Пед. Ин- т, 1981а, 139 с. 8. Молчанов А.А., Смирнов В.В . Методика изученя прироста древесных растений.М.:Наука, 1967, 95с. 9. Odum E.P.Fundamentalis of ecology, 3rd ed. W.B.Saunders:Philadelphia, 1971, XIV, 574 p.

Искендеров Э.О., Масимзаде Г.С., Багирова Г.Х. РОСТ И РАЗВИТИЕ НЕКОТОРЫХ РЕДКИХ РАСТЕНИЙ В УСЛОВИЯХ EX SİTU В статье изучено рост и развитие распространенных в естественной флоре Азербайжанана 5 видов редких древесных растений интродуцированных в Центральный Ботанический Сад. В результате выявлено, что исследуемые растения в условиях ex situ имеют нормальный рост и развитие. Ключевые слова: Азербайджан, редкий, рост и развитие, ex situ

Iskender E.O., Masimzade G.S., Bagirova G.H. GROWTH AND DEVELOPMENT OF SOME RARE PLANTS IN THE EX SİTU CONDITIONS İn the article presented results of the growth and development of 5 species of rare woody plants introduced into the Central Botanical Garden in the natural flora of Azerbaijan. As a result, it was revealed that the studied plants under ex situ conditions have normal growth and development. Keywords: Azerbaijan, rare,growth and development, ex situ

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 14.IX.2018

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 72-81

UOT: 635.95:581.52 (477.60)

ABŞERONDA ÖRTÜLÜ ŞƏRAİTDƏ CACTACEAE JUSS. FƏSİLƏSİNİN BƏZİ NÖVLƏRİNİN FENOLOGİYASI

Təhməzova D.N., *Qasımov Ş.N. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, AZ1000, Bakı, Ü.Hacıbəyov, 34 *AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ1004,Bakı, Badamdar yolu, 40 Email: [email protected]

Məqalədə Cactaceae Juss. fəsiləsinin Abşeronda örtülü şəraitə introduksiya olunmuş 53 növünün fenologiyası öyrənilmişdir. Aparılmış fenoloji müşahidə zamanı yeni zoğların və seqmentlərin əmələ gəlməsi, qönçələmə (başlaması, qutarması), çiçəkləmə fazası (başlaması, kütləvi, qutarması), meyvələrin əmələ gəlməsi və yetişməsi, eləcə də vegetasiyanın qutarması qeydə alınmışdır. Alınmış nəticələrə görə öyrənilən növlər örtülü şəraitdə müvəffəqiyyətlə böyüyür və inkişaf edirlər. Eyni zamanda müəyyən edilmişdir ki, vegetasiyanın başlaması, davam etmə müddəti və qutarması ilə becərilmə şəraitinin temperaturu arasında birbaşa asıllıq mövcuddur. Cactaceae fəsiləsinin öyrənilən növləri daxili interyerlərin fitodizayında perspektivli bitkilər kimi geniş istifadə edilə bilər. Açar sözlər. Cactaceae Juss., örtülü şərait, introduksiya, fenologiya, temperatur rejimi

Giriş

Kaktus (Cactaceae Juss.) fəsiləsinin növləri dəniz səviyyəsindən 100 metrdən 3500 metrə qədər olan yüksəkliklərdə yerləşən And vilayətinin neotropika bitkilər aləmində və Pataqon vilayətinin Holantarktida bitkilər aləmində yayılıbdır [2,3,12,13,14,17]. Fəsilənin taksonomik tərkibiendemik növlərlə zəngindir. Kaktus növləri daxili interyerlərin yaşıllaşdırılmasında, qış bağlarında mikrolandşaft ekspozisiyalarının yaradılmasında istifadə edilən az tələbkar və uzun müddət bolluca çiçəkləyən bitkilərdir [10,11]. Bu bitkiləri daxili interyerlərin yaşıllaşdırılmasında istifadəyətövsüyə edərkən onların becərilməsinin və uzun müddətli dekorativlik effektininəldə edilməsi üçün ən əlverişli mühit faktorlarının diapazonunu bilmək vacibdir [4,5]. Abşeronda örtülü şəraitdə Kaktus fəsiləsinin bəzi növlərinin fenologiyasının öyrənilməsi onların dekorativlik dövrünün təyin edilməsinə və fitodizayində istifadə üçün ən perspektivlilərinin müəyyənləşdirilərək tövsüyə edilməsinə imkan verir [1,4,15,16].

Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri

Tədqiqatın məqsədi – örtülü şəraitdə Cactaceae fəsiləsininbəzi növlərini fenoloji tədqiq etməklə onların yeni şəraitə uyğunlaşmasının geniş reaksiya normasını üzə 72

çıxartmaqdır. Tədqiqatın vəzifələri: 1) örtülü şəraitdə fenoloji müşahidə əsasında fəsilənin öyrənilən növlərinin mövsümi inkişaf ritmini üzə çıxartmaq; 2) ən böyük ekoloji plastikliyə malik olan dekorativ növlərin seçilməsidir.

Tədqiqatın obyekti və metodikası

Tədqiqatlar 2013-2017-cı illər ərzində AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının oranjereyalarında və istixanasında aparılmışdır. Tədqiqat obyekti kimi Cactaceae fəsiləsinin 53 növü öyrənilmişdir: Peireskia aculeata Mill., Opuntia aciculate Griffiths, Op. Anahuacensis Griffiths, Op. Bentonii Griffiths, Op. Camanchica (Engelm.&J.M. Bigelow) L.D. Benson, Op. Dulcis Engelm., Op. Engelmannii Salm-Dyck, Op. Humifusa Raf., Op. Leucotricha DC., Op. Linguiformis Griffiths, Op. Lindheimeri Engelm., Op. Littoralis (Engelm.) Cockerell, Op. Macracantha Griseb., Op. Maxima Mill., Op. Monacantha Haw., Op. Phaeacantha Engelm., Op. Polyacantha Haw., Op. Rufida Engelm., Op. Stricta (Haw.) Haw., Op. Sulphurea Gillies ex Salm-Dysk, Op. Undulate Griffiths, Op. Vulgaris Mill. Astrophytum capricorne (A. Dietr.) Br.&R., myriostigma Lem., myriostigma Lem. var. quadricostatum (H. Moeller) Borg, Cereusperuvianus (L.) Mill., C. forbesii Otto, Cleistocactus smaragdiflorus F.A.C. Weber.&R., Echinopsis mirabilis Speg., Ech. oxygona (Link) Zucc. Ex Pfeiff., Echinocereus subinermis Salm-Dyck ex Scheer, E. viridiflorus Engelm., Echinocactus parryi Engelm., E. ingens Zuccarini ex Pfeiffer, Gymnocalycium gibbosum (Haw.) Pfeiff., Mammillaria crucigera Mart.&Otto, M. prolifera (Mill.) Haw., Melocactus violaceus Pfeiff., Notocactus magnificus (F.Ritter) Krainz, Parodia mammulosa (Lem.) N.P. Taylor P. mammulosa (Lem.) N.P. Taylor var. “Orthacanthus”, P. magnifica (F.Ritter) F.H. Brand, P. erinacea (Haw.) N.P. Taylor, P. concinna (Monv.) N.P. Taylor, P. concinna (Monv.) N.P. Taylor var. tabularis, Rebutia minuscula K. Schum.var. senilis (Backeb.) Simon, R. minuschula K. Schum., R. neocumingii (Backeb.) D.R. Hunt, Schlumbergera truncate (Haw.) Moran, Stenocactus phyllacanthus A. Berger, St. vaupelianus (Werderm.) F.M. Knuth, St. crispatus A. Berger, Turbinicarpus gautii (L.D. Benson) A.D. Zimmerman Tədqiq olunan növlər üzərində aparılan fenoloji müşahidələrdə Botanika bağlarında istifadə olunan standart fenoloji müşahidə metodundan istifadə olunmuşdur [6]. Fenoloji müşahidələr oranjereya və istixanalarda dibçəyə əkilmiş kaktus növlərinin anac bitkilərinin üzərində aparılmışdır [7,8]. Bu zaman əsasən yeni zoğların və seqmentlərin əmələ gəlməyə başlaması, qönçələmə fazası (başlaması, qutarması), çiçəkləmə fazası (başlaması, kütləvi, qutarması), meyvələrin əmələ gəlməsi və yetişməsi, eləcə də vegetasiyanın qutarması (sakitlik dövrünün başlaması) qeydə alınmışdır. Fenoloji müşahidələr çiçəkləmə dövrünə qədər 2-3 gündən bir, çiçəkləmə dövründə isə hər gün aparılmışdır. Aparılan müşahidələr zamanı kaktusun öyrənilən növlərinin vegetasiyasına havanın temperaturunun təsiri nəzərə alınmışdır. Kaktusların yaş dövrləri A.A. Uranova [9] görə verilmişdir. Kaktus fəsiləsinə aid növlərin tədqiq olunan bütün fərdiləri inkişafın generativ dövrünün (g) yetkin-generativ fazasında olmuşdurlar.

Tədqiqatın nəticələri və onların müzakirəsi

Orqanizmlərin reaksiya diapazonunun və onların ekoloji plastikliyinin təyini zamanı aşağıdakı optimal kriteriyalar nəzərə alınmışdır: vegetasiyanın virginil və generativ dövrlərinin davam etmə müddəti, eyni zamanda bəzi morfoloji parametirlər – zoğların və seqmentlərin illik böyüməsi və diametri. Aparılan fenoloji müşahidənin nəticələrinə görə

73 kaktus fəsiləsinin bütün öyrənilən növləri vegetasiyanın başlamasına, onun davam etmə müddətinə, həmçinin zoğların illik böyüməsinə və diametrinə görə bir-birindən müəyyən qədər fərqlənirlər. Fenoloji müşahidələr zamanı alınmış nəticələrdən göründüyü kimi (Cədvəl 1) kaktusun müşahidə olunan növləri örtülü şəraitdə (oranjereya və istixana) bütün il boyu vegetasiya edir. Bu zaman bəzi növlərdə yeni zoğların və seqmentlərin əmələ gəlməsi, gövdənin böyüməsi fevral ayında (Parodia mammulosa, P. mammulosa var. “Orthacanthus”, P. magnifica, P. erinacea, P. concinna, P. concinnavar. tabularis, Rebutia minuscula, R. minuscula var. senilis, R. neocumingii, Opuntia camanchica, Op. engelmannii, Op. linguiformis, Op. maxima, Op. monacantha, Op. polyacantha, Op. sulphurea, Op. undulate), digərlərində isə mart ayında baş verir. Opuntia cinsinin öyrənilən bəzi növlərində qönçələmə fazası yeni seqmentlərin əmələ gəlməsi ilə demək olar ki, eyni vaxtda başlayır və bu proses bəzi növlərdə onların bioloji xüsusiyyətindən asılı olaraq 2-4 gündən sonra meydana gəlir. Örtülü şəraitdə Opuntia camanchica, Op. engelmannii, Op. linguiformis, Op. maxima, Op. monacantha, Op. polyacantha, Op. sulphurea, Op. undulate növlərində qönçələmənin başlaması fevral ayının ikinci dekadasında, havanın orta aylıq temperaturu 21-230C olduğu zaman, qalan növlərdə isə (Echinocactusparryi, E. ingens, Melocactus violaceus, Notocactus magnificus, Op. aciculate, Op. anahuacensis, Op. bentonii, Op. dulcis, Op. humifusa, Op. leucotricha, Op. lindheimeri, Op. littoralis, Op. macracantha, Op. phaeacantha, Op. rufida, Op. stricta, Op. vulgaris) qönçələmə mart ayının ikinci və üçüncü dekadalarında, havanın orta aylıq temperaturu 22-250C olduğu zaman başlayır. Cleistocactus smaragdiflorus, Parodia mammulosa, P. mammulosa var. “Orthacanthus” növlərində qönçələmənin başlaması may ayının birinci dekadasında, havanın orta aylıq temperaturu 21- 250C olduğu zaman, qalan növlərdə isə (P. magnifica, P. erinacea, P. concinna, P. concinna var. tabularis, Rebutia minuscula, R. minuscula var. senilis, R. neocumingii,Stenocactus phyllacanthus, St. vaupelianus, St. crispatus) may ayının ikinci və üçüncü dekadasında, havanın orta aylıq temperaturu 22-250C olduğu zaman başlayır. Echinopsis mirabilis, Ech. oxygona, Turbinicarpus gautii növlərində qönçələmənin başlaması iyun ayının ikinci və üçüncü dekadasında, havanın orta aylıq temperaturu 22-250C olduğu zaman başlayır. Mammillaria crucigera, M. prolifera, Peireskia aculeata növlərində qönçələmənin başlaması iyul ayının üçüncü dekadasında,havanın orta aylıq temperaturu 23- 260C olduğu zaman başlayır. Astrophytum capricorne, A. myriostigm, A. myriostigma var. quadricostatum növlərində qönçələmənin başlaması avqust ayının ikinci dekadasında, havanın orta aylıq temperaturu 25-290C olduğu zaman başlayır.Echinocactusingens, Melocactus violaceus, Op. engelmannii, Op. linguiformis, Op. macracantha, Op. maxima, Op. monacantha, Op. phaeacantha, Op. polyacantha, Op. stricta, Op. sulphurea, Op. undulate, Op. vulgaris növlərində kütləvi qönçələmə mart ayının ikinci və üçüncü dekadalarında, Op. aciculate, Op. anahuacensis, Op. bentonii, Op. dulcis, Op. humifusa növlərində aprel ayının birinci dekadasında, Echinocactusparryi, Notocactus magnificus, Gymnocalycium gibbosum, Op. camanchica, Op. leucotricha, Op. lindheimeri, Op. littoralis, Op. rufida növlərində aprel ayının ikinci və üçüncü dekadasında, Cereus peruvianus, C. forbesii, Echinocereus subinermis növlərində may ayının birinci dekadasında, Cleistocactus smaragdiflorus, Echinocereus viridiflorus, Parodia mammulosa, P. mammulosa var. “Orthacanthus”, P. magnifica, P. erinacea, P. concinna, P. concinna var. tabularis növlərində may ayının ikinci və üçüncü dekadasında, Rebutia neocumingii, Stenocactus phyllacanthus, St. vaupelianus, St. crispatus növlərində iyun ayının birinci dekadasında, R. minuschula, Rebutia minuscula var. senilis növlərində iyun ayının ikinci dekadasında başlayır. 74

Melocactus violaceus, Op. engelmannii, Op. phaeacantha, Op. stricta növlərində çiçəkləmə fazası aprel ayının birinci dekadasında, Op. linguiformis və Op. monacantha növlərində aprel ayının ikinci dekadasında, Echinocactusingens,Notocactus magnificus, Op. camanchica, Op. dulcis, Op. humifusa, Op. leucotricha, Op. lindheimeri, Op. littoralis,Op. macracantha, Op. maxima, Op. polyacantha, Op. sulphurea, Op. undulate, Op. vulgaris növlərində aprel ayının üçüncü dekadasında,Gymnocalycium gibbosum, Opuntia aciculate, Op. anahuacensis, Op. bentonii növlərdə may ayının birinci dekadalarında, Cereusperuvianus, C. forbesii, Echinocereus subinermis, E. viridiflorus, Echinocactus parryi, Op. rufida, Parodia mammulosa, P. mammulosa var. “Orthacanthus”, P. magnifica, P. erinacea, P. concinna, P. concinna var. tabularis növlərində may ayının ikinci və üçüncü dekadalarında, Cleistocactus smaragdiflorus növündə iyun ayının birinci dekadasında, R. minuschula, R. minuscula var. senilis, R. neocumingii, Stenocactus phyllacanthus, St. vaupelianus, St. crispatus növlərində iyun ayının ikinci və üçüncü dekadasında, Turbinicarpus gautii növündə iyul ayının üçüncü dekadasında, Echinopsis mirabilis, Ech. oxygona, Mammillaria crucigera, M. prolifera növlərində avqust ayının birinci dekadasında, Astrophytum capricorne, A. myriostigma növlərində avqust ayının üçüncü dekadasında, A.myriostigma var. quadricostatum vəPeireskiaaculeata növlərində sentyabr ayının birinci və ikinci dekadalarında, Schlumbergera truncate növündə isə oktyabr ayının ikinci dekadasında başlayır. Parodia mammulosa, P. mammulosa var. “Orthacanthus”, P. concinna var. tabularis növlərində kütləvi çiçəkləmə may ayının üçüncü dekadasında, Cereusperuvianus, P. magnifica, P. erinacea, P. concinna, növlərində iyun ayının birinci dekadasında, C. forbesii, Cleistocactuss maragdiflorus, Echinocereus subinermis, E. viridiflorus,Echinocactus parryi,Gymnocalycium gibbosum, Op. engelmannii, Op. leucotricha, Op. linguiformis, Op. macracantha, Op. monacantha, Op. rufida, Op. vulgaris, Stenocactus phyllacanthus, St. vaupelianus, St. crispatus növlərində kütləvi çiçəkləmə iyun ayının ikinci və üçüncü dekadalarında, E. ingens, Op. aciculate, Op. anahuacensis, Op. bentonii, Op. dulcis, Op. humifusa, R. minuschula, R. minuscula var. senilis, R. neocumingiinövlərində iyul ayının birinci dekadasında, Melocactus violaceus,Notocactus magnificus, Op. camanchica, Op. littoralis, Op. maxima, Op. phaeacantha, Op. polyacantha, Op. stricta, Op. sulphurea, Op. undulate növlərində iyul ayının üçüncü dekadasında, Op. lindheimeri və Turbinicarpus gautii növlərində avqust ayının birinci dekadasında, Echinopsis mirabilis, Ech. oxygona, Mammillaria crucigera, M. prolifera növlərində avqust ayının ikinci və üçüncü dekadasında, Astrophytum capricorne, A. myriostigma, A.myriostigma var. quadricostatum növlərində sentyabr ayının birinci və ikinci dekadasında, Peireskia aculeata növündə oktyabr ayının birinci dekadasında orta aylıq 25- 280C temperaturda qeydə alınmışdır, Schlumbergera truncate növündə isə noyabr ayının birinci dekadasında orta aylıq 24-260C temperaturda qeydə alınmışdır. Çiçəkləmə dövrü Cereus peruvianus, Stenocactus phyllacanthus, St. vaupelianus, St. crispatus növlərində iyun ayının üçüncü dekadasında, C. forbesii,Cleistocactus smaragdiflorus, Echinocereus subinermis, E. viridiflorus növlərində iyul ayının birinci və ikinci dekadasında, Echinopsis mirabilis, Ech. oxygona, Mammillaria crucigera, Turbinicarpus gautii növlərində avqus ayının ikinci dekadasında,Gymnocalycium gibbosum, M. prolifera, Notocactus magnificus, Op. camanchica, Op. leucotricha, Op. rufida növlərində əsasən sentyabr ayının birinci dekadasında, Astrophytum capricorne, A. myriostigma, Echinocactusparryi, Op. lindheimeri, Op. littoralis, Op. macracantha, Op. maxima, Op. monacantha, R. minuschula, R. minuscula var. senilis, R.

Cədvəl 1 Abşeronda örtülü şəraitdə Cactaceae fəsiləsininbəzi növlərinin fenofazaları

Yeni zoğların Qönçələmə Çiçəkləmə Meyvənin № Növlərin adı və seqmentlərin əmələ Meyvənin əmələ gəlməyə Başla. Kütlə. Başla. Kütlə. Qutar. gəlməsi yetişməsi başlaması 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1. Astrophytum capricorne 20.III 15.VIII 25.VIII 27.VIII 09.IX 17.IX - - 2. A. myriostigma 18.III 14.VIII 24.VIII 29.VIII 06.IX 19.IX - - 3. A. myriostigma var. quadricostatum 19.III 16.VIII30.VIII 10.IX 15.IX 24.IX - - 4. Cereusperuvianus 19.III 28.IV 07.V 27.V 10.VI 30.VI 10.VII 16.IX 5. C. forbesii 19.III 28.IV 09.V 30.V 13.VI 02.VII 12.VII 18.IX 6. Cleistocactus smaragdiflorus 20.III 07.V 23.V 04.VI 18.VI 06.VII - - 7. Echinopsis mirabilis 15.III 15.VI 05.VII 07.VIII 15.VIII 23.VIII 30.VIII 15.IX 8. Ech. Oxygona 16.III 15.VI 06.VII 10.VIII 19.VIII 26.VIII 02.IX 18.IX 9. Echinocereus subinermis 17.III 18.IV 10.V 30.V 22.VI 14.VII 24.VII 17.IX 10. E. viridiflorus 17.III 19.IV 12.V 30.V 24.VI 15.VII 25.VII 16.IX 11. Echinocactus parryi 18.III 20.III 23.IV 18.V 30.VI 11.IX 20.V 02.XI 12. E. ingens 18.III 22.III 31.III 30.IV 01.VII 21.X 02.V 04.XI 13. Gymnocalycium gibbosum 21.III 14.IV 28.IV 07.V 28.VI 06.IX 28.X 06.Xİ 14. Mammillaria crucigera 25.III 25.VII 29.VII 03.VIII 14.VIII 30.VIII 16.IX 28.X 15. M. prolifera 25.III 23.VII 27.VII 03.VIII 15.VIII 02.IX 18.IX 30.X 16. Melocactus violaceus 15.III 18.III 31.III 10.IV 31.VII 09.X 11.IV 10.IX 17. Notocactus magnificus 17.III 19.III 13.IV 22.IV 28.VII 06.IX 23.IV 05.XI 18. Opuntia aciculata 15.III 18.III 07.IV 02.V 05.VII 18.X 04.V 14.X 19. Op. anahuacensis 14.III 18.III 09.IV 03.V 08.VII 19.X 06.V 15.X 20. Op. bentonii 15.III 19.III 08.IV 04.V 07.VII 19.X 05.V 14.X 21. Op. camanchica 14.II 17.II 15.IV 28.IV 31.VII 07.IX 28.IV 05.XI 22. Op. dulcis 18.III 23.III 05.IV 30.IV 04.VII 20.X 03.V 05.XI 23. Op. engelmannii 14.II 16.II 11.III 10.IV 13.VI 14.X 12.IV 05.X 24. Op.humifusa 10.III 14.III 04.IV 30.IV 03.VII 15.X 30.IV 12.X Cədvəl 1-in ardı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 25. Op. leucotricha 19.III 20.III 27.IV 29.IV 30.VI 06.IX 25.IV 06.XI 35. Op. stricta 18.III 23.III 28.III 05.IV 23.VII 16.X 05.V 28.X 36. Op. sulphurea 17.II 18.II 23.III 22.IV 31.VII 24.IX 26.V 17.XI 37. Op. undulate 18.II 19.II 23.III 25.IV 30.VII 21.X 26.IV 16.XI 38. Op. vulgaris 18.III 19.III 28.III 24.IV 30.VI 05.X 25.IV 06.Xİ 39. Parodia mammulosa 20.II 10.V 16.V 21.V 30.V 06.X 27.IV 25.IX 40. P. mammulosa var. “Orthacanthus” 19.II 09.V 15.V 20.V 29.V 03.X 25.IV 23.IX 41. P. magnifica 20.II 21.V 25.V 30.V 04.VI 05.X 10.VI 05.X 42. P. erinacea 19.II 20.V 25.V 30.V 05.VI 07.X 15.VI 29.IX 43. P. concinna 20.II 15.V 20.V 26.V 02.VI 15.X 16.VI 27.IX 44. P. concinna var. tabularis 21.II 14.V 20.V 25.V 31.V 29.IX 17.VI 28.IX 45. Pereskia aculeata 25.III 25.VII 15.VIII 20.IX 05.X 28.X 16.XI 15.II 46. Rebutia minuscula 23.II 22.V 12.VI 22.VI 05.VII 12.IX 19.X 06.XI 47. Rebutia minuscula var. senilis 24.II 21.V 11.VI 20.VI 03.VII 12.IX 20.X 05.XI 48. R. neocumingii 23.II 23.V 10.VI 19.VI 04.VII 13.IX 22.X 06.XI 49. Schlumbergera truncate 25.III 28.IX 08.X 18.X 10.XI 07.XII - - 50. Stenocactus phyllacanthus 16.III 25.V 05.VI 11.VI 14.VI 20.VI 22.VIII 19.IX 51. St. vaupelianus 18.III 24.V 06.VI 13.VI 17.VI 22.VI 23.VIII 20.IX 52. St. crispatus 17.III 23.V 04.VI 12.VI 15.VI 21.VI 21.VIII 19.IX 53. Turbinicarpus gautii 17.III 24.VI 05.VII 27.VII 08.VIII 19.VIII 27.IX 19.X

neocumingii növlərində sentyabr ayının ikinci dekadasında, A.myriostigma var. quadricostatum, Op. sulphurea, P. concinna var. Tabularis növündə sentyabr ayının üçüncü dekadasında, E. ingens,Melocactus violaceus, Op. aciculate, Op. anahuacensis, Op. bentonii, Op. dulcis, Op. engelmannii, Op. humifusa, Op. linguiformis, Op. phaeacantha, Op. polyacantha, Op. stricta, Op. vulgaris, Parodia mammulosa, P. mammulosa var. “Orthacanthus”, P. magnifica, P. erinacea, P. concinna növlərində oktyabr ayının birinci və ikinci dekadasında, Peireskiaaculeata, Op. undulate növündə oktyabr ayının üçüncü dekadasında, Sch. truncate növündə isə dekabr ayının üçüncü dekadasında qutarır. Meyvələrin əmələ gəlməsi Melocactus violaceus, Op. engelmannii, Op. linguiformis, Op. monacantha, Op. phaeacantha növlərində aprel ayının birinci və ikinci dekadasında, Notocactus magnificus, Op. camanchica, Op. humifusa, Op. leucotricha, Op. lindheimeri, Op. littoralis, Op. macracantha, Op. maxima, Op. polyacantha, Op. undulate, Op. vulgaris, P. mammulosa, P. mammulosa var. “Orthacanthus” növlərində aprel ayının üçüncü dekadasında, E. ingens, Op. aciculate, Op. anahuacensis, Op. bentonii, Op. dulcis, Op. stricta növlərində may ayının birinci dekadasında, Echinocactusparryi, Op. rufida növlərində may ayının ikinci dekadasında, Op. sulphurea növündə isə may ayının üçüncü dekadasında,P. magnifica, P. erinacea, P. concinna, P. concinna var. tabularis növlərində iyun ayının birinci və ikinci dekadasında, Cereusperuvianus, C. forbesii növlərində iyul ayının birinci və ikinci dekadasında,Echinocereus subinermis, E. viridiflorus növlərində iyul ayının üçüncü dekadasında, Echinopsis mirabilis, St. phyllacanthus, St. vaupelianus, St. crispatus növlərində avqust ayının üçüncü dekadasında, Ech. oxygona növündə sentyabr ayının birinci dekadasında, Mammillaria crucigera, M. prolifera, Turbinicarpus gautiinövlərində sentyabr ayının ikinci və üçüncü dekadalarında, Gymnocalycium gibbosum, R. minuschula, R. minuscula var. senilis, R. neocumingii növlərində oktyabr ayının ikinci və üçüncü dekadalarında, Peireskiaaculeata növündə isə noyabr ayının ikinci dekadasında orta aylıq 16-180C temperaturda qeydə alınmışdır. Meyvələrin yetişmə fazası Melocactus violaceus növündə sentyabr ayının birinci dekadasında, Cereus peruvianus, C. forbesii, Echinopsis mirabilis, Ech. oxygona, Echinocereus subinermis, E. viridiflorus, Parodia mammulosa, P. mammulosa var. “Orthacanthus”, P. erinacea, P. concinna, P. concinna var. tabularis, Stenocactus phyllacanthus, St. vaupelianus, St. crispatus növlərində sentyabr ayının ikinci və üçüncü dekadasında, Op. aciculate, Op. anahuacensis, Op. bentonii, Op. engelmannii, Op. humifusa, Op. linguiformis, Op. macracantha, Op. phaeacantha, P. magnifica, Turbinicarpus gautii növlərində oktyabr ayının birinci və ikinci dekadalarında, Mammillaria crucigera, M. prolifera, Op. rufida, Op. stricta növlərində oktyabr ayının üçüncü dekadasında, Echinocactusparryi, E.ingens, Gymnocalycium gibbosum, Notocactus magnificus, Op. camanchica, Op. dulcis, Op. leucotricha, Op. maxima, Op. vulgaris, R. minuschula, R. minuscula var. senilis, R. neocumingii növlərində noyabr ayının birinci dekadasında, Op. lindheimeri, Op. littoralis, Op. monacantha, Op. polyacantha, Op. sulphurea, Op. undulate növlərində noyabr ayının ikinci və üçüncü dekadasında, Peireskia aculeata növündə isə fevral ayının ikinci dekadasında, qeydə alınmışdır. Astrophytum capricorne, A. myriostigma, A.myriostigma var. quadricostatum, Cleistocactus smaragdiflorus, Schlumbergera truncate növləri oranjereya şəraitində meyvə əmələ gətirmirlər. Bu zaman oranjereya və istixanalarda havanın orta aylıq temperaturu 18-220C təşkil etmişdir. Aparılmış dördillik fenoloji müşahidələr göstərdi ki, bizim Abşeronda örtülü şəraitdə öyrəndiyimiz kaktusların bütün növlərində vegetasiya dövrü demək olar ki, bütün il boyu davam edir. Belə ki, örtülü şəraitdə qönçələmə fazası fevral ayından aprel ayına qədər,çiçəkləmə fazası aprel ayından oktyabr ayına qədər,meyvələrin əmələ gəlməsi fazası aprel ayından noyabr ayına qədər davam edir. Meyvələrin yetişməsi isə noyabr ayının sonunda qutarır və bundan sonra onların böyümə və inkişafıında nisbi sakitlik dövrü başlayır. Beləliklə, yeni introduksiya şəraitində vegetasiyanın başlama müddəti, vegetasiya dövrünün davam etmə müddəti, qönçələmə, çiçəkləmə fazalarının uzunluğu və zoğların illik artımı və diametrinin morfoloji parametrlərinin böyüməsi ilə temperatur və işıq arasında birbaşa ə laqənin

mövcud olması haqqında fikir söyləmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiq olunan növlərin bütün bitkiləri Mərkəzi Nəbatat Bağının oranjereyalarında tamamilə eyni mühit şəraitində olmasına baxmayaraq, əsas fenoloji fazaların başlamasının müxtəlif müddətlərinə malik olmuşlar. Buisəöyrənilən növlərin təbii bitdiyi ekoloji-iqlim şəraitinin müəyyənləşdirdiyi genetik determinizm xüsusiyyətləri ilə izah edilə bilər. Buna görə də hesab edirik ki, öyrənilən növlərin introduksiyası zamanı onların arealı daxilində təbii-iqlim xüsusiyyətlərini xarakterizə etmək məqsədəuyğundur. Bitkilərin mühit şəraitinə reaksiya normasının genişliyi bitdiyi mühitin ekoloji faktorlarının diapazonundan çox asılıdır. Belə ki, bitkilərin təbii bitdiyi yerin ekoloji faktorlarının diapazonu nə qədər geniş olarsa, onların ekoloji plastikliyi bir o qədər çox olar, o cümlədən becərildiyi kultura şəraitindədə. Müəyyən edilmişdir ki, Mərkəzi Nəbatat Bağında becərilmə şəraitinin hava temperaturunun yuxarı və aşağı sərhədləri bitkilərin təbii bitdikləri yerin ekoloji faktorlarının diapazonunun çərçivəsinə girir. Alınmış nəticələr təsdiq edir ki, öyrənilən növlər MNB-dakı becərilmə şəraitinin hava temperaturunun aşağı və yuxarı diapazonı arasında bitərək müvəffəqiyyətlə böyüyür və inkişaf edir. Buna görə də bütövlükdə Abşeronda oranjereya şəraitini kaktusların həyat potensialını realizasiya etməsi üçün oprimal hesab etmək olar.

Nəticə

Mərkəzi Nəbatat Bağında ötrülü şəraitdə becərilən Cactaceae fəsiləsinin növləri özünü geniş reaksiya normasına malik olan ən ekoloji plastik orqanizmlər kimi göstərir. Vegetasiyanın başlama vaxtı, vegetasiyanın davam etmə müddəti, qönçələmə, çiçəkləmə fenofazaları və zoğların illik böyüməsi və diametr kimi morfoloji parametrlərlə temperatur və işıq arasında birbaşa asıllıq olduğu müəyyən edilmişdir. Cactaceae fəsiləsinin öyrənilən növləridaxili interyerlərin fitodizayında perspektivli bitkilər kimi geniş istifadə ediləbilər.

Ədəbiyyat

1. Təhməzova D.N., İslamova Z.B., Qasımov Ş.N. Mərkəzi Nəbatat Bağının fond oranjereyasındakı kaktus kolleksiyası. / “Müasir biologiya və kimyanın aktual problemləri” elmi konfrans, Gəncə, I hissə, 2014, s. 40-44. 2. Агроклиматический атлас мира. М.; Л.: Гидрометеоиздат, 1972, 115 с. 3. Васильева И.М.Суккуленты и другие ксерофиты в оранжереях Ботанического института им. В.Л. Комарова / И.М. Васильева, Р.А. Удалова. СПб.: Российская академия наук, 2007, 415 с. 4. Гайдаржи М.М. Сукулентні рослини: анатомо-морфологічні особливості, поширення й використання / М.М. Гайдаржи, В.В. Нікітіна, К.М. Баглай. К.: Ізд. Київ. ун-ту, 2011, 175 с. 5. Гасымов Ш.Н., Тахмазова Д.Н. Экологические принципы интродукции семейства Cactaceae Juss. в закрытых грунтах на Апшероне./ Сборник Материалов V Международной научно-практической конференции «Актуальныепроблемы биологической и химической экологии».Москва, ИИУ МГОУ, 2016, с. 16-20. 6. Методика фенологических наблюдений в ботанических садах СССР // Бюл. Гл. ботан. сада АН СССР, 1979,вып. 113, С. 3–8. 7. Тахмазова Д.Н., Гасымов Ш.Н., Исламова З.Б.Выращивание некоторых видов кактуса в закрытом грунте ЦБС НАН Азербайджана./ Сборник материаловIII Международнойнаучно-практической конференции «Экология биосистем: проблемы изучения, индикации и прогнозирования». Астрахань, 2017, с. 206-210 8. Тахмазова Д.Н., Исламова З.Б., Гасымов Ш.Н. Фенология некоторых видов рода Оpuntia (Tournef.) Мill. (СactaceaeJuss.) в условиях закрытого грунта на Aпшероне./Вестник Московского Государственного Областного Университета, Серия «Естественные науки», М.: Изд-во МГОУ, 2017, № 4, с. 69-75. 79

9. Уранов А.А. Онтогенез и возрастной состав популяции цветковых растений. М.: Наука, 1975, c. 3-8. 10. Anderson E.F., Barthlot, W., and Brown, R. The Cactus family. Description and illustration of plants of the Cactus family, Portland: Timber Press, 2001, 777 p. 11. Backeberg, C.Das kakteen lexicon. Enumeratio diagnostic Cactacearum, German Democratic Republic: Jena, 1976, 822 p. 12. Britton, N.L., and Rose, J.N. The Cactaceae. Descriptions and illustrations of plants of the Cactus family, Washington: Press of Gibson Brothers, 1919, vol. 1236 p. 13. Donald, J.D. Distribution of the genus Sulcorebutia Backeb. Ashingtonia zh. (Americ. Succ. J.), 1973, vol. 1, no. 3, p. 35. 14. Donald, J.D. Distribution of the genus Sulcorebutia Backeb. Ashingtonia zh. (Americ. Succ J.), 1974, vol. 1, no. 4, p. 47. 15. Mihalte, L., Sestras, R., and Festz, G. Morphological characterization and phylogenetic distance among several genotypes of Rebutia, Aylostera, Mediolobivia and Sulcorebutia (Cactacea), / Afric. Biotech. J., 2011, vol. 10, no. 61, pp. 13051–13057. 16. Nobel P.S. Cacti University of California, London: University of California Press, 2002, p. 280. 17. Pilbeam J., Neville, D., and King, J. Rebutia. The Cactus File Handbook 2, Oxford: Nuffield Press, 1997, 116 p.

Тахмазова Д.Н., Гасымов Ш.Н.

ФЕНОЛОГИЯ НЕКОТОРЫХ ВИДОВ СЕМЕЙСТВА CACTACEAE JUSS. В ЗАКРЫТОМ ГРУНТЕ АБШЕРОНА

В статье изучена фенология интродуцированных 53 видов семейства Cactaceae Juss. в закрытом грунте Абшерона. При проведении фенологических наблюдений отмечены появление новыхотростков и члеников, фазы бутонизации (начало, конец), цветения (начало, масовое, конец), образование и созревание плодов, а также конец вегетации. Согласно полученным результатам, изученные виды в условиях закрытого грунта успешно растут и развиваются. Также выявлено, что существует непосредственная зависимость между температурой условий выращивания и началом, продолжительностью и концом вегетации. Изученные виды семейства Cactacea могут быть использованы как перспективные растения в фитодизайне внутренних интерьеров. Ключевые слова: Cactaceae Juss., закрытый грунт, интродукция, фенология, температурный режим

Tahmazova D.N., Gasımov Sh.N.

PHENOLOGY OF SOME SPECIES OF THE FAMILY OF CACTACEAE JUSS. IN THE COVERED CONDITIONIN ABSHERON

İn the artcle was studyed phenology of 53 species of the family of Cactaceae Juss.introduction to the covered condition in Absheron.During the phenology observation was registered formations of new shoots and segments, budding (start, finish), flowering phase (start, mass, finish), the formation and growth of fruits,as well as finish of vegetation.According to the resultsbecame clear tahtstudied species successfully grows and develop in the covered condition.At the same time, was determined that between start of vegetation, the length of time and finish is a direct dependence with temperature of the cultivation conditions. The studied species of Cactaceae as a promising plants can be widely used as phytodesign in the interior interiors. Keywords: Cactaceae Juss., covered condition, introduction, phenology, temperature regime.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 16.IX.2018

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 82-89 UOT: 581.4 MƏRKƏZİ NƏBATAT BAĞINDA DEKORATİV QIZILGÜLLƏRİN İNTRODUKSİYASINA DAİR 10 İLLİK TƏDQİQAT İŞLƏRİNİN NƏTİCƏLƏRİ (2009-2018)

İskəndərov A.T., Qafarova O.O., Hüseynova A.M., Bağırova F.F., Əliyev R.Ə. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ 1004, Bakı, Badamdar yolu,40 [email protected]

MNB-da Rosa L. cinsinin introduksiya olunmuş və müxtəlif bağ qruplarında təmsil olunan ümumilikdə 580 qızılgül sortları toplanmışdır. Son on il ərzində (2009-2018) müasir bağ qruplarında – Çay- hibrid, floribunda, qrandiflora, Şrab, pletist, Patio, miniatür – təmsil olunan 130 qızılgül sortları introduksiya olunmuşdur. Məqalədə yaşıllaşdırmada və bəzək bağçılığında istifadəsi, həmçinin açıq və örtülü şəraitdə becərilməsi tövsiyə olunan perspektivli 34 qızılgül sortunun botaniki, biomorfoloji və dekorativ xüsusiyyətləri təsvir olunur. Açar sözlər: introduksiya, kolleksiya, yeni qızılgül sortları, yaşıllaşdırma.

Giriş

Qızılgüllər gözəlliyinə, uzun müddət gülvermə qabiliyyətinə, bənzərsiz ətrinə, rəng çeşidlərinin və çalarlarının rəngarəngliyinə görə dekorativ bitkilər arasında xüsusi yer tutur.Belə ki, park və xiyabanların yaşıllaşdırılmasında, həyətyanı və bağ sahələrinin abadlaşdırılmasında qızılgül sortlarına daha çox üstünlük verilir. Azərbaycanda xüsusən də Abşeronda qızılgüllərə olan maraq son illərdə daha çox artmaqdadır. Bir sıra istirahət zonalarının mövcüd olması, şəhərlərin abadlaşdırılması, yeni tikilən yaşayış, istirahət və sənaye obyektlərinin qarşısında yaşıllıqların salınmasının davam edecəyi baxımından da bu bitkilərə olan tələbatın artacağı zənqindır. Əvvəllər olduğu kimi, son illərdə xarivci ölkərdən respublikaya 100 minlərlə bəzək bitkiləri, o cümlədən qızılgül çeşidləri gətirilir. Onların əksəriyyəti yeni iqlim-torpaq şəraitinə uyğunlaşa bilmədiyindən məhv olur və ya zəif inkişaf edərək xəstəliklərə yoluxur və dekorativliyini itirirlər. Rosa L. cinsinin öyrənilməsi sahəsində çoxillik təcrübə və müşahidələrimiz göstərir ki, xarici ölkələrin kultivarları öncə yerli şəraitə iqlimləşdirilməlidir. Bu mərhələni keçdikdən sonra bitkilər yeni şəraitə daha asan adaptasiya olurlar. Qızılgüllər üçün bu daha çox xarakterikdir. Bunları nəzərə alaraq, Azərbaycanda gülçülüyü inkişaf etdirmək məqsədi ilə respublikada yayılan və xarici ölkələrdən gətirilən Rosa L. cinsinin müxtəlif bağ qruplarında təmsil olunan növ və sortlarının Abşeronda, Mərkəzi Nəbatat Bağında kolleksiyasını toplayaraq elmi əsaslarla öyrənilməsi, introduksiyası və seleksiyası tərəfimizdən həyata keçirilir. İlk növbədə biz çalışırıq ki, xarici ölkələrin (ABŞ, Almaniya, Böyük Britaniya, Hollandiya, Rusiya və s.) kultivarları olan qızılgül sortlarının kolleksiyasını toplayıb sınaqdan keçirək, onların bioloji və dekorativ xüsusiyyətlərini yerli şəraitdə öyrənib perspektivli olanlarını yaşıllaşdırmada, bəzək baöçılığında və kəsim gülü kimi istifadəsini müəyyənləşdirək, həmçinin seleksiya məqsədi ilə onlardan yararlanaq.

Material və metodlar

Hazırda bağın kolleksiyasında ümumilikdə introduksiya olunmuş 580-dən artıq qızılgül sortları vardır. Hər il kolleksiyaya yeni-yeni sortlar əlavə olunur. Qızılgüllərin introduksiyasında F.Rusanovun cins kompleksi metodundan, sortların dekorativliyini qiymətləndirilməsində, Abşeronun torpaq-iqlim şəraitini nəzərə alaraq Tsitsin adına

Baş Botanika Bağının, Nikita Botanika Bağının və Dövlət Sortsınağı Komitəsi tərəfindən hazırlanmış təlimatdan istifadə olunmuşdur [1, 2, 5, 7, 8]. Qızılgül sortlarının əkin materialı və qələmləri Moskva şəhəri Baş Botanika Bağı, Nikita Botanika Bağı, Belorusiya Mərkəzi Botanika Bağı, Batumi Botanika Bağı, Azərbaycanın Gəncə, Quba-Qusar bölgəsindən gəi tirilm ş, həmçinin həvəskar gülçülərdən əldə edilmişdir. Son 10 il ərzində (2009-2018) Mərkəzi Nəbatat Bağında Rosa L. cinsinin müasir bağ qruplarından olan – çay-hibrid (HT), floribunda (F), qrandiflora (Gr), şrab (S), pletist (LCl), miniatür (Min), Patio (Patio) – 180 qızılgül sortu introduksiya olunmuşdur. Qızılgül sortlarını introduksiya edərkən göz calağı ilə çoxaltma üsulu əsas götürülmüşdür. Eyni zamanda yaşıl və yarıodunlaşmiş çiliklərlə çoxaltma üsullarından da istifadə olunmuşdur. Qızılgülün göz calağı ilə çoxaldılmasında əsas amillərdən biri calaqaltının (itburnu) düzgün seçilməsidir. Öyrəndiyimiz itburnu növləri arasında Rosa canina L. növünün tikansız formasi “İnermis”, Rosa nisami, Rosa indika L. Major üstün keyfiyyətləri ilə digərlərindən fərqlənmişdir. Bu üsulla artırılmış əkin materialları yaxşı inkişaf etmiş kök sisteminə malik olmaqla, quraqlığa, yayın qızmar istilərinə, xəstəlik və ziyanvericilərə qarşı davamlı olması ilə yanaşı hər sortun dekorativliyinin təminatı üçün zamanət verir. Bu calaqaltıları həmçinin uzun, hamar,oduncaqdan asan aralanan qabığı olan kök boğazina malik olması ilə də digər itburnu növlərindən fərqlənirlər ki, bu da calaq işində əsas amillərdən sayılır [4,6,9]. Calaqaltı olaraq son illərdə R. indika “Major”növündən daha çox istifadə olunur və yüksək nəticələr əldə olunur. Qızılgül sortlarını introduksiya edərkən düzgün seçilmiş çoxaltma üsulu ilə yanaşı onun normal böyümə və inkişafını təmin etmək üçün kompleks aqrotexniki qaydalara əməl olunması, baş verə biləcək xəstəlik və ziyanvericilərə qarşı profilaktik və təcili tədbir görülməsi və s. böyük əhəmiyyət kəsb edir [3]. Nəticələr və onların müzakirəsi

Mərkəzi Nəbatat Bağında son 10 ildə (2009-2018) Rosa L. cinsinin müasir bağ qruplarında təmsil olunan 180 yeni qızılgül sortu introduksiya olunmuşdur. Aşağıda yaşıllaşdırmada və bəzək bağçılığında istifadəsi, həmçinin açıq və örtülü şəraitdə becərilməsi tövsiyə olunan perspektivli 34 qızılgül sortunun botaniki, biomorfoloji və dekorativ xüsusiyyətləri təsvir olunur (Şəkil 1) . Amber Queen F.(Harkness, 1983). Gülləri kəhrəba rəngində, gözəl formada, iridir (7-8 sm), kasavarıdır, çoxləçəklidir (25-30 ləç.), çox ətirlidir, çiçək qrupunda 3-7 ədəd bəzən də çox olur, ilk açılan çiçəyidaha iri, ləçəklərinin sayı da çox olur. Yarpaqları çox iridir, əvvəlcə tunc rəngdə sonradan tünd-yaşıl rəngi alır, qalındərilidir, parlaqdır. Kolları 75-100 sm hündrlükdə, şaxələnəndir. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, erkəndir, fasiləsiz olaraq payızın son aylarına qədər davam edir. Yaşıllaşdırmada və bəzək bağçılığında geniş istifadə oluna bilər. Mərkəzi Nəbatat bağında 2014-ci ildə introduksiya olunub. Amora HT. (Kordes). Gülləri tünd qırmızı-məxməri, ləçəklərinin əks tərəfindən sarı qarışıqlıdır, kasavarıdır (7-8 sm), çoxləçəklidir (34 ləç.), az ətirlidir, tək-təkdir. Yarpaqları yaşıldır, qalındərilidir, parlaqdır, yarpaqcıqları oval formadadır. Kolları orta ölçüdə (40-50 sm), düzünəböyüyəndir, yığcamdır, budaqları yaşıldır, tikansızdır, bəzən seyrək tikanları olur. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, aramsızdır. Yaşıllaşdırmada qrup şəklində,landşaft memarlığında və bordür kimi geniş istifadə oluna bilər. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2009-cu ildə introduksiya olunub. Aju-Dag HT. (Аю-Даг) (В.Н.Клименко, З.К.Клименко, 1959). Gülləri tünd-qırmızı rəngdə, kasavarıdır, iridir (10-12 sm), çoxləçəklidir (30-35 ləç), ətirlidir, tək-təkdir, ləçəkləri sıxdır. Yarpaqları tünd-yaşıldır, parlaqdır, qalındərilidir. Kolları orta hündürlükdə (50-60 sm), şaxələnəndir, budaqları sıx yarpaqlanandır. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəklə məsi boldur, birgədir, davamlıdır. Yaşıllaşdırmada dekorativ formalaşdırma, ştamb və kəsim üçün yararlıdır. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2011-ci ildə introduksiya olunub. Artur Bell F. (S.McGredy, 1965). Gülləri sarıdır, kasavarıdır, iridir (8-9 sm), yarımçoxləçəklidir (15-19 ləçək), zəif ətirlidir, çiçək qrupunda 3-5 sayda olur. Yarpaqları tünd- 83

‘Amber Queen’ F. ‘Princesse de Monaco’ HT. ‘Messire Delbard’ LCl.

‘Red Intuition’ HT. ‘Frisco’ F. ‘Hocus Pocus’ F.

‘Diamond Jubilee’ HT. ‘Aju-Dag’ HT. ‘Tropical Sunset’ HT.

‘Hannah Gordon’ F. ‘Artur Bell’ F. ‘Dina’ Gr.

‘Stars’n Stripes’ Min. ‘Leonidas’ HT. ‘Tinekke’ HT.

Şəkil 1. MNB-də introduksiya olunmuş yeni qızılgül sortları (2009-2018) 84

yaşıldır, girdədir, az qırışıqlı, bir qədər coddur, parlaqdır, qalındərilidir. Kolları 90-100 sm hündürlükdə, düzünə böyüyəndir, budaqları yoğun və tıkanlıdır. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi erkəndir, payızın son aylarına qədər davam edir. Yaşıllaşdırmada tək-tək və qrup şəklində əkilməsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2012-ci ildə introduksiya olunub. Bella Rosa F. (R.Kordes. 1982). Gülləri çəhrayı rəngdə, kasavarıdır, orta ölçüdədir (4,5-5 sm), çoxləçəklidir (30-40 ləç), az ətirlidir, tək-tək və çiçək qrupunda 8-12 sayda olur. Yarpaqları tünd-yaşıldır, kiçik ölçüdədir, parlaqdır. Kolları 60 sm hündürlükdədir, budaqları seyrək tikanlıdır, şaxələnəndir. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur və fasiləsizdir. Yaşıl və yarıodunlaşmış çiliklərlə asan çoxaldılır, quraqlığa və şaxtaya davamlıdır. Yaşıllaşdırmada tək-tək və böyük massivlərdə qrup şəklində həmçinin konteynerlərdə əkilməsi məsləhət görülür.Mərkəzi Nəbatat Bağında 2011-ci ildə introduksiya olunub. Bianka HT. (Kuhn, 1987). Gülləri ağ rəngdə, qədəhvarıdır, iridir (12 sm), sıxçoxləçəklidir (70-75 ləç), çox ətirlidir, tək-tək və qrup şəklindədir. Yarpaqları tünd-yaşıldır, parlaqdır. Kolları 70- 80 sm hündürlükdədir, düzünəböyüyəndir, budaqları nazik, yaşıl, xırda tikancıqlıdır. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, fasiləsizdir. Yaşıllaşdırmada tək-tək və qrup şəklində, istixanada kəsim gülü kimi istifadə olunması məsləhət görülür. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2015-ci ildə introduksiya olunub. Diamond Jubilee HT. (Boerner, 1947). Gülləri açıq-sarı rəngdə, gözəl formada, kasavarıdır, iridir (10-12 sm), çoxləçəklidir (40 ləç), az ətirlidir, əsasən tək-tək bəzən 2-3 sayda olur. Yarpaqları tünd-yaşıldır, tutqundur. Kolları 90-130 sm hündürlükdədir, güclü böyüyəndir, sıxdır, yığcamdır. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, qızmar iyul-avgust aylarında ara verməkləy pa ızın sonuna qədər davam edir.Yaşıllaşdırmada tək-tək və qrup şəklində, həmçininistixanalarda kəsim gülü kimi əkilməsi məsləhət görülür. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2010-cu ildə introduksiya olunub. Qeyd: Diamond Jubilee qızılgül sortu ilin fəsillərindən asılı olaraq ləçəklərinin rəngini sarıdan-krem rənginə, çəhrayı çalarlı narıncı rəngə qədər dəyişir. Dina Gr. (З.К.Клименко, 1999). Gülləri ikirənglidir – alqırmızı rəngdə, ləçəklərinin əks tərəfindən solğun sarıdır, qədəhvarıdır, iridir (11 sm), çoxləçəklidir (40 ləç), ətirsizdir, tək-tək və çiçək qrupunda (20-yə qədər) olur. Yarpaqları tünd-yaşıldır, iridir, parlaqdır. Kolları 110 sm hündürlükdədir, güclü böyüyəndir, şaxələnəndir. Unlu şeh və pas xəstəliklərinə çox davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, davamlıdır, təkrarlanır. Yaşıllaşdırmada tək-tək, qrup, kəsim və ştamb forma kimi istifadəsi tövsiyəolunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2011-ci ildə introduksiya olunub. Dolce Vita HT. (Delbard, 1971) Gülləri zərif-çəhrayı rəngdə, gözəl formada yüksəkmərkəzlidir, qədəhvarıdır, iridir (11-12 sm), çoxləçəklidir (38-40 ləç), ətirlidir, tək-təkdir. Yarpaqları tünd-yaşıldır, iridir, qalındərilidir, parlaqdır. Kolları 100-110 sm hündürlükdədir, düzünəböyüyəndir, budaqları əsasən tikansızdır. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, davamlıdır. Şaxtaya, quraqlığa davamlı sortdur. Qrup, kəsim və ştamb forma üçün çox əlverişlidir. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2009-cu ildə introduksiya olunub. Duftgold HT. (Math. Tantau, 1978). Gülləri parlaq-sarı rədngə , qədəhvarıdır, iridir (10-12 sm), çoxləçəklidir (26-28 ləç), çoxətirlidir, əsasən tək-təkdir. Yarpaqları yaşıldır, iridir, qalındərilidir, parlaqdır. Kolları 80-100 sm hündürlükdədir, şaxələnəndir. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi davamlıdır, qızmar istilərdə gülləri başlarını əyirlər.Yaşıllaşdı rmada tək-tək,qrup şəklində və kəsim gülü kimi əkilməsi məsləhət görülür. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2010-cu ildə introduksiya olunub. Frisco F. (Kordes,1986). Gülləri yumurta sarısı rəngində, qədəhvarıdır, iridir (7-9 sm), çoxləçəklidir (30-45 ləç), az ətirlidir, ləçəkləri büzmələnmiş formadadır, ləng açılır, tək-təkdir. Yarpaqları açıq-yaşıl rəngdə, boldur, orta ölçüdə , yarımparlaqdır. Kolları 50-60 sm hündürlükdə, yığcamdır. Unlu şeh xəstəliyinə həssasdır. Yüksək aqrotexniki qulluq tələb edir. Çiçəkləməsi boldur, fasiləsizdir. Yaşıllaşdırmada qrup şəklində əkildikdə daha effektlidir. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2009-cu ildə introduksiya olunub. First Red HT. (Paul Pekmez, 1988). Gülləri tünd-qırmızıdır, qədəhvarıdır, iridir (6 sm), çoxləçəklidir (40-45 ləç), az ətirlidir, əsasə n tək-təkdir, ləçəklərini ləng açır, qızmar istilərdə yanıb- qaralır. Yarpaqları tünd-yaşıldır, yarımparlaqdır. Kolları 90-100 sm hündürlükdədir, 85

düzünəböyüyəndir. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi iyul-avqust aylarında fasilə verməklə dekabrın axırlarına qədər davam edir. Yaşıllaşdırmada tək-tək, qrup şəklindəvə kəsim gülü kimi əkilməsi məsləhət görülür. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2009-cu ildə introduksiya olunub. Hannah GordonF. (Kordes, 1983). Gülləri iki rənglidir: ləçəkləri ağ rəngdə olub kanarlarından tünd-qırmızıdır, kasavarıdır, iridir (9-10 sm), çoxləçəklidir (30 ləç), az ətirlidir, çiçək qrupunda altıya qədər olur. Yarpaqları yaşıldır, qalındərilidir, çox parlaqdır, qızmar yay istilərində yarpaqların ucu yanıb-quruyur. Kolları 100 sm hündürlükdədir, şaxələnəndir. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur və davamlıdır. Qrup, bordür və ştamb forma kimi istifadəsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2011-ci ildə introduksiya olunub. Hocus-Pocus F. (Kordes, 2001). Gülləri qarışıq rənglidir: tünd-qırmızı məxməri və qızılı- sarı naxışlıdır, kasavarıdır, orta ölçüdə (6-8 sm), çoxləçəklidir (30-39 ləç), az ətirlidir, tək-təkdir. Yarpaqları tünd-yaşıldır, parlaqdır, sıxdır. Kolları 50-60 sm hündürlükdə, düzünəböyüyəndir, budaqlanandır. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, fasiləsizdir. Yaşıllaşdırmada tək-tək və qrup şəklində əkilməsi məsləhət görülür. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2015-ci ildə introduksiya olunub. Qeyd: Floribunda qrupundan olan bu sort cazibəli və orijinal gülünün qeyri adi rəngi həm tünd-qırmızı məxməri, qızılı-sarı naxışlı müxtəlif formalı gülləri ilə həm də elə olur ki, gül şaquli iki hissəyə bölünüb bir tərəf sarı digəri tünd-qırmızı rəngi ilə səciyələnir və baxanı heyrətə salır. Kalinka F. (Meilland, 1970). Gülləri zərif çəhrayı rəngdə, kasavarıdır, iridir (7-8 sm), çoxləçəklidir (25 ləç), zəif ətirlidir, çiçək qrupunda az saydadırlar. Çiçək budağı uzundur (40-60 sm), möhkəmdir. Yarpaqları tünd-yaşıldır, qalındərilidir, parlaqdır, sağlamdır. Kolları 90 sm hündürlükdədir, şaxələnəndir, tikansızdır Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, fasiləsizdir, çoxlu meyvə bağlayır. Quraqlığa davamlıdır.Yaşıllaşdırmada tək-tək və qrup şəklində, həmçinin kəsim gülü kimi istifadəsitövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2009-ci ildə introduksiya olunub. Kare S. (David C. H. Austin, 2011). Gülləri alqızmızı rəngdə, kasavarıdır, iridir (9-10 sm), çoxləçəklidir (44ləç), zəif ətirlidir, tək-təkdir. Yarpaqları yaşıldır, iridir, qalındərilidir,parlaqdır, zəif qırışıqlıdır. Kolları 100 sm hündürlükdədir, şaxələnəndir, yüksəkboyludur, tikancıqları çoxdur. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, fasiləsizdir. Yaşıllaşdırmada, bəzək bağçılığında tək- tək və qrup şəklində əkilməsi məsləhət görülür. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2016-ci ildə introduksiya olunub. Kerio HT. (Lex+,Netherlands). Gülləri parlaq sarı rəngdə, qədəhvarıdır, iridir (10-12 sm), çoxləçəklidir (45 ləç), az ətirlidir, tək-təkdir. Yarpaqları tünd-yaşıldır, parlaqdır, qalındərilidir. Kolları 110-120 sm hündürlükdə, düzünəböyüyəndir, budaqları az tikanlıdır. Göbələk xəstəliklərinə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, davamlıdır. Yaşıllaşdırmada tək-tək, qrup şəklində və kəsim gülü kimi əkilməsi məsləhət görülür. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2015-ci ildə introduksiya olunub. Kordes Brilliant S. (Kordes, 1983). Gülləri qirmizi-narıncı rəngində, kasavarıdır, iridir (9-10 sm), çoxləçəklidir (25-30 ləç), yüngül ətirlidir, çiçək qrupunda salxım kimi budaqların yuxarısında yığ ılır. Yarpaqları açıq-yaşıl rəngdə, çox parlaqdır. Kolları 150-170 sm hündürlükdə, şaxələnəndir. Göbələk xəstəliklərinə çox davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, payızın son aylarına kimi davam edir. Yaşıllaşdırmada tək-tək, və qrup şəklində əkilməsi tövsiyəolunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2012-ci ildə introduksiya olunub. Leonidas HT. (Meilland, 1995). Gülləri ikirənglidir – yarıgm köl ədə ləçəkləri üstdən dolğun alqırmızı, əks tərəfindən qızılı-sarımtıldır, işiqlıqda isə alqırmızı rəng qəhvəyi-kərpic rənginə keçir, çox orijinaldır,kasavarıdır, iridir (8-10 sm), çoxləçəklidir (25 ləç), zəif ətirlidir, tək-təkdir. Yarpaqları tünd-yaşıldır, iridir, parlaqdır. Kolları 100 sm hündürlükdə, düzünə böyüyəndir, budaqları möhkəmdir. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, payızın son aylarına qədər təkrar olunur. Yaşıllaşdırmada dekorativ kol kimi, istixanalarda kəsim gülü kimi becərilməsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2012-ci ildə introduksiya olunub. Lichtkonigin Lucia S. (W.Kordes, 1966). Gülləri parlaq sarı rəngdədir, kasavarıdır, iridir (8-9 sm), çoxləçəklidir (40 ləç), az ətirlidir, çiçək qrupunda 5-15 sayda olur. Yarpaqları yaşıldır, xirdadır, parlaqdır, qalındərilidir. Kolları 200 sm hündürlükdə, güclüböyüyəndir, şaxələnəndir. 86

Xəstəliklərə çox davamlıdır. Çiçəkləməsi erkən başlayır, yaxşı qulluq olunduqda təkrarlanır. Yaşıllaşdırmada tək-tək və qrup şəklində əkilməsi tövsiyəolunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2010-cu ildə introduksiya olunub. Messire Delbard LCl. (Delbard, 1976). Gülləri tünd-qırmızı məxməridir, kasavarıdır, orta ölçüdədir (7-8 sm), çoxləçəklidir (28-30 ləç), az ətirlidir, tək-təkdir və çiçək qrupunda üçə qədər olur. Yarpaqları yaşıldır, iridir, qalındərilidir, sağlamdır. Kolları 250-300 sm hündürlükdə, düzünəböyüyəndir, budaqları yoğun, möhkam və tikanlıdır. Xəstəliklərə çox davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur və təkrar olunur. Şaquli yaşıllaşdırmada yüksək dekorativliyə malikdir. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2014-cü ildə introduksiya olunub. Mechta F. (Мечта) (З.К.Клименко, 2005). Gülləri dolğun çəhrayı, əks tərəfindən qızılı- sarıdır, kasavarıdır, iridir (13 sm), çoxləçəklidir (46 ləç), ətirlidir, tək-təkdir və çiçək qrupunda yeddiyə qədər olur. Yarpaqları tünd-yaşıldır, parlaqdır. Kolları 50 sm hündürlükdə, yığcamdır. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi erkəndır, boldur və davamlı dır (may ayının əvvəllərdindən başlayıb dekabra qədər). Qruplaşmada, ştamb və kəsim üçün istixanada becərilməsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2011-ci ildə introduksiya olunub. Pink Symphonie Patio. (Meiland, 1987). Gülləri çəhrayı rəngdə, kasavarıdır, orta ölçüdədir (5,5-6 sm), çoxləçəklidir (26-28ləç), az ətirlidir, tək-təkdir və çiçək qrupunda 12 qədər olur. Yarpaqları yaşıldır, parlaqdır, qalındərilidir. Kolları 40-50 sm hündürlükdə, yığcamdır, budaqları tikanlıdır. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur may ayından başlayaraq iyul-avqust aylarında qısa fasilələr verməklə payızın sonuna qədər davam edir. Yaşıllaşdırmada qrup şəklində, bordür və dibçək bitkisi kimi becərilməsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2015-ci ildə introduksiya olunub. Porcelain Bouquet HT. (Netherlands, 1983). Gülləri ağ mərkəzində çəhrayımtıl-krem rəngindədir, kasavarıdır, orta ölçüdədir (7 sm), çoxləçəklidir (23-25 ləç), ətirlidir, əsasən tək-təkdir. Yarpaqları tünd-yaşıl, parlaqdır, qalındərilidir. Kolları 50-60 sm hündürlükdə, düzünəböyüyəndir, budaqları yaşıl, nazik, tikansızdır, bəzən tək-tək tikanları olur, yığcamdır. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləm əsi boldur, davamlıdır. Yaşıllaşdırmada tək-tək, qrup şəklində və kəsim gülü kimi istixanalarda becərilməsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2015-ci ildə introduksiya olunub. Pareo HT. (Seizo Suzuki, 1990). Gülləri narıncı-mandarın rəngində, gözəl formada, qədəhvarıdır, iridir (10-11 sm), çoxləçəklidir (38-40 ləç), az ətirlidir, tək-təkdir. Yarpaqları tünd- yaşıldır, iridir, qalındərilidir. Kolları 60-80 sm hündürlükdə, düzünəböyüyəndir. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, fasiləsizdir. Yaşıllaşdırmada, bəzək bağçılığında istifadəsi xüsusilə də istixanalarda kəsim gülü kimi becərilməsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2010-ci ildə introduksiya olunub. Princesse de Monaco HT.(Meilland, 1982). Gülləri mərkəzindən ağ-krem rəngində olub ləçəklərin kanarından isə çəhrayı haşiyə lidir, qədəhvarıdır, iridir (12-13 sm), sıxçoxləçəklidir (70- 80 ləç), ətirlidir, tək-təkdir. Yarpaqları tünd-yaşıldır, parlaqdır, iridir, qalındərilidir, sıxdır. Kolları 90-110 sm hündürlükdə, düzünəböyüyəndir, şaxələnəndir. Quraqlığa, qızmar istilərə, həmçinin xəstəliklərə çox davamlı sortdur. Çiçəkləməsi boldur, fasiləsizdir. Kəsim gülü kimi istixanalarda, dekorativ kol kimi yaşıllaşdırmada geniş istifadə edilməlidir. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2012-ci ildə introduksiya olunub. Red Ace Min. (De Ruiter, 1977). Gülləri tünd-qırmızı rəngində, yastı- kasavarıdır, xırdadır (4-4,5 sm), çoxləçəklidir (22-28 ləç), az ətirlidir, tək-təkdir və çiçək qrupunda 2-5 sayda cəmləşmişdir. Yarpaqları tünd-yaşıldır, parlaqdır, qalındərilidir, çox dekorativdir. Kolları 25-30 sm hündürlükdə, yığcamdır, budaqları qısa və seyrək tikanlıdır. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi qısa fasilələr verməklə aramsızdır. Yaşıllaşdırmada, landşaft memarlığında, alçaq boylu, tünd- qırmızı rəngli kolcuqlar kimi, qrup şəklində və bordür, həmçinin konteyner və dibçək bitkisi kimiistifadəsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2013-ci ildə introduksiya olunub. Red İntuitionHT. (Delbard, 1999). Gülləri qırmızı rəngdə olub tünd-qırmızı zolaqlara və xallara malikdir, qədəhvarıdır, yüksək mərkəzlidir, iridir (11-12 sm), çoxləçəklidir (40-45 ləç), az ətirlidir, tək-təkdir. Yarpaqları tünd-yaşıldır, yarımparlaqdır, qalındərilidir. Kolları 100-120 sm 87

hündürlükdə, düzünəböyüyəndir. Xəstəliklərə, quraqlığa, qızmar istilərə davamlı sortdur. Çiçəkləməsi boldur, may ayının axırlarından başlayıb payızın sonuna kimi davam edir. Yaşıllaşdırmada tək-tək və qrup şəklində əkilməsi, kəsim gülü kimi istixanalarda becərilməsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2009-cu ildə introduksiya olunub. Royal Highness HT. (Swim-Weeks, 1962). Gülləri zərif çəhrayı rəngdə, gözəl formada qədəhvarıdır, yüksək mərkəzlidir, iridir (12 sm), çoxləçəklidir (40-45 ləç), çox ətirlidir, əsasən tək- təkdir. Yarpaqları tünd-yaşıldır, parlaqdır, qalındərilidir. Kolları 90-110 sm hündürlükdə, düzünəböyüyəndir, budaqları möhkəm və tikansızdır. Xəstəliklərədavamlı sortdur. Çiçəkləməsi boldur, davamlıdır. Yaşıllaşdırmada tək-tək və qrup şəklində, ştamb formada,istixanalarda kəsim gülü kimi becərilməsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2009-cu ildə introduksiya olunub. Stars’n’Stripes Min. (Ralf Mur, 1975). Gülləri əsasənağ olub moruğu rəngli zolaqlara və xallara malikdir, kasavarıdır, xırdadır (2-3 sm), çoxləçəklidir (22-28 ləç), ətirlidir, çiçək qrupunda 3-5 sayda olur. Yarpaqları tünd-yaşıldır, parlaqdır. Kolları 40 sm hündürlükdə, yığcamdır, zərifdir, budaqları qısa və seyrək tikanlıdır. Xəst əliklərə yoluxmur. Çiçəkləməsi boldur, davamlıdır. Yaşıllaşdırmada alçaq boylu zolağlı kolcuqlar kimi qazonluqlarda qrup şəklində, bordür, həmçinin dibçək bitkisi kimi becərilməsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2014-ci ildə introduksiya olunub. Tropical Sunset HT. (McGredy,1995). Gülləri qarışıq rənglidir - sarı, narıncı-qırmızı, açıq- sarı zolaqlıdır, kasavarıdır, iridir (11-12 sm), çoxləçəklidir (38-40 ləç), ətirlidir, əsasən tək-təkdir. Yarpaqları açıq-yaşıldır, parlaqdır, qalındərilidir. Kolları 90-100 sm hündürlükdə, düzünəböyüyəndir, tikanları iridir. Xəstəliklərə, quraqlığa, qızmar istilərə davamlı sortdur. Çiçəkləməsi boldur, davamlıdır. Bu sort Almaniyada, ABŞ və digər qərb ölkələrində çox populyardır[10]. Yaşıllaşdırmada tək-tək və qrup şəklində əkilməsi, hə mçinin kəsim gülü kimi istixanalarda becərilməsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2013-cü ildə introduksiya olunub. Tineke HT. (Netherlands, 1989). Gülləri ağ rəngdə, yaşıl çalarlıdır, çox gözəl, qədəh formasındadır, iridir (12-13 sm), sıxçoxləçəklidir (70 ləç), az ətirlidir, əsasən tək-təkdir. Yarpaqları tünd-yaşıldır, iridir, parlaqdır, qalındərilidir. Kolları 70-90 sm hündürlükdə, düzünəböyüyəndir, budaqlarında tikanları seyrəkdir. Xəstəliklərə, quraqlığa, qızmar istilərə davamlı sortdur. Çiçəkləməsi boldur, fasiləsizdir. Yaşıllaşdırmada tək-tək, qrup şəklində və kəsim gülü kimi istixanalarda becərilməsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2009-cu ildə introduksiya olunub. Tzigane F. (Meilland, 2008). Gülləri sarı rəngdən narıncı, çəhrayı rənglərə keçirlər, yəni bir kolda eyni vaxtda müxtəlif rəngdə güllər olur, kasavarıd ır, iridir (8-9 sm), yarımçoxləçəklidir (20 ləç), az ətirlidir, tək-təkdir və 3-5 sayda olur. Yarpaqları yaşıldır, iridir, parlaqdır, qalındərilidir, az qırışıqlıdır. Kolları 70-90 sm hündürlükdə, düzünəböyüyəndir, budaqları çoxsaylı xırda tikancıklıdır. Xəstəliklərə davamlıdır. Çiçəkləməsi boldur, təkrarlanır, çox dekorativ koldur. Yaşıllaşdırmada tək-tək, qrup və ş tamb forma kimiistifadəsitövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2015-cu ildə introduksiya olunub. Wiener Charme HT. (R.Kordes, 1963) Gülləri narıncı rəngində, yüksəkmərkəzlidir, qədəh sonradan tam açıldıqda kasa formasını alır, iridir (9-11 sm), çoxləçəklidir (25 ləç), ətirlidir, tək- təkdir. Yarpaqları yaşıldır, iridir, qalındərilidir. Kolları 90-150 sm hündürlükdə, düzünəböyüyəndir, əsasən yığcamdır. Xəstəliklərə orta davamlıdır. Çiçəkləməsi yayın qızmar istilərində ara verməklə payızın sonuna qədər davam edir. Gülləri günəşdən yanıb-qaralmır.Kəsim gülləri formanı 8-10 gün saxlaya bilir.Kəsim gülü kimi istixanalarda, dekorativ kol kimi yaşıllaşdırmada istifadəsi tövsiyə olunur. Mərkəzi Nəbatat Bağında 2010-cu ildə introduksiya olunub.

Ədəbiyyat

1. İsgəndərov A.T. Mərkəzi Nəbatat Bağında bağ qızılgüll ərin introduksiyasının nəticələrinə dair (1975-2008). Biomüxtəliflik və bitkilərin introduksiyası. AMEA MNB-nın 75 illiyinə nəşr olunmuş beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı, 2009, – s. 137-142. 88

2. Былов В.Н. Основы сортоизучения и сортооценки декоративных растений при интродукции. Бюл. Глав. ботан. сада АН СССР. 1971, вып.81, – с.69-77. 3. Искендеров А.Т. Перспективная система мер по борьбе с вредителями и болезнями роз на Апшероне. ХIХ сессия Совета Бот.Садов Закавказья по вопросам интродукции растений, Баку, 1983, стр. 140-141. 4. Искендеров А.Т. Изучение и подбор подвоев для различных групп роз из видов шиповников, интродуцированных на Апшероне. «Известия» АН Азерб. ССР, Баку, 1986, – с.20-27. 5. Клименко В.Н., Клименко З.К. Методика первичного сортоизучения садовых роз. – Ялта, 1971. – 21 с. 6. Коваленко А.К. Миниатюрные розы из черенков. Цветоводство, 1974, №6, стр. 8-9. 7. Методика государственного сортоизучения сельскохозяйственных культур. (Вып.6: декоративные культуры). –М.Колос, 1968. 224с. 8. Русанов Ф.Н.Метод родовых комплексов в интродукции растений и его дальнейшее развитие. – Бюл.Глав.Бот.сада АНСССР., 1956, Вып.7., с.31-36. 9. Юдинцева Е.В. К вопросу о размножении роз зелеными черенками. Бюлл. Гл. бот.сада АН СССР, 1958, вып.30, стр. 42-50 10. Modern Roses 12. Shreveport: The American Roses Society, 2007, 576 p.

Искендеров А.Т., Кафарова О.О., Гусейнова А.М., Багирова Ф.Ф., Алиев Р.А.

РЕЗУЛЬТАТЫ 10 ЛЕТНЕЙ РАБОТЫ ПО ИНТРОДУКЦИИ ДЕКОРАТИВНЫХ РОЗ В ЦЕНТРАЛЬНОМ БОТАНИЧЕСКОМ САДУ (2009-2018)

В Центральном Ботаническом Саду собраны 580 сортов роз относящиеся к различным садовым группам рода Rosa L. За последние 10 лет (2009-2018) интродуцированы 130 сортов роз, относящиеся к чайно-гибридным, флорибунда, грандифлора, Шраб, плетистым, патио, миниатюрным садовым группам. В статье приводится ботаническое, биоморфологическое и декоративное описания 34 перспективных сортов роз, которые рекомендуются для выращивания в открытых и в закрытых грунтах, а также для использования их в озеленении и декоративном садоводстве. Ключевые слова: интродукция, коллекция, новыез сорта ро , озеленение

Isgenderov A.T., Gafarova O.O., Huseynova A.M., Bagirova F.F., Aliyev R.A.

RESULTS OF TEN YEARS WORK ON AN INTRODUCTION OF DECORATIVE ROSES IN THE CENTRAL BOTANICAL GARDEN

In the Central Botanical Garden have been collected 580 varieties of roses belonging to different garden groups of the genus Rosa L. Over the past 10 years (2009-2018) there were introduced 130 varieties of roses belonging to hybrid tea, floribunda, grandiflora, Schrub, climbing,patio, miniature garden groups. The article described botanical, biomorphological and decorative features of 34 promising varieties of roses, which are recommended for cultivation in open and ingreenhouses, as well as for their use in gardening and ornamental gardening. Keywords: Introduction, collection, new varieties of roses, planting of greenery.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 7.IX.2018

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 90-93 UOT: 581.14 AZƏRBAYCANIN BƏZİ OT BİTKİLƏRİNİN ABŞERONA İNTRODUKSİYASI VƏ ÇOXALDILMASI

Zeynalov Y.M. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ 1004, Bakı, Badamdar yolu,40 E-mail: [email protected]

Azərbaycanın bəzi ot bitkiləri Mərkəzi Nəbatat Bağına introduksiya olunaraq,çoxaldılma və fenoloji xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Burada məqsəd müxtəlif səbəblərdən sayı azalmaqda olan bitkilərin çoxaldılması və müxtəlif yerlərdə yenidən bərpası olmuşdur. Məlum olmuşdur ki, introduksiya olunmuş bitkilər Abşeron şəraitinin torpaq- iqlim şəraitində yaxşı böyüyüb inkişaf edir. Tədqiq olunan bitkilərin əksəriyyəti dekorativ bağçılıqda və xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində istifadə oluna bilər. Açar sözlər: ot bitkisi, introduksiya, çoxalma, fenologiya, toxum

Giriş

Bioloji müxtəlifliyin qorunması və səmərəli istifadəsinin təşkili alimlərin qarşısında duran əsas problemlərdən biri olmuşdur. 2006-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında bioloji müxtəlifliyin qorunması və davamlı istifadəsinə dair Milli Strategiya vəFəaliyyət Planı” (25 mart 2006-cı il) [1]çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Aparılmış araşdırmalar və tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycanda yayılan bitki növlərinin 34,3%-i dərman bitkisidir [3,4]. Nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitkilərin araşdırılması, onların dərman kimi və təsərrüfatın digər sahələrində istifadəsi, çoxaldılaraq yeni sahələrdə əkilməsi vacib amillərdən biridir. Bu baxımdan seçilmiş mövzu aktualdır.

Material və metodika

Tədqiqatın materialı olaraq soğanaqlı və kökümsovlu nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitkilərdən Galantuselwesii Hooker Fil. - qardələn ,Centaurea pulcherrima - peyğəmbər çiçəyi, Convallaria majalis L.- may inciçiçəyi, Schillasibirica – sibirşillası, Frtillaria imperialis L.- tərs lalə, Pulsatilla vulgaris L.- dağ laləsi, dərman əhəmiyyətli ot bitkilərindən Achillea millefolium L.- adi boymadərən, Arctiumlappa L.-iri at pıtrağı, Leonurus cardiaca L.- şirquyruğu və ya ürək damotu, Valeriana officinalis L.- dərman valerianı, Verbascum speciosum Schrad.-sığırquyruğu, Hypericum perforatum L.-zəif dazı növləri götürülmüşdür. Bu növlər Kiçik Qafqazın qərb və Böyük Qafqazın şərq hissəsinə hissəsindən təbiətdən toxum və canlı olaraq toplanmış, Mərkəzi Nəbatat Bağının ərazisinə introduksiya olunmuş və onların çoxaldılması, fenoloji xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Bitkilərin təbii şəraitdən toplanması və introduksiya edilməsində N.A.Bazilevskaya- nın [9], M.V.Kultivasovun [13], F.N.Rusanovun [16] metodlarından istifadə edilmişdir. Toplanmış bitkilərin təyini və təsvirində O.V.İbadlı [2,3], Y.Zeynalovun [6,7], A.A.Qrossqeym [11,12] işlərin- dən istifadə olunmuşdur. Bitkilərin üzərində fenoloji müşahidələr isə N.A.Avrorin [8], A.Q.Qolovaç [10], S.S.Litvinov [14] və Baş Botanika Bağının [15] hazırladığı metodlar əsasında aparılmışdır.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Tədqiq etdiyimiz növlər oktyabr və mart aylarında əvvəlcədən düzəldilmiş təcrübə ləklərinə əkilmişdir. İstər canlı, istər soğan, istərsədə toxum vasitəsi ilə əmələ gəlmiş cücərtilər üzərində hər 5-10 gündən bir müşahidələr aparılmışdır. Tədqiq olunan növlərin cücərtiləri martın sonu aprel aylarında çıxmışlar (Cədvəl 1). 90

Cədvəl 1. Mərkəzi Nəbatat Bağına introduksiya olunmuş ot bitkilərinin çoxaldılma və fenoloji xüsusiyyətləri

№ Növlər Cücərmə % Çiçəkləmə(aylar) 1 Achillea millefolium 42 III-IV 2 Arctium lappa 673 VI-VIII 3 Galanthus elwesii 10 VI-VIII 4 Centaurea.pulcherrima 5-60 V-1X 6 Convallaria.majalis 15 V-V1 7 Pulsatilla vulgaris 10 V-VI 8 Schilla.sibirica 6 II-IV 9 Valeriana officinalis 18 VI-VII1 10 Verbascum speciosum 32 V1-VI11

Galantus elwesii Convallaria majalis Pulsatilla vulgaris Schilla sibirica

Centaurea pulcherrima Achillea millefolium Arctium lappa Leonurus cardiaca

Hypericum perforatum Valeriana officinalis Verbascum speciosum

Cədvəldən göründüyü kimi cücərmə faizləri 6-70% arasında dəyişmişdir. Ən az cücərmə faizi Schilla sibirica (6%), Galanthus elwesii (10%), ən çox cücərmə faizi Arctiumlappa (67%), Centaurea pulcherrima (35-60%), Leonurus cardiaca (70%) növlərində olmuşdur. Eyni zamanda tədqiq olan bütün növlərin hamısı canlı olaraqda gətirilmiş və Bağın ərazisində əkilmişdir, bitkilər çiçək açaraq böyümə və inkişafını davam etdirmişdir. Buna əlavə olaraq soğan və kökümsovları (Convallaria majalis, Schilla sibirica, Valeriana officinalis) vasitəsi ilə də çoxaldılaraq lazım olan yerlərdə əkilməsi üçün hazırlanmışdır. Fenoloji müşahidələr və öyrənilən bitkilərin aqrotexniki qaydada becərilməsi işləri davam etdirilir.

Ədəbiyyat 1. «Azərbaycan» qəzeti (29 sentyabr 2006-cı il, № 220). 2. İbadlı O.V. Qafqazın geofitləri. Bakı, 2002, s.126 3. İbadov O.V. Abşeron şəraitində Azərbaycan florasından olan bəzi nadir və nəsli kəsilməkdə olan süsən növlərinin introduksiyası təcrübələri. Azərb. SSR EA Xəbərləri, biol.Elm.esr. 1979, №5, s. 20-25. 4. Mehdiyeva N.P “Azərbaycanın dərman florasının biomüxtəlifliyi”, Bakı, “Letterpress” nəşriyyat evi, 2011, 188 səh. 5. Zeynalov Y. İlaç bitkiler. Tarihi gelişimi ve kullanımları. Adenyayıncılık, 2008, 242 s. 6. Zeynalov Y., TürkoğluM. Ağrı Dağının florası. Ankara, Ajans-Türk Basın ve Basım A.Ş, 2016, 402 səh. 7. Zeynalov, Y., Yelken, H.Yayla, F. Gaziantep çiçekleri,Ankara: Ajana-Türk Media and Printing Corporation., 2008, v. 1., 609 səh.. 8. Аврорин Н.А. Переселение растений на Полярный Север. Эколого-географических анализ. М.,-Л., АН СССР.1956, 286 с. 9. Базилевская Н. А. Теория и методы интродукции растений, М., Изд.Московского Ун-та, 1964, c.129 10. Головач А.Г. Фенологические наблюдения в садах и парках, М., Сов. наука, 1951, с. 57. 11. Гроссгейм А.А. Флора Кавказа. т. II, Баку, 1940, 284 с. 12. Гроссгейм А.А. Растительные ресурсы Кавказа, Баку, АН Азерб. ССР, 1946, 671c 13. Культивасов М.В. Эколого-исторических метод в интродукции растений. Бюл. Гл. ботан.Сада, 1953, вып. 15., с. 24-39. 14. Литвинов С.С. Методика полевого опыта в растениоводства. М. 2011, 648 с. 15. Методика фенологических наблюдений в ботанических садах СССР. Москва: Бюл. ГБС АН СССР, 1975, 27 с. 16. Русанов Ф.Н. Новые методы интродукции растений. Бюл.Гл. бот. Сада, 1950, вып. 7, с.27-36.

Зейналов Ю. М.

РАЗМНОЖЕНИЕ И ИНТРОДУКЦИЯ НЕКОТОРЫХ ТРАВЯНИСТЫХ РАСТЕНИЙ АЗЕРБАЙДЖАНА НА АБШЕРОНЕ

Изучены особенности размножения и фенология интродуцированных в Центральный Ботанический Сад некоторых травянистых растений Азербайджана. Целью исследования является размножение находящихся по разным причинам на грани исчезновения травянистых растений и их восстановление. Выявлено, что интродуцированные виды в почвенно-климатических условиях Абшерона нормально растут и развиваются. Большинство изученных растений можно рекомендовать для использования в декоративном садоводстве и в других областях народного хозяйства. Ключевые слова: травянистые растения, интродукция, размножение, фенология, семена

Zeynalov Y.M. REPRODUCTİON OF SOME GRASS PLANTS İNTRODUCTION İN ABSHERON AREA OF AZERBAİJAN

There were studied reproduction peculiarities and phenology of some herbaceous plants of Azerbaijan introduced into the Central Botanical Garden. The purpose of the study is the reproduction of herbaceous plants that are for various reasons on the verge of extinction and their restoration. It was revealed that the introduced species in the soil and climatic conditions of Absheron normally grow and develop. Most of the studied plants can be recommended for use in ornamental gardening and in other areas of the national economy. Keywords: grass, introduction, reproduction, phenology, seed

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 7.IX.2018

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 94-98 UOT: 631.525 ABŞERONA İNTRODUKSİYA EDİLMİŞ CERATONIA SILIGUA L. BÖYÜMƏ VƏ İNKİŞAF DİNAMİKASI

Səfərova E.P. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ 1004, Bakı, Badamdar yolu,40 e-mail: [email protected]

Məqalədə Abşeron şəraitində becərilən Ceratonia siligua L. növünün cücərtilərinin bioekoloji xüsusiyyətləri, ilkin inkişaf dövründə morfoqenezini, böyümə və inkişaf dınamikası öyrənilmişdir.Müəyyən edilmişdir ki, tədqiq edilən növ Abşeronun torpaq-iqlim şəraitinə yaxşı uyğunlaşır. Açar sözlər: Ceratonia siligua L., introduksiya, bioekologiya, morfoqenez, ilkin inkişaf dövrü, böyümə və inkişaf

Giriş

Müasir dövrdə yaşayış məskənlərinin (şəhər və qəsəbələrin) yaşıllaşdırılması, yaşıllıqların isə yeni perspektivli ağac və kol assortimentlərinin introduksiya yolu ilə zənginləşdirilməsi çox vacib məsələlərdəndir. Lakin bu problemi mövcud dekorativ ağac və kol assortimentləri ilə həll etmək çətindir. Ona görə də bu problemin uğurla həll edilməsinə görə yeni perspektivli introdusentlərin əldə edilməsi üçün dünya florasının və yerli regionların bitki ehtiyatlarından geniş istifadə etmək lazımdır. Qeyd edək ki, bu Abşeronun da daxil olduğu ekstremal ekoloji şəraitə malik ərazilərdə və yaşayış məskənlərində yaşıllıqların salınmasında bitkilərin introduksiya işinin əsas strateji xəttini təşkil edir [1, 2]. Yaşıllaşdırma işlərində istifadə olunan ağac və kol bitkiləri içərisində Fabaceae Lindl. fəsiləsinin Ceratonia cinsi özünə məxsus yer tutur. Bu cinsə 2 növ daxildir. Bu növlərindən Ceratonia siliqua L.növü xüsusi ilə əhəmiyyətlidir. Ceratonia siliqua növünün elmi adi yunanca “kerátiοn” – buynuz, latınca isə “siliqua”–“paxlameyvə” və ya “paxla” sözlərindən əmələ gəlmişdir [6]. Ceratonia siliqua – paxlameyvə seratoniya və ya keçi buynuzu növü təbiətdə hündürlüyü 8-17 metr, kulturada isə 15 metr hündürlükdə olan, enli və yarımkürəyəbənzər çətirli həmişəyaşıl ağac bitkisidir. Gövdəsi qəhvəyi rəngli möhkəm qabıqla örtülmüşdür. Bitki möhkəm budaqlara və geniş kök sisteminə malikdir.Növbəli düzülmüş yarpaqları lələkvari olub, tünd-yaşıl rənglidir. Yarpaqlarının uzunluğu 10-20 sm-dir. Kiçik və çox saylı çiçəkləri çiçək qrurpunun oxu boyunca salxıma bənzər spiralvari yerləşmişdir. Çiçəklər həm külək, həm də həşəratlar tərəfindən tozlanır. Meyvəsi 10-30 sm uzunluğunda və 1,5-3,5 sm enində əyri buynuzmeyvədir. Meyvənin dərivari qabığının səthi qırışm ş olub, yetişdikdə rəngi tünd-qəhvəyidir. Meyvələrində 5-dən 18-yə qədər bərk qəhvəyi toxum olur (Şəkil 1).

Şək.1. Ceratoniasiligua növünün meyvə və toxumları Ceratonia siliqua növü təbii halda Aralıq dənizi hövzəsində ( Türkiyə, Suriya), Yaxın Şərq və Mərkəzi Amerikada yayılıbdır [6]. 94

Quraqlığa davamlı olan bu bitki yaxşı drenaj olmuş qumsal-gilli torpaqlarda normal inkişaf edir. Qeyd edək ki, paxlameyvə seratonia kifayət qədər duza davamlı bitkidir. Buna görə də paxlameyvə seratoniyanı şorlaşmış ərazilərin yaşıllaşdırılmasında uğurla istifadə etmək olar. Ceratonia siliqua yaşayış məskənlərinin və meşə zoplaqlarının salınmasında istifadə edilən dekorativ bitki olmaqla yanaşı, eyni zamanda qida, dərman, heyvandarlıqda yem bitkisi kimi də əhəmiyyətlidir. Material və metodika

Tədqiqatın obyektiMərkəzi Nəbatat Bağına (MNB) introduksiya olunmuş Ceratonia siliqua L.növüdür. Təcrübələr MNB-nın eksperimental sahəsində aparılmışdir. Biomorfoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi İ.Q.Serebryakovun [7], kök sistemi V.A.Kolesnikovun [3], böyümə və inkişaf dinamikası A.A. Molçanov və V.V.Smirnovun [5] metodikası əsasındaaparılmışdır.

Nəticələr və onların müzakirəsi Abşeronun quru subtropik şəraitinə introduksiya olunmuş Ceratonia siliqua növününtoxumla coxaldılması, ilkin inkişaf dövründə böyümə və inkişaf xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və ilkin becərilmə aqrotexnikasının işlənib hazırlanması istiqamətrində tədqiqatlar aparılmışdır. Tədqiqat zamanı öyrənilən Ceratonia siliqua növünün toxumları qum və yanmış peyin qarışığı verilmiş ləklərə səpilmişdir. Toxumlar ləklərdə bir-birindən 3-4 sm aralı səpilmiş və cərgə arası məsafə 10-15 sm olmuşdur. Səpin mart ayının ikinci ongünlüyündə aparılmışdır. Ləklərə səpilmiş toxumlar çiləmə üsulu ilə həftədə iki dəfə suvarılmışdır. Toxumlar aprel ayının birinci ongünlüyünün əvvəllərində cücərmişdir. Cücərmə 80% təşkil etmişdir (Şəkil 2).

Şək.2. Ceratonia siliqua toxumunun cücərməsi

Ceratonia siligua növünün toxumlarının cücərməsi yerüstü tiplidir. Belə ki, toxum cücərdikdə ləpə yarpağı torpağın səthinə çıxır. Toxumun cücərməsi qabığın çatlaması, kökün və hipokotilin çıxması ilə başlayır (Şəkil 3,4). Toxumdan ilk öncə rüşeym kökü, sonraisə hipokotil çıxır.

Şəkil 3. Ceratonia siliqua toxumunun cücərmə ardıcıllığı

Şək. 4.Ceratonia siliqua cücərtisində kök və hipokotilin formalaşması

Əmələ gələn ləpə yarpağının eni 0,8 sm, uzunluğu 1,0 sm-dir. Ləpə yarpağının saplağının uzunluğu 0,2 sm-dir. Ləpə yarpağının forması yumurtavari olub, bütöv kənarlıdır. Ləpə yarpağı bir il ərzində cücərtilərin üzərində qalır və sonra tədricə n quruyur (Şəkil 5).

Şək. 5.Ceratonia silliqua üzərində ləpə yarpağı olan bir illik toxmacar

Aparılan fenoloji müşahidə zamanı müəyyən edilmişdir ki, öyrənilən növün açıq yaşıl rəngdə olan qövdəciyinin üzərində 8-10 gündən sonra ilk həqiqi yarpağlar əmələ gəlir. Yarpaqların kənarları yüngülcə dalğavarı formadadır. Yeni əmələ gəlmiş həqiqi yarpaqların ayasının eni 1,5-2,0 sm, uzunluğu 2,0-3,0 sm, saplağının uzunluğu isə 0,5-1,0 sm-dir. Üzərində 3-4 yarpaq olan cücərtilərin hündürlüyü 5-6 sm-ə çatandan sonra yan köklərin əmələ gəlməsi müşahidə olunur. Növbəti əmələ gələn yeni yarpaqlarda saplağın uzunluğu 1,5-2,2 sm-ə çatır. Yarpağın səthi sərtdir, damarlanması lələkvaridir, qaidə hissəsi tərsinə-yumurtaşəkillidir. Gövdə üzərində yarpaqların düzülüşü növbəlidir. Ceratonia siliqua cücərtilərinin hündürlüyü aprel ayının ikinci ongünlüyünün sonunda 2-3 sm-ə, üçüncü ongünlüyünün sonunda isə 5-6 sm-ə çatır. Əmələ gəlmiş cavan zoğların üzərində 3-5 yarpaq olur. May ayının birinci ongünlüyündə cücərtilərin hündürlüyü 8-11 sm, may ayının ikinci və üçüncü ongünlüyündə 10-12 sm, iyun ayının birinci ongünlüyündə 13-14 sm-ə catır. Cücərtilərin intensiv böyüməsi havanın temperaturunun yüksəlməsi ilə əlaqədar olaraq nisbətən azalır və bu proses sentyabr ayına qədə r davam edir. Sentyabr ayının ikinci ongünlüyündən başlayaraq bitki yenidən aktiv vegetasiya dövrünə başlayir vəbu zaman bitkinin hündürlüyü 14-15

sm-ə, oktyabr ayının ikinci ongünlüyündəisə 15-16 sm çatır (Şəkil 6). İkiillik toxmacarların hündürlüyü 28-30 sm-dir.

20 I ongünlük 15 10 II ongünlük 5 III ongünlük 0

Şək. 6.Ceratonia siliqua növünün bir illik boy artımı dinamikası (sm)

Ceratonia silliqua bir- və iki illik toxmacarların kök sisteminin öyrənilməsi göstərmişdir ki, bir illik bitkinin hündürlüyü 14-16 sm olanda əsas kökün uzunluğu 13-17 sm, yan köklərin uzunluğu 3-5 sm olur. İkiillik bitkinin hündürlüyü 28-30 sm, əsas kökün uzunluğu 27-30 sm, yan köklərin uzunluğu isə 7-9 sm çatır. Eyni zamanda 6-7 ədəd II-ci və III-cü dərəcəli köklərin əmələ gəlməsi də müşahidə edilir.Kök sistemi torpağın 15-19 sm dərinliyinəcən işləyir. (Şəkil 7).

a) b)

Şək. 7.a) Ceratonia silliqua iki illik toxmacarı b) iki illik toxmacarın kök sistemi

Abşeron şəraitində Ceratonia silliqua növünün kök sisteminin öyrənilməsi göstərdi ki, bir- və ikiillik bitkilərdə əsas kök ilə yanaşı olaraq yan köklərdə yaxşı inkişaf edir. Ceratonia silliqua cücərtilərinin böyümə dinamikasının öyrənilməsi nəticəsində müəyyən edildi ki, onların yaxşı boy atması və inkişaf etməsi iqlim, torpaq faktorlarından və suvarma rejimindən çox asılıdır.

Ədəbiyyat

1.Агамиров У.М., Сафарова Э.П. Рост и развитие некоторых видов кизильникa в условиях Апшерона. Онтогенез интродуцированных растений в ботанических садах СССР, Тез.докл., Киев, 1991, с.62 2.Агамиров У.М. Новые древесные породы для озеленения Апшерона. Баку, Изд. «Элм», 1978, 118 стр. 3.Колесников В.А. Корневая система плодовых и ягодных растений. М., «Колос», 1974, 509 стр. 97

4.Лапин П.И. Сезонный ритм развития древесных растений и его значение для интродукции. Бюлл. ГБС АН СССР, вып.65, 1967, с.13-18 5.Молчанов А.А., Смирнов В.В. Методика изучения прироста древесных растений. М., Наука, 1967, 95 стр. 6.Палибин И.В. Род Цератония - Ceratonia L. Флора СССР, Т. 30, М.-Л., Изд. АН СССР, 1945, с.19-432 7. Серебряков И.Г. Сравнительный анализ некоторых признаков ритма сезонного развития растений различных ботанико-географических зон СССР. Бюлл. МОИП ОБН АН СССР, 1964, вып.V,с. 62-67

. Сафарова Э.П. ДИНАМИКА РОСТА И РАЗВИТИЯ CERATONIA SILIGUA L. ИНТРОДУЦИРОВАННОЙ НА АБШЕРОН

В статье приводятся данные по изучению биоэкологических особенностей всходов, начальной стадии развития морфогенеза, динамики роста и развития одно- и двухлетних растений Ceratonia silliqua в условиях Абшерона. Таким образом, изучение динамики роста и развития исследуемых видов показало, что рост и развитие их зависит от почвенно- климатических условий и режима полива. Ключевые слова: Ceratonia siligua L., интродукция, биоэкология, морфогенез, период первичного развития, рост, развитие

Safarova E.P.

DYNAMICS OF GROWTH AND DEVELOPMENT CERATONIA SILIGUA L. INTRODUCED ON THE ABSHERON

The article provides data on the study of bioecological characteristics of seedlings, the initial stage of morphogenesis, the dynamics of growth and development of one- and two-year-old plants of Ceratonia silliqua in Absheron conditions. Thus, the study of the dynamics of growth and development of the studied species showed that their growth and development depends on soil and climatic conditions and irrigation condition. Keywords: Ceratonia siligua L., introduction, bioecology, morphogenesis, period of primary development, growth, development

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 23.IX.2018

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 99-103 UOT: 58.581.5 AZƏRBAYCAN DENDROFLORASININ BƏZİ TURQAY RELİKTLƏRİNİN YUVENİL MƏRHƏLƏDƏ BÖYÜMƏ VƏ İNKİŞAF DİNAMİKASI

Qarayev S. Q. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ 1004, Bakı, Badamdar yolu,40 e mail: [email protected]

Üçüncü dövrün Oliqosen mərhələsinin əvvəlirindən etibarən Poltav florasını yarpaqlarını tökən və enliyarpaq Turqay florası əvəz etməyə başlayır. Turqay florasında Acer L., Faqus L., Ulmus L., Betula L., Quercus L., Juglans L., Pterocarya Runth., Fraxinus L., Vitis L., Zelkova Spch. və s. yarpağını tökən cinslər üstünlük təşkil etmişlər. Şərqi Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda Turqay florasından qalma relikt bitkilərə müsair dövrümüzdə əsasən Talışda, Kolxididə və qismən Böyük Qafqazın Cənub yamaclarını əhatə edən meşələrdə daha çox təsadüf edilir. Məqalədə Turqay florasına aid bəzi bitki növlərinin Abşeron şəraitində cücərtilərinin, bir-iki-üç illik tinglərinin böyümə və inkişaf xüsusiyyətləri verilmişdir. Açar sözlər: III dövr, oliqosen mərhələsi, relikt areal, relikt növ, Turqay florası, Poltav florası, cücərti, ting, böyümə və inkişafı. Giriş Əgər növün arealı vaxti ilə çox böyük olub, zaman keçdikcə kiçilibsə relikt areal, həmin növ isərelikt hesab edilir [3]. Reliktlər (lat. relictum - qalıq)-vaxti ilə geniş ərazilərdə yayılmış, arealı müəyyənləşdirən kompleks amillərin müxtəlif geolji dövrlərdə kəskin dəyişilmələrinə idioadaptasiya olunaraq, dövrümüzə qədər gəlib çıxmış, hazırda kiçik arellarda yaşamlarını davam etdir ən bitki növləridir. III dövrdə bütün dünyanın əsasən yekcins Tropik florası 3 qrupa bölünməyə başladı. Ardınca iqlim diferansallaşdı və biosferin inkişaf tarixi ayrılmağa başladı.Şimal Yarımkürəsində Tropik vilayətin kənarında Holarktik (yunanca“qolos”-bütün, “arktikos”-şimal) flora quruppası yarandı. Bura bir flora vilayəti- Holarktik vilayət daxil idi. Ekvatorun yaxınlığında Pantropik (yunanca “pantropi”-hər iki yarımkürəni əhatə edən tropik) flora quruppas ı yarandı ki, buraNeotropik (yeni tropik) və Paleotropik (qədim tropik)flora vilayətləri daxil idi. Cənub Yarımkürəsində isə Tropik ərazinin kənarında Holantarktik flora qurupuna daxil olan Avstraliya, Kap və Antarktida flora vilayətləri yarandı [3, 8.] (Şəkil 1).

Şəkil 1. Dünyanın flora vilayətləri.

Tədqiqitçılar III dövrü alt üçüncü dövr-Paleogen (Poleosen, eosen və oliqosen mərhələləri) və üst üçncü dövr –Neogen (Miosen və Pliosen mərhələləri) olmaqla iki yerə bölürlər. III dövrün əvvəllərində Avropada zəngin flora yay ılır. Müasir floraya məxsus bitkilərin areallarının formalşması Kaynazoyun əvvələrinə təsadüf edir.

Kaynazoy erasının III dövrünün Paleosen və Eosen mərhələlərində iqlim isti və rütubətli olmuşdur. Bu dövrdə Poltav florası -əsasən həmişəyaşıl bitkilər üstünlük təşkil etmişdir. Öz tərkibinə görə Cənubi Asiyanın enliyarpaq cinslərin olmadığı, əsasən həmişəyaşıl bitkilərdən ibarət olan Tropik florasına bənzəyən Poltav florası Oliqosen mərhələsinə qədər hökmranlıq edir. İynəyarpaqlılar üçün əlverişli olan bu şəraitdə onların arealları Arktikadan Antarktidaya qədər genişlənmişdir. Üçüncü dövrün Oliqosen mərhələsinin əvvəlirindən etibarən yekcins tropik iqlimin diferensasiyası, mülayimləşməsi ilə əlaqədar Holarktik flora quruppası yaranır ki,nəticədə həmişəyaşıl Poltav florasını yarpaqlarını tökən və enliyarpaq Turqay florası əvəz etməyəy başla ır. Bu proses Avropadan başlayıb, şimala doğru getmişdir. O cümlədən Aralıq dənizi ətarfını və Qafqazı da əhatə etmişdir. Turqay florasında Acer L., Faqus L., Ulmus L., Betula L., Quercus L., Juglans L., Pterocarya Runth., Fraxinus L., Vitis L., Zelkova Spch. və s. yarpağını tökən cinslər üstünlük təşkil etmişlər. Oliqosenin ortalarında Turqay florası Asiyadan Yaponiyaya, saxalindən Kazaxıstana, Urala, Avropada Şotlandiya, İngiltərəyə q ədər yayılır və iynəyarpaqlıların areallarını sıxışdırmağa başlayır.Şərqi Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda Oliqosen dövründən başlayaraq geniş yayılmış Turqay florasının arealları III dövrün sonlarından IV dövrün əvvələrindən etibarən buzlaşma dövrü ilə əlaqədar olaraq kiçilməyə başlayır. Müsair dövrümüzdə Turqay florasından qalma relikt bitkilərə əsasən Talışda, Kolxididə və qismən Böyük Qafqazın Cənub yamaclarını əhatə edən meşələrdə daha çox təsadüf edilir [4, 5, 6,7,10, 9, 12]. Bitkilərin becərilməsi, genefondunun yaradılması, təbii areallarında baş verən dəyişkənliyin dinamikasını analiz etmək üçün böyümə və inkişaf xüsusiyətlərininöyrənilməsi vacib informasiyalar əldə etmək baxımından əhəmiyyətlidir [8]. Relikt bitkilərin, o cümlədə n də Turqay reliktlərinin əksəriyyətinin nadir və nəsli kəsilməkdə olduğunu nəzərə alaraq, bəzi növlərin Böyümə və inkişaf xüsusiyətlərinin tədqiq edilməsi qarşıya məqsəd qoyulmuşdur.

Material və metodika Tədqiqt işləri 2015-2018 ci illərdə AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağında təcrübə sahəsində aparılmışdır. Tədqiqatı n öbyektləri olan Acer velutinum Boiss. -nəhəng və ya məxməri ağcaqayının və Quercus castaneifolia C.A.Mey.- şabalıdyarpaq palıdın toxumları Masallıdan, Fraxinus coriariifolia Scheele. - sumaqyarpaq göyrüşün, Pterocarya pterocarpa Kunth ex I. Iljinsk. - qanadmeyvəli yalanqozun vəPrunus spinosa L.- göyəminAMEA Mərkəzi Nabatat Bağından və Fagus orientalis Lipsky. - şərq fıstığının isə Qəbələdən yığılaraq 30.11.2015-ci ildə AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının təcrübə sahəsində əkilmişdir. Öyrəniln bitkilərin cücərti və yuvenil mərhələdə böyümə və inkişaf dinamikası A.A. Molçanov, V.V. Smirnovun [11] təklif etdikləri metodlar əsasında öyrənilmişdir.

Nəticələr və onların müzakirəsi. Acer velutinum növünün ilk cücərtiləri martın 8-dən görünməyə başlayır. Aprelin birinci onqünlüyündə Quercus castaneifolia, Prunus spinosa, Fagus orientalis-in, ikinci onqünlüyündə Fraxinus coriariifolia və Pterocarya pterocarpa-ın ilk cücərtiləri görünürlər. Öyrənilən relikt növlərin aprelin sonunda, təxminən bir aylıq cücərtilərinin hündürlüyü- A. velutinum 22,4 sm, F. orientalis 13,5 sm, F. coriariifolia 12,3 sm,P. pterocarpa11,9 sm,P. spinosa 26,2 sm, Q. castaneifolia isə 16,7 sm olmuşdur. İntensiv böyümə may ayında müşahidə edilmişdir. Bu zaman- A. velutinum 13,3 sm (illik boy artımın 25,9 %-i), F.orientalis 9,1 sm (illik boy artımın 32,3 %-i), F. coriariifolia 16,2 sm(illik boy artımın 45,4 %-i), P. spinosa 32,3 sm (illik boy artımın 38, 5 %-i), P. pterocarpa 9 sm (illik boy artımın 36,3 %-i), Q. castaneifolia isə 21,1 sm (illik boy artımın 38,9 %-i) böyümü şlər. İyunun ortalarından başlayaraq böyümə prosesi yavaşıyır və ayın axırlarında tam dayanır. A.velutinum, Prunus spinosa və Q.castaneifolia növlərində avqustun axırlarında başlayaraq ikinci boy vermə müşahidə edilir.

100

Birillik tinglərin hündürlyü - A. velutinum 51,3 sm, F. orientalis 28,2 sm, F. coriariifolia 35,7 sm, P. pterocarpa 24,8 sm, P. spinosa 84,0 sm, Q. castaneifolia isə 55,7 sm olmuşdur. (Cədvəl 1.) Cədvəl 1. Abşeron şəraitində bəzi turqay reliktlərinin cücərti və birillik tinglərinin böyümə və inkişaf dinamikası. ( sm-lə) İlk Aylar üzrə böyümə Bir Növlər cücərtilərin Aprel May İyun İyul Avqust Sentyabr illik göründüyü tinglər vaxt Acer velutinum 08.03.2016 22,4 35,7 43,5 43,5 43,5 51,3 51,3 Fagus orientalis 10.04.2016 13,5 22,6 28,2 28,2 28,2 28,2 28,2 Fraxinus coriariifolia 14.04.2016 12,3 28,5 35,7 35,7 35,7 35,7 35,7 Pterocarya pterocarpa 20.04.2016 11,9 20,9 24,8 24,8 24,8 24,8 24,8 Prunus spinosa 07.04.2016 26,2 58,5 72,3 72,3 72,3 84,0 84,0 Quercus castaneifolia 03.04.2016 16,7 37,8 46,2 46,2 46,2 55,7 55,7

Tədiq edilən Acer velutinum, Fagus orientalis, Prunus spinosa və Quercus castaneifolia növlərinin iki illik tinglərinin tumurcuqları aprelin birinci ongünlüyündən, Fraxinus coriariifolia və Pterocarya pterocarpa növlərinin isə aprelin ikinci ongünlüyündən etibarən açılmağa başlayır və yeni zoğlar inkişaf edirlər. Şəkil 2-də A. velutinum və Q. castaneifolia-nın bir aylıq çücərtiləri və iki illik tingləri verilmişdir.

a) b) c) Şək. 2. a)-Acer velutinum və Quercus castaneifolia-ın bir aylıq cücərtiləri; b)-A. velutinum-un ikillik tingləri; c)- Q. castaneifolia -nın ikiillik tingləri.

İntensiv böyümə aprelin III ongünlüyəndən mayın II onügünlüyünün axırlarına qədər müşahidə edili. Bu zaman- A. velutinum 25, 4 sm (illik boy artımın 49,0 %-i),F. orientalis 11,2 sm (illik boy artımın 44,3 %-i), F. coriariifolia 12, 4 sm (illik boy artımın 55,1 %-i), P. pterocarpa 8,5 sm (illik boy artımın 42,5 %-i), P. spinosa 28,9 sm (illik boy artımın 48,6 %-i), Q. castaneifolia 23,4 sm (illik boy artımın 36,1 %-i) böyümüşlər. İyunun axırlarından başlayaraq böyümə prosesi yavaşıyır və iyulun I onügünlüyündə tam dayanır. Sentyabrın əvvələrindən başlayaraq A. velutinum, P. spinosa və Q. castaneifolia növlərində ikinci boy vermə müşahidə edilir. İlin sonunda ikiillik tinglərin hündürlyü - A. velutinum 103,1 sm, F. orientalis 53,5 sm, F. coriariifolia 58,2 sm, P. pterocarpa 44,8 sm, P. spinosa 143,5 sm, Q. castaneifolia isə 120,5 sm olmuşdur (Şəkil 2).

101

300 250 200 150 100 bir illik 50 iki illik 0 üç illik

Şək. 2. Abşeron şəratində introduksiya edilmiş bəzi turqay reliktlərinin bir-iki-üç illik tinglərinin illər üzrə boy dinamikası (sm-lə).

Öyrənilən Turqay reliktlərinin üçillik tinglərinin tumucuqları martın birinci və ikinci on günlüklərindən etibarən şişməyə başlayırlar. İki illik tinglərə nisbətən üç illik tinglərdə vegetasiya nisbətən tez başlayır. Belə ki, Acer velutinum, Fagus orientalis, Prunus spinosa və Quercus castaneifolia növlərinin üç illik tinglərinin tumurcuqlarıt mar ın üçüncü ongünlüyünün ortalarından, Fraxinus coriariifolia və Pterocarya pterocarpa növlərinin isə aprelin birinci ongünlüyündən etibarən açılmağa başlayır və yeni zoğlar inkişaf edirlər. Üçillik tinglərdə vegetasiyanın tez başlaması meterolji şəraitdən, xüsusi ilə erkən yazda havanın temperaturunun nisbətən yüksək olması və bitkilərin müxtəlif orqanlarının inkişaf edərək soyuğa dözümlülük potensialının artması ilə əlaqədar ola bilər [2]. Çünki, aparılandə müşahi lər göstərir ki, eyni şəraitdə, növə aid bitki fərdləri virqinil dövrdə yuvenil dövrə nisbətən, yetkin generativ dövrdə isə cavan və yaşlı generativ dövrə nisbətən daha tez vegetasiyaya başlayırlar. Yetkin generativ dövr bitkinin ən inkişaf etmiş, bütün biolji potensialının gerçəkləşdiyi güclü dövrüdür. İntensiv böyümə aprelin ikinci ongünlüyəndən, mayın üçüncü onügünlüyünün axırlarına qədər müşahidə edili. Bu zaman- A. velutinum 23, 2 sm (illik boy artımın 34,5 %-i), F. orientalis 15,6 sm (illik boy artımın 37,1 %-i), F. coriariifolia 19, 4 sm (illik boy artımın 38,5 %-i), P. pterocarpa 15,3 sm (illik boy artımın 36,8 %-i), P. spinosa 35,9 sm (illik boy artımın 32,3 %-i), Q. castaneifolia 30,4 sm (illik boy artımın 28,4 %-i) böyümüşlər. İyunun ortalarından başlayaraq böyümə prosesi yavaşıyır və iyulun I onügünlüyündə tam dayanır. Avqustun sonlarından başlayaraq A. velutinum, P.spinosa və Q. castaneifolia növlərində ikinci boy vermə müşahidə edilir. İlin sonunda üçillik tinglərin hündürlyü- A. velutinum 170,5 sm, F. orientalis 95,7 sm, F. Coriariifolia 108,4 sm, P. pterocarpa 86,8 sm, P.spinosa 254,5 sm, Q. castaneifolia isə 221,2 sm olmuşdur. Beləliklə aparılan tədqiqatların nəticələrinə əsasən öyrənilən Turqay reliktlərinin cücərtilərinin, bir-iki-üç illik tinglərinin Abşeron şəraitində normal böyüyb inkişaf etdiyini deyə bilərik. Üç illik tinglərdən ən hündür boylular Acer velutinum, Prunus spinosa və Quercus castaneifolia (170,5-254,5 sm) ən kiçik boylular isə Fagus orientalis, Fraxinus coriariifolia və Pterocarya pterocarpa (86,8-18,4 sm) növlərinin olduğu məlum olmuşdur. A. velutinum, P. spinosa və Q.castaneifolia növləri iki dəfə boy verirlər. Hətta intensiv suvarma şəraitində P. spinosa və Q. castaneifolia növlərinin bir 3-4 dəfə boy verdiyi müşahidə edilmişdir. Bunları nəzərə alaraq tədqiq olunan Turqay reliktlərinin Abşeronun quru subtropik iqlim şəraitində genefondunun yaradılmasının, yaşıllaşdırma işlərində istifadə olunmasının məqsədəuyğun olmasını söyləmək olar.

102

Ədəbiyyat

1. Qarayev S.Q., Bayramov A.Ə.Abşeron şəraitində introduksiya edilmiş bəzi palıd növlərinin bir-iki-üçillik tinglərinin böyümə və inkişaf xüsusiyyətləri. Azərb.MEA-nın xəbərləri, biol.elml. seriyası, 2004, №1-2, s.58-63 2. Qarayev S.Q. Ağac bitkilərinin böyümə və inkişaf prosesinin əsas göstəricilərinin yeni metodla əks etdirilməsi. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının elmi əsərləri, VIII cild, Bakı. 2011, s.159-166 3. Алехин В. В., Кудряшов Л.В., Говорихин В.С. География растений. Изд. «Уральский рабочий». Москва-1961. С 532 4. Баранов В.И. Этапы флора и растительности СССР в третичном периоде. Казанского Государственного Университета. Том 114, книга 4. Казань -1954. с-362 5. Гараев С. Г., Наджафова Дж.Н.Тургайные реликты дендрофлоры Азербайджана. Материалы Всероссийской научно-практической конференции с межд/ участием « Проблемы и перспективы устойчивого развития садоводства », Махачкала 2015, стр.8-10 6. Гроссгейм А.А. Реликты восточного Закавказья. Изд. АзФАН. Баку-1940, с.103 7. Жилин С.Г. Третичные флоры Устьюрта. Л.,Изд. «Наука»,1984, 112 с. 8. Жуковский П.М. Ботаника. Москва: «Колос».1982. с 623. с.384-385. 9. Касумова Г.М. Флора олигоценовых отложений Северо-Восточных предгорий Малого Кавказа. Издательство Академии Наук Азербайджанской ССР. Баку, «Елм»-1966.с.84. с24-25 10. Криштофович А.Н. Палеоботаника. Ленинград-«Гостоптехиздат».1957. 650 с 11. Молчанов А.А., Смирнов В.В. Методика изучения прироста древесных растений. М., Наука, 1067, 95 с. 12. Сафаров И.С. Важнейшие древесные третичные реликты Азербайджана. Изд. АН Азербайджанской ССР.у Бак , 1962, с -311

Гараев С.Г.

ДИНАМИКА РОСТА И РАЗВИТИЯ НЕКОТОРЫХ ТУРГАЙНЫХ РЕЛИКТОВ ДЕНДРОФЛОРЫ АЗЕРБАЙДЖАНА В ЮВЕНИЛЬНОЙ ФАЗЕ С начала олигоценовой фазы третьего периода Полтавскую флору начала заменять листопадная и широколистная Тургайская флора. Доминирующими в Тургайской флоре стали Acer L., Faqus L., Ulmus L., Betula L., Quercus L., Juglans L., Pterocarya Runth., Fraxinus L., Vitis L., Zelkova Spch. и другие листопадные породы. На Восточном Кавказе, в том числе и в Азербайджане сохранившиеся из флоры Тургая реликтовые растения в настоящее время встречаются в основном в Талыше, Колхиде и частично в лесах южного склона Большого Кавказа. В статье приводятся особенности роста и развития всходов одно-, двух- и трехлетних саженцев некоторых видов растений из Тургайской флоры в условиях Апшерона. Ключевые слова:III период, период Олигоцена, реликтовый ареал, реликтовый вид, Тургайская флора, Полтавская флора, всходы, саженцы, рост и развитие.

Qarayev S.G.

DYNAMICS OF GROWTH AND DEVELOPMENT OF SOME TURGAY RELICS AT THE JUVENILE STAGE OF AZERBAIJANI DENDROFLO Turgai flora begins to substitute the Poltav flora which shed their leaves and broad-leaved from the beginning of the Oligocene phase of the third period. The leaves which shed their leaves have prevailed in Turgai flora: Acer L., Faqus L., Ulmus L., Betula L., Quercus L., Juglans L., Pterocarya Runth., Fraxinus L., Vitis L., Zelkova Spch. and etc. In the Eastern Caucasus, including in Azerbaijan, relict plants that have survived from the Turgai flora are now found mainly in Talysh, Kolkhida, and partly in the forests of the Greater Caucasus surrounding the southern slopes. In the article has given sprouts, one-two-three-year seedlings growth and development of some of the plant species belonging to the Turgai flora in Absheron condition. Keywords: III stage, Oligocene stage, relic areal, relic species, Turqai flora, Poltav flora, sprouts, sapling, growth and development

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 12.IX.2018 103

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 104-109 UOT: 582.634.7 ABŞERONDA İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ LİAN BİTKİLƏRİN TAKSONOMİK TƏRKİBİ VƏ BOTANİKİ-COĞRAFİ RAYONLARI

Mehralıyev A.D.,*İbrahimov A.Ə. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ 1004, Bakı, Badamdar yolu,40 *Tovuz Sosial-İqtisad kolleci

Təqdim olunan məqalədə Abşeronda introduksiya olunmuş və mədəni şəraitdə becərilən, eyni zamanda təbii floramızda rast gələn lian bitkilərin taksonomik tərkibi, dünyada və Azərbaycan florasında yayıldıqları botaniki-coğrafi ərazilər haqqında məlumat verilir. Açar sözlər: lian bitkilər, təbii flora, fəsilə, növ,Actinidia Linde, Hedera L.

Giriş Lian bitkilər dayaq olmadan sərbəst, dik durmaq qabiliyyətinə malik gövdələri olmayan bitkilərdir. Bu bitkilər elastik gövdəyə sahib olduqlarından, inkişaf edib böyümələri üçün hər hansı dayağa istinad etməlidirlər. Dayaq olmadıqda isə torpaq səthi ilə sürünürlər. Bu qrup bitkilər xüsusi bioekoloji xüsusiyyətlərə malik olmaqla, ayrı-ayrı orqanları – bığcıqları, tikanları, yarpaq saplaqları, zoğları və s. vasitəsilə dayaqdan”tutaraq” böyüyüb inkişaf edirlər. Dayağa qalxma xüsusiyyətinə görə tədqiqatçılar lian bitkilərini 5 qrupa ayırmışlar [5]: 1. Tikanları vasitəsilə dırmaşanlar – Çoxçiçəkli qızılgül (Rosa multiflora); Hündür mərəvçə (Smilax exelsa) və s. 2. Hava kökcükləri vasitəsilə dırmaşanlar – Adi daşsarmaşığı (Hederahelix); Köklü tekoma (Campsisradicans) və s. 3. Zoğları vasitəsilə dolananlar – Yapon doqquzdonu (Lonisera japonica); Çin filbaharı (Wisteria sinensis) və s. 4. Yarpaq saplaqları vasitəsilə sarmaşanlar – Şərq ağəsməsi (Clematisorientalis); Üzümyarpaq ağəsmə (Clematis vitalba) və s. 5. Bığcıqları vasitəsilə sarmaşanlar – Meşə üzümü (Vitissylvestris); Atlı qonaqotu (Passiflora caerulea) və s. Tədqiq etdiyimiz lian bitkilər bioekoloji xüsusiyyətlərinə və istifadə xarakterinə uyğun olaraq landşaft memarlığının çox müxtəlif sahələrində geniş tətbiq olunan bitkilərdəndir. Bu səbəbdən də son illər həmin qrup bitkilərin çoxlu sayda yeni növ və formaları Azərbaycanda introduksiya olunmuşdur.

Material və metodika

Tədqiqatlar nəticəsində son illər lian bitkilərin AMEA-nın Mərkəzi Nəbatat Bağında kolleksiya sahəsi yaradılmış, bura müxtəlif yollarla – xarici ölkələrlə toxum mübadiləsi, həvəskar bağbanlar və iş adamları ilə əməkdaşlıq və s., yeni növ və formalar gətirilmiş, onların taksonomik tərkibi müəyy ənləşdirilmiş, bir sıra mühüm bioekoloji xüsusiyyətləri və tətbiqi sahələri öyrənilmişdir. Ümumilikdə 22 fəsiləyə 33 cinsə aid 86 növ və forma üzərində tədqiqat işləri aparılır Növ və formaların təyini S.K.Çerepanovun [7], “SSRİ-nin ağac və kolları” [6], “Azərbaycanın ağac və kolları” [1], A.M.Əsgərovun “Azərbaycanın ali bitkiləri” [3] kitabları, eyni zamanda Kompyuter texnologiyalarının müasir resurslarının köməkliyi və AMEA Botanika İnstitutunun Herbariumunda saxlanılan materialların təftişindən əldə edilmiş məlumatlar əsasında aparılmışdır. 104

Nəticələr və onların müzakirəsi

Məlumdur ki, introdusentlərin introduksiya imkanları, onların formalaşdıqları coğrafi ərazilərin torpaq-iqlim şəraitinin yeni ərazilərdəki torpaq-iqlim şəraiti ilə qismən uyğunluğundan çox asılıdır. Bu uyğunluq nə qədər yaxın olsa, bitkilərin adaptasiyası, onların akalimatizatiyası daha asan başa gələr. Bununla yanaşı, tədqiqatçılar tərəfindən sübut olunmuşdur ki, introduksiyanın ən effektiv üsulu yeni şəraitdə bitkilərin toxum vasitəsilə çoxaldılaraq, onları lazımi istiqamətdə becərməklə yerli şəraitə uyğunlaşdırmaqdır [2; 4]. Azərbaycanın təbii florasının cəmi 1%-ə qədərini lian qrupu bitkilərin təşkil etdiyini, onların əksəriyyətinin isə yaşıllaşdırmada aşağı effektli olmasını nəzərə aldıqda, iri yaşayış mərkəzlərimizin şaquli yaşıllaşdırılmasında nə qədər çətinliklərlə qarşılaşacığımız aydın olar. Ona görə də həmişə olduğu kimi indi də landşaft memarlığında şaquli yaşıllaşdırma elementləri olan lianların introduksiyası aktualdır. Lian qrupu bitkilərin Azərbaycanda (Abşeronda) introduksiyası ilə bir çox tədqiqatçılar, xüsusilə T.H.Kazımova, keçən əsrin 70-ci illərində məşğul olmuş və yaşıllaşdırmada 25 növ lian bitkilərin tətbiqini tövsiyə etmişdir [5]. 2011-ci ildən etibarən AMEA-nın Mərkəzi Nəbatat bağında lian bitkilərin kolleksiyası yaradılmış və burada Azərbaycanın təbii florasında rast gələn və müxtəlif ölkələrdən introduksiya olunan lian bitkilər toplanmışdır. Hazırda introduksiya işləri davam etdirilərək perspektivli növlərin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində tədqiqat işləri davam etdirilir. Kolleksiya sahəsində toplanmış lianların taksonomik tərkibi barədə 1 saylı cədvəldə ətraflı məlumat verilir. Cədvəl 1 AMEA-nın Mərkəzi Nəbatat bağının lian kolleksiyası № Fəsilələr Cinslər Növlər Forma Növ sayı 1 2 3 4 5 6 1 Actinidiaceae Actinidia Lindl Actinidia polygama (Sieb et Jucc.) – 2 Hutch. Mig.,A. kolomikta (Rupr.), Maxim. 2 Apocynaceae L. Vinca Vinca major, Vinca minor W. et K. – 2 Trachelosper- Trachlospermum jasminoides L. – 1 mum L. Araliaceae Juss. H. helixL., H. pastuchovii Voron, H.h.bicolr 4 3 Hedera L. H. colchica C. Koch., H. chrysocora H.h.tricolr Walsh. 4. Asclepiadaceae Hoya R.Br Hoya carnosa (L.f.) R.Br. – 1 R.Br. Periploca L. Periploca graeca L. – 1 5 Asparagaceae Asparagus L. A.plumosus Baker – 1 Juss. Bignoniaceae Campsis lour. Campsis radicans(L.)Seem., C. Radicansx 6 Juss. grandiflora, Thunb. grandifloa 2

Wisteria Nutt. W. sinensis (Sims.) Sweet., – 4 W. floribunda (Wild) D.C., W. 7 Fabaceae L. venusta, Rehd W. japonica Sieb et Jucc. Phaseolis L. Ph. caracala L. – 1 Saesalpi- Saesalpinia japonica L. – 1 nia L. 8 Caprifoliceae Lonisera L. Lonisera caprifolium L., L. flava – 4 Juss. Sims., L. japonica, L,.L.henryi Hemsl 9 Canna baceae L. Humulus L. H. lupulus L. – 1 105

Calystegia C. sepium L., C. silvatica (Kit) – 2 R.Br. Griseb. C. arvensis L., C. cantabarica L., C. – 8 10 Convolvulaceae Convol- Commutatus Boiss, C. erinaceus Juss. vulus L. Ledeb, C. lineatus L., C. persicusL., C. pilosellufoliusDesr., C. Tricolor L. Quamoclit L. Q. coccinea L., Q. pinnata Boier – 2 11 Celastraceae Euonymus L. Euonymus japoinica nana 12 Chenopodiaceae Hablitzia H. tomnoides Bieb. – 1 Vent. Bieb. 13 Cucurbitaceae Luffa Mill. L. cylindrica (L.) M. Roem. – 1 Juss. Momor- M. caharantia L. – 1 dica L. 14 Magnoliaceae Schizan- S. chinensis L. – 1 Juss. dra L. 15 Moraceae Lindl Ficus L. F. pumila L. – 1 16 Nyctaginaceae Bougainvilla B. spectabilis Willd., B. glabra B. glabra- 2 Juss. Corn et Juss. Choisy. Aurantika 17 Oleaceae Lindl. Jasminum L. J. sambac L., J. officinale L., J. – 3 revolutum L. 18 Passifloraceae Passiflora P. caerulea L., P. morifolia Most., – 3 Lindl. Juss. P. foetida L. 19 Ranunculaceae Clematis L. C.vitalbaL., C. orientalisL., C. – 7 Juss. montana Buch-Cham., C. Virginiana L., C. jackmanii Moore., C. vitisella L., C. heracleifolia L. 20 Rosaceae Juss. Rosa L. R. multifloraThunb., R. moschata – 4 herrm R. aryensis Thunb. Muds., R. sosnovskiy Tamam. Rubus L. R. idaeus L., R. caucasicus Focxe – 2 21 Smilacaceae Smilax L. S. excelsa L., S. aspera L. – 2 Vent Vitis L. V. viniferaL., V. sylvetris, C.C.Gmel, V. Coignetiae Pull., V. labrussa L. – 8 V. amurensis Rupr., V. vulpina L., V. Aestivalis Michx, V. acerifolia Raf 22 Vitaceae Juss Ampelopsis A. aconitifolia Bge, A. cordata Micx, – 3 Michx A. heterophulla Sieb et Jucc. Parthenocissu P. inserta A. Kerner, P. quinquefolia – 4 s Planhc. (L.) Planhc, P. tricuspidataSieb et Zucc., P. henryana Hemsl, Tetrastigma T.voinierianum (Balteta) Pierra ex – 1 Planhc. Cagner

Cədvəldən göründüyü kimi, yayılma dərəcəsinə görə birinci yeri Vitaceae Juss (16 növ) və Convolvulaceae Juss (12 növ) fəsilələrinə aid olan növlər əhatə edir. Magnoliaceae Juss (1 növ) və Moraceae lindl. (1 növ) fəsilələrin nümayəndələri isə azlıq təşkil edir. İntroduksiya olunmuş növlərdən Hedera helix L., Hoya carnosa R. Br., Asparagus plumosus Baker., Campsis radicans (L.) Siem., Wisteria sinensis (Sims.) Swet., Lonisera japanica L. və b. şaquli yaşıllaşdırmada daha geniş tətbiq olunan növlərdir. Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, tədqiq etdiyimiz digər növlər də bu və ya başqa dərəcədə yaşıllaşdırmada istifadə edilirlər. Məlumdur ki, Abşeronun iqlimi mülayim, quru-subtropik xarakterlidir. Mənşə etibarı ilə lian bitkilər rütubətli tropik və subtropik iqlim bitkilər olduğundan, onların Abşeronda introduksiyasında 106 bir sıra çətinliklər ortaya çıxır. Xüsusilə quru-isti və güclü küləklər bu qrup bitkilərə mənfi təsir edən amillərdəndir ki, bu amillər də Abşeron iqlimi üçün xarakterikdir. Bu səbəbdən də ayrı-ayrı botaniki-coğrafi rayonlardan əldə olunmuş introdusentlər müxtəlif perspektivlilik dərəcəsi göstərirlər. Abşeronda müxtəlif botaniki-coğrafi ərazilərdən introduksiya olunmuş lian bitkilərin növ tərkibi verilmişdir (Şəkil 1).

Şəkil 1. Abşeronda introduksiya olunmuş lian bitkilərinin botaniki-coğrafi rayonları

Cədvəlin analizindən məlum olur ki, introduksiya olunmuş növlərdən Abşeronda çoxluq təşkil edənləri Cənub-Şərqi Asiya və Qafqaz florası nümayəndələridir. Hesab edirik ki, Qafqaz elementlərinin çox olması, floranı əhatə edən ərazinin introduksiya zonası olan Abşeronla vahid botaniki-coğrafi rayon təşkil etməsidir. Qafqaz florası nümayəndələri Abşeronda kolleksiya sahələrində çoxluq təşkil etməsinə baxmayaraq, landşaft memarlığında onlardan az istifadə olunur. Bunun əsas səbəbi kimi dekorativlik baxımından həmin növlərin bir çoxunun aşağı göstəricili olmasıdır. Həm kolleksiya sahələrində, həm də landşaft memarlığında daha çox rast gələn lian növləri Şərqi Asiya arealına daxil olan növlərdir. Həmin növlərin əksəriyyət təşkil etməsi, onların introduksiya imkanlarının genişliyi, eyni zamanda iqlim – ekoloji faktorların uyğunluğu ilə əlaqədar izah oluna bilər. Beləliklə, Abşeronda introduksiya olunmuş lian bitkilərin taksonomik tərkibinin analizi və yayıldıqları botaniki-coğrafi rayonlardan introduksiya imkanlarının təhlili göstərdi ki, Abşeronda ən çox Şərqi Asiya və Qafqaz, ən az isə Afrika və Avropa florası elementləri yayılmışdır.

107 Abşeronda introduksiya olunmuş lian bitkilərinin botaniki-coğrafi rayonları Cədvəl2 Şimali Amerika Aralıq dənizi hövzəsi Şərqi Asiya Avropa Qafqaz Afrika Cənubi Avstraliya Amerika Ampelopsis Convolvulus tricolor Actinidia kolomicta Clmatis Clematis vitisella Asparagus Bougainvillea Passiflora cordata Heracleifolia plumosus spectabilis morifolia Campsisradicans Vinca major A.polygama Parthenocissus Calyctegia sepium B.glabra P.foetida tricuspidata Clematis Vinca minor Ampelopsis heterophulla Smilax aspera C. sylvatica Phosaeolus tetrastigma virginiana coracala voinierianum C. jackmanii Trachelospermum A.aconitifolia Convolvulus P.caerulea jasminoides arvensis Parthenocissus Campsis grandiflora C. cantabarica inserta P. quinquefolia Clematis montana C. commutatus Vitis labrusca Caesalpinia japonica C. erinaceus V.aestivalis Hoya carnosa C. lineatus V. acerifolia Jasminium revolutum C.persicus V. alpina J.sambac C.pilosellifolius Lonisera japonica Cıematis fitalba L. henryi C. orientalis Luffa cylindrica Hedera colchica Momordica charantia Hablitsia tomnoides Parthenocissus henryana Hedera helix Qvamoclit coccinca Hedera pastuchovii Rosa multiflora H. chrysocarea R. moschata Humulus lupulus R. arvensis Jasminum officinal Schizandra chinensis Lonisera flava Vitis amurensis L. caprifolium V.coignetiae Periploga graeca Wisteria sinensis Rubus cancasicus W.floribunda Rosa sosnovskii W. venusta Smilax exeltsa W.yaponica Vitis sylvestris

Ədəbiyyat

1. Azərbaycanın ağac və kolları. ll c., Bakı, 1964, 220 s. 2. Bayramov A.Ə. Quru subtropik şəraitdə bitkilərin introduksiyası üçün perspektivli mənbələr və onların ekoloji-tarixi əsaslandırılması. AMEA-nın “Məruzələr”i, № 4-6, “Elm”, Bakı, 2004, s. 232-236 3. Əsgərov A.M. Azərbaycanın ali bitkiləri. lll c, Bakı, “Elm”, 2008 , 244 s.. 4. İbadlı O.V., Mehralıyev A.D. Sarmaşan bitkilər sorağında. Bakı, CBS, 2012, 222 s. 5. Kazımova T.H. Yaşıllaşdırmanın əhəmiyyəti. Bakı, “Elm”, 1975, 46 s. 6. Деревья и кустарники СССР. Под ред. С.Я.Соколова.Т.Vl, М.:АН СССР, 1962,378 с. 7. Черепанов С.К. Сосудистые растения России и сопредельных государств. СПВ: Мир и семя, 1995, 192 с.

Мехралыев А.Д., Ибрагимов А.А. БОТАНИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ РЕГИОНЫ И ТАКСОНОМИЧЕСКИЙ СОСТАВ ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ НА АПШЕРОН ЛИАН

В статье приводятся сведения о интродуцированных на Абшерон и выращенных в условиях культуры лиановых растений, таксономический состав лиан местной естественной флоры, а также их ботанико-географические территории распространения в мировой и азербайджанской флоре. Ключевые слова: лианы, естественная флора, семейство, виды, Actinidia Linde, Hedera L.

Mehralıyev A.D., Ibragimov A.A.

TAXONOMIC COMPOSITION AND BOTANIC-GEOGRAPICAL REGIONS OF INTRODUCED LIAN PLANTS IN THE ABSHERON

In the presented article have been reserched lian plants which introduced in Absheron and grown in natural condition, the taxonomic composition of the lian plants of the local natural flora, and their botanical and geographic regions in the world and Azerbaijan flora. Keywords: lian plants, natural flora, family, species, Actinidia Linde, Hedera L.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 28.IX.2018

109

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 110-112 UOT: 635.13:631.13

AZƏRBAYCANDA MƏTBƏX KÖKÜNÜN (DAUCUS CAROTA L.) SAXLANMASI ZAMANI ALINMIŞ ANALİZ NƏTİCƏLƏRİNİN RİYAZİ-STATİSTİK METODLAR ƏSASINDA OPTİMAL VARİANTIN MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLMƏSİ

Əliyev Ç.S.,*Quliyev N.Ə., Hüseynova N.B., Ərəbzadə A.Ə., Məmmədova G.T. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ 1004, Bakı, Badamdar yolu,40 * Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti,AZ1172, Bakı, K. Kərimov 822/23 [email protected]

Məqalədə kök bitkisinin uzun müddət soyuducu kamerada 13-15 gündən bir kükürd yandırmaqla saxladıqda şirə istehsal edən zavodun bütün il ərzində fəaliyyətini təmin etmək üçün xammal bazasının yaradılmasından bəhs edilir. Açar sözlər: kök, bitki, şirə, saxlamaq,istehsal

Giriş

Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı mövsümi xarakter daşıyır. Bu baxımdan bazarda müəyyən dövrə təsadüf edən məhsul bolluğu yaranır. Belə halda məhsulun çox vaxt dəyərindən aşağı qiymətə satılmasına və ya kütləvi formada xarab olaraq sıradan çıxmasına, əhalinin həmin məhsullara təlabatının ödənilməsinə başlıca səbəb olur. Müasir dövrdə tərəvəz bitkilərinin, o cümlədən mətbəx kökünün uzun müddət saxlanması əhalinin həmin məhsullara təminatının yaxşılaşdırılmasında vacib menbəə olub, bu yolla 20%-ə qədər məhsul əldə etmək mümkündür. Məhsulun düzgün emalı da bir növ onun saxlanmasına xidmət edir. Ölkədə mətbəx kökünün əkin sahəsinin artırılması, onun innovativ texnologiya ilə becərilməsinin aparılması və bütün il ərzində saxlanması hesabına xammal bazasının yaradılması günün aktual məsələlərindən biridir.

Material və metodika

Tədqiqatın obyekti. Tədqiqat obyekti kimi ölkəmizin aran bölgəsində AMEA Botanika İnstitutunun Kürdəmir Dayaq Məntəqəsinin ərazisində becərilən 'Yubileynaya 60' və 'Abşeronskaya Ozimaya' sortlarının kök köklərindən istifadə olunmuşdur. Tədqiqat metodikası. Şirə ihstehsalı üçün yerli şəraitdə lbecəri ən mətbəx kökünün müxtəlif temperatur rejimlərindən asılı olaraq saxlanması üç variant üzrə yerinə yetirilmişdir [1,2,3,4,5] Tədqiqat işinin nəticələri riyazi təhlili dispersion analiz metodu əsasında [5] aparılmışdır. Tədqiqatın məqsədi – mətbəx kökünün qısa və uzun müddət keyfiyyətli saxlanması hesabına kök istehsalı üçün xammal bazasının yaradılmasından ibarət olmuşdur. Qarşıya qoyulan vəzifələr: Bütün il boyu kök istehsalına nail olmaq üçün yerli şəraitdə becərilən yerkökünün istifadəyə və emala qədər müxtəlif üsullarla saxlanmasının tədqiqi.

Nəticələr və onların müzakirəsi

1.Birinci variantda anbara gətirilmiş mətbəx kökünün emala qədər on gün müddətində adi şəraitdə 18-200 C temperaturda saxlamaq 2.İkinci variantda mətbəx kökünün soyuducu kamerada +2...40C temperaturda, nəmliyi 80- 85 % arasında müəyyənləşməklə beş ay müddətində saxlamaq. 3.Üçüncü variantda mətbəx kökünün uzun müddət soyuducu kamerada 13-15 gündən 1m3 sahədə 1.2-1.4 q kükürd yandırmaqla kök məhsullarını ikinci variantda olduğu kimi saxlamaq. 110

Üç variant üzrə saxlanmış mətbəx kökündən istifadə etməklə təbii itkinin miqdarı və kök şirəsi istehsalı texnologiyası müəyyənləşdirilmişdir. Tədqiqat işindən alınmış nəticələrin riyazi hesabatı və iqtisadi səmərəliliyi Excell proqramından və İBM tipli fərdi kompüterdə Turbo Paskal yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilindən istifadə edilmişdir. Analiz nəticəsində alınmış rəqəmlərin düzgünlüyünü qiymətləndirmək üçün riyazi statistik üsullar əsasında aşağıda göstərilən kriteriyalardan istifadə olunmuşdur. 1. Orta riyazi kəmiyyyət ̅ ∑ (1)

,,,,,,,,,,,, ̅ =14,61 Burada n təcrübənin sayıdır.

2.Orta riyazi kəmiyyət, tapılmış ədədin orta qiymətdən (riyazi gözləmədən) kənarlaşmasını, səpələnmə ölçüsünü göstərən və kvadratik meyl adlanan ədəddir.Alınmış n sayda qiymətlər üçün̅orta riyazi kəmiyyətin dispersiyası aşağıdakı kimi təyin olunmuşdur

2 S =∑ ̅ / 1 0,108 (2)

Mərkəzləşmiş təsadüfi kəmiyyət aşağıdakı düsturla hesablanmışdır.

S=∑ ̅ / 1 √8,89=0,329 (3)

3. Alınmış nəticələrin qiymətləndirilməsi üçün həm də orta riyazi kəmiyyətin seçmə dispersiyası aşağıdakı düsturla hesablanmışdır.

=0,095 (4) √ Bizim apardığımız analizlərdə n-1=12-1=11 və α=0,97 üçün tα =2,2 E=2,2x0,095=0,209

Burada, α – sabit k’miyy’tdir (0,95-0,99 olmaqla məhsulun keyfiyyətinə nəzarət üçün qəbul edilmişdir); tα=Styudent əmsalıdır; E-nisbi kənarlaşmadır. Metodun dəqiqliyini xarakterizəsi üçün yalnız E-nin tapılması kifayet etmir, metodun ehtimal olunan nisbi klənarlaşması müəyyənləşdirilmişdir (variyasiya əmsalı).

V=x100%=,x100%=1,43% (5) ̅ ,

Orta kəmiyyətin qiymətləri aşağıdakı kimi təyin edilmişdir

̅±E=14,6±0,209 (6)

Buradan məlum olmuşdur ki, metodun sistematik səhvləri nisbi olduğundan karotinin miqdarının həqiqi qiyməti 17,82% təşkil etmişdir. Mətbəx kökünün müxtəlif temperatur rejimlərindən asılı olaraq saxlanmasından məlum olmuşdur ki, kök xammalını adi şəraitdə emala qədər saxladıqda karotin itkisi 8,7% olmuşdursa, bu göstərici ikinci variantda 6,9% və üçüncü variantda isə 4,2 %-ə qədər azalmışdır. 111

Birinci variantda emala qədər təbii itki 5,2 % olmuşdursa, bu göstərici ikinci variantda 5,8%, üçüncü variantda isə 3,9% olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Tədqiqat nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, ölkədə becərilən mətbəx kökünün bir neçə ay soyuducu kamerada keyfiyyətli saxlamaqla, həmçinin yarımfabrikat hazırlamaqla zavodun il ərzində xammala olan ehtiyacını ödəmək mümkündür.Eyni zamanda belə halda əhalinin maddi- rifah halının daha da yaxşılaşmasına xidmət etmiş olar. Kökün soyuducu kamerada kükürd yandırmaqla beş ay və ya daha çox saxlamaqla şirə istehsalı üçün keyfiyyətli xammal bazası yaratmaq mümkündür. İqtisadi səmərəliliyin nəticələrindən məlum olmuşdur ki, mətbəx kökünün emala qədər qısamüddətli saxlanmasında 185,9 manat, ikinci variant üzrə 251,2 manat, üçüncü variantda 295,7 manat əlavə gəlir əldə etməyə nail olmaq mümkündür.

Ədəbiyyat

1. Əliyev Ç.S. Azərbaycanda sənaye əsaslı texnologiya üzrə kök istehsalına dair tövsiyələr. Bakı, 1986,43 s. 2. Qurbanova S.O. Müxtəlif üsullarla saxlanılan xurma meyvəsinin biokimyəvi göstəricilərinin tədqiqi. Avtoreferat.Bakı,2017, 22 s. 3. Sadıqov V.M. Azərbaycanda aqroemal sahəsinin müasir vəziyyəti və inkişaf perspektivləri. Bakı, 2018, 84 s. 4. Литвинов С.С. Методика полевого опыта в растениеводстве.M.: 2011, 648 с. 5. Maгомедов Р.К. Научно-практические основы транспортирования и хранения скоропортящихся овощей. M., 2004, 197с.

Алиев Ч.С., Кулиев Н.А ., Гусейнова Н.Б., Арaбзадe А.A., Мамедова Г.Т.

ОПРЕДЕЛЕНИЕ ОПТИМАЛЬНОГО ВАРИАНТА АНАЛИЗА ЗАПАСОВ ДИКОЙ МОРКОВИ (DAUCUS CAROTA L.) В АЗЕРБАЙДЖАНЕ НА ОСНОВЕ МАТЕМАТИКО- СТАТИСТИЧЕСКИХ МЕТОДОВ

В статье обсуждаются вопросы создания на заводе сырьевой базы, обеспечивающей производство сока в течение всего года, длительное время находящихся в холодильнике и через каждые 13-15 дней окуренных серой дикой моркови. Ключевые слова: корень, растение, сок, хранение, производство

Aliyev C.S., Quliyev N.А., Huseynova N.B., Arabzade A.A., Mammadova G.T.

DETERMINATION OF OPTiMAL VARIANT OF STORAGE ANALYSIS OF KITCHEN ROOTS (DAUCUS CAROTA L.) BASED ON MATHEMATICAL-STATISTICAL METHODS IN AZERBAIJAN

The article discusses the creation of a raw material base at the factory, which ensures the production of juice throughout the year, being in the refrigerator for a long time and every 13-15 days fumigated with gray wild carrot. Keywords: root, plant, juice, storage, production

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 5.X1.2018

112

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 113-116 UOT:581.143

ABŞERON ŞƏRAİTİNDƏ QIZILI AKASİYA (LABURNUM ANAGİROİDES MEDİK.) NÖVÜNÜN İLKİN İNKİŞAF MƏRHƏLƏSİ

Əliyev E.Y. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ 1004, Bakı, Badamdar yolu,40 E-mail: [email protected]

Məqalədə Abşeron şəraitində qızılı akasiya (Laburnum anagiroides Medik.) cücərtilərinin bioekoloji xüsusiyyətləri,ilkin inkişaf (yuvenil) dövründə morfogenezi, bir və iki illik bitkilərin böyümə və inkişaf dinamikası, kök sistemi öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, tədqiq edilən növ Abşeronun torpaq-iqlim şəraitinə yaxşı uyğunlaşır. Açar sözlər: Laburnum anagyroides, Abşeron, bioekolojiya ,morfogenez,ilkin inkişaf dövrü, böyümə və inkişaf, kök sistemi

Giriş

Dünyada fəaliyyət göstərən bir çox iri sənaye mərkəzlərində müxtəlif emal zavodları və fabriklər atmosferə fasiləsiz olaraq kükürd qazı, azot, dəm qazı, qatran maddələri, sement tozu və s. tullantılar buraxır. Atmosferin çirklənməsində günü-gündən sayı artan nəqliyyat (xüsusən avtomobillər) vasitələri də az rol oynamır. Sənaye tullantıları bitkilərə, xüsusən park və yaşıllaşdırmada olan ağac cinslərinə zəzərli təsir edir. Emal müəssisələrinin atmosferə atdığı zərərli qazların fəaliyyəti nəticəsində çirklənmə mərkəzlərinə yaxın ərazilərdə ağac və kol bitkilərin quruması müşahidə edilir. Kimyəvi və metal emalı zavodları inşa edilərkən uzaqda tikilməli və təmizləyici qurğularla təchiz olunması dendroloqlar tərəfindən qəti tələb edilməlidir. Bu baxımdan quru subtropik iqlimə malik olan, nisbətən yaşıllığı az olan Abşeronda ekoloji tarazlığın bərpası və yaşıllıqların genişləndirilməsi çox vacibdir.Buna görə də Abşeronun quru subtropik iqlim şəraitində yaşıllaşdırma üçün yerli şəraitə daha davamlı uzunömürlü və dekorativliyə malik olan qızılı akasiya (Laburnum Medik.) növünü istifadə imkanlarını öyrənməyi qarşıımıza məqsəd qoyduq. Qızılı akasiya 5 m-ə qədər hündürlükdə xırda ağac və ya kolldur. Budaqları qövdədən düz, uca doğru sallanan boz-qonur rəngdədir.Yarpaqları üçər olub, uzunsaplaqlıdır. Yarpaqcıqları uzunsov-ellipsvarı və ya tərs yumurtavarı olub, 3-7 sm uzunluqda, 1,2-2 sm enindədir. Üstdən çılpaq ,altdan xırda gümüşü tüklüdür. Çiçəkləri qızılı-sarı rəngdə olub, gümüşü tükcülərə örtülmüş saplağa malikdir.Çiçək 12- 17 mm uzunluqdadır.Paxlası 4-10 sm uzunluqda, 6-8 mm enindədir.Üstdən gümüşü tüklü qalınlaşmış tikişə malikdir, toxumları qaradır. Yarpaqlanması ilə bir vaxtda –aprel–may aylarında çiçəkləyir, meyvələri avqustda yetişir. Azərbaycanda qızılı akasiya mədəni şəraitdə park və bağlarda əkilib becərilir. Təbii halda Qərbi və Cənubi Avropada rast gəlinir [1,3].

Material və metodika

Tədqiqat Mərkəzi Nəbatat Bağının eksperimental sahəsində Fabaceae fəsiləsinə aid Laburnum anagiroides L. – qızılı akasiya növü üzərində aparılmışdır. Abşeron şəraitində Mərkəzi Nəbatat Bağının eksperimental sahəsində qızılı akasiya növünün cücərtilərinin bioekoloji xüsusiyyətləri, ilkin inkişaf (yuvenil) dövründə morfoqenezi, bir və iki illik bitkilərin böyümə və inkişaf dinamikası öyrənilmişdir. Qızılı akasiya növünün biomorfoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi zamanı İ.Q. Serebryakovun [5], kök sistemi V.A.Kolesnikovun [2], böyümə və inkişafı isə A.A.Molçanov və V.V.Smirnovun [4], bitkinin latınca adı S.Çerepanovun [6] metodlarından istifadə edilmişdir.

113

Nəticələr və onların müzakirəsi

Tədqiqatlar Mərkəzi Nəbatat Bağının eksperimental sahəsində aparılmışdir. Abşeronda qızılı akasiya növünün vegetasiya dövrü mart ayının I ongünlüyündən başlayaraq oktyabr ayının II ongünlüyünə qədər davam edir. Qönçələmə dövrü aprel ayının II-III ongünlüyündən, çiçəklənmə isə may ayının I ongünlüyündən başlayaraq III ongünlüyün sonunacan davam edir. Meyvələrin əmələ gəlməsi avqustun I ongünlüyündən başlayır və tam yetişməsi bu ayın axırlarında müşahidə edilir. Qızılı akasiya növünün ilkin inkişaf dövründə morfogenezinin öyrənilməsi örtülü şəraitdə səpilmiş toxumlardan əmələ gəlmiş cücərtilər üzərində aparılmışdır. Toxumlar xüsusi hazırlanmış torpaq qarşığından (torf, peyin, qum-1:1:1) səpilmişdir. Səpilmiş toxumlardan ilk cücə rtilərin əmələ gəlməsi bir aydan sonra (10.XII.2010 ) müşahidə edilmişdir. Qızılı akasiya növünün cücərtilərinin ləpəyarpaqlarının ayəsinin eni 0,4 sm, uzunluğu 0,6 sm, saplağı isə 0,4 sm –dir.Ləpəyarpağının forması yumurtavari olub tamkənarlıdır. Aparılan fenoloji müşahidələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, öyrənilən növdə həqiqi yarpaq 10 gündən sonra əmələ gəlir və 10-15 gündən sonra definitiv forma alır. Yarpağın eni 0,3 sm, uzunluğu 0,6 sm, yarpaq saplağının uzunluğu 0,8 sm olur, 15-20 gündən sonra ikinci həqiqi yarpağ əmələ gəlməyə başlayır, bu zaman isə kökün uzunluğu 2,4 sm çatır (Şəkil 1).

Şək. 1. Laburnum anagiroides növünün toxumdan ardıcıl inkişaf fazası Bir aydan sonra əmələ gəlmiş yarpaqların eni 0,5 sm, uzunluğu 0,7 sm, yarpaq saplağının uzunluğu isə 4 sm olduğu müəyyən edilmişdir. Apar ılan biometrik ölçülərə əsasən ləpəyarpağı ilə əmələ gəlmiş ilk yarpaqların arasındakı buğumarasının uzunluğu 0,4 sm-dir, əmələ gələn sonrakı yarpaqlar arasındakı məsafə 0,3 sm olmuşdur. Sonrakı yarpaqlar 7-9 gün intervalı ilə əmələ gəlir. Aprel ayının sonunda yarpaqların kənarlarında xırda tükcüklər əmələ gəlməsi müşahidə edilir. Vegetasiyanın sonunda qızılı aksiya yuvenil bitkisinin gövdəsinin rəngi boz rəng alır. Gövdənin hündürlüyü 6,5 sm-ə, kökünün uzunluğu isə 10-12 sm- çatır. Abşeronda qızılı akasiyanın cücərtilərinin boy və inkişafının öyrənilməsi göstərmişdir ki, cücərtilərin intensiv böyüməsi hava temperaturunun yüksəlməsi ilə (iyul,avqust) tədricən azalır və sentyabr ayınacan davam edən nisbi sakitlik mərhələsinə keçir.Sentyabr ayının əvvəlindən isə yenidən aktiv vegetasiya dövrünə başlayır və noyabr ayına qədər davam edir (Şəkil 2).

10 Laburnum 0

Şək. 2. Laburnum anagiroides növün boy artımı dinamikası 114

Belə ki, bir illik qızılı akasiya növündə vegetasiyanın başlanması martın birinci ongünlüyündə boyartımı 0,5 sm, aprelın ikinci ongünlüyündə 2 smçatır. Bu dövrdə onlarda ilk budaqlanmanın başlanması müşahidə edilir. May ayının birinci ongünlüyündə bitkinin hündürlüyü 3,5 sm, iyunun ikinci ongünlüyündə 5 sm, sentyabrın birinci ongünlüyündə 6 sm, oktyabrın ikinci ongünlüyündə 10 sm olması müşahidə edilmişdir. Hal–hazırda bitkinin hündürlüyü 18-20 sm-ə çatır. Eyni zamanda, bir və iki illik qızılı aksiya növünün kök sisteminin öyrənilməsi qöstərmişdir ki, əsas kökünün uzunlu ğu bir illik bitkilərdə 5-7 sm, 7-9 ədəd yan köklərin uzunluğu 2-5 sm, kök kütləsinin yerləşmə dərinliyi 5,4 sm olmuşdur (Şəkil 3).

Şək. 3. Bir və iki illik qızılı akasiya növünün kök sistemi İki illik bitkilərin əsas kökün uzunluğu 12- 19 sm, 6-11 ədəd olan yan köklərin uzunluğu orta hesbla 5-14 sm müşahidə edilmişdir. Eyni zamanda yan köklərdən II-ci və III –cü dərəcəli 13- 16 ədəd köklər aralanmışdır. Kök kütləsinin torpağın 6-10 sm dərinliyində yerləşdirilməsi müəyyən edilmişdir. Beləliklə, bir və iki illik bitkilərin kök sisteminin öyrənilməsi göstərmişdir ki, Abşeron şəraitində onlar yaxşı inkişaf edir. Müyyən edilmişdir ki, Abşeron şəraitində bu növün cücərtilərinin yaxşı boy verməsi və inkişaf etməsi iqlim, torpaq faktorundan və suvarma rejimindən asılıdır. Tədqiqatların nəticəsində, Abşeron şəraitində qızılı akasiya növünün biomorfoloji xüsusiyyətlərinin, boy və inki şafının, kök sisteminin öyrənilməsi quru subtropik iqlim şəraitinə tam uyğunlaşmasını göstərir. Aran rayonlarında suvarma tələb etmir. Abşeronda park və yaşıllaşdırma işlərində bəzək bitkisi kimi istifadə olunması məqsədə uyğundur.

Ədəbiyyat

1. Əliyev E.Y. Abşeron şəraitində bəzi ağac və köl növlərinin morfoqenezi. ”Xəbərlər” j., 67 c., №1. 2012, s. 160-164 2. Колесников В.А. Корневая система плодовых и ягодных растений. М., «Колос», 1974, 509 стр. 3. Лапин П.И. Сезонный ритм развития древесных растений и его значение для интродукции. Бюлл. ГБС АН СССР, вып.65, 1967, с.13-18 4. Молчанов А.А., Смирнов В.В. Методика изучения прироста древесных растений. М., Наука, 1967, 95 стр. 115

5. Серебряков И.Г. Сравнительный анализ некоторых признаков ритма сезонного развития растений различных ботанико-географических зон СССР. Бюлл. МОИП ОБН АН СССР, 1964, вып.V,с. 62-67 6. Черепанов С.К.Сосудистые (в пределах бывшего СССР) . СПБ, 1995. Мир и семья, 992 стр.

Алиев Э.Я.

ЭТАПЫ ПЕРВИЧНОГО РАЗВИТИЯ БОБОВНИКА (LABURNUM ANAGİROİDES MEDİK.) В УСЛОВИЯХ АБШЕРОНА

В статье приводятся данные по изучению биоэкологических особенностей всходов, начальной стадии развития морфогенеза, динамики роста и развития одно- и двухлетних растений Laburnum anagyroides L. в условиях Абшерона. Выявлено, что исследуемый вид хорошо адаптируется в почвенно-климатических условиях Абшерона. Ключевые слова: Laburnum anagyroides L., Абшерон, биоэкология, период первичного развития, рост, развитие, корневая система

Aliyev E.A.

THE FIRST PERIOD OF PRIMARY DEWELOPMENT OF SPECIES (LABURNUM ANAGİROİDES MEDİK.) IN CONDITIONS OF ABSHERON

In artikle is cited the data on studying of biologikal features of shoots, initial stages of development of Laburnum L. morfogenesis, dynamics of growth and dewelopment of one- and two- year plants of the in Absheron. As a result of research is revealed, that is steady climatic factors. Keywords: Laburnum anagyroides L., Absheron, bioecologiсal, the period of primary dewelopment, growth, dewelopment, root system

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 31.X.2018

116

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 117-120

UOT: 631:525:581.48

ABŞERONDA ALBALI NÖVLƏRİNİN BOY VƏ İNKİŞAFININ BİOMETRİK GÖSTƏRİCİLƏRİ

Nəcəfova C.N. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı

Məqalədə Abşeronda albalı introduksiya olunmuş növlərinin cücərtilərinin morfologiyası, fenologiyası, boy və inkişaf xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, Abşeron şəraitində introduksiya edilmiş 4 albalı növünün (Padellus mahaleb (L.) Vass., Cerasus microcarpa (C.A.Mey.), Cerasus avium (L.) Moench., Cerasus araxina Pojark.) cücərtilərinin əmələ gəlmə, yerüstü və yeraltı orqanların inkişafının biometrik göstəricilərinin fərqli olmasına baxmayaraq, mövsümü inkişaflarının normal keçməsi, onların yeni şəraitə tam uyğunlaşmasına imkan verir. Açar sözlər: Padellus, Cerasus, introduksiya, biomüxtəliflik, morfologiya, fenologiya

Giriş

Müasir dövrdə qlobal iqlim dəyişkənliyinin ekoloji tarazlığın bərpasına, genofondun mühafizəsinə və biomüxtəlifliyə, təsirinin öyrənilməsi aktual problemlərdən biridir. Bu nöqteyi- nəzərdən Abşeronda Azərbaycan florasından olan yabanı albalı növlərinin introduksiyası və tədqiqi məqsədə uyğundur.Azərbaycan florasında albalı cinsinin 7 növü [1-2], Abşeronda isə4 növü [3] introduksiya edilmişdir. Material və metodlar

Tədqiqatın obyekti Azərbaycan florasından olan 4: “Padellus mahaleb (L.) Mill.-meşə albalısı, Cerasus microcarpa (C.A.Mey.) Boiss.-xırda meyvəli albalı, Cerasus avium (L.) Moench.- quş albalısı, Cerasus araxina Pojark-Araz albalı növləridir. Cücərtilərin morfologiyası İ.T.Vasilçenko [4], fenoloji müşahidələr Baş botanika bağlarının, boy və inkişaf isə A.A. Molçanov və B.B.Smirnov metodlarına istinad edilməklə öyrənilmişdir [5,6].

Nəticələr və müzakirə

Təcrübələr göstərmişdir ki,albalı növləri toxumlarının cücərməsi yerüstüdür. Cücərmə zamanı rüşeym qabığı böyüyərək əsas kökün başlanğıcı olan hipokatilin gərilməsi ilə ilk assimlə orqanı olan ləpə yarpaqları torpaq səthinə çıxır. Ləpə yarpaqları enli, lətli– ovalşəkilli, qısa saplaqlıdır. Fenoloji müşahidələr göstərmişdir ki, albalı cücərtiləri əmələ gəldikdən 5-10 gün sonra ilk yarpaqlar, 10-15gündən sonra II yarpaqlar, 20-25 gündən sonra isə III-IV yarpaqlar əmələ gəlmişdir. Cücərtilərin intensiv boy artımı may ayının I ongünlüyündən başlayaraq, növdən asılı olaraq iyun-iyul ayına kimi davam edir. Birillik albalı toxumacarlarının kökü 30 gündən sonra, torpağın 8- 9 sm dərinliyində inkişaf edir. Növlərdən asılı olaraq cücərtilərin boyu 4-9 sm-dir (diaqram 1).

117

Padellus mahaleb Cerasus microcarpa Cerasus avium Cerasus araxina

Diaqram 1.Birillik yabanı albalı cücərtilərinin boy artımı (sm)

2 illik albalı növlərinin boy dinamikasının tədqiqi göstərmişdir ki, intensiv boy artımı aprel- may aylarının I ongünlüyündən başlayır və növdən asılı olaraq iyun-iyul ayına qədər davam edir. İkillik albalı növlərində ən böyük boy mahaleb albalısı [22 sm], ən kiçik isə Araz albalısı növündə [16 sm] müşahidə edilmişdir. İkillik toxmacarlarda budaqlanma növdən asılı olaraq 1-2, yarpaqların sayı isə 5-14-dür. Oktyabrın 1 və 2-ci ongünlüyündən başlayaraq, yarpaqların rənglərinin dəyişərək tökülməsi müşahidə edilmişdir (şəkil 1, cədvəl 1, diaqram 2,3). Aparılmış təcrübələrin nəticələri göstərmişdir ki, öyrənilən 1-2 illik albalı növlərinin toxumacarlarının ilk inkişaf mərhələsində güclü, sıx inkişaf etmiş kök sisteminə malik olması Abşeron şəratində tam adaptasiya olmasını göstərir.

Şəkil 1. 2 illik albalı növünün (P. mahaleb) boyu.

Cədvəl 1 İkiillik albalı növlərinin boyartımı dinamikası (sm)

Həqiqi yarpaqların əmələ Növ Boy artımı (aylar üzrə) Budaqlanma gəlməsi

aprel may aprel may P.mahaleb 14.3 16,7 18.3 20,5 21,7 22,5 2 9 10 11 12 13 14 C.microcarpa 14 15,3 17,5 18,3 19,5 21,3 1 7 9 10 11 12 7 C.avium 12.3. 13,5 14,7 15,8 16,9 17,4 1 6 9 10 11 6 C.araxina 12 13,6 14,8 11,5 15,3 16 1 1 1 1 1 2 5

118

I ongünlük II ongünlük III ongünlük

20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 P.mahaleb C.microcarpa C.avium C.araxina Diaqram 2. Albalı növlərinin boy dinamikası (aprel ayı)

I ongünlük II ongünlük III ongünlük

0 P.mahaleb C.microcarpa C.avium C.araxina

Diaqram 3. Albalı növlərinin boy dinamikası (may ayı)

Aparılmış təcrübələrin nəticələri göstərmişdir ki, Abşeron şəraitində introduksiya edilən 1-2 illik albalı növləri cücərtilərin əmələ gəlmə, yerüstü və yeraltı orqanların inkişafına görə fərqli olsa da, mövsümi inkişafı normal keçməsi onların yerli şəraitə tam uyğunlaşmasına imkan verir.

Ədəbiyyat

1. Əsgərov A. Azərbaycanın bitki aləmi Ali bitkilər – Embryophyta. Bakı, TEAS Press Nəşriyyat evi, 2016, 444 s. 2. Əsədov K.S., Mirzəyev O.H., Məmmədov F.M. Dendrologiya. Bakı, 2014, 500 s. 3. Nəcəfova C.N. “Abşeron şəraitində bəzi yabanı albalı (Cerasus Mill.) növlərinin toxumla çoxaldılma xüsusiyyətləri”, “Botaniki tədqiqatlarda yeni çağırışlar” konfrans materialları. Bakı, 2018, səh.179-181. 4. Васильченко И.Т. Всходы деревьев и кустарников. Изд. Академии Наук СССР, 1960, с 301. 119

5. Методика фенологических наблюдений в ботанических садах. М.:Изд.: АН СССР, 1975, c. 27. 6. Молчанов А.А., Смирнов В.В.Методика изучения прироста древесных растений. М.: Наука, 1967, 95 c.

Наджафова Д.Н.

БИОМЕТРИЧЕСКИЕ ПОКАЗАТЕЛИ РОСТА И РАЗВИТИЯ ВИДОВ ДИКОЙ ЧЕРЕШНИ НА АБШЕРОНЕ

В статье приводятся данные изучения особенностей роста и развития, фенологии морфологии интродуцированных на Апшероне 1-2 летних видов дикой черешни (Padellus mahaleb (L.) – лесная черешня, Cerasus microcarpa (C.A.Mey.) Boiss – мелко плодная ч., Cerasus avium (L.) Mahaleb -магалебская ч., Cerasus araxina Pojark – араксинская ч.) и выявлены перспективные виды для озеленения. Ключевые слова: Padellus, Cerasus, интродукция, биоразнообразие, морфология, фенология

Najafova C.N.

THE BIOMETRIC INDICATORS OF GROWTH AND DEVELOPMENT OF SEEDLINGS OFCHERRY SPECIES IN ABSHERON

The article presents 1 year old wild cherry species Podellus.- cherry of forest, Padellus microcarpa (C.A. Mey.) Boiss.- small fruity cherry, Cerasus avium (L.) Mohench- bird cherry, Cerasus araxina Pojark-Araz cherry type), morphology, phenology, height and development characteristics were studied and the use of prespektive species for greenery has been determined. Keywords: Padellus, Cerasus, introduced, biodiversity, morphology, phenology

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 6.XII.2018

120 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 121-126 UOT : 634.711

BÖYÜK QAFQAZIN ŞİMAL-ŞƏRQ HİSSƏSİNDƏ YAYILMIŞ PYRUS L. NÖVLƏRİ CÜCƏRTİLƏRİNİN MORFOLOGİYASI

Abbasova S.A. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ 1004, Bakı,Badamdar şossesi, 40 E-mail: [email protected]

Məqalədə Böyük Qafqazın (Azərbaycan) şimal-şərq hissəsində yayılmış Pyrus.L cinsinə aid növlərinin cücərtilərinin morfoloji göstəriciləri tədqiq edilmiş və onun təhlili verilmişdir.Tədqiqat nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, tədqiqat materialına aid növlərin təbii şərait ilə müqayisədə mədəni şəraitdə, cücərtilərin morfologiyasında ciddi fərqlər əmələ gəlmir. Açar sözlər: Nadir bitkilər, ağac, kol, cücərti, morfologiya, flora, mühafizə

Giriş

Müasir dövrdə ekoloji tarazlığın pozulması nəticəsində bitkilərə olan mənfi təsirlərin qarşısının alınması aktual məsələlərdən biridir. Bu baxımdan, təbii ehtiyatlardan səmərəli şəkildə istifadə edilməsi,təbii genofondunun qorunub saxlanılması və bunların mühafizəsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu kimi məsələlərin həlli kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə mümkündür [1,8]. Azərbaycan ərazisində yayılmış olan ağac və kol bitkilərinin istər təbii istərsədə mədəni şəraitdə onların bioekoloji xüsusiyyətlərinin, o cümlədən həyat bütün inkişaf mərhələlərində meydana çıxan bütün proseslərin o cümlədən öyrənilən bitkilərin cücərtilərinin morfologiyasını tədqiq etmək həm elmi həm də praktiki baxımdan xüsusi əhəmiyyətə malikdir.Tədqiqat işinin əsas məqsədi Böyük Qafqazin Şimal-Şərq hissəsində (Azərbaycan) yayilmiş Pyrus L.cinsinə aid növlərincücərtilərinin morfoloji göstəricilərini öyrənməklə onu təhlil etməkdən ibarət olmuşdur. Tədqiqat materialına aid bitki toxumlarının cücərməsi ilə ontogenezin müəyyən dövrü, yəni virginil dövrü-cücərmə mərhələsi başlayır. Cücərti mərhələsi ilə ontogenezə bağlı olaraq bitkilərdə baş verən böyümə və inkişaf dəyişkənliklərinin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Fanerofitlərin cücərtilərinin müəyyən bir şəraitdə morfoloji xüsusiyyətlərinə görə müəyyən edilməsi aktuallığı ilə tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir [7, 8]. Material və metodlika Tədqiqatın materialını Böyük Qafqazin Şimal-Şərq hissəsində yayilmiş Pyrus L. cinsinə aid Pyrus caucasica Fed, P.georgica Kuthath., P.communis L., P.salicifolia Pall., P.vsevolodii Heideman növləri təşkil etmişdir.Tədqiq olunan cücərtilərin mopfologiyası И.Т.Васильченко [4], böyümə və inkişaf V.V.Smirnov [10], А.А.Молчанов və В.В.Смирнов [9], fenoloji müşahidələr isə Г.Н. Зайцев [5]metodundan istifadə edilməklə həyata keçrilmişdir. Nəticələr və onlarin müzakirəsi Müxtəlif şəraitlərdəbitkilərin həyat tsikilində baş verən prosesləri və onların bioekoloji xüsusiyyətlərini müxtəlif alimlər öyrənilmişlər [ 2,3,6,7,8]. Tədqiq olunan bitki toxumlarının cücərməsi ilə ontogenezin virginil dövrünün birinci mərhələsi başlayır. Bu mərhələ ilə yaşla bağlı olaraq bitkilərdə baş verən böyümə və inkişaf dəyişkənliklərinin müxtəlif şəraitlərdə öyrənilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ağac və kol bitkilərinin cücərtilərinin istənilən şəraitdə morfoloji xüsusiyyətlərinə görə təyin edilməsi vacibdir [4, 11]. Tədqiq edilən armud cücərtilərinin morfoloji qurluşu, o cümlədən hipokotilin və rüşeym 121

yarpaqlarının (ləpələrin) eni, uzunluğu, forması, sayı, rəngi öyrənilmişdir. Tədqiqat işinin əvvəlində tədqiq olunan bitkilərin toxumları hazırlanaraq stratifikasiya olunmuş və sonradan həm açıq həm də qapalı məkanda əkilmişdir (şəkil 1-7).

Şək. 1.P.georgica-nın toxumları qidalı mühitdə Şək. 2. Səpin üçün P. caucasica toxumları

Şək. 3. P. caucasica-nın yarpaq meyvə və toxumları

Şək.4. P.georgica-nın yarpaq meyvə və toxumları

122

Şək. 5. P.communis-nın yarpaq meyvə və toxumları

Şək. 6. P.salicifolia-nın yarpaq meyvə və toxumları

Şək. 7. P.vsevolodii-nın yarpaq meyvə və toxumları

Tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, öyrənilən bütün cücərtilərdə hipokotilin eni 1 mm arasında dəyişilir. Məlum olmuşdur ki, tədqiq olunan bütün armud növlərinin ücərtilərinin hipokotilin rəngi Pyrus caucasica və P.communis-də qırmızı, qalan digər növlərdə isə qırmızımtıl rəngdə olur.Cücərtilərin hipokotillərinin uzunluğuna görə tədqiq olunan növlərdə 12-22 mm arasında dəyişir (Şəki 8.). Hipokotilin uzunluğundakı nisbətən fərqin meydana çıxması tədqiqat bitkilərinin fərdi bioloji xüsusiyyətləri ilə izah oluna bilər.

123

P.salisifolia P.caucasica P.communis

P.vsevolodii P.communis

Şək. 8. Tədqiq olunan armud növlərinin cücərtiləri

Tərəfimizdən aparılmış tədqiqat zamanı ləpə yarpaqlarının eni və uzunluğu müəyyən edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, tədqiq olunan növlərdə ləpəyarpağının eni 7 (P.salicifolia)-9 mm (P.georgica, P.vsevolodi) arasında dəyişir.Aparılan ölçmələrin nəticəsi göstərmişdir ki, öyrənilən armud növlərində ləpə yarpağının uzunluğu 8-13 mm arasında dəyişir.Tədqiq olunan cücərtilərin ləpəyarpaqlarının rəngi və formalarını müəyyənləşdirərkən məlum olmuşdur ki, bütün növlərdə ləpəyarpaqları yumru rəng baxımından isə Pyrus caucasica və P.communis qirmızı digər tədqiq olunan növlər isə qırmızımtıl rəngdə olur (cədvəl 1). Cədvəl 1 Tədqiq edilən bitkilərin cücərtilərinin morfoloji göstəriciləri

Hipokotil Ləpə yarpaqları Növ eni, uzunluğu rəngi eni, uzunluğu rəngi forma sayı mm mm mm mm sı Pyrus 1 12-19 qırmızı 8 9-12 tünd-yaşıl yumru 2 caucasica P. communis 1 12-22 qırmızı 8 10-12 tünd-yaşıl yumru 2 P.georgica 1 12-17 qırmızımtıl 9 10-13 tünd-yaşıl yumru 2 P.vsevolodi 1 12-20 qırmızımtıl 9 9-11 bozumtul- yumru 2 yaşıl P.salicifolia 1 12-16 qırmızımtıl 7 8-10 bozumtul- yumru 2 yaşıl

Aparılan fenoloji müşahidələrin nəticəsi göstərmişdir ki, öyrənilən növlərin hamısında hipokotil cücərmə müşahidə edilir (şəkil 9). Aparılmış təhlillərin nəticəsi göstərmişdir ki, öyrənilən bitkilərdə hipokotil və ləpə 124

yarpaqlarının ölçüləri baxımından bu iki morfoloji orqan arasında elə bir asılılıq yoxdur.Aparılan təhlillərin nəticəsi göstərmişdir ki,tədqiq olunan bitki növlərində ləpə yarpaqları və hipokotilin uzunluğundakı müəyyən fərqliliklərin mövcüdluğunun səbəbi bitkilərin fərdi bioloji xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Beləliklə, aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, həmmədəni, həm də təbiişəraitlərindən toplanmış toxumların cücərtilərinin morfoloji quruluşu arasında əsaslı fərq müşahidə edilmir. Ancaq cücərtilərin sonrakı inkişaf dövrü ərzində təbiişəraiti ilə müqayisədə bəzi

Şək. 9. İştixana şəraitində tədqiq olunan bitkilərin cücərtiləri növlərdə vegetativ orqanların formasında bəzi cüzi dəyişikliklərin əmələ gəldiyi müşahidə edilmişdir. Hesab olunur ki, bu dəyişikliklər iki müxtəlif şəraidə mövcud olan iqlim amillərinin fərqli olması ilə əlaqədardır.

Ədəbiyyat 1.Qurbanov M.R., İsgəndər E.O.Azərbaycanın nadir oduncaqlı bitkilərinin bioekologiyası, çoxaldılması və mühafizəsi, Bakı, “Təhsil ”Elm, 2015, 276.s. 2.Агамиров У.М., Курбанов М.Р. К истории интродукции декоративных древесных растений на Апшероне // Труды Бот. Сада Инст. Ботаники АН Азерб. ССР «Интродукция и акклиматизация растений». Баку, Элм, 1985, с. 18-21 3.Алиев А.Г. К итогам интродукции древесных и кустарниковых растений в Баку // Бюлл. ГБС АН СССР, 1959, вып. 35, с. 9-13 4.Васильченко И.Т. Всходы деревьев и кустарников . Определитель. М.-Л.: АН СССР, 1960, 301 с. 5.Зайцев Г.Н. Фенология древесных растений. М.: Наука, 1981, с. 119 6.Искендеров Э.О. Изучение биоэкологических особенностей некоторых рeдких и исчезающих древесных растений Кавказа на Апшероне. Дис. … канд. биол. наук. Баку, 1989, 248 с. 7.Искендеров Э.О., Кулиев К.М.Размножение некоторых редких и исчезающих древесных растений Кавказа в условиях Апшерона // Бюлл. Бот. Сада АН СССР, М.: Наука, 1990, №155, с. 66-70 8.Курбанов М.Р., Искендер Э.О. Изучение и сохранение редких и исчезающих древесных растений Азербайджана в ex situ и in situ // Вестник Киевского НУ им. Т.Шевченко, сер.

125

интродукция и сохранение растительного разнообразия, 2009, с. 138-139 9.Молчанов А.А., Смирнов В.В. Методика изучения прироста древесных растений. М.: Наука, 1967, 95 с. 10.Смирнов В.В. Сезонный рост главнейших древесных пород. М.: Наука, 1964, 165 с. 11.Iskender E.O., Zeynalov Y., Ozaslan M. et al. Investigation and introduction of some rare and threatened plants from Turkey // J.Biotechnology &Biotechnological Eguipment, 20/2006/3, p. 60-68

Аббасова С.А.

МОРФОЛОГИЯ ВСХОДОВ ВИДОВ PYRUS L. РАСПРОСТРАНЕННЫХ В СЕВЕРО- ВОСТОЧНОЙ ЧАСТИ БОЛЬШОГО КАВКАЗА

В статье исследованы морфологические показатели всходов видов относящихся к роду Pyrus L. распространенных в северо-восточной части Большого Кавказа (Азербайджан) и приводится их анализ. В результате исследования было выявлено, что по сравнению с природными условиями серьезных изменений в морфологии семян исследуемых видов в условиях культуры не наблюдается.. Ключевые слова: редкие растения, деревья, кустарники, всходы, морфология, флора, охрана

Abbasova S.A.

MORPHOLOGY OF PYRUS L. SPECIES SEEDLINGS SPREAD IN THE NORTH-EAST PART OF THE GREAT CAUCASUS

In this article was analyzed the morphological characteristics of the sprouts of Pyrus L. species spread in the north-eastern part of the Greater Caucasus (Azerbaijan). As a result of the study, it was revealed that, compared with the natural conditions, there were no serious changes in the seed morphology of the studied species under culture conditions. Keywords: rare plants, trees, shrub, sprout, morphology, flora, conservation

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 5.X.2018

126

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 127‐130 UOT: 581.5

KİÇİK QAFQAZIN ŞİMAL-ŞƏRQ HİSSƏSİNİN (DAŞKƏSƏN RAYONU ƏRAZİSİNDƏ) BİTKİ ÖRTÜYÜNÜN NÖV MÜXTƏLİFLİYİ

Verdiyeva F.B., Əliyeva N.İ. Azərbaycan Texnologiya Univerisiteti AZ2011, Gəncə ş., Ş.İ.Xətai prospekti 103 E-mail: [email protected]

Məqalədə Kiçik Qafqazın şimal-şərq hissəsinin dağ-çəmən otlaqlarının bitki örtüyü haqda məlumat verilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, bu ərazidə ən çox yayılan bitkilər taxılkimilər və müxtəlifotlulardırlar. Açar sözlər: taxılkimilər, müxtəlifotlular, bitki örtüyü, çəmən, otlaqlar.

Giriş

Yer kürəsində həyatın davamlılığı üçün bitki örtüyünün böyük əhəmiyyəti vardır. Bitkilər fotosintez prosesində iştirak edərək həm atmosferi canlıların tənəffüsü üçün lazım olan oksigen qazı ilə zənginləşdirir, həm də, daima Günəşin işıq enerjisini müxtəlif qida maddələrinə və yanacaq enerjisinə çevirərək biosferdə maddələr və enerji dövranında iştirak edir. Azərbaycan ərazisinin əlverişli təbii-coğrafi mühiti qədim dövrlərdən insanların bu ərazidə məskunlaşmasına səbəb olmuşdur. Yer kürəsindəki 11 iqlim qurşağından 9-u Azərbaycan ərazisinin payına düşür ki, bu da öz növbəsində ərazinin tarixi inkişaf prosesində bitki örtüyünün müxtəlifliyinə gətirib çıxarmışdır. Dünyada mövcud 500 min bitki növündən 4,5 mini Azərbaycanın payına düşür [3]. Bu bitki növləri arasında yalnız Azərbaycanda bitən 400-dən artıq endemik bitki növləri Azərbaycan florasının zənginliyini göstərir. Respublika ərazisinin relyefinin müxtəlifliyi də bitkilərin növ müxtəlifliyində və onların yayılmasında mühüm rol oynayır. Azərbaycan ərazisinin 60%-nin dağlıq ərazi olduğunu nəzərə alsaq, burada bitkilərin yayılması coğrafi zonallıqla yanaşı, həm də şaquli zonallığa uyğun gəlir [1,2,5].

Material və metodika

Tədqiqat işləri Kiçik Qafqazın şimal-şərq hissəsində-Daşkəsən rayonunun otlaqlarında aparılıb. Burada əsasən dağ-çəmən torpaqlarının bitki örtüyü qeydə alınıb. Daşkəsən rayonunun bitki örtüyü A.A.Qrossheym, V.M.Hacıyev və S.Q.Qasımov tərəfindən ətraflı öyrənilmişdir [4].

Nəticələr və onların müzakirəsi 1 saylı cədvəldən göründüyü kimi, müxtəlifotlu və yabanı taxıl ot bikilərinin növ tərkibinə görə taxılkimilər fəsiləsi üstünlük təşkil edir: çəmən topalı, tonqalotu və s. Müxtəlifotlulardan quşqonmaz, Qafqaz skabiozu, zəncirotu, kəklikotu, paxlalılardan isə yonca, üçyarpaq, buynuzvari qurdotu və s. daha geniş yayılmışdır.

127

Cədvəl 1. Tədqiqat aparılan sahənin növ tərkibi

Tərkibi, № Azərbaycan dilində adı Latınca adı % 1 2 3 4 Taxılkimilər 1. Adjar tonqalotu Zerna adjarica (Sommier & Levier) Nevski 2,4 2. Ağ tarlaotu (çöl buğdası) Agrostis capillaris L. 2,5 3. Cil Carex sp. 2,1 4. Çəmən pişikquyruğu Phleum pratense L. 2,0 5. Çəmən qırtıcı Poa pratensis L. 2,0 6. Çəmən topalı Festuca ovina L. 2,7 7. Çəmən tülküquyruğu Alopecurus L. 2,9 8. Çobantoppuzu Dactylis glomerata L. 2,3 9. Dilimli topal Festuca sulcata Hack. 12,0 10. Qafqaz nazikgövdəsi Koeleria caucasica 2,0 11. Qılçıqsız tonqalotu Bromus inermis (Leyss.) Holub. 2,4 12. Quruvarı tonqalotu Bromus varigatus K.Koch 2,7 13. Lələkvari qısaayaq Brachypodium pinnatum L. 2,8 14. Orta titrəkot Briza media L. 1,6 15. Yerəyatıq cil Carex supina Willd. ex Wahlenb. 3,2 Müxtəlifotlular 16. Adi qızartıotu Echium vulgare L. 0,6 17. Adi pişiknanəsi Nepeta cataria L. 1,5 18. Altıyarpaqlı quşqonmaz Filipendula hexapetala Gilib. et Maxim 2,5 19. Andız Inula sp. 2,5 20. Boğazotu Prunella vulgaris L. 0,5 21. Boymadərən Achillea mieranta Willd. 1,0 22. Böyük bağayarpağı Plantago major L. 0,4 23. Cirə Cuminum sp. 2,5 24. Çoxyarpaqlı sığırquyruğu Verbascum polunnylla L. 0,5 25. Çöl güləvəri Centaurea jacea L. 1,4

26. Ensizyarpaq çoğan Gypsophyla tenuifolia Bieb. 0,7 27. Əməköməci Malva sp. 0,5 28. Fişer güləvəri Centaurea fiisheri Willd. 0,4 29. Fominkə kəklikotusu Thymus fominii Klok et Shost. 2,4 Galium chersonense (Willd.) Roem. & 30. Herson qatıqotusu 0,2 Schult. 31. Həqiqi qatıqotu Gallium verum L. 0,1 32. İri titrəmərcan Astrantia maxima 1,0 33. Iynəli qanqal Cirsium echinus (M.Bieb.) Hand.-Mazz. 0,6 34. Kasnı Cichorium sp. 0,5 35. Kosmeli qanqalı Cirsium cosmelii Fisch. Ex Hohen. 0,7 36. Küskütotu Cuscuta sp. 1,0 37. Lansetvari bağayarpağı Plantago lanceolata L. 0,5 38. Qafqaz bulaqotusu Veronica caucasica M.Bieb. 1,4 Cədvəl 1-in davamı 1 2 3 4 39. Qafqaz xoraotu Anthyllis caucasica (Grossh.) Juz. 1,0 128

40. Qafqaz skabiozu Scabiosa Caucasica 1,0 41. Qafqaz zirəsi Carum caucasicum (M.B.) Boiss. 0,5 42. Qırçınlı sürvə Salvia verticillata L. 2,2 43. Qırğı otu Hieracium L. 1,6 44. Quzuqulağı Oxalis sp. 0,6 45. Ortaboy bağayarpağı Plantago media L. 0,5 46. Pişiknanəsi Nepetа sp. 0,7 47. Pteroteka Pterotheca Cass. 2,2 48. Solğun qaytarma Potentilla opaca Roth. 0,8 49. Sürünən kəklikotu Thymus serpyllum 0,5 50. Sürünən qaytarma Potentilla reptans L. 1,0 51. Sürünən sığırdili Ajuga reptans L. 1,3 52. Yalançı qatıqotu Galium spurium L. 0,2 53. Zaqafqaziya kəklikotusu Thymus transcaucasicus Ronniger 0,4 54. Zəncirotu (dərman) Taraxacum Steweni DC. 3,6 Paxlalılar 55. Ağ yonca Trifolium repens L. 1,3 56. Buynuzvari qurdotu Lotus corniculatus L. 2,5 57. Çöl yoncası Trifolium campestre Schreb. 2,3 58. Dağ qarayoncası Medicago sp. 1,5 59. İran üçyarpağı Trifolium resupinatum L. 2,0 60. Zaqafqaziya xaşası Onobrychis transcaucasics Mill. 3,2

Cədvəldən də göründüyü kimi, tədqiqat sahəsində müxtəlif bitki növlərindən demək olar ki, tam bir “buket” əmələ gəlmişdir. Lakin əsas çoxluğu taxılkimilər təşkil edir, belə ki, bütün bitki örtüyünün 45,6%-i taxılkimilərin payına düşür, bunların içində isə dominantlığı 12% çəmən topalı, daha sonra isə tonqalotu, cil və s. bitkilər təşkil edir. İkinici yerdə müxtəlifotlular gəlirlər. Bunların içərisində quşqonmaz, Qafqaz skabiozu, zəncirotu, kəklikotu və b. bitkilər bütün bitki örtüyünün 41,4%-ni təşkil edirlər. Müxtəlifotlu və taxıl ot bitkiləri fitosenozunda paxlalı bitkilərdən yonca, həmçinin üçyarpağın müxtəlif növləri, buynuzvari qurdotu və s. daha geniş yayılmışdır. Ümumi olaraq cədvəldən göründüyü kimi, taxılkimilər 45,6 %, müxtəlifotlular 41,4 %, paxlalılar isə 12,8 % təşkil edir. Orta dağ-çəmən düzənliklərinin yabanı taxıl və müxtəlifotlu bitkiləri daha çox taxılkimilər və paxlalılardan ibarət olan çoxlu sayda yem bitkiləridirlə r. Dağ otlaqlarının yem bitkiləri yüksək yemlilliyə malikdirlər, bu da öz növbəsində heyvandarlıq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Ədəbiyyat

1. Будагов Б.А. Современные естественные ландшафты Азербайджанской ССР, Баку: Элм, 1998, 135 стр. 2. Гаджиев В.М. Пастбища и луга являются основными кормовыми угодиями. Интенсификация кормопроизводства в Азербайджане. Сб. трудов АзНИИ Кормов, лугов и пастбищ. Баку, 1984, с. 23-31 3. Гасанова А.Ф., Джафаров А.Б., Кулиева Е.Н. Экоэнергетическая оценка природных ландшафтов. II Международная научная конференция «Экология: проблемы природы и общества», Баку, БГУ, 2012, с. 215-216 4. Гроссгейм А.А., Долуханов А.Г. Очерк растительности летних пастбищ

129

Гянджинского уезда. Тр. по геоботаническому обследованию пастбищ АзССР, Баку, 1929, 115 стр. 5. Гюльахмедов А.Н. Микроэлементы в почвах, растениях и их применение в растениеводстве. Баку: Элм, 1986, 170 стр.

Вердиева Ф.Б., Алиева Н.И. ВИДОВОЕ РАЗНООБРАЗИЕ РАСТИТЕЛЬНОГО ПОКРОВА ПАСТБИЩ СЕВЕРО-ВОСТОЧНОЙ ЧАСТИ МАЛОГО КАВКАЗА (В ПРЕДЕЛАХ ДАШКЕСАНСКОГО РАЙОНА)

В статье приводятся данные ботанического состава растительного покрова пастбищ среднегорного пояса северо-восточной части Малого Кавказа (в пределах Дашкесанского района). Характерным признаком этих лугов является преобладающее разнотравье, однако злаки всегда присутствуют в травостое. Обычно луга этого типа поражают разнообразием своего флористического состава. Также дано процентное соотношение этого травостоя. Ключевые слова: зерновые, разнотравье, растительный покров, луговые травы

Verdiyeva F.B., Aliyeva N.İ. VARIETY OF VEGETATION COVERS OF PASTURES OF THE NORTH-EASTERN PART OF THE LESSER CAUCASUS (WITHIN THE DASHKESAN REGION)

The article describes the botanical composition of the vegetative cover of pastures in the middle mountain belt of the north-eastern part of the Lesser Сaucasus. A characteristic feature of these meadows is the prevailing forbs, but the grasses are always present in the grass stand. Usually, meadows of this type amaze with a variety of their floristic composition. The percentage of this herbage is also given. Keywords: cereals, herbs, vegetation, meadow grass

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 5.X.2018

130

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 131-135 UOT: 634.3.52

NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ AZYAYILAN SÜFRƏ ÜZÜM SORTU – KƏHRABA

Nəcəfov C.S. AMEA Naxçıvan Bölməsi Bioresurslar İnstitutu.AZ 7000. Naxçıvan şəhəri, Babək-10, E-mail: [email protected]

Azərbaycan üzümünü məşhurlaşdıran sortların bir hissəsi də Naxçıvan bölgələsinin payına düşür. Bu ərazidə cox qiymətli, azyayılmış və yeni aşkar olunmuş sortlar da vardır. Muxtar respublikanın azyayılmış üzüm sortlarınin yetişdirilməsi və yüksək keyfiyyətli bol məhsul alınması üçün elmi-tədqiqat işlərinin aparılması vacib bir problem kimi qarşımızda durur. Azyayılmış üzüm sortlarından biri də Kəhrabasortudur ki, tərə fimizdən aparılmış tədqiqatlar nəticəsində alınmış biomorfoloji və təssərrüfat- texnoloji göstəricilər təqdim olunmuşdur. Açar sözlər: üzüm, nadir,sort, salxım, gilə, toxum, şərab, şəkərlilik, turşuluq

Naxçıvan Muxtar Respublikasının üzüm genofondu üzüm sortlarının zənginliyi ilə seçilmişdir. Bu məlumat bir sıra alim və mütəxəssislərin elmi-tədqiqat işlərində də əks olunur [1, 2]. Naxçıvan Muxtar Respublikasının aborigen üzüm sortları özünün bioloji və morfoloji xüsusiyyətlərinə görə bütünlükdə əsasən şərq ekoloji - coğrafi süfrə üzüm sortları qrupuna Proles orientalis Subpr antasiatika Neqr, az miqdarda isə şərqi şərablıq üzüm sortları qrupuna Proles orientalis Subpr Caspika Neqr daxildir [3-5]. Naxçıvan MR-in qiymətli üzüm sortlarından biri də Kəhraba sortudur. Az yayı lan yerli süfrə üzüm sortudur. 1995-ci ildə aşkar olunmuşdur. Sortun adı gilələrinin kəhrəba rəngində olması ilə şərtlənir. Köhnə üzüm bağlarında rast gəlinir, həmçinin həyətyanı sahələrdə talvar, tum və şpaler sistemində becərilir. Morfoloji əlamətləri və aqrobioloji xüsusiyyətlərinə görə Şərq üzüm sortları (Convar orientalis subconvar antasiatica Negr.) ekoloji- coğrafi yarımqrupuna daxildir.

Sinonimi: Sarı üzüm.

Botaniki təsviri Tənək: Tənəkləri güclü inkişaf etmək xüsusiyyətinə malikdir. Çubuqları yarımdik vəziyyətdə ətrafa yayılaraq, güclü kollanır. Tənəkləri 40-60 il öz məhsuldarlığını saxlayır. Yazda tumurcuqların açılması 87,0 %-ə qədər, məhsuldar zoğları isə ümumi zoğların 46,3 %-dən çoxunu təşkil edir. Birillik zoğlar: Vegetasiyanın sonunda birillik zoğların orta uzunluğu 180,0 sm-ə çatı r. Bəzən 3,0-3,6 m uzunluğunda olan birillik zoğlara da rast gəlinir. Birillik zoğlarda buğumaraları açıq qəhvəyi, üzərində tünd ləkə və qısa zolaqlar olur, buğumlarda isə tündləşir. Yaşıl zoğlar: Yarpaq ayası iridir, əsasən eninə oval formalıdır (uzun. 17,5 sm, eni 17,6 sm), bəzən dairəvi formalı yarpaqlara da rast gəlinir. Sahəsi 184,92 sm2, indeksi 0,99-dur, orta damarın uzunluğu 11,0 sm-dir. Yarpaqları beşpəncəlidir, səthi hamardır, kənarları isə azca yuxarı yönəlmiş formadadır. Yarpaqları açıq-yaşıl rənglidir. Alt səthi zəif ağ torabənzər tükcüklə örtülür. Damarların üzərində isə tək-tək çox kiçik ölcülü qılçıqlara rast gəlinir. Yuxarı 131 yan kəsikləri əsasən açıq ensiz liraşəkilli, iti diblidir. Bəzi yarpaqların yan kəsiyi orta dərinlikdə, qapalı formada, enli və ya ensiz kəsikli olur. Aşağı yan kəsiyi orta dərinlikdədir, əsasən açıq, ensiz liraşəkilli, iti diblidir. Yarpaq pəncələrinin uclarındakı dişciyi mişardişli, iti uclu, enli oturacaqlıdır. Kənar dişcikləri müxtəlif uzunluqda, iti uclu, enli oturacaqlıdır. Xəzan dövrü yarpaqları açıq-sarı rənglənir. Yarpaq: Yarpaqları orta irilikdədir (diam. 17,5 - 18,5 sm), dairə vi formalıdır, alt səthində çox az miqdarda ağ torabənzər tükcüklər olur. Səthi açıq-yaşıl rənglidir, zəif torlu- qırışıqlıdır, kənarları isə azca yuxarı yönəlir və beşpəncəlidir. Yarpaq indeksi 1,0, sahəsi 195,64 sm2, orta damarın uzunluğu 9,4 sm-dir. Yuxarı yan kəsiyi dayaz və ya orta dərinlikdədir, pəncələri azca qapanır, bəzən açıq formada olur. Açıq yan kəsiyi əsasən liraşəkilli, iti diblidir. Aşağı yan kəsikləri əsasən orta dərinlikdədir, bəzən dayaz itibucaq şəkilli formada olur. Yarpaqda pəncələrin ucu uzun, enli oturacaqlı, ucu küt, künbəzşəkilli dişciklə qurtarır. Kənar dişcikləri müxtəlif uzunluqda, küt uclu, enli oturacaqlıdır. Yarpaqların alt səthində yaxşı damarlanma olmaqla, çox zəif ağ torabənzər tükcükləri olur. Bəzi hallarda damarlar üzərində tək- tək ağ qısa qılçıqlara da rast gəlinir. Saplaq: Saplaq oyuğu həm açıq ensiz tağlı, həm də qapalı ensiz kəsiklidir. Saplağı 9,5- 10,5 sm uzunluğunda, solğun sarımtıl rənglidir. Çiçək: Çiçəkləri ikicinslidir. Erkəkcik saplağı çox hündür olmur. Əsasən çarpaz, bəzən öz-özünə tozlanır. Çarpaz tozlandıqda salxım darağında gilələri orta sıxlıqda, öz-özünə tozlandıqda isə seyrək yerləşir. Çiçək salxımlarında çiçəklərin tökülməsi 65-70 %-ə çatır. Yumurtalığı iri, boyuncuğu uzundur. Salxım: Tənəklərdə müxtəlif böyüklükdə olan salxımlara rast gəlinir. Sort üçün xarakterik olan salxımları bir tərəfli qanadlı-konusvari formada olurlar. Salxımların orta uzunluğu 17,0-20,0 sm, eni isə 11,0-14,5 sm-dir. Salxımları 250-650 q çəkidə olur. Salxım saplağı (uzun. 23,0 mm, eni 4,6 mm) üzümün tam yetişmə dövrü kövrək olur. Salxımda 8,0- 15,0 % xırdagiləlik müşahidə edilir. Gilə: Gilələri kəhrəba rənglidir, iri ölçülüdür (uzun. 2,3-2,5sm, eni 2,0-2,2 sm), əsasən oval formada, bəzən tərsyumurtaşəkillidir. Qabığı nazik olmaqla, lətli hissədən çətin ayrılır. Gilələri bərkdir, lətli-şirəlidir, yeyildikdə xırçıldayır. Gün düşən tərəfi qəhvəyi rənglənir. Hər gilədə 3-4 əd əd toxum olur. Toxum: Toxumları uzunsov formada, qəhvəyi rənglidir. Üst nahiyədə xalaza oval formalı, tünd qəhvəyi rənglidir. Qarın yatağındakı hündür şırım toxumun ucuna qədər uzanır, ucu künbəzə bənzəyir. 100 toxumun çəkisi 6,0 q-dır.

Aqrobioloji və texnoloji xüsusiyyətləri Vegetasiya dövrü:Gec yetişən süfrə üzüm sortudur. Tənəklərdə tumurcuqları aprel ayının 09-15-də, çiçəkləmə 12-18 iyunda baş verir, məhsulu isə sentyabr ayının ikinci yarısında tam fizioloji yetişkənliyə çatır. Tumurcuqların açılmasından çiçəkləməyə qədər 59-65 gün, tam fizioloji yetişkənliyə qədər isə 166-180 gün davam edir. Tam fizioloji yetişkənlik üçün 3350 - 34000C aktiv temperatur sərf olunur. Xəzan dövrü yarpaqları sarımtıl rənglidir (Cədvəl 1). Məhsuldarlıq:Tum becərilmə sistemində, 75-85 bar yükündə hər koldan orta hesabla 10- 14 kq, şpaler sistemində isə 65-75 bar yükündə 8-10 kq məhsul toplanılır. Salxımların orta çəkisi 450,0 q-dır. Kollarda çəkisi 150,0-555,0 q olan salxımlara daha çox rast gəlinir. Gilələrdə lət nisbətən bərk olduğundan ümumi şirə çıxımı 70,0-78,0 % təşkil edir. Gilələri lətli- şirəlidir, şirəsində şəkərliliyi 18,0-20,0 q/100 sm3, turşuluğu 6,0-7,0 q/dm3dir. Məhsuldarlıq əmsalı kolda 0,65, barlı zoğlarda 1,4 olmuşdur (Cədvəl 2).

132

Əsas fenoloji fazaların gedişi Cədvəl 1

Tumurcuqların Çiçəkləmə Gilələrin Tumurcuqların Xəzan açılması yetişməsi açılmasından, gün İllər kütləvi Davam kütləvi Davam kütləvi Davam çiçək giləələrin etmə etmə etmə ləməyə yetişmə- müddə müddə müddə qədər sinə qədər ti, gün ti gün ti gün

2005 15.04 3 18.06 8 10.10 34 67 178 17.11 2006 12.04 4 16.06 8 07.10 32 65 176 18.11 2007 11.04 6 12.06 9 05.10 29 61 172 12.11 2009 09.04 3 14.06 8 03.10 27 59 170 16.11 2010 12.04 4 16.06 9 06.10 32 65 176 16.11 2018 09.04 5 11.06 8 31.09 29 64 172 20.11

Əsas məhsuldarlıq göstəriciləri Cədvəl 2 Gilədə, % Şirədə Məhsuldarlıq əmsalı ı q, kisi, q kisi, q l ə rin ı x m , ə ə ç

hsuldarl ə 3 orta ç ə kisi, orta d ir ş ğ u, d ə

ə rliliyi, rliliyi, ə ı mda gil ı ulu ı , ş k ə salx ı m n q tur salx say qab ı q toxum ümumi %- l şə q/100 sm koldan m ə kq q/dm3 kolda barl zo ğ larda 100 gil ə nin ç 450,0 104,0 420,0 9,5 4,2 76,0 18,0 6,1 0,65 1,4 8,0

Ampelo-deskriptor xüsusiyyətləri:Sortun ampelo-deskriptor xüsusiyyətləri beynəlxalq miqyasda qəbul edilmiş metodika əsasında aparılmışdır (Cədvəl 3). Kəhraba sortununun ampelo - deskriptor xüsusiyyətləri Cədvəl 3

Morfoloji əlamətləri İrsi əlamətlərin təzahürü şifrə adları kod forması 004 tac üzərində ağ torabənzər tükcüklər 1 yoxdur 053 yeni yarpaqlarda ağ torabənzər tükcüklər 1 yoxdur 065 yarpağın səthinin sahəsi 7 7 iri 067 yarpağın forması 4 dairəvi 068 yarpaq pəncələrinin sayı 4 beşpəncəli 069 yaşıl zoğlarda ilk 3-5 yarpaqların səthinin rəngi 5 açıq yaşıl 074 yarpağın yandan görünüşü 3 kənarları yuxarı yönəlir 075 yarpaq səthindəki qabarcıqlar 3 zəif 076 yarpaq kənarlarındakı dişciklərin forması 3 hər iki tərəfi maili 079 saplaq oyuğunun forması 3 açıq

133 082 yuxarı yan kəsiyin forması 3 açıq,lira şəkilli 084 yarpaqların alt səthində ağ torabənzər tükcüklər 1 yoxdur 085 yarpaqların alt səthində ağ qılçıqlar 1 yoxdur 093 saplağın əsas damarın uzunluğuna nisbəti 5 bərabərdir 151 çiçək tipi 3 ikicinsli 202 salxımın ölçüsü (uzunluğu + eni) 7 Iri salxımlı 204 salxımda gilələrin sıxlığı 5 orta sıxlıqda 206 salxım saplağının uzunluğu 5 orta 207 salxım saplağının odunlaşması 3 zəif 220 gilələrin ölçüsü (eni :uzunluğu) 9 çox iri, 23 mm-dən çox 228 gilədə qabığın qalınlığı 7 qalın 230 gilədə lətli hissənin rəngi 1 rəngsiz 232 lətli hissənin sululuq xassəsi 1 lətli-şirəli 234 lətli hissənin bərkliyi 2 bərk 236 gilələrin dad xüsusiyyəti 1 fərqlənmir 238 salxımlarda meyvə saplağının uzunluğu 7 uzun(12-16 mm) 241 gilələrdə toxumların cücərməyə yararlılığı 3 tam yararlı 243 toxumun kütləsi 7 orta (55 mq-qədər) 304 gilələrin tam fizioloji yetişmə dövrü 7 gec yetişən 452 yarpaqlarda mildiu xəstəliyinə qarşı dözümlülük 7 dözümlü 453 salxımlarda mildiu xəstəliyinə qarşı dözümlülük 7 dözümlü 455 yarpaqlarda oidium xəstəliyinə qarşı dözümlülük 7 dözümlü 456 salxımlarda oidium xəstəliyinə qarşı dözümlülük 7 dözümlü 458 yarpaqlarda boz çürümə xəstəliyinə dözümlülük 9 çox dözümlü 459 salxımlarda boz çürümə xəstəliyinə dözümlülük 9 çox dözümlü 504 bir hektardan məhsuldarlıq, t/ha 7 yüksək, 13-16 t/ha 505 şirədə şəkərlilik, q/100 sm3 5 orta, 18-20 q/100 sm3 506 şirədə turşuluq, q/dm3 5 orta, 7-9 q/dm3 604 çubuqların mumyetişmə dərəcəsi, % 7 yüksək 629 məhsulun tam yetişməsinə qədər vegetasiya 9 çox gec yetişən,165 müddəti gündən çox 630 tənəklərdə tumurcuqların cücərmə dərəcəsi 9 çox yüksək 631 şaxtalara dözümlülüyü 5 orta 632 yüksək temperatura dözümlülüyü 7 yüksək

Xəstəliklərə, ziyanvericilərə və şaxtalara dözümlülüyü:Yarpaqlarda və salxımlarda mildiuya 1-2 bal, oidiuma 2-3 bal yoluxma müşahidə edilmişdir. Boz çürümə müşahidə olunmamışdır. Tam formalaşmış tumurcuqları qış dövrü 200C-ə qədər şaxtalara dözümlüdür. Kolda mumyetişmə: Çubuqlarda mumyetişmə iyul ayının ortalarından başlayır və payızda mumyetişmə 85- 90 %-ə yüksəlir və 4 balla qiymətləndirilmişdir. İstifadə edilən məhsulların xüsusiyyətləri: Məhsulundan təzə halda daha çox istifadə olunur. Ondan müxtəlif şirələr, mürəbbələr, hətta mövüz hazırlanır. Təzə məhsulunda orqanoleptik qiymətləndirmə 8,4 bal olmuşdur. Təzə üzüm məhsulunun 3,0 kq-dan 1,0 kq mövüz alınır. Klon va variasiyaları: Yoxdur.

134 Ədəbiyyat 1. Quliyev V.M. Naxçıvan Muxtar Respublikasında üzümün genofondunun tətbiqi, qiymətləndirilməsi və seleksiyası. Kənd təsərrüfatı elm. dok. …dis. avtoref. Bakı, 2012, 46 s. 2. Quliyev V.M., Talıbov T. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ampeloqrafiyası. Naxçıvan: Əcəmi , 2012, 582 s, 3. Quliyev V.M. Naxçıvan Muxtar Respublikasının üzüm genofondu və seleksiyası. Bakı: Müəllim, 2017, 290 s. 4. Quliyev V.M., Nəcəfov C.S və b. Azərbaycan ampeloqrafiyası. Bakı: Müəllim, 2017, I cild. 738 s. 5. Nəcəfov C.S. Naxçıvan Muxtar Respublikasının azyayılmış qiymətli üzüm sortlarının biomorfoloji və texnoloji-təsərrüfat xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi. Kənd təsərrüfatı elm. nam. … dis. avtoref. Bakı, 2008, 20 s.

Наджафов Д.С. МАЛОРАСПРОСТРАНЕННЫЙ СТОЛОВЫЙ ВИНОГРАДНЫЙ СОРТ – КЯХРАБА НАХЧЫВАНСКОЙ АВТОНОМНОЙ РЕСПУБЛИКИ

Сортовой состав винограда Нахчыванской Автономной Республики с давних времён считается богатым. Местные садоводы и селекционеры на основе широко распространенного в Нахчыванской земле дикорастущего винограда V.sylvestris выращивали много ценных и редких виноградных сортов. Одним из таких сортов является «Кяхраба». В статье излагаются полученные результаты биоморфологических исследований и хозяйственно-технических показателей сорта. Ключевые слова: виноград, редкий, сорт, гроздь, ягода, вино, семена, сахаристость, кислотность

Najafov J.S. THE LITTLE-SPREADED VARIETIES OF GRAPES – KEHRABA OF NAKHCHIVAN AUTONOMOUS REPUBLIC

Vine varietal composition of Nakhchivan Autonomous Republic has long been considered to be rich. Local gardeners and breeders on the basis of wild vine V.sylvestris, which is widely spread in Nakhchivan land cultivated, many valuable and rare grape varieties. One such variety is «Kehraba». The article presents the results of research and biomorphological economic and technical indicators varieties. Keywords: grape, rare, variety, bunch, berry seeds, vine, sugar, acidity

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.IX.2018

135

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 136-142 UOT:634.3.52 NAXÇIVAN GÖYCƏSİ SORTUNUN TƏDQİQİNƏ DAİR

Quliyev V.M. AMEA Naxçıvan Bölməsi Bioresurslar İnstitutu. AZ 7000. Naxçıvan şəhəri, Babək-10, E-mail: [email protected]

Hazırda Naxçıvan Muxtar Respublikasında meyvəçiliyin genişləndirilməsinə Dövlət qayçısı ildən-ilə artmaqdadır. Buna müvafiq olaraq Naxçıvan Muxtar Respublikasında meyvəçiliyin genişləndirilməsi istiqamətində 2012-2015-ci və 2016-2020-ci illəri əhatə edən iki “Dövlət Proqramı” qəbul edilmişdir. Dövlət proqramlarına uyğun olaraq bölgədə ayrı-ayrı meyvə sortlarının, o cümlədən aborigen Naxçıvan göycəsi sortunun əkin sahələrinin genişləndirilməsinə, iqtisadi səmərəliliyim yüksəldilməsinə ildən-ilə diqqət artmaqdadır. Açar sözlər: alça, naxçıvan göycəsi, növ, sort, aqrobioloqiya,qenetik xüsusiyyət, forma, variasiya, forma müxtəlifliyi

Regionda aqrar sektorun inkişaf etdirilməsi istiqamətləri “Naxçıvan Muxtar Respublikasınin 2014-2018-ci illərdə sosial iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nda da öz əksini tapmışdır. “Dövlət Proqramı”nda kənd əhalisinin maddi-sosial dürümünün daha da yüksəldilməsi üçün müxtar respublikada əsas kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə bölgələrin ixtisaslaşdırılması, meyvəçilıik üzrə fermerlərə müvafiq informasiya-məsləhət xidməti şəbəkəsinin fəyaliy ətinin artırılması, nəticədə rəqabətədavamlı meyvə məhsulları istehsalının artırılması üçün strateji istiqamətlər müəyyənləşdirilmişdir. Bölgədə çəyirdəkli meyvələrdən olan Naxçəvan göycəsi sortu da daxil olan alça növü geniş yayılmışdır [1. 2 ]. ALÇA ( Prunus Mill.). Dünyada müxtəlif Alça növləri və sortları geniş ərazilərdə becərilir. Avropada alça sortlarının məhsuluna görə Bosniya-Hersoqovina dövləti öndə gedir. Hər il bu ölkədə 1 milyon, Almaniyada 600 min tona qədər, ABŞ-da 50 min tondan çox, Fransa, İtaliya, Avstriya, İngiltərə, İspaniya, İtaliya və Türkiyədə 30-40 min tondan çox alça məhsulu istehsal olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, istehsal yönümlü alça sortları Alça (Prunus Mill.) cinsinə mənsubdur. Dünyada bu cinsin çoxlu növləri vardır. Tədqiqatçılardan Verne H.L. və Berti H.K. Prunus domestica L. növünün Mərkəzi Avropa mənşəli olduğunu qeyd edirlər. Dünya miqyasında bu növün introduksiyası, seleksiyası istiqamətində çoxsaylı tədqiqat işləri aparılmışdır. Avropada alçanın şaxtaya davamlı, tezyetişən sortlarının alınmasında İsveçrə alimləri mühüm nəticələr əldə etmişlər. Keçmiş SSRİ məkanında hibridləşdirmə yolu ilə alça sortunun məhsuldar, əmtəə istiqamətli, şaxta və xəstəliklərə dözümlü, tezyetişən genetik xüsusiyyətlərə malik olan bir neçə yeni sortları yaradı lmışdır [3,4,5,8, 9]. Alçanın iqtisadi əhəmiyyəti: Azərbaycan Respublikasının dağlıq, dağətəyi bölgələri, mеşəlikləri, Naxçıvan Muxtar Respublikasının dağlıq və dağətəyi ərazilərində cır alça növü geniş yayılmışdır. Muxtar respublikanın əksər bölgələrində alça sortları bеcərilir. Bu bitkinin mеyvələri qida məhsulu olmaqla, xalq tədbabətin ə də gеniş istifadə olunur. Şərq təbabətində onu tonuslaşdırıcı və vitamin vasitəsi kimi qəbul еdirdilər. Bеcərilən yеrli sortlar içərisində ən gеniş yayılan sortlara Qırmızıyanaq alça, Yaz mələsi, Şabranı, Sarı alça, Qırmızı alça, Ağ alça, Talibi və s. daxildir. Alça mеyvəsinin tərkibində 5-7% şəkər, 4-7% limon duzu, 6-7% qə dər C vitamini və 15% pеktin maddələri vardır. Azərbaycanda hər il tonlarla cır alça məhsulu tədarük edilir. Alça mеyvəsitəzə və qurudulmuş halda, həmçinin, mürəbbə, povidla istеhsalında və konsеrvləşdirmədə istifadə еdilir. Genom quruluşu. Dünyada geniş yayılan alça növlərdə somatik hüceyrələrin genom quruluşu aşağıda verilmişdir: Ev alçası (Prunus domestica) növü (2n=48) heksaploid, P. spinosa (2n=32) növləri tetraploid, P. cerasiferae və P. amerikana (2n=16) növlə ri diploid xromosom sayına malikdir. Prunus növünün somatik hüceyrələrində əsas xromosom sayı (x=8) 8-dir.

136

Alça genofondu: Ərazidə Ev alçası növünün Ağ alça, Qırmızı alça, Təbərzə, Sarı alça, Payız alçası, Şabranı, Ağaca, Turş alça, Yay mələzi, Payız mələzi, Gülaman alça, Mələyi, Mərəz alça, Naxçıvan göycəsi, Yaz mələsi, Gülaman alça, Təbərzə, Payız alçası, Şabranı, Ağaca və s. sortları vardır[ 6, 7 ].. Tətbiqyönümlü sortlar:Naxçıvan göycəsi, Ağ alça, Qırmı zı alça, Təbərzə, Sarı alça, Payız alçası, Yay mələzi, Payız mələzi, Mələyi, Mərəz alça, Yaz mələsi, Təbərzə, Payız alçası. Muxtar respublikada Gülçiçəklikimilər fəsiləsinin Alça - Prunus Mill. cinsinə daxil olan 4 növü vardır. Bunlara Alça-gavalı - Prunus divaricata Ledeb, Göyəm - Prunus spinosa, Naxçıvan alçası - Prunus nachichevanica Kudr. və Ev alçası - Prunus domestica L. növləri daxildir. Naxçıvan MR-də yayılan Ev alçası növü daha çox iqtisadi əhəmiyy ətlidir. Elmi dəlillərlə güman edilir ki, Naxçıvan göycəsi sortu xalq seleksiyası yolu ilə Naxçıvan alçası Prunus nachichevanica Kudr. növündən yaradılmışdır. Hazırda ərazidə yabanı növlərin meşə və kolluq ərazilərində bitən onlarca formalarına da rast gəlinir. Dünya miqyasında olduğu kimi Azərbaycan, həmçinin Naxçıvan MR-də yayılan Ev alçası növü iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir. Ərazidə Ev alçası növünün Ağ alça, Qırmızı alça, Təbərzə, Sarı alça, Payız alçası, Şabranı, Ağaca, Turş alça, Yay mələzi, Payız mələzi, Gülaman alça, Mələyi, Mərəz alça, Naxçıvan göycəsi, Göycəsultanı, Yaz mələsi, Yay mələsi, Payız mələsi, Gülaman alça, Təbərzə, Payız alçası, Şabranı, Ağaca və s. sortları vardır. Genefond bağda Naxçıvan göycəsi, Mələyi, Şərur göycəsi və s. sortlarıy ya ılmışdır. Maraqlıdır ki, Naxçıvan göycəsi hazırda Azərbaycanın digər bölgələrinə, xüsusilə Abşeronda, Gəncə-Qazax bölgələrində yayılsada bu regionda, Naxçıvan düzənliyi ərazisində becərilən sortun meyvəsinin biomorfoloji xüsusiyyətləri (dadı, keyfiyyəti) digər ərazilərdə rast gəlinmir. Regionda torpaq-iqlim şəraiti bu sortun tez böyüməsi, inkişafı, bol və yüksək keyfiyyətli məhsul verməsi üçün olduqca əlverişlidir. Əsasən Arazboyu maili düzənlik ərazilərdə Naxçıvan göycəsi sortundan ibarət bağların salınması üçün olduqca əlverişli totpaq-iqlin şəraiti və ekoloji mühit mövcutdur. Elmi ədəbiyyatda Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində Şərur göycəsi, Əlincə, Göycə sultanı, Yaz mələsi kimi göycə sortlarının yayıldığı haqqında məlumat verilir. Lakin apardığımız morfogenetik analizlər nəticəsində mə lum olmuşdur ki, bu sortlar eyni genotipə malikdirlər, ancaq meyvələrinin iriliyinə, dadına, əmtəə görünüşünə, yetişmə müddətinə və s. aqrobioloji xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Aşkar edilmişdir ki, Naxçıvan MR ərazisində alça növünün sortu olan Naxçıvan göycəsi və ondan təbii tunurcuq mutasiyası yolu ilə yaranan 6 variasiya müxtəlifliyi (forma müxtəlifliyi) yayılmışdır. Yəni yerli əhali tərəfindən adlandırılan bu sortlar təbii yolla yaranan yeni formalardır. Muxtar respublikada bir neçə becərilən sortlar vardır ki, ancaq regiona məxsusdur. Çəyirdəkli meyvələrdən regionda Alça növünün Ağ alça, Qırmızı alça, Sarı alça və s. sortları yayılmışdır. Belə sortlardan biri də Naxçıvan göycəsidir. Naxçıvamn göycəsi. Naxçıvamn göycəsi qədim Naxçıvan torpağında xalq seleksiyası nəticəsində yaradılmışdır. Sortun adı becərildiyi ərazinin və faraş yeyildiyi məhsulun rənginə müvafiq adlandırılmışdır. Onu da qeyd edək ki, “göycə” sözü yalnız Naxçıvan dialektinə aid olan sözdür. Yəni göycənin vətəni Naxçıvan olduğu üçün bu söz bu bölgədən başqa heç bir yerdə işlədilmir; ədəbi dildə də rast gəlinmir. “Göycə” sözündəki “göy” sözü yeni, təzə mənasını ifadə edir. Muxtar respublikada yazın ilk yetişən meyvələrindən biri olduğuna görə bu meyvəni “göycə” adlandırmışlar. Naxçıvan göycə sortu region üçün endem bitkidir. Hələ VII əsr aid səyyahların xatirələrində Naxçıvan göycəsi haqqında məlumatlara rast gəlinir. Maraqlıdır ki, Naxçıvan göycəsi hazırda Azərbaycanın digər bölgələrinə, xüsusilə Abşeronda, Gəncə-Qazax bölgələrində yayılsa da bu regionda, xüsusilə Araz su anbarı vadisində becərilən sortun meyvəsinin biomorfoloji xüsusiyyətləri (dadı, keyfiyyəti) digər ərazilərdəg ərast linmir. Regionda torpaq iqlim şəraiti bu sortun tez böyüməsi, inkişafı, bol və 137 yüksək keyfiyyətli məhsul verməsi üçün olduqca əlverişlidir. Əsasən düzən, ərazilərdə Naxçıvan göycəsi sortundan ibarət bağların salınması üçün olduqca əlverişli ekoloji mühit mövcutdur. Son dövrlər muxtar respublikada həyata keçirilən irimiqyaslı islahatlar, kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə dair qəbul edilən qərarlar, reallaşan dövlət proqramları kənd təsərrüfatı məhsullarının, o cümlədən meyvə məhsullarının istehsalının sənaye miqyasında inkişaf etdirilməsinin təməlini qoymuşdur. Müxtəlif vaxtlarda yetişən ayrı-ayrı tumlu, çəyirdəkli, qoz və giləmeyvələrin aborigen sortlarla yanaşı Faraş meyvə sortu olan Naxçıvan göycəsinin də iri həcmli plantasiyaların salınması, ilkin mərhələdə bioloji və fitosanitar baxımdan təmiz, yüksək məhsuldar, keyfiyyətli, meyvəçiliyin davamlı olaraq inkişaf etdirilməsi üçün meyvə-tingçilik təsərrüfatının yaradılması zərürətini ortaya qoymuşdur. İndiki dövrdə muxtar respublikada ən tez yetişən kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracının artırılmasında, xarici bazarlarda rəqabətə davamlı məhsulların satılmasında Naxçıvan göycə sortundan istifadə olunması, ixtisaslışdırılmış fermer təsərrüfatlarının yaradılması, toplanan məhsulun saxlanılması, beynəlxalq standartlara uyğun qablaşdırılması və ixracının təşkili daha məqsədəuyğundur və muxtar resublikaya xarici valyuta axınınını artıra bilər. Biomorfoloji xüsusiyyətləri. Naxçıvan göycə sortu ən çox düzənlik və orta dağlıq ərazilərdə becərilir. Naxçıvan şəhərində, Babək qəsəbəsində Qaraçuğ, Tumbul, Zeynəddin, Şıxmahmud və s. kəndlərində daha tez ərsəyə gəlir. Ağacları orta hündürlükdə (2,5-3,5 m.) olub, yazda yarpaq açılmamışdan əvvəl çiçəkləyir. Ağaclarda çoxlu çiçək əmələ gətirir. Ancaq bu çiçəklərin əksəriyyəti (50,0-75,0 %) malayanmadan sonra tökülür. Meyvələri may ayının ortalarında istifadə həddinə çatır. İlk vaxtlar turş olsa da, getdikcə şirinləşir, iyunun axırı, iyulun ortalarında tam yetişir. Meyvələri kürəşəkilli, üst və alt hissələrdən basıqdır, üst və alt nahiyələri bir şırım birləşdirir. Meyvələrinin qabığı qalındır, rəngi ilk vaxtlar göyümtül olur. Lətli hissə qalındır. Hər meyvədə bir ədəd kiçik çəyirdək olur. Məhsulu tam yetişdikdə isə lətli hissə daha çox sulanır, şirinləşir və rəngi saralır. Çoxillik ağaclar, adətən, 15-25 il normal məhsul verir. Hər bir ağacdan becərildiyi şəraitdən asılı olaraq ildə 30-50 kiloqrama qədər məhsul toplanılır. Onu da qeyd edək ki, ağaclar 350 C-ə qədər şaxtaya tam dözümlüdür. Naxçıvan göycəsi, adətən yazda, yayda və payızda müxtəlif calaq üsulları ilə çoxaldılır. Calaqaltı kimi çəyirdəkli meyvələrin tinglərindən istifadə edilir. Calaqetmədə albuxara ağacından istifadə etdikdə meyvələri nisbətən iri və şirin, badam ağacına calaq edildikdə isə ağacları uzunömürlü olur. Toxumla çoxaldıla bilməz, çünki bu sortun toxumları tarixi inkişaf dövründə təbii hibrid genotipinə malikdir. Toxumla çoxaldıqda genotipdəki irsi əlamətlər parçalanma verir və nəticədə yeni alça formaları meydana çıxır. Əsas fenoloji fazaların gedişi: Naxçıvan göycəsi polimorf bitkidir. Torpaq-iqlim şəraitindən asılı olaraq ağacların inkişafı, məhsulvermə müddəti, əsas fenoloji fazaların gedişi, meyvələrin kütləsi, məhsuldarlığı, biokimyəvi tərkibi müəyyən modifikasiya dəyişkənliyinə uğrayır. Belə modifikasiyalaş ma amplitudunun genişliyi bu bitkinin müxtəlif ərazilərdə yayılmasına şərait yaradır. Aşağıda Naxçıvan şəhəri ərazisində bu bitki üzərində aparılan fenoloji müşahidə işlərinin nəticələri verilmişdir (Cədvəl 1). Son dövrlər muxtar respublikada həyata keçirilən irimiqyaslı islahatlar, kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə dair qəbul edilən qərarlar, reallaşan Dövlət Proqramları kənd təsərrüfatı məhsullarının, o cümlədən meyvə məhsullarının istehsalının sənaye miqyasında inkişaf etdirilməsinin təməliniqoymuşdur.Müxtəlif vaxtlarda yetişən ayrı-ayrı tumlu, çəyirdəkli, qoz və giləmeyvələrin aborigen sortlarla yanaşı qiymətli meyvə sortu olan Naxçıvan göycəsinin də iri həcmli plantasiyalarının salınması, biolojibaxımdan təmiz, yüksək məhsuldar, keyfiyyətli, meyvəçiliyin davamlı olaraq inkişaf

138

Cədvəl 1. Naxçıvan göycəsi sortunun və ondan yaranan variasiya formalarının əsas fenoloji fazalarının gedişi (2014-2017- ci illər üzrə)

Fenoloji fazaların gedişi Tumurcuqların Çiçəkləmə Meyvələrin yetişməsi inkişafa başl. ma,

Sort və ş

formalar nl gün

başl. kütl. başl. Kütl. k ə

Butonla k tumurcuq tumurcuq vegetativ tumurcuq generativ Texniki yeti ş i Naxçıvan göycəsi 4.03 8.03 10 10.03 15.03 10.05 25.05 15.07 Forma - 1 7.03 10.03 12 12.03 18.03 15.05 29.05 20.07 Forma - 2 9.03 12.03 8 9.03 13.03 10.05 24.05 14.07 Forma-3 12.03 16.03 13 16.0322.03 21.05 05.06 28.07 Forma- 4 5.03 11.03 11 14.03 20.03 18.05 05.06 26.07 Forma- 5 8.03 14.03 12 12.03 19.03 14.05 25.05 22.07 Forma -6 5.03 11.03 12 9.03 17.03 19.05 05.06 20.07 etdirilməsi üçün ilkin mərhələdə meyvə-tingçilik təsərrüfatının yaradılması zərürətini ortaya qoymuşdur. İndiki dövrdə muxtar respublikada ən tez yetişən kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracının artırılmasında, xarici bazarlarda rəqabətə davamlı məhsulların satılmasında Naxçıvan göycə sortundan istifadə olunması, ixtisaslışdırılmış fermer tə sərrüfatlarının yaradılması, toplanan məhsulların saxlanılması, beynəlxalq standartlara uyğun qablaşdırılması və ixracının təşkili daha məqsədəuyğundur və muxtar resublikaya xarici valyuta axınını artıra bilər. Aqrobioloji xüsusiyyətləri. Fərdi təsərrüfatlarda Naxçıvan göycə sortu başqa mevvə sortları ilə birlikdə becərilir. Günsevən bitkidir, aqrotexniki qulluğa tələbkardır. Çalaq edildikdə n 2 il sonra məhsul verməyə başlayır. Ağaclarda erkən yazda lazım olan qaydada quru budama aparılmalıdır. Ağacların çətirinə elə forma verilməlidir ki, şah budaq və ətraf büdaqlar bir birindən 50-60 sm aralı olsun. Yarpaqlama və çiçəkləmə vaxtı çətir daxilinə günəş şuası düşsün və normal havalanma getsin. Naxçıvan göycə sortu çox məhsuldar sortdur. Məhsulu çox olanda meyvələri normal ölçüyə çata bilmir və meyvələri modifikasiya dəyişkənliyinə uğrayaraq parametrləri kiçilir. Ona görədə hər il ağaclar üzərində normal bar yükü saxlanılması məqsədəuyğundur. Naxçıvan göycə sortunu həyatyanı sahələrdən başqa, meyvə plantasiyası şəklində salınaraq becərilməsi daha yüksək məhsul əldə olunmasına imkan verir. Belə əkin sistemində ağacların ara məsafəsi–3 m, cərgəaraları 3.5-4.0 m olmala bir hektarda 800-820 ağac əkilir. Naxçıvan göycəsi tingi əkiləndən 3-4 il sonra məhsul verməyə başlayır. Ağacların tam məhsula düşməsi üçün 6-7 il vaxt tələb olunur. Naxçıvan göycəsi sortunun pomoloji təsfiri: Naxçıvan göycəsi Naxçıvan MR-in aborigen meyvə sortudur. Ən çox düzənlik və orta dağlıq ərazilərdə becərilir. Naxçıvan şəhərində, Babək qəsəbəsində Qaraçux, Tumbul, Zeynəddin, Şıxmahmud və s. kəndlərində daha tez ərsəyə gəlir. Naxçıvan göycəsi qədim Naxçıvan torpağında xalq seleksiyası nəticəsində yaradılmışdır. Naxçıvan göycəsi muxtar respublikada yazda ilk yeyilən meyvə sortlarından biridir və ərazidə təzə meyvə mövsümünün başlanmasına bir işarədir. Pomoloji təsviri. Ağac: Ağacları iri çətirli, orta hündürlükdə (2,5-3,5 m.) olub, yazda yarpaq açılmamışdan əvvəl çiçəkləyir. Çiçəkləmə mart ayının ortaları nda baş verir. Bitki çoxlu çiçək əmələ gətirir. Ancaq çiçəklərin əksəriyyəti (50-75%) malayanmadan sonra tökülür.Naxçıvan göycəsi 15- 25 il normal məhsul verir. Ağaclar 350 C-ə qədər şaxtaya dözümlüdür. Calaqaltının saçaqlı kök sistemi torpağın çox dərinliyinə uzanmır, yan və əlavə kökləri torpaq səthinə yaxın yerləşir. İtirilmiş hissələrini tez bərpa edir. Vegetativ yolla çoxaldılmada alınan ağaclarda kök sistemi əlavə köklərdən ibarət olur. Belə ağaclar çoxlu kök pöhrələri verirlər. 139

Birillik və coxillik budaqlar:Cavan zoğları tünd qırmızımtıl-şabalıdı rənglidir. Yarpaqları növbəli düzülüşlüdür. Zoğlarda generativ tumurcuqları çoxluq təşkil edir. Vegetatav tumurcuqları iri, uzunsov yastı formada, generativ tumurcuqlar isə nisbətən girdə formalı və şişkindir. Torpaq- iqlim şəraitindən asılı olaraq inkişaf sürəti dəyişilir. Münbit torpağa tələbkardır. Yaşlı budaqları və gövdələri tünd göyümtül-qara rəngdə olmaqla, güclümantarlaşır. Oduncağı bərkdir. Yarpaq: Yarpaqları uzunsov formalıdır, növbəli düzülüşlüdür. Buğumaraları çox sıxdır. Əsas damar saplağın birləşdiyi nahiyədən başlanğıc götürür və yarpağın uc hissəsinə qədər uzanır. Əsas damardan ayrılan yan damarlar sağ və sol hissələrə paylanır. Yarpağın uzunluğu 6-10 sm, eni 3-4 sm-dir. Dorzoventral yarpaqların səthi tünd-yaşıl, alt səthi isə bozumtul rəngdədir. Alt səthi çılpaqdır, damarlanma güclüdür. Yarpağın kənarları çox xırda dişciklidir. Səthi hamardır, kənarları əsas damar boyu yanlardan yuxarıya doğru yönəlmiş formadadır. Saplaq: Saplağı uzundur, əsas damardan nisbətən qısadır. Uzunluğu 4-7 sm-dir. Çiçək: Hər çiçəkdə 5 ədəd kasacıq yarpağı və ləçək, çoxlu sayda erkəkcik və bir dişicik vardır. Yumurtalığı üst formalıdır. Meyvə: Çəyirdə kli meyvələr qrupuna daxildir. Meyvələri may ayının ortalarında istifadə olunma yetişkənliyinə çatır. İlk vaxtlar turş olsa da getdikcə şirinləşir, iyun ayının axırı, iyulun ortalarında tam yetişir. Meyvələri kürəşəkilli, üst və alt hissələrdən basıq olub, üst və alt nahiyələrini bir yan şırım birləşdirir. Dəriciyi: Meyvələrinin dəriciyi qalındır, rəngi ilk vaxtlar göyümtül, yetişmə dövrü isə açıq sarımtıl rəngdə olur. Lətli hissə: Məhsulu tam yetişdikdə isə lətli hissə daha çox sulanır, şirinləşir və rəngi saralır. Lətli hissə qalındır. Toxum: Hər meyvədə bir ədəd yaxşı inkişaf etmiş çəyirdək olur. Çəyirdək yastı formalı, bir tərəfi hamar, digər tərəfi isə itibıcaq şəkillidir. İçərisində rüşeyimiacımtıl dada malikdir. Cücərmə faizi 65-80% təşkil edir. Meyvələrin yetişməsi: Meyvələri may ayının ortalarında fizioloji yeyilmə yetişkənliyi həddinə çatır. İlk vaxtlar dadı turş olsa da getdikcə şirinləşir, iyunun axırı, iyulun ortalarında isə tam yetişir. Meyvələrinin biokimyəvi tərkibi: Meyvələrin tərkibində 4,11-10,49% şəkərlər, 1,04-6,86% turşular, 0,12% dabbaq maddələ ri, 0,8% pektin və A, B1 (tiamin), B2 (riboflavin), C, E (tokoferol), P (sitrin), PP (nikotin turşusu), B9 (fol turşusu) və digər. vitaminlər vardır. Bir vaxtlar meyvə- giləmeyvənin əhəmiyyəti onların tərkibində olan karbohidratların, yağların və zülalların miqdarı ilə ölçüldüyü halda, müasir dövrdə qeyd olunan zəruri maddələrlə yanaşı, orqanizmdə maddələr mübadiləsini, orqanizmin immun qabiliyyətini artıran, əsəb və qan-damar sistemini tənzimləyən bioloji fəal maddələrin, ilk növbədə vitaminlərin olması ilə qiymətləndirilir. Naxçıvan göycəsi sortunun meyvələri məhz bu kimi üzvi maddələrlə zəngindir. Məhsuldarlığı: Naxçıvan göycəsi sortunu həyətyanı sahələrdən başqa, meyvə plantasiyası sistemində becərilməsi daha yüksək məhsul əldə olunmasına imkan verir. Ağacların tam məhsula düşməsi üçün 6-7 il vaxt tələb olunur. Becərildiyi torpağın münbitliyindən və inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq hər ağacdan 25-50 kq-a qədər məhsul götürülə bilər. Hər hektardan məhsuldarlıq 15-35 tona yüksəlir. Hər hektardan maddi gəlir 35-40 min manat təşkil edir. Xəstəlik və ziyanvericilərə qarşı dözümlülüyü: Naxçıvan göycəsi sortu göbələk xəstəliklərinə dözümlüdür. Ancaq, zərərvericilərlə, xüsusilə mənənələrlə tez yoluxur. Mənənələr yarpaqların alt nahiyəsində yarpaq hüceyrələrini zədələyir və həmin nahiyələrdən hüceyrə şirəsi itkisi baş verir. Əgər bu ziyanvericiyə qarşı normal səviyyədə kimyəvi mübarizə tədbiri aparılmasa, ağaclar növbəti il hətta quruya bilər. Ağacların mənənələrlə yoluxmasında qarışqalar mühüm rol oynayırlar. Naxçıvan göycəsi sortunun mənənələrə qarşı aqrobioloji mübarizəsinin əsasını ağacların qidalanma sahəsinin normal qaydada saxlanılması, mütəmadi olaraq yumşaldılması, üzvü və mineral gübrələnmənin aparılması, vegetyasiya dövrü 3-5 dəfə suvarılması, ağacların gövdə hissəsinin erkən yaz dövrü əhənglənməsi, normal bar yükünün saxlanılması və s. təşkil edir. Çoxaldılması.Naxçıvan göycəsi sortu alça ağacları kimi göz calağı, üskük calaq, qələm calağı, odunlaşmış və yaşıl çiliklərlə artırılır. Fərdi həyətyanı sahələrdə çoxaldılmada göz calağı daha çox istifadə olunur. Calaqaltı olaraq cır alça, almaxara, badam, şaftalı və ərik toxmacalarından istifadə 140 edilir. Göz calağı yayda (iyul-avqust) aparılır. Alca sortlarından toxməcər yolla calaqaltı almaq məqsədilə tam qurudulmuş toxumların 2-3 sm dərinlikdə əkilməsi məsləhət görülür. Əkin sahələrində ağacların ara məsafəsi 3 m, cərgəaraları 3.5-4.0 m olmaqla, bir hektarda 800-820 ağac əkilir. Bitki əkildikdən 3-4 il sonra məhsul verməyə başlayır. Ağacların tam məhsula düşməsi üçün 6-7 il vaxt tələb olunur. Variasiya dəyişkənliyi: Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində Naxçıvan göycəsi sortunun 6 variasiyası aşkar edilmişdiir. Naxçıvan göycəsi sortu çox qədimdən bu ərazidə becərildiyindən ayrı-ayrı ekoloji-torpaq şəraitində müxtəlif abiotik amillərin təsiri nəticəsində tumurcuq mutasiyaları dəyişkənliklərinə məruz qalmışdır. Bu kimi tumurcuq mutasiyaları calaq yolu ilə xalq seleksiyası sınağından keçərək yeni variasiya dəyişkə nlikləri meydana çıxmışdır. Belə irsi dəyişkənliklər Naxçıvan göycəsi sortundan başlanğıc götürən yeni meyvələrin yetişmə müddətində, meyvələrin pomoloji parametrlərində, biokimyəvi tərkibində, dadında, xəstəlik və ziyanvericilərə qarşı dözümlüyündə, nəhayət məhsulun əmtəə görünüşündə özünü birüzə vermişdir. Beləliklə, variasiya dəyişkənliyinə uğrayan göycə formaları xalq seleksiyası yolu ilə calaqetmə nəticəsində yayılaraq dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Muxtar respublikada Naxçıvan göycəsi sortunun təbii variasiyalarının zənginliyi bir daha sübut edir ki, bu sortun vətəni Naxçıvan bölgəsidir. Naxçıvan MR-də Naxçıvan göycə sortunun əsasən 6 formasına rast gəlinir: İstifadəsi. Naxçıvan göycəsi sortu normal aqrotexniki becərilmə şəraitində hər il yüksək məhsul vermək xüsusiyyətinə malikdir. Ən tez yeyilən meyvə sortudur. Məhsulu adətən meyvələri yumşalmağa başlayan dövrdən növrəst məhsul kimi may ayından başlayaraq daha çox yeyilməyə başlanılır. Meyvələri avqust ayının əvvəllərində tam texniki yetişkənliyə çatanda daha çox sulanır və şirinləşir. Belə meyvələr adətən “Göycə qurusu” məhsulunun alı nması üçün istifadə edilir. Xüsusi qaydada hazırlanan Göycə qurusu xoşagələn əmtəə görünüşünə malik olmaqla, nisbətən şirin olur. Qış dövrü xüsusi yeməklərin hazırlanmasında, külinariya sahəsində qiymətli qida məhsulu kimi Göycə qurusundan geniş istifadə olunur. Göycə meyvəsinin tərkibində olan efir yağları orqanizmdə iştah əmələ gətirir, bədənin ağırlaşmasının qarşısını alır, qocalmanı ləngidir. Orqanların funksionallıq fəaliyyətini gücləndirir, baş verə biləcək xəstəliklərin qarşısını alır, orqanizmin xarici təsirlərə davamlılığını yüksəkdir. Naxçıvan göycəsinin tanıdılması, brend məhsula çevrilməsi üçün muxtar respublikada hər 2015-ci ildən başlayaraq hər il “Göycə festivalı”nın keçirilməsi muxtar respublika rəhbərinin regionda meyvəçiliyin inkişaf etdirilməsinə, genişləndirilməsinə, ümumiyyətlə bağçılıq mədəniyyətinin dünya standartları səviyyəsinə yüksəldilməsinə göstərdiyi diqqətin parlaq ifadəsidir.

141

Ədəbiyyat

1. 2012-2015 illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasında meyvəçiliyin və tərəvəzçiliyin inkişafı üzrə Dovlət proqramı. Şərq qapısı qəzeti, 15 fevral 2012-ci il, sayı 30(20.435) 2. 2016-2020-ci illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasında meyvəçiliyin və tərəvəzçiliyin inkişafı üzrə Dovlət proqramı. Şərq qapısı qəzeti, 8 fevral 2016-cı il, sayı 40 (20.545) 3. Bağırov O.R., Talı bov. T.H. Naxçıvan Muxtar Respublikasının gilas və albalı genofondu. Bakı: Elm və təhsil, 2016, 179 s. 4. Həsənov Z., Əliyev C. Meyvəçilik, Bakı: 2011, 575 s. 5. Quliyev V.M Naxçıvan Muxtar Respublikasında alça növünün biomüxtəlifliyi və genetik xüsusiyətləri.AMEA Naxçıvan Bölməsi // Xəbərlər, Naxçıvan: Tusi, 2017, № 4, s 6. Quliyev V.M. Naxçıvan Muxtar Respublikasında aqrar sektorun inkişafina dair 7. Quliyev V.M. Naxçıvan Muxtar Respublikasında meyvə genofondunun sort tərkibi. Azərbaycan Aqrar Elmi, № 1, 2018, s.51-58 8. Бейнбергер Б.Ж. Селекция плодовых растений (пер. изанг. языка). Москва: Колос, 1981, с. 463-477 9. Витковский В.Л. Плодовые растения мира. Санкт-Петербург-Москва-Краснодар: Лань, 2003, 591 с.

Кулиев В.М. К ИССЛЕДОВАНИЮ СОРТА ГОЙДЖЕ НАХЧЕВАНСКИЙ

В статье приводится ботаническая характеристика рода алыча(Prunus Mill) и видов её.В ходе исследований изучены биоморфологические особенности и проведено помологическое описание сорта Гойдже Нахчыванский. Выявлена гетерозиготность генотипа и выделены6 вариационных форм. Исследована агробиологическая характеристика видов алыча и сорта Гойдже Нахчыванский. Ключевые слова: алыча, нахчыван гойджеcи, вид, сорт, агробиология, генетическая особенность, форма, формообразование, вариация

Guliyev V.M.

TO RESEARCH OF VARIETY OF GOYJE NAKHCHEVAN

The article provides a botanical characteristic of the genus plum (Prunus Mill). and its species. In the course of the research, the biomorphological features were studied and the pomological description of the Goyje Nakhchivansky variety was carried out. Heterozygote of the genotype was revealed and 6 variational forms were identified. The agrobiological characteristics of the cherry plum species and Goydzhe Nakhchivansky varieties were studied. Keywords: alycha, nakhchivan goyje, species, type, agrobiology, genetic features, variation biodiversity, variation

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 19.IX.2018

142

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 143-152

UOT: 634.8: 631.523: 631

BƏZİ YERLİ KİŞMİŞİ ÜZÜM KLON FORMALARININ MORFOMETRİK VƏ MƏHSULDARLIQ GÖSTƏRİCİLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Səlimov V.S., Hüseynova A.S., Nəsibov H.N. AzRKTN-nin Üzümçülük və Şərabçılıq ET İnstitutu, AZ1106,Bakı, Azadlıq pr.155

Məqalə Ağ oval kişmiş, Ağ kişmiş, Çəhrayı kişmiş, Qara kişmiş və Sultanı kişmiş üzüm sortlarının populyasiyasından seçilmiş yüksəkməhsuldar klon formalarının (27/11, 30/03, 3-22/4, 4-5/28, 4-18/17, 3- 2/12, 5/2-14, 9/2-14, 6/1-02 və 18/1-02 saylı) morfoloji, bioloji və təsərrüfat-texnoloji xüsusiyyətlərinə, həmçinin klon seleksiyasının əsas müddəalarına və üzümdə baş verən vegetativ dəyişkənliklərə həsr edilmişdir. Bundan başqa, məqalədə müəyyən göstəricilərə görə üzüm sortları və onların klonları arasındakı fərqin dürüstlük dərəcəsini yoxlamaqüçün aparılan riyazi-statistik tədqiqatların (U, х2 və Styudentin-t meyarı)nəticələri və təhlilləri öz əksini tapmışdır. Açar sözlər: seleksiya, üzüm sortu, yerli sort, salxım, gilə, toxumsuz üzüm sortu, ampeloqrafik kolleksiya, başlınğıc sort, ekoloji-coğrafi mənşə

Giriş Hal-hazırda dünyada keyfiyyətli qida məhsulları istehsalı ilə əlaqədar yüksək diyetik və qidalılıq dəyərinə malik olan irigiləli toxumsuz üzüm sortlarına böyük tələbat vardır. Bu məsələ vaxtılə Beynəlxalq Üzüm və Şərab Təşkilatının (OİV) 69-73-cü Baş Assambleyasında xüsusi qeyd edilmişdir. Hələ1991-ci ildə Almaniyada üzümün seleksiyası üzrə keçirilən simpoziumda ən çox diqqət toxumsuz üzüm sortlarının yaradılmasına yönəldilmişdir [9-11]. Kişmiş (toxumsuz) üzüm sortlarının dünya üzümçülüyündəki böyük əhəmiyyətinə baxmayaraq onların sayı 150-dən artıq deyildir. Bu genotiplər şərq ekoloji-coğrafi qrupuna (convar orientalis subconvar antasiatica Negr.) aid olan kişmiş və Qara dəniz hövzəsi (convar pontica Negr.) qrupuna daxil olan korinka tipli (yunan üzümü) toxumsuz üzüm sortlarıdır. Həmin sortlar gilələrinin əsasən xırda olmasına baxmayaraq (yeni hibrid mənşəli irigiləli toxumsuz sortlar istisna olmaqla) yüksək dad keyfiyyəti və şəkərilikləri ilə səciyyələnirlər. Toxumsuz üzüm sortları İranda, Yunanıstanda, Türkiyədə, Avstraliyada, ABŞ-da (Kaliforniyada) geniş əkilib-becərilir. İri salxımlı kişmiş üzüm sortları, gözəl salxımları, yüksək dad keyfiyyəti, daşınmaya davamlılıqları ilə seçilsələr də, gilələrinin nisbətən xırda olmaları, xəstəlik və zərərvericilərə, şaxtaya, quraqlığa və s. stres amillərinə qarşı davamsızlıqları ilə səciyyələnirlər [1, 12, 14, 16]. Azərbaycan qiymətli süfrə, texniki üzüm sortları ilə yanaşı kişmiş üzüm sortları (Əsgəri, Ağ oval kişmiş, Ağ kişmiş, Çəhrayı kişmiş, Qırmızı kişmiş, Qəhvəyi kişmiş, Girdə kişmiş, Qara kişmiş, Daş kişmiş, Mərməri kişmiş, Kor kişmiş, Abşeron kişmişi, Xırça kişmiş, Səbzə, Sultanı kişmiş və s.) ilə zəngindir. Çox təəssüf ki, yuxarıda göstərilən çatışmazlıqlar (xırdagiləlilik, xəstəlik və zərərvericilərə, şaxtaya, quraqlığa və s. stres amillərinə qarşı davamsızlıq) Azərbaycanın kişmiş üzüm sortlarına da məxsusdur. Bunları nəzərə alaraq qiymətli kişmiş üzüm sortlarının yaxşılaşdırılması məqsədilə onların klon seleksiyası istiqamətində tədqiqat işləri həyata keçirilmişdir. Bunun üçün klon seleksiyasının fərdi seçmə üsulundan və tumurcuq dəyişkənliyi nəticəsində əmələ gələn variasiyaların öyrənilməsi metodundan istifadə edilmişdir. Belə ki, üzümçülükdə klon seleksiyasının fərdi seçmə üsulu ilə yüksək məhsuldar tənək və qiymətli zoğların hər birinin ayrı-ayrılıqda vegetativ nəsli öyrənilib, irsi olub-olmaması müəyyənləşdirilir və onlardan irsən keçən qiymətli təsərrüfat göstəricilərinə malik olanları seçilərək təsərrüfatlara tövsiyə olunur[1-3]. Hal-hazırda dünya üzümçülüyündə irigiləli toxumsuz (kişmiş) üzüm sortlarının seleksiyasına xüsusi diqqət yetirilir. Kişmiş üzüm sortlarının yaxşılaşdırılmasında və irigiləli toxumsuz 143 genotiplərin əldə edilməsində klon seleksiyasının rolu əvəzsizdir. Material və metodika Tədqiqat işinin materialını Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi-Tədqiqat İnstitutunun kolleksiya bağında və Cəlilabad rayonu şəraitində becərilən yerli və introduksiya olunmuş kişmiş üzüm sortlarının tənəkləri Sort və klon tənəklərinin biomorfoloji və təsərrüfat-texnoloji xüsusiyyətləri klassik və müasir üsullarla tədqiq edilmişdir [5, 6, 13]. Klon seleksiyası işləri klassik və təkmilləşdirilmiş üsullarla həyata keçirilmişdir [4, 6, 7, 13, 17-19]. Tədqiqat işində nəzarət variantı kimi sortların adi tənəklərindən istifadə edilmiş və müvafiq klon variasiyaları ilə müqayisəli şəkildə öyrənilmişdir. Klon tənəkləri ilə ana bitkilər arasındakı fərqin dürüstlük səviyyəsini yoxlamaq üçün kəmiyyət əlamətləri üzrə qeyri-parametrik U (Uilkokson-Manna-Uitni) və parametrik Styudentin t- meyarlarından, keyfiyyət göstəriciləri üzrə isə-x2 (ksi-kvadrat) üsullarından istifadə edilməklə müqayisəli surətdə statistik təhlil aparılmışdır [8, 15]. Klon seleksiyası zamanı yüksəkməhsuldar variasiyaların seçilməsi bir sıra mürəkkəb və zaman tələb edən ardıcıl mərhələlərdən ibarət olmaqla, bir çox təsərrüfat və seleksiya əhəmiyyətli kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin tədqiqini və onlar arasındakı korrelyasiya səviyyəsinin təhlilini tələb edir.Bu seleksiya indeksinin dəyəri əsasında klon tənəklərininfərdi seçilməsi və müqayisəli analizi aparılır. Populyasiyanın ayrı-ayrı fərdlərinin zoğun məhsuldarlıq indeksi üzrə variasiya statistikasının (variasiya əmsalı və s.) tədqiqi əsasında onların yüksək fərqləndirici həddə qiymətləndirməsi və yüksəkməhsuldar bitkilərin əsaslandırılmış şəkildə seçilməsi həyata keçirilmişdir. Seçmə və qiymətləndirilmə işi uzun müddət həyata keçirilir. Bu müddətdə həmçinin bitkilərin morfoloji əlamətlər üzrə tipikliyi və yüksək fenotipik dayanıqlılığı da xarakterizə olunur[19].

Nəticələr və onlarin müzakirəsi Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Üzümçülük və Şərabçılıq İnstitutunun kolleksiya bağında və Cəlilabad rayonu şəraitində becərilən yerli və introduksiya olunmuş kişmiş üzüm sortlarının qiymətləndirilməsi və fərdi klon seleksiyasına dair tədqiqat işləri aparılmışdır. Tədqiqat zamanı Ağ oval kişmiş, Ağ kişmiş, Çəhrayı kişmiş, Qara kişmiş və Sultanı kişmiş üzüm sortlarının populyasiyasından ilkin olaraq yüksəkməhsuldar protoklonlar(məhsuldar və keyfiyyətli anac tənəklər- 27/11, 30/03, 3-22/4, 4-5/28, 4-18/17, 3- 2/12, 5/2-14, 9/2-14, 6/1-02 və 18/1-02 saylı) ayrı-ayrı kəmiyyət və keyfiyyət əlamətlərinə görə qiymətləndirilərək seçilmiş və ardıcıl olaraq onların biomorfoloji, fitopatoloji və texnoloji xüsusiyyətləri müəyyən edilmiş, onlardan çubuqlar tədarük olunaraq klon təcrübə sahəsində əkilmişdir. Həmin protoklonların vegetativ nəsilləri, yəni klonlar onların müvafiq nömrələri ilə adlandırılmışdır. Klon tənəklər bara düşdükdən sonra onların da ilbə-il (2004-2015-cİ illər) morfoloji, bioloji və təsərrüfat-texnoloji göstəriciləri müəyyən edilmiş, əlamətlərin vegetativ nəsildə irsi olub-olmadığı müəyyən edilmişdir. Klon seleksiyası proqramında yüksəkməhsuldar klonların seçilməsi işində salxım və gilələrin biometrik ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi vacibdir. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, öyrənilən üzüm sortlarının adi tənəklərində salxım və gilələrin ölçüsü, salxımda gilənin sayı onların klon formaları ilə müqayisədə nəzərəçarpacaq dərəcədəaşağıdır. Bu isə öz növbəsində klon variasiyalarında salxım və gilələrin kütləsinin xeyli yüksək olmasına təsir göstərmişdir (cədvəl 1).

144 Cədvəl 1 Tədqiq edilən üzüm sortlarının və klon tənəklərinin salxım və gilələrinin morfoloji göstəriciləri

Salxımın ölçüsü, sm Gilənin ölçüsü, mm Sort və klonlar uzunluğu CV, eni CV, % uzunluğu CV, eni CV,   %     %   % X ± S x X ±S x X ± S x X ± S x Ağ oval 14,6±0,3 12,3 10,5±0,2 14,1 11,0±0,19 9,2 8,8±0,28 16,9 kişmiş 4 8 27/11 20,8±0,4 11,0 12.6±0.2 10,1 13,2±0,27 10,8 10,2±0,22 11,4 3 4 30/03 23,3±0,5 13,2 13,0±0,2 9,8 14,4±0,31 11,4 11,0±0,14 7,3 8 4 Çəhrayı 15,4±0,5 19,6 9,6±0,35 19,0 12,2±0,36 15,3 9,8±0,34 18,0 kişmiş 8 3-22/14 24,6±0,6 14,2 15,2±0,2 9,6 15,7±0,24 7,9 13,0±0,19 7,6 7 8 4-5/28 17,4±0,8 24,5 11,1±0,3 17,8 13,0±0,29 11,6 10,8±0,29 14,0 2 8 Ağ kişmiş 15,0±0,4 15,0 10,3±0,2 14,1 11,8±0,28 12,3 9,8±0,19 10,0 3 8 4-18/17 23,7±0,4 10,5 12,2±0,2 10,2 14,2±0,28 10,3 11,0±0,24 11,3 8 4 3-2/12 16,3±0,2 8,9 11,1±0,2 11,2 14,0±0,28 10,4 11,0±0,34 16,0 8 4 Qara kişmiş 16,6±0,7 21,4 7,8±0,38 19,8 16,8±0,26 5,4 13,8±0,18 4,0 5 5/2-14 31,4±0,4 11,6 13,4±0,2 11,6 19,2±0,32 5,7 16,0±0,20 4,0 2 8 9/2-14 27,6±0,4 8,8 18,8±0,2 10,4 18,0±0,27 3,8 15,4±0,19 3,9 8 4 Sultanı kişmiş 23,2±0,6 19,2 10,2±0,2 39,2 15,5±0,25 5,0 12,6±0,14 4,6 6 6 6/1-02 25,8±0,5 10,6 12,6±0,2 26,9 21,6±0,29 4,2 15,6±0,20 5,8 2 2 18/1-02 29,6±0,3 13,6 17,3±0,2 24,2 19,2±0,26 4,2 14,2±0,17 4,6 7 4

Öyrənilən sortların və seçilmiş klon bitkilərinin perspektivliyinin qiymətləndirilməsi məqsədilə məhsuldarlıq və məhsulun keyfiyyət göstəriciləri müqayisəli şəkildə tədqiq edilmişdir (cədvəl 2). Tənəklərin budanması zamanı Ağ oval kişmiş sortuna 54, 27/11 klon tənəyinə 50, 30/03 klon tənəyinə 55, Çəhrayı kişmiş sortuna 42, 3-22/14 və 4-5/28 saylı klon variasiyalarına 45, Ağ kişmiş sortuna 42, 4-18/17 klonuna 53, 3-2/12 klonuna 31 ədəd, Qara kişmiş və klonlarına 40-42 ədəd, Sultanı kişmiş sort və klonlarına isə 42-44 ədəd gözcük yükü verilmişdir. Tədqiqat zamanı məlum olmuşdur ki, tənəklərdə saxlanılan gözcüklərin 76,8 (Ağ oval kişmiş)- 97,4%-i (18/1-02 saylı klon variasiyası) açılmış və onlardan zoğlar inkişaf etmişdir. Sortların bioloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq tənəklərdə əmələ gələn yaşıl zoğların bir qismi barlı, digəri isə barsız olmuşdur.

145

Tədqiqat zamanı müəyyən edilmişdir ki, öyrənilən sort və klon variasiyalarında barlı zoğların miqdarı 38,0 (30/03 klon variasiyası) – 70,0% (27/11 klon variasiyası) arasında dəyişir. Üzüm sortlarının ən vacib məhsuldarlıq elementlərindən biri tənəkdəki salxımların sayıdır. Bu göstərici tədqiq edilən sort və klon variasiyalarında kifayət qədər fərqlənməklə, Qara kişmişdə 14 ədəd, Sultanı kişmişdə 15, Çəhrayı kişmiş və Ağ kişmiş sortlarında 17 ədəd,9/2-14 və18/1-02 klonlarında 18 ədəd, 6/1-02 klonunda 24 ədəd, 5/2-14 klonunda 26 ədəd, Ağ oval kişmiş sortunda 28 ədəd, 3-22/14 klon variasiyasında 21 ədəd, 4-18/17 klon variasiyasında 23 ədəd, 30/03 klon tənəyində 30, 4-5/28 klon variasiyasında 33 ədəd, 27/11 klon formasında 34, 3-2/12 klon variasiyasında isə 35 ədəd təşkil etmişdir. Ümumiyyətlər, salxımla ın miqdarı klon formalarında valideynləri ilə müqayisədə xeyli çox olmuşdur. Zoğun bar əmsalı üzüm sortlarının ən vacib məhsuldarlıq göstəricilərindən biridir. Bu göstərici tənəkdəki çiçək salxımlarının ümumi zoğların sayına olan nisbətini ifadə edir. Tədqiqat zamanı məlum olmuşdur ki, zoğun bar əmsalı valideyn sortların tənəklərində xeyli aşağı olmaqla, müvafiq olaraq 0,39-0,68, onların klon variasiyalarında isə xeli yüksək olmaqla 0,44-1,00 arasında tərəddüd edir. Müəyyən edilmişdir ki, tədqiq edilən üzüm sortlarında və klon variasiyalarında məhsuldarlıq əmsalı (barlı zoğların bar əmsalı) 1,0 (Ağ oval kişmiş)-1,65 (4-5/28 klon tənəyi) arasında tərəddüd edir. Salxımların orta kütləsi tənəyin məhsuldarlığının formalaşmasında ən başlıca göstəricilərdən biridir. Tədqiqat zamanı məlum olmuşdur ki, salxımın orta kütləsi Ağ oval kişmişdə 168,0 q, 3-2/12 klon tənəyində 188,3 q, Çəhrayı kişmişdə 185,5 q, 4-5/28 klon tənəyində 214,3 q, Ağ kişmiş sortunda 227 q, 27/11 klon formasında 260,0 q, Qara kişmişdə 263,3 q, 3-2/14 klon tənəyində 275 q, Sultanı kişmişdə 276,6 q, 4-18/17 klon tənəyində isə 294 q, 30/03 klon tənəyində 298,0 q, 6/1-02 klon tənəyində 362,4 q, 5/2-14 klon formasında 412,4 q, 18/1-02 klon variasiyasında 456,8 q, 9/2-14 klon tənəyində isə 560,6 q-dır. Göründüyü kimi, klon formalarında valideynlərinə nisbətən daha iri salxımlar əmələ gəlir (3-2/12 klon variasiyası istisna olmaqla) və bu əlamət vegetativ nəsildə irsiləşir. Tənəyin məhsuldarlığı Çəhrayı kişmiş sortunda 3,4 kq, Qara kişmiş sortunda 3,7 kq, Ağ kişmiş sortunda 3,8 kq, Sultanı kişmiş sortunda 4,1 kq, Ağ oval kişmiş sortunda 4,6 kq olmaqla, seçilmiş klon variasiyalarından xeyli aşağı göstə riciyə malik olmuşdur. Seçilmiş klon tənəklərində məhsuldarlıq Çəhrayı kişmiş, Ağ kişmiş və Ağ oval kişmiş sortlarının adi tənəklərindən nəzərə çarpacaq dərəcədə yüksək olmaqla, 3-22/4 klon tənəyində 5,8 kq, 3-2/12 klon tənəyində 6,4 kq, 4-18/17 klon tənəyində 6,6 kq, 4-5/28 klon tənəyində isə 6,8 kq, 30/03 klon formasında 8,6 kq, 27/11 klon formasında 8,8 kq, 18/1-02 klon variasiyasında 8,2 kq, 6/1- 02 klon tənəyində 8,7 kq, 9/2-14 klon tənəyində isə 10 kq, 5/2-14 klon formasında 10,7 kq olmuşdur. Göründüyü kimi, klon formaları bilavasitə çox yüksək məhsuldarlıq nümayiş etdirirlər.Tədqiqat zamanı müəyyən olunmuşdur ki, hektardan məhsuldarlıq isə tədqiq edilən sort və klon variasiyalarında 75,5 (Çəhrayı kişmiş)-237,8 s/ha (5/2-14 klon variasiyası) arasında tərəddüd edir. Aparılan riyazi-statistik araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, sortların adi tənəkləri ilə klon formalarının tənəyinin məhsuldarlıq göstəriciləri arasında fərq əhəmiyyətli dərəcədə dürüstlük təşkil edir. Tədqiqat zamanı sort və klon tənəklərində əmələ gələn barsız və barlı (bir, iki, üç salxımlı) zoğların miqdarı da müəyyən olunmuşdur. Məlum olmuşdur ki, Ağ oval kişmiş və Qara kişmiş sortlarında yalnız bir salxımlı, Çəhrayı kişmiş, Sultanı kişmiş, Ağ oval kişmiş sortlarında və 27/11, 30/03, 3-22/14, 18/1-02 , 6/1-02, 9/2-14 və 5/2-14 saylı klon variasiyalarında klon formalarında bir və iki salxımlı, 4-5/28, 4-18/17, 3-2/12 saylı klon tənəklərində isə həm bir, iki, həm də ki, üç salxımlı barlı zoğlar inkişaf etmişdir.

146

Cədvəl 2 Seçilmiş yüksəkməhsuldar ilkin klon tənəklərin (protoklonların) birinci vegetativ nəslinin (klonların) məhsuldarlıq göstəriciləri

Tənəyin məhsuldarlığı, kq n d

ı ıq, d

ın % ki

də ə rin ı ə d si si ın orta ı, % ı *t0,05/ tфакт *P ğlar ə ın bar Sort və ı, kdə  

hsullu hsullu (Stydentin (U ımlar s/ha msal ğun bar ə ı zo klonlar nə yin gözcük yin gözcük ə kütlə ımlar ə X ± S x Açılmış

ükü, t meyarı meyarına M Zo Hektardan T nə y miqdar miqdar salx gözcüklə zoğlar ə məhsuldarl miqdar Barl üzrə) görə) T Salx Ağ oval 54 76,8 68,2±0,53 28±0,56 0,68 1,00 168,0±9,95 4,6±0,70 - - 102,2 kişmiş 27/11 50 80,0 70,0±1,25 34±0,84 0,85 1,21 260,0±3,47 8,8±0,12 2,05/5,92 p<0,001 195,5 30/03 55 95,0 38,0±1,38 30±0,46 0,57 1,50 298,0±2,39 8,6±0,11 2,05/5,63 p<0,001 191,1 ƏKMF 05 =2,73;ƏKMF 01=3,84 Çəhrayı 42 90,4 42,1±2,20 17±0,62 0,44 1,08 185,5±3,98 3,4±0,11 - - 75,5 kişmiş 3-22/14 45 87,2 43,5±1,87 21±0,72 0,55 1,26 275,0±8,98 5,8±0,10 2,05/16,0 p<0,001 128,8 4-5/28 45 85,0 53,0±1,90 33±0,86 1,00 1,65 214,3±3,79 6,8±0,16 2,05/17,0 p<0,001 151,1 ƏKMF 05=2,92; ƏKMF 01 =5,06 Ağ kişmiş 42 86,0 43,5±1,98 17±0,53 0,46 1,11 227,0±10,70 3,8±0,16 - - 84,4 4-18/17 53 87,2 41,9±1,60 23±0,61 0,49 1,18 294,0±8,08 6,6±0,12 2,05/14,00 p<0,001 146,7 3-2/12 51 90,7 50,7±3,20 35±0,87 0,76 1,50 183,3±4,74 6,4±0,13 2,05/12,62 p<0,001 142,2 ƏKMF 05=3,15;ƏKMF 01=5,44 Qara kişmiş 40 88,6 34,3±0,92 14±0,42 0,40 1,67 263,6±2,47 3,7±0,16 - - 82,2 5/2-14 42 92,4 33,3±0,95 26±0,62 0,67 2,00 412,4±5,03 10,7±0,41 2,05/15,91 p<0,001 237,8 9/2-14 42 94,4 32,5±0,64 18±0,51 0,45 1,38 560,6±6,17 10,0±0,41 2,05/12,05 p<0,001 222,2 ƏKMF 05= 6,44; ƏKMF 01=14,82 Sultanı 42 90,6 39,5±0,61 15±0,41 0,39 1,00 276,6±4,52 4,1±0,14 - - 91,1 kişmiş 6/1-02 44 96,3 40,5±0,67 24±0,62 0,57 1,41 362,4±6,48 8,7±0,14 2,05/23,00 p<0,001 193,3 18/1-02 42 97,4 34,2±0,57 18±0,46 0,44 1,28 456,8±7,01 8,2±0,21 2,05/16,40 p<0,001 182,2 ƏKMF 05= 3,68; ƏKMF 01=7,24 *-klon tənəkləri ilə valideyn formaları arasındakı fərqin dürüstlük dərəcəsi Bir, iki, üç salxımlı barlı zoğların miqdarına görə Çəhrayı kişmiş və Ağ kişmiş sortlarının adi tənəkləri ilə müqayisədə seçilmiş yüksək məhsuldar klon variasiyalarının arasındakı fərq riyazi baxımdan dürüst olmadığı halda, Ağ oval kişmiş və Sultanı kişmiş sortları və onların klon formaları arasında, o cümlədən Qara kişmiş və 5/2-14 klon tənəyi arasında fərq əhəmiyyətli dərəcədə etibarlı olmuşdur (cədvəl 3). Cədvəl 3 Sort və klon tənəklərində barlı zoğların miqdarının müqayisəli xarakteristikası (x2- meyarı ilə)

Barlı və barsız zoğların miqdarı, % Yaşıl zoğların Sort və Birsalxımlı İki Üçsal- Barsız Klonlar miqdarı, zoğlar salxımlı xımlı zoğlar ədəd zoğlar zoğlar Ağ oval kişmiş 68.2 --- - 31.8 41 27/11 55.0*** 15.0* - 30.0*** 40 30/03 19,0*** 19,0** - 62,0*** 53 Çəhrayıkişmiş 37,6 4,5 - 57,9 38 3-22/14 32,0*** 11,5*** - 56,5*** 39 4-5/28 29,0*** 13,7*** 10,3*** 47,0*** 38 Ağkişmiş 37,8 4,7 -- 57,5 36 4-18/17 36,2*** 4,5*** 1,2*** 58,1*** 46 3-2/12 32,8*** 10,4*** 7,5*** 49,3*** 47 Qara kişmiş 28,6 5,7 - 65,7 35 5/2-14 7,7* 25,6* - 66,7*** 39 9/2-14 20,0*** 12,5*** - 67,5*** 40 Sultanı kişmiş 39,5 - - 60,5 38 6/1-02 23,8*** 16,7* - 59,5*** 42 18/1-02 24,4*** 9,8** - 65,8*** 41

Qeyd: 1) *** - p > 0.05, ** - p < 0.05, * - p < 0.001 2) p-valideyn və klon variasiyalarının göstəriciləri arasındakı fərqin dürüstlüyü Aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, həm sortların adi tənəkləri, həm də ki, klon variasiyaları yüksək şəkər toplayırlar (cədvəl 4). Belə ki, gilədə şəkərliliyin miqdarı, 30/03 klon formasında 18,5 q/100 sm3, 27/11 klon formasında 19,4 q/100 sm3, 5/2-14 klon formasında 19,6 q/100 sm3, Ağ oval kişmiş sortunda və 6/1-02 klon tənəyində 19,8 q/100 sm3, 4-5/28 klon tənəyində 20 q/100 sm3, 3-22/14 və 3-2/12 və 18/1-02 klon variasiyalarında 21,2 q/100 sm3, 4-18/7 klon tənəyində 21,5 q/100 sm3,Çəhrayı kişmiş sortunda 22,1 q/100 sm3, Ağ kişmiş sortunda 22,6 q/100 sm3, Sultanı kişmiş sortunda 23,6 q/100 sm3,9/2-14 klon tənəyində 22,8 q/100 sm3, Qara kişmiş sortunda isə 24,2 q/100 sm3olmuşdur. Tədqiqat illərində klon formalarının, o cümlədən yeni hibrid formalarının kəmiyyət və keyfiyyət əlamətlərinin qarşılıqlı münasibətdə potensial imkanlarını ifadə edən, məhsulun çoxluğunu, o cümlədən qənaətbəxş keyfiyyətini özündə cəmləşdirən “zoğun məhsuldarlıq indeksi” və yaxud “zoğun məhsuldarlıq göstəricisi” hər bir sort və klon formaları üçün ayrı-ayrılıqda öyrənilmiş və müqayisəli təhlil edilmişdir. Bu göstərici metodika üzrə tənəklərəki salxımın quru kütləsinə və məhsuldakı şəkərliliyin miqdarına görə hesablanmışdır (cədvəl 4).

148

Cədvəl 4 Tədqiq edilən sort və klonların kimyəvi, zoğun məhsuldarlıq və 100 gilənin kütləsi göstəriciləri

Gilədəki Gilədəki Zoğun Zoğun 100 gilənin şəkərlilik, titrlənən məhsuldarlıq məhsuldarlı kütləsi, q Sort və q/100 sm3 turşuluq, indeksi, q q indeksi, q t0,05/ tfakt klonlar q/dm3 (şəkərlilik     hesabı ilə) X ± S x X ± S x Ağoval 19,8±0,84 5,00±0,38 112 22,6 120,0±3,18 - kişmiş 27/11 19,4±0,37 4,80±0,41 220 42,8 173,3±3,11 2,12/11,98 30/03 18,5±0,29 4,86±0,41 162 31,4 181,0±2,45 2,12/11,25 Çəhrayı 22,1±0,54 3,84±0,20 89 18,0 121,8±2,67 - kişmiş 3-22/14 21,2±0,45 4,16±0,31 148 32,0 164,0±2,62 2,12/11,41 4-5/28 20,0±0,76 4,28±0,34 179 43,0 171,0±4,37 2,12/7,23 Ağ kişmiş 22,6±0,24 3,80±0,14 106 23,6 111,3±3,21 - 4-18/17 21,5±0,29 4,20±0,27 143 31,0 150,0±3,77 2,12/7,80 3-2/12 21,2±0,80 4,26±0,27 136 29,5 138,6±3,32 2,12/7,30 Qara kişmiş 24,2±0,28 4,56±0,08 106 25,6 156,6±1,23 - 5/2-14 19,6±0,18 4,86±0,09 274 53,8 226,2±1,44 2,12/36,63

9/2-14 22,8±0,23 5,12±0,11 250 57,0 210,4±1,14 2,12/32,20

Sultanı 23,6±0,36 3,48±0,13 108 25,5 183,6±1,28 - kişmiş 6/1-02 19,8±0,21 4,74±0,12 207 41,0 240,0±1,22 2,12/31,90

18/1-02 21,2±0,20 5,96±0,22 200 42,4 232,0±1,01 2,12/29,20

Zoğun məhsuldarlığı isə ən az Çəhrayı kişmiş sortunun adi tənəklərində (18 q·şəkər), ən çox isə 9/2-14 saylı klon variasiyasında (57,0 q·şəkər) qeydə alınmışdır. Digər sort və klonlarda isə bu göstərici 22,6-53,8 q·şəkər arasında dəyişir. Zoğun məhsuldarlığı qruplaşmasına əsasən söyləmək olar ki, yalnız bir forma (Çəyhra ı kişmiş sortu) aşağı məhsuldar olmuş, digər sort və klon formalar isə orta (Ağ oval kişmiş, Ağ kişmiş, Qara kişmiş, Sultanı kişmiş, 3-2/12 klonu), yüksək (30/03, 4- 18/17, 3-22/14 saylı klonlar) və çox yüksək (5/2-14, 9/2-14, 6/1-02, 18/1-02, 27/11, 4-5/28 saylı klonlar) məhsuldarlıq nümayiş etdirirlər. Araşdırmalardan məlum olmuşdur ki, tədqiq edilən sort və klonlarda zoğun məhsuldarlığı (tənəkdəki cəmi salxımın quru kütləsi üzrə) 89 (Çəhrayı kişmiş)- 274 q (5/2-14 klon forması) arasında tərəddüd edir. Ümumilikdə isə, bu göstərici sortların adi tənəklərində onların klon tənəklərinə nisbətən aşağı olmaqla 89-112 q arasında dəyişmişdir. Klon variasiyalarında isə bu göstərici nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksək olmaqla 136-274 q arası təşkil etmişdir. Bu isə onu göstərir ki, seçilmiş klonlar yüksək məhsuldarlıq nümayiş etdirməklə yanaşı, gilələri qənaətbəxş səviyyədə (süfrə sortlarına xas) şəkərlilik toplayır. Tədqiqat zamanı zoğun məhsuldarlığı əsasən 5 qrup məhsuldarlıq (tənəyin ümumi məhsulundakı şəkərliliyin miqdarına görə) üzrə müəyyən edilmişdir: 1) çox az məhsuldar (salxımında 10 qrama qədər şəkər olan zoğ), 2) aşağı məhsuldar (salxımında 11-20 qram şəkər olan zoğ), 3) orta məhsuldar (salxımında 21-30 qram şəkər olan zoğ), 4) yüksək məhsuldar (salxımında 31-40 qram şəkər olan zoğ), 5) çox yüksək məhsuldar (salxımında 41-50 qram və daha çox şəkər olan zoğ). Optimal şəraitdə tənəklərdə zoğun məhsuldarlıq indeksi salxımın quru kütləsi üzrə 149 texniki sortlarda (şirədə şəkərlilik 18-20% olduqda) 250 qram, süfrə sortlarında isə (sirədə şəkərlilik 14-15% olduqda) 300 q ətrafında tərəddüd edir [20]. Tədqiq edilən sort və klon formalarının bəzi uvoloji göstəriciləri də müəyyən edilmişdir. Belə ki, tədqiqat zamanı məlum olmuşdur ki, salxımda gilənin sayı 140-270 ədəd arasında dəyişir. 100 gilənin kütləsi gilələrin iriliyini xarakterizə edən əlamətlərdən biridir. Bu göstərici valideyn formaları- Ağ kişmişdə 111,3 q, Ağ oval kişmişdə 120,0 q, Çəhrayı kişmiş sortunda 121,8 q, Qara kişmişdə 156,6 q, Sultanı kişmişdə isə 183,6 q olduğu halda onların vegetativ klon nəslində nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksək olmaqla müvafiq olaraq 138,6 (3-2/12 klonu)-240,0 (6/1-02 klonu) arasında dəyişmişdir. 100 gilənin kütlə göstəricisinə görə klon variasiyalarında valideynlərinə görə artımın 19,7-30,8% arasında təşkil etdiyi aydınlaşdırılmışdır. Riyazi-statistik araşdırmalardan məlum olmuşdur ki, bu göstəriciyə görə sortlarla onların klon tənəkləri arasında fərq əhəmiyyətli dərəcədə dürüstdür. Beləliklə, aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, seçilmiş və tədqiq olunan klonlar əksər kəmiyyət və keyfiyyət göstərəriciləri üz sortların adi tənəklərindən üstünlük təşkil edirlər. Üzüm sortlarının populyasiyalarındakı genotiplərin məhsuldarlıqlarının qiymətləndirilməsi, məhsuldarlıq elementlərinin və bir sıra biomorfoloji əlamətlərin arasındakı korrelyasiya əlaqələrinin təhlili zamanı müəyyən edilmişdir ki, tənəklərin məhsuldarlıqları ilə salxım və gilə lərin ölçü və kütləsi, salxımların sayı, salxımın orta kütləsi, 100 gilənin kütləsi, salxımdakı gilələrin sayı, tənəyin gözcük yükü, barlı zoğların miqdarı ilə düz müsbət korrelyasiya əlaqəsi vardır və yüksəkməhsuldar genotiplərin (klonların) müəyyən edilməsində tənəyin gözcük yükünün, tənəkdəki salxımların sayı, 100 gilənin kütləsi, salxımların kütlə göstəricilərinin kəmiyyət əlaməti kimi, o cümlədən “zoğun məhsuldarlıq indeksi” əsas meyar, yəni fenotipik marker kimi istifadə olunması məqsədəuyğundur. Qeyd olunan klon variasiyalarının yeni yaradılacaq üzümçülük təsərrüfatlarında geniş becərilməsi məhsuldarlığı və məhsulun keyfiyyətini xeyli yaxışlaşdıracaqdır. Seçilmiş yüksək məhsuldar klon tənəklərinin müsbət təsərrüfat və seleksiya xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq çubuqları tədarük olunaraq, vegetativ nəsildə əlamətlərin irsiliyinin öyrənilməsi və kənd təsərrüfatı bitkilərinin Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyasına təqdim olunmaq məqsədilə əkilmişdir.

150

Ədəbiyyat 1.Qurbanov M.R., Səlimov V.S. Abşeron şəraitində Çəhrayı kişmiş və Ağ kişmiş üzüm sortlarının populyasiyalarından klon seleksiyası üsulu ilə qiymətli genotiplərin seçilməsi // AMEA Məruzələri, 2010, №5, s. 86-94 2.Nəcəfov C.S. Kişmiş və mövüc istehsalının texnoloji xüsusiyyətləri. Naxçıvan: Əcəmi, 2007, 24 s 3.Pənahov T.M., Səlimov V.S. Azərbaycanın üzüm sortları. Bakı: Müəllim, 2012, 288 s. 4.Səlimov V.S. Üzümçülükdə klon seleksiyası // Azərbaycan Aqrar Elmi, 2008, №2, s. 35-38 5.Səlimov V.S. Üzüm genotiplərinin ampeloqrafik tədqiqat üsulları. Bakı: Müəllim, 2014, 184 s 6.Аманов М.В., Ахмедов Ф.М. Индивидуальный отбор сорта Матраса в условиях Шемахинского района Горного Ширвана. Тематический сборник научных трудов АзНИИВВ. ХУ том, Баку: Полигр. предпр. МСХ. Азерб. Республики, 2003, с. 80-83. 7.Голодрига П.Я ., Трошин Л.П. Клоновая селекция - действенный метод повышения урожая // Садоводство, виноградарство и виноделие Молдавии, 1980, № 3, с. 26-29. 8.Гублер Е.В., Генкин А.А. Применение непараметрических критериев статистики в медико- биологических исследованиях. Ленинград: Медицина, 1973, 141 с. 9.Кострикин И.А. Бессемянные сорта винограда на нижнем Придонье // Виноград и вино России, 1992, №3, с.12-15 10.Кострикин И.А. Задачи селекции винограда в условиях рыночной экономики // Виноград и вино России, 1993, №4, с.7-9 11.Кострикин И.А. Селекция винограда. Ее роль в стабилизации виноградарство России // Виноделие и виноградарство, 2005, №3, с. 34-35 12.Красохина С.И., Ганич В.А. Новые интродуцированные бессемянные сорта селекции США для потребления в свежем виде // Виноделие и виноградарства, 2006, №5, с. 38-39 13.Лазаревский М.А. Изучение сортов винограда.Ростов-на-Дону: Издательство Ростовского Университета, 1963, 152 с. 14.Радчевский П.П., Трошин Л.П. Бессемянные сорта винограда.Краснодар: Куб. АГУ, 2008, 160 с. 15.Рокицкий П.Ф. Биологическая статистика. Минск: Вышэйш. школа, 1973, 320 с. 16.Смирнов К.В. и др. Бессемянные сорта и гибридные формы винограда. Новочеркасск- Запорожье, 2002, 54 с. 17.Трошин Л.П. Методология клоновой селекции винограда / Формы и методы повышения экономической эффективности регионального садоводства и виноградарства. Организация исследований и их координация. Часть 2. Виноградарство. Краснодар, 2001, с. 92-94. 18.Трошин Л.П., Животовский Л.А. Методические рекомендации по клоновой селекции винограда на продуктивность / ВНИИ ВиПП «Магарач» Ин-т общей генетики им. Н.И.Вавилова, Ялта, 1987, 36 с. 19.Трошин Л.П., Чипраков М.А. Улучшение технических сортов винограда путем клоновой селекции // Садоводство, виноградарство и виноделие Молдавии, 1981, № 9, с. 38-40. 20.Энциклопедия виноградарства. Кишинев: Молдовская Советская Энциклопедия, 1986, т. 1,512 с, т. 2, 504 с., 1987, т.3, 552 с.

151

Салимов В.С. Гусейнова А.С., Насибов Х.Н.

ОЦЕНКА МОРФОМЕТРИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ И ПОКАЗАТЕЛЕЙ ПРОДУКТИВНОСТИ У НЕКОТОРЫХ МЕСТНЫХ КИШМИШНЫХ КЛОНОВЫХ ФОРМ ВИНОГРАДА

Статья посвящена морфологическим, биологическим и хозяйственно техноло- гическим особенностям высокоурожайных клоновых форм (№ 27/11, 30/03, 3-22/4, 4-5/28, 4- 18/17, 3-2/12, 5/2-14, 9/2-14, 6/1-02 и 18/1-02), отобранных из популяций кишмишных сортов винограда Аг овал кишмиш (Кишмиш белый овальный), Аг кишмиш (Кишмиш белый), Чахраи кишмиш (Кишмиш розовый), Гара кишмиш (Кишмиш чёрный) и Султаны кишмиш, а также основным положениям клоновой селекции и вегетативным изменениям, происходящим в виноградном растении. Кроме того, в статье нашли отражение результаты математико-статистических исследований (U, x2, t-критерий Стъюдента), проведённые с целью проверки достоверности разницы между сортами и их клонами по определённым показателям. Ключевые слова: селекция, сорт винограда, местный сорт, гроздь, ягода, сорт бессемянный, ампелографическая коллекция, исходный сорт, эколого-географические происхождение

Sаlimov V.S., Hüseynova A.S., Nаsibov H.N.

EVALUATION OF THE MORPHOLOGICAL AND PRODUCTIVITY INDICATORS OF SEVERAL LOCAL SEEDLESS GRAPE CLONAL FORMS

The article is dedicated to the morphological, biological, economically important and technological peculiarities of the high yielding clonal forms (No. 27/11, 30/03, 22-3/4, 4/5-28, 4- 18/17, 12/2-3, 2/5/14/2, 2/9/14/2, 14-14, 1/6/02/1-02 and 1/18/02/1-02) selected from populations of seedless grape varieties such as Ag oval kismish, Ag kishmish, Chehrayee kishmish, Gara kishmish and Sultany kishmish, as well as the basic regulations of the clonal breeding and vegetative changes in the grape plants. In addition, the results of mathematical-statistical research (by U, x2, t-criterion Student), conducted with the purpose of determination of the differences between varieties and their clones on certain indicators are reflected in the article. Keywords: breeding, grape varieties, local variety, bunch, berry, varieties of seedless, ampelographic collection, initial variety, ecogeographic origins

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 14.IX.2018

152

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 153-159

UOT 634.8: 631.523: 631

ABŞERON ŞƏRAİTİNDƏ BƏZİ ÜZÜM SORTLARININ MƏHSULDARLIQ GÖSTƏRİCİLƏRİNİN İNKİŞAFININ AQROBİOLOJİ VƏ AQROTEXNİKİ PARAMETRLƏRİ

Əliyeva M.Z., Nəcəfova A.B. AzRKTN-nin Üzümçülük və Şərabçılıq ET İnstitutu, AZ1106, Bakı, Azadlıq pr.155

Məqalədə Abşeron ampeloqrafik kolleksiya bağında əkilib-becərilən üzüm sortlarının məhsuldarlıq göstəricilərindən (barlı zoğlar, zoğun bar əmsalı, salxımların miqdarı, salxımların orta kütləsi, tənəyin məhsuldarlığı, hektar üzrə məhsul və.s) bəhs edilir. Tədqiqat zamanı müəyyən edilmişdir ki, Abşeron şəraitində becərilən üzüm sortların mexaniki və kimyəvi göstəricilərinə görə süfrə sortlar üçün qoyulan tələblərə cavab verir, məhsuldarlıq göstəriciləri qənaətbəxş səviyyədə olub (nəzarət Ağ Xəlili və Sarıgilə sortları ilə müqayisədə), tənəkləri yaxşı inkişaf edir, vegetasiya fazalarını normal keçirirlər. Açar sözlər: süfrə üzüm sortu, ampeloqrafik kolleksiya bağı, fenologiya, məhsuldarlıq, barlı zoğlar, barsız zoğlar, şəkərlilik

Giriş

Üzüm bitkisinin məhsuldarlığı bir sıra mürəkkəb amillərin qarşılıqlı təsiri altında formalaşaraq, torpaq-iqlim şəraitindən, sortun birloji xüsusiyytlərindən, genetik mənşəyindən və antropogen amillərədən bilavasitə asılıdır[1-9].Üzüm məhsulunun həcminə və keyfiyyətinə təsir göstərən mühüm aqrotexnik tədbirlərdən biri budamadır. Onun əsas vəzifəsi kolların böyüməsini və məhsuldarlığını elə nizamlamaqdır ki, hər il müntəzəm olaraq konkret şəraitdə keyfiyyətli və bol məhsul almaq mümkün olsun. Üzümün məhsuldarlığına qışlayan (qışlayıcı) gözcüklərdəki mərkəzi tumurcuqlardakı çiçək topalarının (generativ rüşeym təməli) differensiasiyası böyük təsir göstərir [7-16, 18]. Üzüm tənəyinin məhsuldarlığına və onun keyfiyyətinə tənəyin budanması əhəmiyyətli təsir edir. Belə ki, cırlaşmış və yabanı halda bitən tənəklərə daxil olan qida maddələrinin 86%-ə qədəri vegetativ, 14%-i isə generativ orqanların inkişafına sərf olunur. Budama zamanı isə həmin qida maddələrinin 30-50%-i tənəkdə məhsulun formalaşmasına sərf olunur [11, 16]. Aqrotexniki tədbirlər içərisində sortların məhsuldarlığına və məhsulun keyfiyyətinə təsir göstərən əsas məhsuldarlıq elementi tənəyə yükvermə zamanı saxlanılan gözcüklərin sayıdır [7-16, 18]. Odur ki, üzüm sortlarının potensial məhsuldarlığının üzə çıxarılmasında onların birillik zoğlarının kəsilmə uzunluğu xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Tənəklərdə zoğ boyunca yerləşən gözcüklərin müxtəlif keyfiyyətdə olması müşahidə olunur. Belə ki, bir çox üzüm sortlarında zoğun əsasında yerləşən gözcüklərin barvermə qabiliyyəti yuxarıda yerləşənlərlə müqayisədə nisbətən aşağı olur.Bir çox müəllifin fikrincə, üzüm bitkisində zoğun yuxarı hissələrdə yerləşən güzcüklərdə çiçək topalarının yaxşı inkişaf etməsi onun genetik təbiəti ilə bağlıdır və təkamül prosesində qazandığı bioloji qanunauyğunluqdur. Aşağı gözcüklərin barvermə qabiliyyətinin zəif olması yazda onun daha tez formalaşması ilə izah olunur ki, bu zaman tənəyin yarpaq örtüyü kifayət qədər inkişaf etmir, o cümlədən qida maddələri zoğların intensiv böyüməsinə və vegetativ orqanların böyümə və inkişafına yönəlir. Bütün hallarda bar zoğu boyunca qışlayan gözcüklərin müxtəlif keyfiyyətdə olması budamanın uzunluğunu təyin edir [16]. Ona görə də tənəklərin budanması zamanı, onlar üzərində saxlanılacaq gözcüklərin sayı sortun bioloji xüsusiyyətindən (boyatma gücündən, tənəyin inkişaf vəziyyətindən və s.), becərilmə yerinin torpaq-iqlim şəraitindən, aqrotexniki fondan (qida sahəsindən, formavermədən, suvarmadan və s.) asılı olaraq tənzimlənməli və hər bir sort üçün ayrılıqda təyin edilməlidir.

153 Material və metodika

Tədqiqat işimizin materialları təcrübə sahəsində yetişdirilən bir sıra yerli və introduksiya olunmuş süfrə və kişmiş üzüm sortlarının tənəkləri təşkil edir. Üzüm sortlarının ampeloqrafik xüsusiyyətləri ümumi qəbul olunmuş metodlar əsasında aparılmışdır [2, 6, 9, 13-15]. Tədqiqatlardan alınan faktiki rəqəmlər riyazi işlənmiş, əldə olunmuş nəticələrin dürüstlük səviyyəsi qeyri-parametrik üsul (U- meyarı) vasitəsilə yoxlanılmışdır [17].

Nəticələr və onların müzakirəsi

Ampeloqrafik Kolleksiya bağında əkilib-becərilən və öyrəndiyimiz süfrə üzüm sortlarının tənəklərinə Abşeron şəraiti üçün xarakterik olan qısa ştamblı çox qolu yelpik forması verilərək yetişdirilir. Tənəklərin əkin sxemi 3 x 1,5 m-dir. Budama zamanı zoğların kəsilmə uzunluğu tənəklərin məhsuldarlığına böyük təsir etdiyindən öyrənilən süfrə üzüim sortlarının birillik zoğlarının tumurcuqlarının barvermə xüsusiyyətləri müəyyən edilmişdir. Tədqiqatlar zamanı təyin edilmişdir ki, məhsuldar tumurcuqlar Ağ xəlili sortunda 5-9-cu, Novrast sortunda 5-10-cu, Qara kişmiş sortunda 4-12-ci, Çəhrayı kişmiş sortunda 4-13-cü, Qara yay üzümü sortunda 6-11-ci, Kardinal sortunda 4-12-ci, Yumru kişmiş sortunda 5-12-ci, Mumlu muskat sortunda 6-11-ci, Sarıgilə sortunda 5-10-cu, Dərbənd muskatı sortunda 5-11-ci, Hamburq muskatı sortunda 5-12-ci, Xalac sortunda 4-11-ci, Rişbaba sortunda 4-11-ci, Özbəkistan muskatı sortunda 4- 11-ci, Şamaxı mərəndisi sortunda 4-10-cu buğumlarda inkişaf edir (cədvəl 1). Cədvəl 1 Tədqiq edilən süfrə üzüm sortalrının birillik zoğlarının tumurcuqlarının məhsuldarlıq xüsusiyyətləri

Bar zoğlarında tumurcuqların sıra nömrəsi Sortlar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Tezyetişən sortlar Ağxəlili (nəzarət) - - - - + + ++ ++ + - - - - Novrast - - - - + + + ++ ++ ++ + + Qarakişmiş - - - + + + ++ ++ + + + + - - - Çəhrayıkişmiş - - - + + + + + ++ ++ ++ + + - - Qarayayüzümü - - - - - + ++ +++ ++ ++ + - - - Kardinal - - - - + + ++ +++ +++ ++ + - - - Yumrukişmiş - - - - + + + ++ ++ + + + - - - Mumlumuskat - - - - - + + ++ ++ +++ ++ - Gecyetişən sortlar Sarıgilə (nəzarət) - - - - + + ++ ++ + + - - - Dərbəndmuskatı - - - - + + + + ++ ++ + - Hamburqmuskatı - - - - + + + + ++ ++ ++ + - - Xarac - - - + + + ++ ++ ++ + + - - Rişbaba - - - + + + ++ ++ ++ + + - - Özbəkistanmuskatı - - - + + ++ ++ + + + + - Şamaxımərəndisi - - - + + + ++ + + + - - - Qeyd: - məhsulsuztumurcuqlar (zoğlar) + birsalxımlızoğinkişafedəntumurcuq ++ ikisalxımlızoğinkişafedəntumurcuq +++ üç salxımlı zoğ inkişaf edən tumurcuq Buna əsaslanaraq zoğlar orta hesabla Ağ xəlili sortu 13, Novrast sortu 12, Qara kişmiş sortu 15, Çəhrayı kişmiş sortu 15, Qara yay üzümü sortu 14, Kardinal sortu 14, Yumru kişmiş sortu 15, Mumlu muskat sortunda 12, Sarıgilə sortunda 13, Dərbənd muskatı sortu 12, Hamburq muskatı sortu 14, Xalac sortu 13, Rişbaba sortu 13, Özbəkistan muskatı sortu 12, Şamaxı mərəndisi sortu 13 154 gözə kəsilmişdir. Ümumiyyətlə, budama zamanı Ağ xəlili sortunun tənəyinə 37 ədəd, Novrast sortunun tənəyinə 38 ədəd, Dərbənd muskatı sortunun tənəyinə 49 ədəd, Hamburq muskatı sortunun tənəyinə 45 ədəd, Qara kişmiş sortunun tənəyinə 59 ədəd, Çəhrayı kişmiş sortunun tənəyinə 47 ədə d, Qara yay üzümü sortunun tənəyinə 44 ədəd, Kardinal sortunun tənəyinə 44 ədəd, Yumru kişmiş sortunun tənəyinə 45 ədəd, Mumlu muskat sortunun tənəyinə 50 ədəd, Sarıgilə sortunun tənəyinə 60 ədəd, Xalac sortunun tənəyinə 53 ədəd, Rişbaba sortunun tənəyinə 53 ədəd, Özbəkistan muskatı sortunun tənəyinə 46 ədəd, Şamaxı mərəndisi sortunun tənəyinə isə 42 ədəd göz yükü verilmişdir. Öyrənilən sortların tənəklərində tumurcuqların açılma vaxtı 88,6-92,5% gözlər inkişaf etmişdir. Əgər budama zamanı tənəklərə düzgün yük norması verilməzsə, yəni tənəklərə həddən artıq çox yük verilərsə tumurcuqların çox hissəsi açılmır və inkişafdan qalır. Üzüm sortlarının perspektivliyinin qiymətləndirilməsində onların becərildiyi konkret şəraitdə məhsuldarlıq göstəricilərinin inkişafının öyrənilməsi vacib tədqiqatlardandır. Bunu əsas tutaraq Abşeron Ampeloqrafik Kolleksiya bağında əkilib-becərilən 15 yerli və introduksiya olunmuş üzüm sortlarının əsas məhsuldarlıq göstəricilərinin - tənəkdə məhsullu zoğların miqdarı, bar əmsalı, salxımların sayı , salxımların orta çəkisi, zoğun məhsuldarlığı, bir kolun məhsuldarlığı, hektara düşən məhsuldarlıq və s. kimi tədqiq edilmişdir. Öyrənilən üzüm sortlarının tənəklərinə onların bioloji və inkişaf xüsusiyyətlərindən,həmçinin bölgənin torpaq-iqlim şəraitindən asılı olaraq müxtəlif yük normaları verilmişdir. Belə ki, Ağ xəlili sortuna 37 ədəd, Novrasta 45 ədəd, Qara kişmişə 59 ədəd, Çəhrayı kişmişə 47 ədəd, Qara yay üzümünə 44 ədəd, Kardinala 44 ədəd, Yumru kişmişə 45 ədəd, Mumlu muskata 50 ədəd, Sarıgiləyə 38 ədəd, Dərbənd muskatına 49 ədəd, Hamburq muskatına 60 ədəd, Xalaca 53 ədəd, Rişbabaya 53 ədəd, Özbəkistan muskatına 46 ədəd, Şamaxı mərəndisinə 42 ədəd göz yükü verilmişdir (cədvəl 2). Tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, öyrənilən üzüm sortlarında budama zamanı saxlanılmış tumurcuqların bir qismi müxtəlif səbəblərdən açılmır və inkişafdan qalır. Təyin edilmişdir ki, tədqiq olunan üzüm sortlarında tumurcuqların açılma miqdarı 88,6 (Kardinal) – 93,3% (Hamburq muskatı) arasında tərəddüd etmişdir. Tumurcuqların açılma miqdarı Ağ xəlilidə 89,2%, Novrastda 88,9%, Qara kişmişdə 88,7%, Yumru kişmişdə 88,9%, Sarıgilədə 89,5%, Çəhrayı kişmişdə 91,5%, Dərbənd muskatında 91,8%, Mumlu muskatda 90,0%, Şamaxı mərəndisində 90,5%, Özbəkistan muskatında 91,3%, Rişbabada 92,5%, Xalacda 92,5%, Hamburq muskatında 93,3% təşkil etmiş və açılmış gözcüklərdən zoğlar inkişaf etmişdir. Sortların bioloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq tənəklərdə əmələ gəlmiş zoğların bir qismi məhsulsuz, bir qismi isə əsasən bir, iki, bəzi hallarda üç salxım əmələ gəlir. Aparılan araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, öyrənilən sortların tənəklərində çiçək salxımları adətən zoğlarda yeddinci buğuma qədər əmələ gəlir və əsasən ən çox IV-VI buğumlarda yerləşir. Məhsullu zoğlar Ağ xəlili, Novrast, Qara kişmiy ş, Çəhra ı kişmiş, Yumru kişmiş, Sarıgilə, Dərbənd muskatı, Hamburq muskatı, Xalac, Rişbaba, Şamaxı mərəndisi sortlarının tənəklərində 1-2 salxımlı, Qara yay üzümü, Kardinal, Mumlu muskat, Özbəkistan muskatı sortlarının tənəklərində isə 1-3 salxımlı olmuşdur. Ümumiyyətlə, tədqiq olunan sortlarda məhsullu zoğların miqdarı Ağ xəlilidə 53,6% (1 salxımlı-39,4%, 2 salxımlı-14,2%), Novrastda 72,5% (1 salxımlı-38,3%, 2 salxımlı-34,2%), Qara kişmişdə 60,0% (1 salxımlı-44,0%, 2 salxımlı-16,0%), Çəhrayı kişmişdə 73,6% (1 salxımlı-48,8%, 2 salxımlı-24,8%), Qara yay üzümündə 55,5% (1 salxımlı-26,5%, 2 salxımlı-23,0%, 3 salxımlı- 6,0%), Kardinalda 65% (1 salxımlı-45,3%, 2 salxımlı-13,7%, 3 salxımlı-6,0%), Yumru kişmişdə 64,5% (1 salxımlı-56,2%, 2 salxımlı-8,3%), Mumlu muskatda 64,4% (1 salxımlı-40,0%, 2 salxımlı- 13,3%, 3 salxımlı-11,1%), Sarıgilədə 56,9% (1 salxımlı-46,1%, 2 salxımlı-10,8%), Dərbənd muskatıda 74,1% (1 salxımlı-63,7%, 2 salxımlı-10,4%), Hamburq muskatıda (1 salxımlı-35,1%, 2 salxımlı-28,6%), Xalacda 73,9% (1 salxımlı-63,7%, 2 salxımlı-10,2%), Rişbabada 76,2% (1salxımlı-64,0%, 2 salxımlı-12,2%), Özbəkistan muskatında 54,0% (1 salxımlı-31,0%, 2 salxımlı- 15,0%, 3 salxımlı-8,0%), Şamaxı mərəndisində 58,3% (1 salxımlı-43,9%, 2 salxımlı-14,4%) həddind ə müəyyən olunmuşdur. Tez yetişən sortlarda (Novrast, Qara kişmiş, Qara yay üzümü, 155

Kardinal, Yumru kişmiş, Mumlu muskat) məhsullu zoğların miqdarı 55,5-73,6% arasında dəyişməkdə nəzarət Ağ xəlili (53,6%) sortundan üstün göstəriciyə malik olmuşdurlar. Gec yetişən sortlarda da (Dərbənd muskatı, Hamburq muskatı, Xalac, Rişbaba, Şamaxı mərəndisi) məhsullu zoğların miqdarı (58,3-76,2%) nəzarət Sarıgilə sortundan (56,9%) üstünlük təşkil etmişdir (Özbəkistan muskatı sortu istisna olmaqla 54,0%). Üzüm sortlarının ən vacib məhsuldarlıq elementlərindən biri də tənəklərdə salxımların ümumi sayının ümumi yaşıl zoğların sayına nisbətini ifadə edən bar əmsalıdır. Aparılan təhlil və araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, bu göstərici tədqiq olunan sortlarda 0,70 (Ağ xəlili, Şamaxı mərəndisi)-1,09 (Novrast) arasında tərəddüd etmişdir. Bar əmsalı Ağ xəlili (0,70), Qara kişmiş (0,77) Yumru kişmiş (0,73), Saır gilə (0,79), Şamaxı mərəndisi (0,70) sortlarında nisbtən aşağı, Novrast (1,09), Çəhrayı kişmiş (0,98), Qara yay üzümü (0,85), Kardinal (0,92), Dərbəd muskatı (0,84), Hamburq muskatı (0,92), Xalac (0,86), Rişbaba (0,88), Mumlu muskat (0,98), Özbəkistan muskatı (0,86), sortlarında isə nisbətən yüksək olmuşdur (cədvəl 2). Aparılan tədqiqatlarla müəyyən olunmuşdur ki, tez yetişən sortlarda (Novrast, Qara kişmiş, Çəhrayı kişmiş, Qara yay üzümü, Kardinal, Yumru kişmiş, Mumlu muskat) zoğun məhsuldarlığı - 37,2-44,5 qram x şəkər arasında dəyişmiş və Ağ xəlili nəzarət sortundan (21,4 qram x şəkər) üstünlük təşkil etmişdirlər. Gec yetişən sortlarda isə (Dərbənd muskatı, Hamburq muskatı, Xalac, Rişbaba, Özbəkistan muskatı, Şamaxı mərəndisi) zoğun məhsuldarlığı 33,6-45,2 qram x şəkər arasında təşkil etmiş və nəzarət Sarıgilə sortundan (26,8 qram x şəkər) yüksək göstəriciy ə malik olmuşdurlar. Ümumiyyətlə, zoğun məhsuldarlığına görə Ağ xəlili və Sarıgilə nəzarət sortları orta, Çəhrayı kişmiş (39,2 qram x şəkər), Yumru kişmiş (37,2 qram x şəkər), Dərbənd muskatı (37,7 qram x şəkər), Hamburq muskatı (38,0 qram x şəkər), Xalac (36,6 qram x şəkər), Rişbaba (36,8 qram x şəkər), Şamaxı mərəndisi (33,6 qram x şəkər), Qara yay üzümü (40,0 qram x şəkər) sortları yüksək məhsuldar, Qara kişmiş (44,0 qram x şəkər), Novrast (47,8 qram x şəkər), Kardinal (44,5 qram x şəkər), Mumlu muskat (42,4 qram x şəkər), Özbəkistan muskatı (45,2 qram x şəkər) sortları isə çox yüksək məhsuldar olmuşdurlar.

Üzüm sortlarının məhsuldarlıq göstəriciləri Cədvəl 2

Məhsulluzoğlar; %-lə ə

;

ı ı 3 k ə r ğ

nm ı ı ı ı ı şə ə d

Sortlar ml ml ml ə msal ı ı ı üç iki bir Gözcük Gözcük c ə mi ğ larm q/100sm Bar Şə k ə rlilik; yükü, salx salx salx hsuldarl qram x Zo Tezyetişən sortlar Ağxəlili (nəzarət) 37 39,4 14,2 - 53,6 0,70 21,4 16,1 Novrast 45 38,3 34,2 - 72,5 1,09 47,8 16,9 Qarakişmiş 59 44,0 16,0 - 60,0 0,77 44,0 19,8 Çəhrayıkişmiş 47 48,8 24,8 - 73,6 0,98 39,2 20,1 Qarayayüzümü 44 26,5 23,0 6,0 55,5 0,85 40,0 17,7 Kardinal 44 45,3 13,7 6,0 65,0 0,92 44,5 15,8 Yumrukişmiş 45 56,2 8,3 - 64,5 0,73 37,2 20,8 Mumlumuskat 50 40,0 13,3 11,1 64,4 0,98 42,4 18,8 Gecyetişən sortlar Sarıgilə 38 46,1 10,8 - 56,9 0,69 26,8 21,5 (nəzarət) Dərbəndmuskatı 49 63,7 10,4 - 74,1 0,84 37,7 17,6 Hamburqmuskatı 60 35,1 28,6 - 63,7 0,92 38,0 19,5 Xalac 53 63,7 10,2 - 73,9 0,86 36,6 17,9 Rişbaba 53 64,0 12,2 - 76,2 0,88 36,8 17,7 Özbəkistanmuskatı 46 31,0 15,0 8,0 54,0 0,86 45,2 16,4 Şamaxımərəndisi 42 43,9 14,4 - 58,3 0,70 33,6 18,4

156

Tədqiqat və araşdırmalarla müəyyən olunmuşdur ki, məhsuldarlığın ən vacib elementlərindən olan tənəkdə salxımların sayı müxtəlif olmaqla 23 (Ağ xəlili, Sarıgilə)-51 ədəd (Hamburq muskatı) arasında tərəddüd etmişdir. Salxımların sayı tez yetişən sortlarda nəzarət Ağ xəlilidən (23 ədəd) çox olmuş və Novrastda 43 ədəd, Qara kişmişdə 40 ədəd, Çəhrayı kişmişdə 42 ədəd, Qara yay üzümündə 34 ədəd, Kardinalda 36 ədəd, Yumru kişmişdə 29 ədəd, Mumlu muskatda 44 ədəd əmələ gəlmişdir. Gec yetişən sortlarda da salxımların say göstəricisi nəzarət Sarıgilə sortundan (23 ədəd) üstünlük təşkil etmiş və Dərbənd muskatında 38 ədəd, Hamburq muskatında 51 ədəd, Xalacda 42 əd əd, Rişbabada 42 ədəd, Özbəkistan muskatında 36 ədəd, Şamaxı mərəndisində 27 ədəd təşkil etmişdir. Aparılan riyazi-statistik araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, salxımların say göstəricisinə görə öyrənilən sortların nəzarətlə müqayisədə əhəmiyyətli dürüstlük təşkil edirlər (cədvəl 3). Salxımların orta çəkisi məhsuldarlığı n vacib göstəricilərindən biridir. Araşdırma və təhlillər zamanı müəyyən olunmuşdur ki, salxımların orta kütləsi tez yetişən sortlar arasında Ağ xəlili nəzarət sortunda 190,2 qram təşkil etdiyi halda-Novrast ( 259,3 qram), Qara kişmiş (288,5 qram), Çəhrayı kişmiş (199,0 qram), Qara yay üzümü (265,7 qram), Kardinal (306,0 qram), Yumru kişmiş (245,0 qram), Mumlu muskat (230,0 qram) sortlarında yüksək olmuşdur. Salxımların orta çəkisi gec yetişən (Dərbənd muskatı, Hamburq muskatı, Xalac, Rişbaba, Özbəkistan muskatı, Şamaxı mərəndisi) sortlarda 211,7-320,6 qram arasında dəyişməklə Sarıgilə nəzarət sortundan (180,4 qram) üstünlük təşkil etmişdirlər. Əldə edilən bu nəticə riyazi-statistik işlənmələr vasitəsilə də sübuta yetirilmişdir. Riyazi-statistik araşdırmalar zamanı həm tez yetişən, həm də gec yetişən sortların salxımlarının orta kütləsinin nəzarət sortları ilə müqayisədə fərqinin əhəmiyyətli dürüstlük təşkil etdiyi aydınlaşdırılmışdır. Cədvəl 3 Üzüm sortlarının əsas məhsuldarlıq göstəricilərinin riyazi-statistik işlənmələrinin nəticələri Tənəkdə sal- Tənəyin orta Salxımların orta Hektara düşən məhsul; Sortlar xımların məhsuldarlığı; kütləsi; qram sentner sayı; ədəd kq Tezyetişən sortlar Ağxəlili (nəzarət) 23± 0,58 190,2±4,47 4,2±0,15 94,0±3,20 Novrast *43±2,0 259,3±10,6 **11,2±0,36 **249,6±8,26 Qarakişmiş *40±0,86 288,5±6,17 **11,6±0,27 **258,5±5,71 Çəhrayıkişmiş *42±1,10 199,0±4,63 *8,4±0,16 **186,0±3,54 Qarayayüzümü *34±1,61 265,7±6,24 *9,0±0,38 **199,2±8,30 Kardinal *36±0,85 306,0±5,55 *10,8±0,34 **240,0±7,60 Yumrukişmiş *29±0,79 245,0±4,93 *7,2±0,17 *160,0±4,11 Mumlumuskat *44±0,79 230,0±4,11 *10,0±0,21 **222,2±4,50 Orta-gecyetişən sortlar Sarıgilə (nəzarət) 23±0,65 180,4±4,07 4,2±0,13 116,0±2,89 Dərbəndmuskatı *38±0,55 255,2±4,30 *9,7±0,54 *216,2±4,95 Hamburqmuskatı *51±1,99 211,7±4,66 **11,0±0,36 **244,4±7,92 Xalac *42±0,82 238,0±4,93 **10,0±0,25 **229,6±4,56 Rişbaba *42±0,58 236,0±4,07 **10,3±0,25 **228,8±5,40 Özbəkistanmuskatı *36±1,65 320,6±4,93 **11,3±0,50 **256,8±10,9 Şamaxımərəndisi *27±1,16 260,7±8,50 *6,8±0,21 *151,0±4,40 Qeyd: * p<0,05; **p<0,001; ***p>0,05; P- nəzarətə görə fərqin dürüstlüyü (U meyarına görə)

Tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki, öyrənilən üzüm sotlarının tənəklərinin məhsuldarlığı geniş diapozonda dəyişərək, 4,2-11,6 kq arasında tərəddüd etmişdir. Tez yetişən sortlarda tənəyin məhsuldarlığı nəzarət Ağ xəlili sortundan (4,2 kq) yüksək olmaqla, 7,2-11,6 kq arasında təşkil etmişdir. Belə ki, tənəyin məhsuldarlığı Novrastda 11,2 kq, Qara kişmişdə 11,6 kq, Çəhrayı kişmişdə 8,4 kq, Qara yay üzümündə 9,0 kq, Kardinalda 10,8 kq, Yumru kişmişdə 7,2 kq, Mumlu muskatda 10,0 kq təşkil etmiş və nəzarətdən (Ağ xəlili 4,2 kq) nəzərəçarpacaq üstünlük nümayiş etdirmişdirlər. 157

Ayrı-ayrı tədqiqatçıların və bizim tədqiqatlarımızdan bir daha belə nəticəyə gəlmək olar ki, tənəkdə əmələ gələn məhsulun çoxluğu salxımların miqdarından və onların iriliyindən (kütləsindən) asılıdır. Əldə edilən nəticə, yəni nəzarət sortu ilə müqayisədə meydana çıxan üstünlük aparı lan riyazi-statistik araşdırmalar nəticəsində də təsdiqini tapmışdır və nəzarətlə müqayisədə fərqin əhəmiyyətli dürüstlük təşkil etdiyi aydınlaşdırılmışdır. Gec yetişən sortlarda isə tənəyin məhsuldarlığı nəzarət Sarıgilə sortu ilə müqayisədə (4,2 kq) kifayət qədər yüksək olmuş və Dərbənd muskatında 9,7 kq, Hamburq muskatında 11,0 kq, Xalacda 10,0 kq, Rişbabada 10,3 kq, Şamaxı mərəndisində 6,8 kq həddində müəyyən edilmişdir. Hektara düşən məhsul da üzüm sortlarının ən vacib göstəricilərdən olub, onların təsərrüfat dəyərini müəyyənləşdirir. Öyrənilən sortların hektara düşən məhsuldarlıq göstəricilərinin də öyrənilməsinə dair tədqiqat işləri aparılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, hektara düşən məhsul (sentnerlə) tez yetişən sortlarda 160,0 (Yumru kişmiş)-258,5 sentner (Qara kişmiş) arasında dəyişməklə nəzarət Ağ xəlili sortundan (94,0 sentner) kifayət qədər yüksək məhsuldarlıq nümayiş etdirmişdirlər. Hektara düşən məhsul Novrastda 249,6 sentner Qara kişmişdə 258,5 sentner, Çəhrayı kişmişdə 186,0 sentner, Qara yay üzümündə 192,2 sentner, Kardinalda 240,0 sentner, Yumru kişmişdə 160,0 sentner, Mumlu muskatda 222,2 sentner təşkil etdiyi halda nəzarət Ağ xəlili sortunda nəzərə çarpacaq aşağı 94,0 sentner olmuşdur. Nəzarət sortu ilə digər sortların müqayisəli riyazi-statistik təhlil zamanı da fərqin dürüstlüyünün əhəmiyyətli səviyyədə olduğu aşkarlanmışdır. Gec yetişən sortlarda da hektara düşən məhsul nəzarət kimi tədqiq olunan Sarigilə sortundan kifayət qədər üstünlük nümayiş etdirmişdirlər. Bu göstərici Sarıgilə nəzarət sortunda 94,0 sentner təşkil etdiyi halda Dərbənd muskatında 216,2, Hamburq muskatı nda 244,4, Xalacda 229,6, Rişbabada 228,8, Özbəkistan muskatında 256,8, Şamaxı mərəndisində 151,0 sentner təşkil etmişdir. Nəzarət sortuna görə gec yetişən sortlarda müşahidə olunan üstünlük riyazi-statistik işləmələr nəticəsində də sübuta yetirilmişdir. Tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, Abşeron şəraitində əkilib-becərilən yerli və introduksiya olunmuş süfrə üzüm sortlarının əksər məhsuldarlıq göstəriciləri yüksək səviyyədə inkişaf edir. Bu sortların təsərrüfatlarda geniş becərilməsi süfrə üzümçülüyünün inkişafına xeyli kömək edəcək, üzümlüklərin məhsuldarlığını yüksəldəcək və təzə üzüm məhsulunun çeşidini zənginləşdirməklə yanaşı əhalinin keyfiyyətli süfrə üzümünə olan tələbatın ödənilməsini xeyli yaxşılaşdırmaq imkanı verəcəkdir.

Ədəbiyyat

1. Abasova X.T. Abşeron şəraitində bəzi texniki üzüm sort və formalarının morfometri qiymətləndirilməsi // AMEA MNB elmi əsərləri, Bakı, 2016, XIV cild, s.29- 40 2. Amanov M.V. Məhsuldar üzümlüklərdə budama, formavermə, quru budama və yaşıl əməliyyatların aparılma qaydaları // AzETÜŞİ-nun elmi əsərlərinin tematik məcmuəsi. Bakı, 1999, XI cild, s. 50-58. 3. Qurbanov M.R., Abasova X.T., Nəcəfova A.B., Səlimov V.S. Ampeloqrafik kolleksiya bağında becərilən bəzi süfrə və texniki üzüm sortlarının məhsuldarlıq xüsusiyyətinə görə qiymətləndirilməsi //AMEA Botanika İnst-nun əsərləri, Bakı: Elm, 2010, XXX cild, s.197-202 4. Qurbanov M.R., Səlimov V.S. Azərbaycanın bəzi kişmiş üzüm sortlarının klon seleksiyası // AMEA Məruzələr, 2014, LXX cild, № 3, s. 70-74 5. Nəcəfova A.B. Abşeron şəraitində yerli və introduksiya olunmuş üzüm sortlarinin perspektivliyinin qiymətləndirilməsi // AMEA MNB elmi əsərləri Bakı, 2016, XIV c., s.41-48 6. Səlimov V.S. Üzüm genotiplərinin ampeloqrafik tə dqiqat üsulları. Bakı: Müəllim, 2014, 184 s. 7. Şükürov A.S. Cəlilabad şəraitində bəzi introduksiya olunmuş üzüm sortlarının məhsuldarlıq göstəricilərinin qiymətləndirlilməsi // AMEA MNB elmi əsərləri Bakı, 2016, XIV cild, s.54-61 8. Şükürov A.S. Müxtəlif ekoloji şəraitdəki üzüm sortlarının aqrobioloji və təsərrüfat-texnoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi. Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim olunan diss. avtorefaratı. Bakı, 2016, 24 s.

158

9. Аманов М.В. Изучение биоморфологических, хозяйственно-технологических особенностей дикорастущего винограда Азербайджана и применение в селекции устойчивых видов. Автореф. дисс.. доктора сельскохозяйственных наук.-Баку, 2006, 41 с. 10. Дикань А.П., Семенюк В.А. Потенциальная плодоносность сортов винограда с групповой устойчивостью в различных природно –виноградарских районах Крыма //«Магарач» Виноградарство и виноделие. 2001, №с 3, . 7-10 11. Зармаев А.А. Влияние формировки куста и нагрузки побегами на продуктивность винограда сорта Молдова и Юбилей Журавля // Садоводство и виноградарство, 1998, № 2, с. 14-16. 12. Караев М.К. Продуктивность винограда в зависимости от формы его куста // Виноделие и виноградарство. 2/2006, с. 40-41. 13. Лазеревский М.А. Изучение сортов винограда. Ростов-на-Дону:д Из . Ростовскогоуниверситета, 1963, 152 с 14. Макаров С.Н. Научные основы методики опытного дела в виноградарстве. Труды, том IX. Кишинев: Картя Молдовеняскэ, 1964, 280 с. 15. Матузок Н.В., Плахотников Н.Н. Рекомендации по определению оптимальной технологии возделывания винограда // Технологии производства элитного посадочного материала и виноградной продукции, отбора лучших протоклонов винограда. Краснодар 2005, с. 50-62. 16. Плахотников Н.Н. Биологические показатели прогнозирования урожая технических сортов винограда в экологических условиях Анапо-Таманской зоны. Автореферат диссерт.на соискание уч. степени канд. сел/хоз наук. Краснодар, 2009, 23 с 17. Рокицкий П.Ф. Биологическая статистика. Минск: Вышэйш. школа, 1973, 320 с. 18. Семенюк В.А. Потенциальная плодоносность, ее эффективное использование для прогнозирования и выращивания высокого урожая сортов винограда с групповой устойчивостью в предгорье Крыма. Автореф.дисс. на соис. уч.cт.kанд. с/x. наук, Ялта, 2006, 21 с.

Алиева М.З., Наджафова А.Б. АГРОБИОЛОГИЧЕСКИЕ И АГРОТЕХНИЧЕСКИЕ ПАРАМЕТРЫ РАЗВИТИЯ ПОКАЗАТЕЛЕЙ УРОЖАЙНОСТИ НЕКОТОРЫХ СОРТОВ ВИНОГРАДА В УСЛОВИЯХ АБШЕРОНА В статье рассказывается о показателях продуктивности (плодоносные побеги, коэффициент плодоношения, количество гроздей, средняя масса гроздей, урожайность куста, урожайность с гектара и др.) и особенностях роста и развития сортов винограда, выращиваемых в Абшеронской Ампелографической коллекцииАбшерона и обладающих превосходством по комплексным признакам и свойствам по сравнению со стандартными – контрольными сортами АгXалили и Сарыгиля. Ключевые слова:столовый сорт винограда, ампелографическая коллекция, фенология, урожайность, плодоносные побеги, бесплодные побеги, сахаристость

Aliyeva M.Z., Nacafova A.B. AGROBIOLOGICAL AND AGROTECHNICAL PARAMETERS OF DEVELOPMENT OF THE PRODUCTIVITY INDICATORS OF SEVERAL GRAPE VARIETIES IN THE CONDITIONS OF APSHERON The article tells about the indexes of productivity (productive shoots, productivity coefficient, number of the bunches, bunches` average weight, plant`s productivity, productivity from 1 hectare etc.) and the specifics of the growth and development of the grape varieties cultivated in the Absheron Ampelographic collection. These varieties are adaptable to soil-climatic conditions of the Absheron zone and prevail on the complex signs and properties compared with control standard grapevine varieties such as Ag Khalili and Sarygila. Keywords:table grape varieties, ampelographic collection, phenology, productivity, fruit-bearing shoots, fruitless shoots, sugar content.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 28.IX.2018 159

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 160-168

UOT 634.8: 631.523: 631

BƏZİ YERLİ VƏ İNTRODUSENT ÜZÜM SORTLARININ MÜXTƏLIF GÖZCÜK YÜKÜ FONUNDA MƏHSULDARLIQ VƏ KEYFİYYƏT GÖSTƏRİCİLƏRİ

Şükürov A.S., Hüseynov M.Ə., Abasova X.T. AzRKTN-nin Üzümçülük və Şərabçılıq ET İnstitutu, Bakı şəhəri

Gəncə-Qazax və Cəlilabad şəraitində əkilib becərilən 17 yerli və introduksiya olunmuş süfrə və texniki üzüm sortlarının perspektivliyinin və texnoloji yararlılığının müəyyən edilməsi məqsədilə onların aqrotexniki, biomorfoloji, aqrobioloji və təsərrüfat-texnoloji xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Tədqiqatlar zamanı sortların bioloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq onlara müxtəlif yük norması verilmiş, hər bir sort üçün optimal gözcük yükü müəyyən edilmiş və bu fonda onların məhsuldarlıq göstəriciləri müəyyən edilmişdir. Belə ki, quru budama zamanı sortlarda saxlanılmış müxtəlif gözcük yükündən Prima sortu üçün 30, Parkent və Sentennial sidlis sortları üçün 45, Alfons Lavelle, Autumn Royal və Kardinal sortları üçün 50, Red qlob və Sultanina sortları üçün 60 ədəd gözcüyün optimal yük olduğu müəyyən edilmişdir. Tədqiqatlar zamanı aydınlaşdırılmışdır ki, Gəncə-Qazax və Cəlilabad şəraitinə yerli və introduksiya olunmuş üzüm sortlarının məhsuldarlığı optimal yük fonunda yüksək səviyyədə formalaşır.Tənəyin orta məhsuldarlıq göstəricilərinin nəzarət sortla müqayisə etmək üçün riyazi-statistik təhlili zamanı məəlum olmuşdur ki, kolun məhsuldarlığına görə öyrənilən sortlar nəzarətlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə dürüstlüyə malikdirlər və nəzarət sorta görə orta artım 20,0-51,6% təşkil edir. Açar sözlər:üzüm sortu, məhsuldarlıq, barlı zoğlar, barsız zoğlar

Giriş

Üzüm bitkisinin məhsuldarlığının təməli, inkişafı və formalaşması bütün vegetasiya dövrü müddətində baş verir. Üzümüçlüyə dair tədqiqatlardan məlumdur ki, üzüm bitkisinin məhsuldarlığı mürəkkəb amillərin qarşılıqlı təsiri altında yaranır və formalaşır. Məlumdur ki, üzüm bitkisinin yetişdiyi ekoloji mühit (havanın temperaturu, günəş radiasiyası, torpağın münbitliyi, mexaniki, kimyəvi tərkibi, temperatur və nəmliklə təmin olunma dərəc əsi, yerin relyefi, yamacların vəziyyəti və s.), sortun bioloji xüsusiyyətləri (bitkinin genetik ehtiyatı, mənşəyi), abiotik amillər (xəstəlik və zərərvericilərə qarşı davamlılığı), antropogen amillər (kompleks aqrotexniki tədbirlər və s.) bitkinin məhsuldarlıq göstəricilərinin inkişafına əhəmiyyətli təsir edir [1-14, 16, 17, 20, 21]. Ona görə də üzüm bitkisindən bol və keyfiyyətli məhsul əldə etmək üçün onun optimal becərilmə texnologiyasını müəyyən etmək vacibdir. Bir çox alimlər [10-14, 20] qeyd edirlər ki, tumurcuqların rüşeym budağında olan qabaqcadan yaranmış generativ törəmələrin (generativ tumurcuqların) differensasiyası nə qədər yaxşı keçərsə, sortun potensial məhsuldarlığı da o qədər yüksək olar. Üzüm sortlarında mərkəzi tumurcuqların məhsuldarlıq əmsalı geniş diapozonda dəyişir. Bəzi tədqiqatçılar ayırd etmişdilər ki, zoğlarda yaxşı differensasiya etmiş rüşeym təməlli çiçək qrupu olan mərkəzi tumurcuq 7-ci buğumdan başlayaraq formalaşır. Sortlardan asılı olaraq zoğlarda ayrı-ayrı gözcüklərin məhsuldarlığı müxtəlifdir. Bu onların embrional inkişaf xüsusiyyətlərindən asılıdır. Vegetasiya dövrü ərzindətumurcuqlarda generativ törəmənin (çiçək qrupunun) formalaşması embrional məhsuldarlıq adlanır. Tənəklərdə generativ tumurcuqlarda ekoloji, fizioloji və fiziki amillərdən asılı olaraq embrionun inkişaf etməməsi, yaxud zəif olması, çiçək salxımlarının qeyri-bərabər inkişafı və s. səbəbindən qanunauyğun olaraq embrional məhsuldarlıq potensial məhsuldarlıqdan aşağı olur [10, 11, 13, 14, 20, 21]. Ümumiyyətlə, tənəklərdə bar zoğlarının kəsilmə uzunluğu məhsuldarlıqla yanaşı, məhsulun keyfiyyətinə də böyük təsir edir. Ona görə də tənəklərin budanması zamanı zoğların kəsilməsində bir sıra qanunauyğunluqlar gözlənilməlidir. Həmçinin zoğların budanması ilə onların üzüərində 160

əmələ gələcək məhsulun tərkibini də müəyyən qədər tənzimləmək mümkündür. Əgər gilələrdə yüksək şəkərlilik tələb olunursa zoğları kifayət qədər qısa, məhsul şampan materialı, şirələr, süfrə şərabların alınması məqsədilə yetişdirilirsə zoğlar orta ölçüdə, məhsul konyak istehsalı məqsədilə nəzərdə tutulursa orta və kifayət qədər uzun kəsilməlidir. Zoğların həddən artıq uzun kəsilməsi süfrə üzüm sortlarında gilələrdəki şəkərliklə yanaşı, məhsulun əmtəəlik dəyərinin də aşağı düşməsinə səbəb olur, orqanoleptik keyfiyyətlərinə mənfi tə sir edir. Zoğların qısa kəsilməsizamanı məhsuldar tumurcuqların təməli və differensasiyası zoğların aşağı zonasında, uzun kəsilməsi zamanı isə ən yaxşı differensasiya zoğun yuxarı zonalarında formalaşır[7, 8, 10-13, 15, 16, 20]. Təcrübə göstərir ki, tənəkdə məhsuldarlıq onun əkin sxeminə (qida sahəsinə), yaşına və yük normasına müvafiq olaraq qanunauyğun şəkildə dəyişir. Tənəklərdə həddən artıq və az göz yükü saxlamaqla tənəklərdə yeraltı hissəsi ilə yerüstü hissəsi arasında korrelyasiya əlaqəsi pozulur, zoğlarda inkişaf edən gözlərdə məhsuldar tumurcuqların formalaşması xeyli ləngiyir, zoğlar ya həddindən artıq zəif, ya da həddindən artıq güclü inlişaf edirvə s. [2, 7, 8, 16, 19, 21]. Hazırda Azərbaycana çoxlu xarici üzüm sortu (introdusentlər) gətirilərək əkilib-becərilir. Onların aqrobioloji xüsusiyyətləri təbii-iqtisadi bölgələrdən asılı olaraq, konkret şəraitdə öyrənilməlidir. Hər bir şəraitdə üzüm sortunun aqrobioloji xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, tənəyin gözcük yükünün düzgün təyin olunması üçün tədqiqatlar aparılmalıdır.

Material və metodika

Tədqiqat işinin materialını Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi-Tədqiqat İnistitutunun Gəncə Təcrübə Stansiyasında əkilib-becərilən aborigen və introduksiya olunmuş üzüm sortlarının (Ağ şanı, Təbrizi, Bayanşirə, Qara şanı, Kardinal, İsgəndəriyyə muskatı, Nimrəng, Çauş, Tavkveri) və Cəlilabad şəraitində becərilən introduksiya olunmuş Parkent, Prima, Ped qlob, Alfons Lavelle, Autumn royal, Sentennial sidlis, Sultanina və Kardinal (17 sort) sortlarının tənəkləri təşkil edir. Tədqiqat işinin məqsədinə uyğun olaraq üzüm sortlarının məhsuldarlıq xüsusiyyətlərinin təyini M.A.Lazarevskinin [17], S.N.Makarovun [18] və M.V.Amanovun [2, 9] metodları əsasında həyata keçirilmişdir. Tədqiqatlardan alınan praktiki rəqəmlər riyazi işlənmiş, əldə olunmuş nəticələrin dürüstlük səviyyəsi B.A.Dospexovun [15] göstərdiyi üsullar vasitəsilə yoxlanılmışdır.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Üzüm sortlarının yetişdiyi yerin torpaq-iqlim şəraitindən və aqrotexniki tədbirlərin səviyyəsindən asılı olaraq bu və ya digər sortların zoğlarında məhsuldar tumurcuqların yeri və inkişaf səviyyəsi bir qədər dəyişir. Ona görə də hər iltənəklərdə zoğ boyunca tumurcuqların barvermə xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi işləri həyata keçirilməlidir. Bunları nəzərə alaraq Gəncə- Qazax bölgəsində tədqiq edilən üzüm sortlarının tənəklərinin inkişaf və barvermə imkanlarından düzgün istifadə etmək üçün bar zoğlarında tumurcuqlarının inkişaf və barvermə xüsuisyyətləri öyrənilmiş, yaşıl zoğların boyatma və yetişmə səviyyələri müəyyən edilmişdir.Budama zamanı tədqiq edilən üzüm sortlarının tənəklərində 4-5 bar zoğu saxlanılmışdır. Bar zoğları Bayanşirədə, Qara şanıda, Təbrizidə, Nimrəngdə, Tavkveridə 12-14 göz, İsgəndəriyyə muskatı, Kardinal, Çauşda 10-12 göz, Ağ şanıda 8-10 göz saxlanılmaqla kəsilmişdir. Tədqiq edilən sortlara bioloji xüsusiyyətlərindən və bölgənin torpaq-iqlim şəraitindən asılı olaraq müxtəlif yük norması verilmişdir. Belə ki, Bayanşirədə 64-74 ədəd, Qara şanı, Təbrizi, Nimrəngdə 52-60 ədəd, İsgəndəriyyə muskatında 48-56 ədəd, Kardinalda 50-52 ədəd, Ağ şanıda 46-56 ədəd, Çauşda 56-64 ədəd, Tavkveridə 62-72 ədəd göz saxlanılmışdır. Tədqiqatlar zamanı aydınlaşdırılmışdır ki, budama zamanı ayrı-ayrı sortların tənəklərində saxlanılmış gözlərin bir qismi müxtəlif səbəblərdən (bioloji, mexaniki, ekoloji və s.) açılmır. Açılmış gözlərin miqdarı tədqiq edilən üzüm sortlarında 78,8%-dən 94,6%-dək təşkil etmişdir. Bu göstərici Ağ şanı (78,8%) və İsgəndəriyyə muskatı (84,2%) sortlarında xeyli aşağı, Bayanşirə (92,4%) və Kardinal (94,6%) sortlarında isə bir qədər çoxluq təşkil etmişdir. Digər sortlarda saxlanılmış gözlərin 86,6-90,2%-i açılmışdır. 161

Tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki, öyrənilən sortlarda zoğların aşağı hissəsində (əsasında) yerləşən tumurcuqların açılma faizi xeyli aşağı olur. Zoğların uc hissəsinə doğru yerləşən gözlərdə də bəzən inkişafdan qalma müşahidə edilmişdir.Tənəklərdə tumurcuqlar açıldıqdan sonra yaşıl zoğlar inkişaf etməyə başyla ır. Zoğlar barlı və barsız olurlar. Ümumiyyətlə, tədqiq edilən üzüm sortlarında 18 (Ağ şanı) – 38 ədəd (Tavkveri) salxım inkişaf etmiş, bar əmsalları isə 0,51 (Ağ şanı) – 1,09 (Tavkveri) təşkil etmişdir. Tədqiqatlar zamanı ayırd edilmişdir ki, barlı tumurcuqlar Bayanşirədə 5-10-cu, Qara şanıda 6-8-ci, Tavkveri, Kardinal və Təbrizidə 6-10-cu, İsgəndəriyyə muskatında 5-7-ci, Ağ şanıda 4-6-cı, Çauşda 5-7-ci, Nimrəngdə 6-8-ci gözcüklərdə üstünlük təşkil edir. Üzüm tənəklərində aparılan quru budama ən vacib aqrotexniki tədbirlərdən biridir. Quru budama zamanı sortun bioloji xüsusiyyətlərindən və bölgənin təbii-iqlim ehtiyyatlarına uyğun olaraq tənəklərin optimal yük normasının təyin edilməsi təcrübi əhəmiyyətli tədqiqat işlərindəndir. Bunları nəzərə alaraq tədqiq edilən üzüm sortlarının müxtəlif yükverməm fonunda əhsuldarlıq göstəriciləri öyrənilmiş və hər bir sortun ayrı-ayrılıqda optimal yük norması müəyyən edilmişdir (cədvəl 1). Cədvəl 1. Optimal göz yükü fonunda üzüm sortlarının məhsuldarlıq göstəriciləri Salxımla Salxımların Tənəyin Hektardan Tənəyingözyükü, Bar Sortlar rınsayı, ortakütləsi məhsuldarlı məhsuldar ədəd əmsalı ədəd qram ğıkq lıq, s/ha Bayanşirə 6 zoğda 72 gözcük 42 0,75 178,6 7,5 166,7 Təbrizi 6 zoğda 72 gözcük 35 0,63 190,0 6,7 148,8 Qara şanı 5 zoğda 60 gözcük 20 0,42 156,8 3,1 68,8 Ağ şanı 4 zoğda 48 gözcük 22 0,73 220,6 4,8 106,7 Kardinal 4 zoğda 48 gözcük 35 1,03 186,3 6,5 144,4 Tavkveri 5 zoğda 60 gözcük 38 0,76 239,6 9,1 202,2 İsgəndəriy- 5 zoğda 60 gözcük 26 0,62 220,0 5,7 126,7 yə muskatı Çauş 4 zoğda 48 gözcük 20 0,50 196,0 4,2 93,3 Nimrəng 5 zoğda 60 gözcük 26 0,46 255,0 6,6 146,7

Sortların bioloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq tənəklər üzərində 3,4,5,6 bar zoğu saxlanılmış və tənəyin göz yükü isə 36-72 (Bayanşirə, Təbrizi, Qara şanı, Tavkveri, Çauş), 24-48 (Ağ şanı), 30-60 (Kardinal, İsgəndəriyyə muskatı) və 42-84 ədəd (Nimrəng) arasında olmaqla budanmışdır. Bar zoğları Bayanşirə, Təbrizi, Qara şanı, Tavkveri, Çauş sortları nda 12, Ağ şanı sortunda 8, Kardinal, İsgəndəriyyə muskatı sortlarında 10, Nimrəng sortunda isə 14 göz saxlanılmaqla kəsilmişdir. Tədqiqat işi zamanı hər bir sortun ayrı-ayrılıqda müxtəlif yük verilmiş variantlar üzrə məhsuldarlıq göstəriciləri müəyyən edilərək təhlil edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, 60-72 göz yükü (6-7 bar zoğunda) verilmiş Bayanşirə sortunun tənəklərində salxımların sayı 36- 42 ədəd, bar əmsalı 0,75-0,80, salxımların orta kütləsi 178,6-197,8 qram, bir kolun məhsuldarlığı 7,1-7,5 kq, hektardan məhsuldarlıq 157,8-166,7 s/ha, Təbrizi sortunun tənəklərində salxımların sayı 33-35 ədəd, bar əmsalı 0,63-0,66, salxımların orta kütləsi 190,0-197,7 qram, bir bitkinin məhsuldarlığı 6,5-6,7 kq, hektardan məhsuldarlıq 144,4-148,8 s/ha, Tavkveri sortunda salxımların sayı 38-40 ədəd, bar əmsalı 0,68-0,76, salxımların orta kütləsi 228,6-239,6 qram, bir kolun məhsuldarlığı 9,0-9,1 kq, hektardan məhsuldarlıq 200,0-202,0 s/ha arasında tərəddüd edir. Qara şanı sortunun məhsuldarlığında nisbətən yüksək göstəricilər 48-60 göz yükü (4-5 zoğda) saxlanılmış tənəklərində qeydə alınmışdır. Bu variantda salxımların sayı 20-26 ədəd, bar əmsalı 0,42-0,67, salxımların orta kütləsi 141,7-156,8 qram, bir bitkinin məhsuldarlığı 3,1-3,7 kq, hektardan məhsuldarlıq isə 68,8-82,2 s/ha arasında olmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, bir bitkinin

162 məhsuldarlığı Ağ şanı sortunun 24 göz saxlanılmış tənəklərində 1,9 kq, 48 göz saxlanılmış tənəklərində 3,8 kq olmuşdursa, 36-40 göz saxlanılmış tənəklərində xeyli yüksək 4,5-4,8 kq arasında olmuşdur. Kardinal sortunun müxtəlif göz yükü verilmiş tənəklərinin isə məhsuldarlıq göstəricilərində, xüsusən də bir bitkinin məhsuldarlığında artım 40-50 göz yükü (4-5 bar zoğunda) saxlanılmış variantda müşahidə edilmişdir. Qeyd olunan variant üzrə salxımların sayı 30-35 ədəd, bar əmsalı 0,71-1,03, salxımların orta kütləsi 186,3-214,6 qram, bir bitkinin məhsuldarlığı 6,4-6,5 kq, hektardan məhsuldarlıq 142,2-144,4 s/ha arasında tərəddüd etmişdir. İsgəndəriyyə muskatı sortunun tənəyinin orta məhsuldarlığı 30 və 60 göz yükü verilmiş tənəklərində müvafiq olaraq 3,0; 4,8 kq olmuşdursa, 40-50 göz yükünə (4-5 bar zoğunda) malik olan tənəklərində xeyli yüksək olmaqla 5,3-5,7 kq olmuşdur.Tədqiqat işi zamanı aydınlaşdırılmışdır ki, tənəyin məhsuldarlıq göstəricisi Çauş sortunun tənəklərində 48-60 (4-5 bar zoğu), Nimrəng sortunun tənəklərində isə 56-70 göz yükü (4-5 bar zoğu) saxlanıldıqda daha yüksək olur. Tədqiqatlardan aydınlaşdırılmışdır ki, Gəncə-Qazax şəraitində Bayanşirə, Təbrizi, Tavkverinin 60-73, Qara şanının 48-60, Ağ şanının 36-40, Kardinalnin, İsgəndəriyyə muskatının 40-50, Çauşun 48-60, Nimrəngin 56-70 ədəd göz yükü verilmiş tənəklərinin məhsuldarlıqları onların yük verilmiş digər variantlarından üstün olmuşdur. Son illərdə respublikamıza xarici ölkələrdən çoxlu sayda üzüm sortları gətirilərək becərilir. Bu sortlar Azərbaycan şəraitində yeni olduqları üçün onların becərilmə texnologiyası və adaptiv xüsusiyyətləri ətraflı tədqiq olunmalı və onların becərilməsi, o cümlədən mühafizəsinə dair elmi əsaslandırılmış tövsiyələr hazırlanmalıdır. Bunları nəzərə alaraq son illərdə Cəllilabad rayonunda geniş əkilib-becərilən introduksiya olunmuş üzüm sortlarının (Parkent, Prima, Red qlob, Alfons lavelle, Autumn Royal, Sentennial sidlis, Sultanina, Kardinal) optimal yük normasının təyin edilməsi istiqamətində tədqiqat işləri həyata keçirilmişdir (cədvəl 2). Cədvəl 2. Tədqiq edilən üzüm sortlarına müxtəlif gözcük yükü fonunda məhsuldarlıq və keyfiyyət göstəriciləri

ri ri ı ,

ə ı ı q, d 3 ı ğ rlilik rlilik d ə ı n orta ı n say , d k ə ə si, q q si, şə d ə yin orta yin orta kq kq

s/ha s/ha ə yin gözcük yin gözcük ı mlar n ə hsuldarl dqiqat ill ı mlar hsuldarl d ə kütl ə Sortun ad ə ə q/100 sm Variantlar Hektardan ə n ə yükü, T ə T ir m ə m ə T Salx Ş Salx 2013 I 35 15 720 10,8 239,8 20,6 II 45 18 684 12,6 279,7 20,4 III 55 30 480 14,8 328,6 16,6 2014 I 35 15 780 11,2 248,6 19,2 II 45 20 622 12,8 284,1 19,8

Parkent III 55 27 520 15,2 337,4 16,2 2015 I 35 13 784 9,2 222,9 20,4 II 45 20 612 11,8 261,9 20,8 III 55 26 526 14,6 158,6 17,2 2013 I 25 18 380 5,6 124,3 22,4 II 30 24 330 7,6 168,7 20,4 III 40 30 296 8,8 195,3 19,2 2014 I 25 13 392 4,4 97,6 22,6 II 30 22 356 7,8 173,1 20,8

Prima Prima III 40 26 321 7,6 168,7 19,2 2015 I 25 18 300 5,2 115,4 21,5 II 30 22 346 7,2 159,8 21,0 III 40 34 342 11,2 248,6 16,8 163

2013 I 50 19 460 8,8 195,3 19,6 II 60 24 420 10,2 226,4 19,4 III 70 29 396 12,4 275,2 16,8 2014 I 50 21 480 9,2 222,9 18,4 II 60 26 432 11,4 253,0 18,4 III 70 36 366 14,2 315,2 16,2 Reed qlob 2015 I 50 22 496 11,2 248,6 17,8 II 60 24 428 10,8 239,8 18,2 III 70 34 322 11,8 261,9 16,4 2013 I 40 15 480 7,2 159,8 19,4 II 50 26 386 9,4 208,6 19,6 III 60 34 322 9,6 213,1 17,6 2014 I 40 16 520 8,4 186,4 20,6 II 50 28 364 10,6 235,2 20,2 III 60 38 352 14,2 315,2 16,8

Alfons lavelle 2015 I 40 15 420 6,4 142,0 22,4 II 50 26 386 9,2 222,9 20,6 III 60 36 286 10,6 235,3 17,4 2013 I 35 10 612 5,8 128,7 18,2 II 40 21 413 8,2 182,0 18,2 III 50 19 562 9,6 213,1 17,8 2014 I 35 13 388 4,8 106,5 18,5 II 40 22 325 6,8 150,9 17,2 III 50 26 376 9,2 222,9 17,8

Autumn royal Autumn royal 2015 I 35 11 608 6,2 137,6 18,8 II 40 14 564 7,4 164,2 18,0 III 50 29 384 10,6 235,3 17,6 2013 I 35 18 462 8,8 195,3 17,8 II 45 30 408 11,6 257,5 17,4 III 55 36 392 13,6 301,9 15,2 2014 I 35 16 423 6,4 142,0 18,4 II 45 28 416 10,7 237,5 17,8 III 55 38 354 12,8 284,1 15,8 2015 I 35 18 394 5,8 128,7 17,2 Sentenial sidlis Sentenial sidlis II 45 27 416 10,8 239,8 19,4 III 55 36 418 14,6 158,6 15,0 2013 I 45 18 375 6,2 137,6 19,2 II 50 27 346 6,4 142,0 18,6 III 60 32 318 8,8 195,3 18,2 2014 I 45 14 391 5,4 119,8 18,8 II 50 20 366 6,8 150,9 18,2 III 60 22 358 7,4 164,2 18,4 Sultanina 2015 I 45 14 387 5,9 130,9 18,6 II 50 16 372 5,6 124,3 17,4 III 60 26 338 8,3 184,2 18,2 2013 I 40 13 322 3,8 84,3 19,6 II 50 17 378 5,6 124,3 19,2 III 60 23 268 6,8 150,9 16,8 2014 I 40 14 346 4,2 93,2 18,6 Kardinal II 50 18 380 6,2 137,6 19,2 164 III 60 24 326 6,6 146,5 17,6 2015 I 40 14 386 4,9 108,7 19,6 II 50 19 360 6,2 137,6 19,6 III 60 27 312 8,8 195,3 15,8

Üzüm sortlarının tənəklərinə hər il 3 variantda gözcük yükü verilmiş və hər variant üzrə ilbə-il üzüm sortlarının məhsuldarlıq elemetləri və gilədəki şəkərliliyin miqdarı müqayisəli öyrənilmişdir. Üzüm sortlarına güzcük yükü onların boyatma və inkişaf xüsusiyyətlərindən və s. amillərdən asılı olaraq müxtəliflik təşkil etmişdir. Tədqqiqatlar zamanı Parkent sortunun tənəklərinə 35, 45, 55, Primaya 25, 30, 40, Red qloba 50, 60, 70, Alfons lavelleyə 40, 50, 60, Autumn Royala 35, 40, 50, Sentennial sidlisə 35, 45, 55, Sultaninaya 45, 50, 60, Kardinala isə 40, 50, 60 gözcük saxlanımaqla müxtəlif yük verilmişdir. Nəticələrin dürüstlüyünə nail olmaq üçün hər il sortlara müxtəlif variantlar üzrə verilmiş gözcük yükləri hər il eyni olaraq təkrar olunmuşdur. Tədqiqatlar zamanı aydınlaşdırılmışdır ki, üzüm sortlarında həm gözcük yükünün miqdarından, həm də ilin aqroekoloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq məhsuldarlıq göstəriciləri müxtəlif olmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, tədqiqat illərində müvafiq göz yükü fonunda Parkent sortunda salxımların miqdarı 15- 30 ədəd, salxımların orta kütləsi 520-784 q, tənəyin məhsuldarlığı 9,2-14,8 kq, giləldə şəkərlilik 16,6-20,8 q/100 sm3, Prima sortunda salxımların miqdarı 18-34 ədəd, salxımların orta kütləsi 296- 380 q, tənəyin məhsuldarlığı 4,4-7,8 kq, giləldə şəkərlilik 16,8-22,6 q/100 sm3, Red qlob sortunda salxımların miqdarı 19-34 ədəd, salxımların orta kütləsi 322-496 q, tənəyin məhsuldarlığı 8,8-14,2 kq, giləldə şəkərlilik 16,2-19,6 q/100 sm3, Alfons lavelle sortunda salxımların miqdarı 15-36 ədəd, salxımların orta kütləsi 286-520 q, tənəyin məhsuldarlığı 7,2-14,2 kq, giləldə şəkərlilik 16,8-22,4 q/100 sm3, Atumun Royal sortunda salxımların miqdarı 11-29 ədəd, salxımların orta kütləsi 325- 612 q, tənəyin məhsuldarlığı 4,8-10,6 kq, giləldə şəkərlilik 17,2-18,8 q/100 sm3, Sentennial sidlis sortunda salxımların miqdarı 16-38 ədəd, salxımların orta kütləsi 354-462 q, tənəyin məhsuldarlığı 5,8-13,6 kq, giləldə şəkərlilik 15,0-18,4 q/100 sm3, Sultanina sortunda salxımların miqdarı 14-32 ədəd, salxımların orta kütləsi 318-391 q, tənəyin məhsuldarlığı 5,4-8,8 kq, giləldə şəkərlilik 17,4- 19,2 q/100 sm3, Kardinal sortunda isə salxımların miqdarı 13-27 ədəd, salxımların orta kütləsi 268- 386 q, tənəyin məhsuldarlığı 3,8-8,8 kq, giləldə şəkərlilik 15,8-19,6 q/100 sm3 arasında tərəddüd etmişdir. Göstəricilərin təhlilindən məlum olur ki, gözcük yükünün təsirindən ən çox salxımların miqdarı dəyişkənliyə məruz qalır. Bu da öz növbəsində tənəkdə zoğun bar əmsalına, barlı zoğların və kolun məhsuldarlığına birbaşa təsir edir. Araşdırmalardan məlum olmuşdur ki, Kardinal sortunda gözcük yükünün bəzi variantları (I variant) istisna olmaqla digər üzüm sortlarında bütün tədqiqat variantları üzrə tənəyin məhsuldarlıq səviyyəsi qənaətbəxş, yüksək və çox yüksəkdir. Buna baxmayaraq optimal variantın seçilməsində əsas üstünlük məhsuldarlıqla yanaşı məhsulun keyfiyyət göstəricisinə verilmişdir. Məsələn, Parkent sortunda gözcük yükünün III variantında (55 gözcük) tənəyin məhsuldarlığı (14,6-15,2kq) digər varintlardan üstün olsada, gilələrində şəkərliliyin miqdarı (16,2- 17,2 q/100 sm3) digər variantlardan xeyli aşağı olmuşdur. Parkent sortu üçün müəyyən edilmiş optimal yük fonunda (45 gözcük) isə tənəyin məhsuldarlığı 11,8-12,8 kq, gilədəki şəkərliliyin miqdarı isə 19,9-20,8 q/100 sm3 arasında tərəddüd edir. Ümumiyyətlə, Cəllilabad rayonunda geniş əkilib-becərilən introduksiya olunmuş üzüm sortlarının optimal yük normasının təyin edilməsi istiqamətində aparılan araşdırmalar nəticəsində Prima sortu üçün 30 (tənəyin məhsuldarlığı 7,5 kq, şəkərlilik 20,7 q/100 sm3), Parkent və Sentennial sidlis sortları üçün 45( tənəyin məhsuldarlığı 11,0-12,4 kq, şəkərlilik 18,2-20,3 q/100 sm3), Alfons Lavelle, Autumn Royal və Kardinal sortları üçün 50 (tənəyin məhsuldarlığı 6,0-9.7 kq, şəkərlilik 19,3-20,1 q/100 sm3), Red qlob və Sultanina sortları üçün 60 ədədin 50 (tənəyin məhsuldarlığı 8,2- 10,8 kq, şəkərlilik 18,3-18,7 q/100 sm3)optimal yük olduğu müəyyən edilmişdir (şəkil).

165

Şəkil. Müxtəlif gözcük yükü fonunda üzüm sortlarının məhsuldarlıq və şəkərlilik göstəriciləri

Beləliklə, Gəncə-Qazax bölgəsi şəraitindəki texniki və süfrə üzüm sortlarının tənəklərinə ştamblı çoxqollu yelpik formasının verilməsi, sortların bioloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq bar zoğlarının 10-14 gözə kəsilməsi və 36-72 göz yükünün, Cəlilabad şəraitində isə tənəklərə çoxqollu yelpik forması verilməklə Prima sortu üçün 30, Parkent və Sentennial sidlis sortları 45, Alfons Lavelle, Autumn Royal və Kardinal sortları 50, Red qlob və Sultanina sortları üçün 60 ədəd gözcük yükünün verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

Ədəbiyyat 1. Abasova X.T. Abşeron şəraitində bəzi texniki üzüm sort və formalarının morfometrik qiymətləndirilməsi // AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının elmi əsərləri, Bakı, 2016, XIV c/, s.29- 40 2. Amanov M.V. Məhsuldar üzümlüklərdə budama, formavermə, quru budama və yaşıl əməliyyatların aparılma qaydaları // AzETÜŞİ-nun elmi əsərlərinin tematik məcmuəsi. Bakı, 1999, XI cild, s. 50-58. 3. Qurbanov M.R., Abasova X.T., Nəcəfova A.B., Səlimov V.S. Ampeloqrafik kolleksiya bağında becərilən bəzi süfrə və texniki üzüm sortlarının məhsuldarlıq xüsusiyyətinə görə qiymətləndirilməsi // AMEA Botanika İnstitutunun əsərləri, Bakı: Elm, 2010, XXX c., s.197- 202 4. Qurbanov M.R., Səlimov V.S. Azərbaycanın bəzi kişmiş üzüm sortlarının klon seleksiyası /AMEA Məruzələr, 2014, LXX cild, № 3, s. 70-74 5. Nəcəfova A.B. Abşeron şəraitində yerli və introduksiya olunmuş üzüm sortlarinin perspektivliyinin qiymətləndirilməsi // AMEA MNB elmi əsərləri Bakı, 2016, XIV c., s.41-48 6. Səlimov V.S. Üzüm genotiplərinin ampeloqrafik tədqiqat üsulları. Bakı:Müəllim,2014,184 s. 7. Şükürov A.S. Cəlilabad şəraitində bəzi introduksiya olunmuş üzüm sortlarının məhsuldarlıq göstəricilərinin qiymətləndirlilməsi // AMEA MNB elmi əsərləri, Bakı, 2016, XIV cild, s.54-61 8. Şükürov A.S. Müxtəlif ekoloji şəraitdəki üzüm sortlarının aqrobioloji və təsə rrüfat-texnoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi. Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim olunan diss. avtorefaratı. Bakı, 2016, 24 s. 166

9. Аманов М.В. Изучение биоморфологических, хозяйственно-технологических особенностей дикорастущего винограда Азербайджана и применение в селекции устойчивых видов. Автореф. дисс.. доктора сел\хоз наук.-Баку, 2006, 41 c. 10. Амирджанов А.Г. Методы оценки продуктивности виноградников с основами программирования урожаев. Кишинев: Штиинца, 1992,171с. 11. Амирджанов А.Г. Об оценке сортов винограда по признаку продуктивности // Садоводство, виноградарство и виноделие Молдавии, 1983, № 3, с. 25-28. 12. Дикань А.П., Семенюк В.А. Влияние длины обрезки на реализацию потенциальной плодоносности у сортов винограда с групповой устойчивостью в предгорной зоне Крыма// Научн. Труды КГАТУ, -Сельскохоз. науки, Симферополь, 2004, вып. № 83, с.42-49 13. Дикань А.П., Семенюк В.А. Потенциальная плодоносность сортов винограда с групповой устойчивостью в различных природно –виноградарских районах Крыма//«Магарач» Виноградарство и виноделие. 2001, № 3, с. 7-10 14. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. Москва: Колос, 1968, 336 с. 15. Зармаев А.А. Влияние формировки куста и нагрузки побегами на продуктивность винограда сорта Молдова и Юбилей Журавля // Садоводство и виноградарство, 1998, № 2, с. 14-16. 16. Караев М.К. Продуктивность винограда в зависимости от формы его куста // Виноделие и виноградарство. 2/2006, с. 40-41. 17. Лазеревский М.А. Изучение сортов винограда. Ростов-на-Дону: Издательство Ростовского университета, 1963, 152 с 18.Макаров С.Н. Научные основы методики опытного дела в виноградарстве. Труды, том IX. Кишинев: КартяМолдовеняскэ, 1964, 280 с. 19.Морозова Г.С. Виноградарство с основами ампелографии. М.:Агропромиздат, 1987, 251 c. 20.Семенюк В.А. Потенциальная плодоносность, ее эффективное использование для прогнозирования и выращивания высокого урожая сортов винограда с групповой устойчивостью в предгорье Крыма. Автореф. Диссерт. на соискание уч. ст. канд. сельскохоз. наук, Ялта, 2006, 21 с. 21.Смирнов К.В., Малтабар Л.М., Раджабов А.К., Матузок Н.В. Виноградарство. М.: Изд. МСХА, 1998, 511 с.

167

Шюкюров А.С., Гусейнов М.А., Абасова Х.Т.

ПОКАЗАТЕЛИ УРОЖАЙНОСТИ И КАЧЕСТВА НЕКОТОРЫХ МЕСТНЫХ И ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ СОРТОВ ВИНОГРАДА НА ФОНЕ РАЗЛИЧНОЙ НАГРУЗКИ ГЛАЗКАМИ

Впервые в условиях Гянджа-Казахской зоны и Джалилабадском районе нами всесторонне изучались агротехнические, биоморфологические, агробилогические и хозяйственно-технологические особенности 17-ти местных и интродуцированных столовых и технических сортов винограда с целью определения перспективы их возделывания и технологической пригодности. Во время исследованияв зависимости от биологических особенностей сортов, им были даны разные нормы нагрузки и была определена для каждого сорта своя оптимальная нагрузка кустов. Так как, во время обрезки в сортах из оставшихся глазных нагрузков, было определено, что для сорта Прима 30, для сортов Паркент и Сентенниаль Сидлис 45, для сортов Алфонс, Лавелле, Аутумн Ройаль и Кардинал 50, для сортов Реед Глоб и Султанина 60 , были определены оптимальные нагрузки кустов.Во время исследования было определено, что урожайность местных и интродуцированных сортов винограда, в условиях Гянджа-Казахской зоны и Джалилабадском районе, формируется на высоком уровне. Были проведены математико- статические исследования по сравнению с контрольными сортами. Было выявлено, что урожайность куста, по сравнению с изучеными сортами имеют значительную точность и у контрольных сортов среднее увеличение составляет 20,0- 51,6%. Ключевые слова: сорт винограда, урожайность, плодоносные побеги, бесплодные побеги

Shukurov A.S., Guseynov M.A., Abasova X.T. . INDICATORS OF PRODUCTIVITY AND QUALITY OF SEVERAL LOCAL AND INTRODUCED GRAPE VARIETIES ON THE BACKGROUND OF DIFFERENT BUDS` LOAD

For the first time agrotekhnical, biomorfological, agrobiological, technological and economically important peculiarities of 17 local and introduction table and wine grape varieties were studied by us under conditions of the Ganja-Gazax and Jalilabad area with the purpose of determination of their cultivation prospects and suitability for wine-making. During the research, depending on the biological characteristics of varieties, they had been given different load standards, and it was determined for each class its own optimal eye load. Because the during the dry-cut on varieties of the remaining eye load, it was determined for the variety Prima 30, for sorts Parkent and Sentennial Seedless 45, for sorts AlfonsLavella, Autumn Royal and Kardinal 50, for grape varieties Reed Globe and Sultanina 60, these marks were determined as optimal eye load. During the research, it was determined that the productivity of local and introduction of grape varieties, in conditions of Ganja-Gazax andJalilabad is formed on a high level. There was held mathematics - Static research compared with control cards. It was found that productivity of the bush, in comparison with the studied varieties have considerable accuracy and in the control varieties the average increase is 20,0- 51,6%. Keywords: grape varieties, productivity, fruit-bearing shoots, fruitless shoots

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 10.X.2018 168

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 169-172

UOT: 547.913; 633.8

HİRKAN FLORASINDA BƏZİ DƏRMAN ƏHƏMİYYƏTLİ BİTKİLƏRİN XAMMAL EHTİYATININ ÖYRƏNİLMƏSİ

Məmmədova Z.Ə., Məmmədova V.V. AMEA Dendrologiya İnstitutu, AZ 1044, Bakı, Mərdəkan qəs, S.Yesenin 89, [email protected]

Tədqiq olunmuş ərazinin meşə bitkiliyində geniş arealda yayılan müvafiq formasiya geniş yayılan assosiasiyadan, o cümlədən Saqqallı qızılağaclı-dəmirağaclıq (Alnusetum barbata-Parrotosum persica) təşkil olunmuşdur.Fitosenozun növ tərkibində 10 növ qeydə alınmışdır; bundan 7 növ (70 %) ağaclar, 2 növ (20 %) kollar, 1 növ (10%) yarımkollardır; eyni sayda növlərin ekoloji qruplaşması üzrə təhlilinə görə mezokserofitlər, mezofitlər və hidrofitlərə aiddir.Formasiyanın dominantı dəmirağac (P.persica) bolluğu 4 bal, sıxlığı-0,9, subdominantı-Saqqallı qızılağac (A. barbata) bolluğu 3 bal, sıxlığı-0,7 və şərq palıdı (Qu.macranthera) bolluğu 2 bal, sıxlığı isə 0,6-ya enmişdir.Burada meşəliyin bitki örtüyündə ağaclar kəskin surətdə qırılmış və sıxlığı 0,4-0,1-ə malik olmuşdur. Açar sözlər: Alnusetum barbata, Parrotosum persica, assosasiya, senopopulyasiyaların qiymətləndirilməsi, layihə örtüyü.

Giriş

Ümumi sahəsi 40358 ha olan Hirkan florası və ona yaxın kəndlərdə (Birgəli kəndi, Parakənd, Daştəkük və Xanbulançay ərazilərində) saqqallı qızılağac və dəmirağaclarına ağaclarına rast gəlinir. Lənkəran qızılağac və dəmirağaclarının (Alnusetum barbata-Parrotosum persica) növləri populyasiyasının fitosenoloji quruluşu öyrənilmiş və məlum olmuşdur ki, onların rast gəlindiyi assosiasiyaların tərkibində Parrotia persica, Fraxinus excelsior, Quercus macranthera, Ulmus scabra Mill., Carpinus caucasica, Alnus barbata, Populus hyrcana, və s. növlər üstünlük təşkil edir. Lənkəranın dağlıq hissəsi zəngin floraya malik olduğu kimi regionun ekosistemində biosenozun tərkibi sayılan bitkiliyinin müxtəlifliyi ilə Azərbaycan respublikasının digər botaniki- coğrafi rayonlarından fərqlənir. Ərazidə yerləşən Yardımlı, Lerik və Astara inzibati rayonlarının biomüxtəlifliyində tədqiq edilmiş subalp çəmən, meşə, meşəaltı çəmən, dağ-kserofit, dağ bozqır, petrofit və su-bataqlıq fitosenotiplərini formalaşdırmışdır. Dağlığın ekosistemində yabanı florası və təbii fitosenozları, xüsusən relikt meşələr üçüncü və dördüncü dövrün buzlaşmasına məruz qalmamışdır. Bu baxımdan, həmin meşələr keçmişdə geniş yayılmış və hal-hazırda antropogen təsirlərə məruz qalmasada dağlıq hissədə kifayət qədər bir ərazini əhatə edir. Talış fiziki-coğrafi rayonun ümumi sahəsi 4700 km2 olub, respublika ərazisinin 5,4 %-ni əhatə edir. C.H.Səfərovun məlumatlarına əsasən Talış fiziki-coğrafi rayonunun relyefi dəniz səviyyəsindən – 28 m-dən başlamış 2493 metrə qədər (Kömurgey dağınadək) uçalır [2]. Belə ki, regionun qərbindən Talış dağları uzanır, eləcə də ondan şimal-şərqdə relyef alçalaraq Peştəsər silsiləsi və daha sonra isə Bürovar silsiləsi ilə əvəz olunur. Regionun iqlimi qışı mülayim, yayı quraq –mülayim isti və qışı quraq keçən soyuq iqlim tiplərinə mənsubdur. Belə ki, ərazinin iqlim xüsusiyyətlərinə görə Astara, Yardımlı və Lerik rayonlarında havanın orta illik temperaturu 100C, yağıntıların miqdarı isə 600-1000 mm-ə bərabərdir

169

Nəticələr və onların müzakirəsi

Apardığımız araşdırmalardan müəyyən olunmuşdur ki, ərazinin yüksək dağlıq hissəsi şaquli zonallığa görə üç zonaya xas olan dağ-çəmən, dağ çəmən-bozqır, dağ-meşə-qonur, dağ -qəhvəyi və çəmən –bataqlı torpaqlardan ibarətdir. Azərbaycanda 1,214 mln.hektar meşə torpaqlarında meşə ilə örtülü sahələr 1,021 mln. ha-dan ibar ətdir ki, bundan Lənkəranın dağlıq hissəsində yayılan dağ meşələrinin ərazisi 134 min hektardır. Lənkəranın dağlıq hissəsində meşə bitkiliyinin geobotaniki yaxud fitosenoloji baxımdan öyrənilməsinə dair İ.S.Səfərov, L.İ.Prilipko, H.Ə.Əliyev, V.C.Hacyev, M.Y.Xəlilov və başqalarının tədqiqatları mühüm əhəmiyyətə malikdir. İ.S.Səfərova görə Talışın meşə bitkiliyi yüksək dağ qurşaqlarında yayılmaqla floristik tərkibi və quruluşunun xüsusiyyətləri biri-digərindən fərqlənir [2]. L.İ.Prilipko Azərbaycanın ərazisi daxilində yerləşən Böyük və Kiçik Qafqazın, eləcə də Lənkəran (Talış) dağlığında əsasən cənub yamaclarında palıdın fıstıqla qarışıq meşələr əmələ gətirdiyini qeyd etmişdir [5]. H.Ə.Əliyevə görə ölkəmizin dağlıq ərazilərində meşə bitkiliyi şaquli zonallıq üzrə üç qurşağa bölünür [1]. Bitkiliyin təsnifatında müasir geobotanikada geniş istifadə edilən ekoloji-fitosenoloji və dominantlıq prinsipləri əsas götürülməklə A.P. İlinski və s., işlərindən istifadə olunmuşdur [4]. 1.Aşağı meşə qurşağı-dəniz səviyyəsindən 600-700 metr hündürlükdə eolan dağ-m şə torpaqlarında yayılır; 2.Orta meşə qurşağı 800-1000-1700 m hündürlükdə qonur dağ-meşə torpaqlarında formalaşır; -2100-2400 mhündürlükdə açıq qonur dağ-meşə və Alnus barbata-Saqqallı qızılağac çəmən-meşə torpaqlarında rast gəlinir.

Akademik V.C.Hacyev monoqrafiyasında göstərmişdir ki, Talışın yüksək dağlıq meşəliyində – Quercus macranthera, Quercus castanifolia, Carpinus orientalis və sair enliyarpaqlı ağaclar dəniz səviyyəsindən 2000 metrə qədər hündürlükdə yayılmışdır [3]. Qızılağaclı-dəmirağaclıq (Alnuseta-Parrotosum) formasiyası. Tədqiq olunmuş ərazinin meşə bitkiliyində geniş arealda yayılan müvafiq formasiya geniş yayılan assosiasiyadan, o cümlədən Saqqallı qızılağaclı-dəmirağaclıq (Alnusetum barbata- Parrotosum persica) təşkil olunmuşdur.

Carpinus caucasica-Qafqaz vələsi Parrotia persica-dəmirağacı Populus hyrcana- Hirkan qovağı

Bu formasiyanın növ tərkibi və quruluşu aşağıda geobotaniki təsvirdə əksini tapır. Fitosenozun növ tərkibində 10 növ qeydə alınmışdır; bundan 7 növ (70 %) ağaclar, 2 növ (20 %) 170 kollar, 1 növ (10%) yarımkollardır; eyni sayda növlərin ekoloji qruplaşması üzrə təhlilinə görə mezokserofitlər, mezofitlər və hidrofitlərə aiddir. Formasiyanın dominantı dəmirağac (P.persica) bolluğu 4 bal, sıxlığı – 0,9, subdominantı – Saqqallı qızılağac (A. barbata) bolluğu 3 bal, sıxlığı- 0,7 vəşərq palıdı (Quercus macranthera) bolluğu 2 bal, sıxlığı isə 0,6-ya enmişdir.Burada meşəliyin bitki örtüyündə ağaclar kəskin surətdə qırılmış və sıxlığı 0,4-0,1-ə malik olmuşdur. Təsvir 1-də qeyd edildiyi kimi qızılağaclı-dəmirağaclıq formasiyasında fitosenotik quruluşuna görə I mərtəbədə – adi göyrüş (Fraxinus excelsior), şərq palıdı Quercus macranthera və s.ağaclar; IImərtəbədə saqqallı qızılağac (A. barbata), Qafqaz vələsi (Carpinus caucasica), probka qarağacı (Ulmus suberosa; III mərtəbədə isə qanşirəli böyürtkən (Rubus sanguineus), Hirkan bigəvəri (Ruscus hircanus) və s. təsadüf olunur. Meşə bitkiliyində formasiyanın növ tərkibi və quruluşunu nəzərə almaqla layihə örtüyünün 60-90%-ə uyğun gəlməsi müəyyən edilmişdir.

Geobotaniki təsvir Qızılağaclı-dəmirağaclıq (Alnuseta-Parrotosum) formasiyasında növ tərkibi və quruluşu

Mərtəbəlilik Bollu- Ekoloji vəorta Fenoloji № Biomorf növlərin adı ğu qruplar hündürlük fazalar (balla) (m-lə) 1 2 3 4 5 6 Ağaclar 1 Alnus barbata-Saqqallı qızılağac 3 II (20) IV 2 Carpinuscaucasica-Qafqaz vələsi mezokserofit 2 II (20) meyv. 3 Quercus macranthera – Mantar mezokserofit 3 I (28) Meyv. palıdı 3 Fraxinus excelsior- Adi göyrüş 1 I (35) meyv. 4 Populus hyrcana- Hirkan qovağı 1 I (....) II-IV 5 Parrotia persica-Dəmirağacı mezokserofit 4 I (22) II-III, VIII-IX 6 UlmusscabraMill.- Dağ qarağacı mezokserofit 1 II (20) meyv. Kollar 8 Astragalus aureus- Qızılı gəvən mezokserofit 1 III (..) çiç. 9 Rubussanguineus- Qanşirəli mezokserofit 1 III (2) çiç. böyürtkən Yarımkollar 10 Ruscus hyrcanus- Hirkan bigəvəri mezokserofit 1 III (2,0) IV-V, VIII-X Ümumi layihə örtüyü 60-90%-ə bərabərdir.

Hirkanın ekosisteminin yabanı florası və təbii fitosenozlarında xüsusən relikt meşəlikdə rast gəlinən Qızılağaclı-dəmirağaclıq (Almuseta-Parrotosum) formasiyasının dominantı dəmirağac (P.persica) və subdominantı-Saqqallı qızılağac (A.barbata) növlərinin fitosenotik quruluşu, bolluğu, layihə örtüyü şaqulilik prinsipi üzrə paylanması öyrənilmişdir.

171

Ədəbiyyat:

1. Hаcıyеv V.C. Аzərbаycаnın yüksək dаğlıq bitkiliyinin еkоsistеmi. Bаkı: Еlm, 2004,s.97 2. Səfərоv C.H. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа hаvаnın tеmpеrаturunun və аtmоsfеr yаğıntılаrının аylıq və illik nоrmаlаrı (1960-1990 illər). Bаkı, Еlm, 2001, 110 s. 3. Алиев Г.А. Почвы Большого Кавказа (в пределах Азерб. ССР). Ч. 1. Горно-луговые и лугово-степные почвы, Баку, Изд. АН Азерб. ССР, 1978, 160 с. 4. Ильинский А.П. Высшие таксономические единицы в геоботанике. // В кн. Сов. ботаника, 1935, № 5, с. 14-19. 5. Прилипко Л.И. Растительный покров Азербайджана. Баку: изд. Элм, 1970, 170 стр.

Мамедова З.А., Мамедова В.В.

ИЗУЧЕНИЕ СЫРЬЕВЫХ РЕСУРСОВ НЕКОТОРЫХ ЛЕКАРСТВЕННО ЗНАЧИМЫХ РАСТЕНИЙ В ГИРКАНСКОЙ ФЛОРЕ

В исследуемой территории лесной растительности распространенная в широком ареалеассоциация состоит из ольхи бородатой-железного дерева (Alnusetum barbata- Parrotosum persica). В 1-ом геоботаническом изображении представлен видовой состав и структура этих формаций. В фитоценозе представлены структура 10 видов, из них 7 видов (70%) древесных пород, 2 вида (20 %) кустарников, 1вид (10%) полукустарник; по экологической группировки идентичных видов 7 видов (70%) относится к ксерофитам, 2 вида (20 %) к мезофитам и 1вид (10%) к гидрофильным растениям.В формации железное дерево(P.persica) доминантное насыщенность 4 балла, плотность-0,9, субдоминанты (A. barbata) насыщенность 3 балла плотность 0,7, и дуб восточный (Q.macranthera) насыщенность 2 балла, плотность понизилось до 0,6.На этом участке леса основные виды древесных пород вырублены, а их плотность составляет 0,4-0,1. Ключевые слова: Alnusetum barbata-Parrotosum persica бородавчатая ольха- железное дерево,ассоциация, оценка сенопопуляции, проектное покрытие

Mammadova Z.A., Mammadova V.V.

THE STUDY OF RAW MATERIAL RESOURCES OF SOME MEDICINAL SIGNIFICANT PLANTS IN HIRKAN FLORA

In the forest plantations of the studied area, the spreading in a wide area has been widely disseminated from the broader associations consists ofAlnusetum barbata-Parrotosum persica. The composition and structure of this form is reflected below (by geobotanical description № 1). 10 species have been recorded in phytocenosis species composition; from them 7 species (70%) are trees, 2 species (20%) are shrubs and 1 species (10%) are semishrubs; according to the analysis of the same number of species in the ecological grouping are concerning of mezoxerophytes, mezophytes, hydrophytes. Formation dominant species P.pesica is in abundance of 4 points, density is 0.9, formation subdominant species (A. barbata) is in abundance of 3 points, density is 0.7 and Qu.macranthera is in abundance of 2 points, density is decreased to 0.6. Trees are sharply broken and it has a density of 0.4-0.1. through the plant cover of the forest. Keywords: Alnusetum barbata, Parrotosum persica, assosiation, evaluation of senopopulations, project cover

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 7.X1.2018 172 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 173-179 UOT: 631.7

ZAQATALA VƏ BALAKƏN ƏRAZİSİNDƏKİ BƏZİ BİTKİ NÖVLƏRİNİN DENDROXRONOLOGİYASININ VƏ RADİAL ARTIMININ TƏDQİQİ

Bağırova S.B. AMEA Dendrologiya İnstitutu, AZ1044, Bakı, Mərdəkan qəs., S.Yesenin küç. 89 [email protected]

Məqalədə Zaqatala, Balakən bölgəsindəxüsusi mühafizə statusu olmayan nadir və azsaylı flora növlərindən olan Adi şabalıd - Castanea sativa Mill., Qara qoz - Juglans nigra L.,Ürəkyarpaq qızılağac - Alnus subcordata C.A.Mey.növlərinin gövdələrinin radial artımı öyrənilmişdir. Dendroxronoloji təhlillər zamanı halqalararası məsafələrə əsasən illər üzrə inkişaf dinamikası təhlil edilmiş, iqlim amillərinin ağacların inkişafına təsiri və növlərin yaşı araşdırılmışdır. Tədqiq olunan növlərdə dendroxronoloji tarixi- tətbiqləndirmə əsasında illik halqaların sayına görə bitkilərin yaşı təyin edilərək, Zaqatala-Balakən bölgəsində xüsusi mühafizə statusu olmayan nadir və azsaylı flora növlərinin illik halqalarının sayına əsasən ən yaşlı növ 270 sm diametrli, 1934-cü ildə əkilmiş və yaşı 85 olan ürəkyarpaq qızılağac - Alnus subcordata C.A.Mey.növü olduğu məlum olmuşdur. Tədqiq olunan növlərdə reproduktiv dövrdə radial artımın daha intensiv getdiyi, yaş artdıqca isə radial artımın zəiflədiyi müşahidə edilmişdir. Müqayisəli təhlil zamanı Zaqatala, Balakən bölgəsində ümumi tədqiq olunmuş növlərdə 2010 və 2015-ci illərdə radial artımın minimum həddi, 1973 və 1985-cu illərdə isə maksimum həddə olduğu müşahidə edilmişdir. Açar sözlər: Dendroxronologiya, radial artım, TSAPwin, LİNTAB6 binokulyar mikroskopu, iqlim amilləri

Giriş

Ölkənin torpaq-iqlim şəraitinin bərpa edilməsi üçün mövcud meşələrin mühafizə olunması və bərpa edilməsini əsaslı surətdə yenidən qurmaqla bərabər yeni meşəliklər və yaşıllıqların salınması günün tələbidir. Bu istiqamətdə meşə ehtiyatlarının genişləndirilməsi, respublikanın meşə fondunda və islahata düşməmiş digər torpaqlarda meşə və yaşıllıqların salınması, o cümlədən, təsərrüfat əhəmiyyətli bitkilərin istifadəsi yolu ilə problemləri qismən həll etmək olar. Meşənin quruluşunu və inkişaf dinamikasını dərindən öyrənmədən təbii ehtiyatların ekoloji cəhətdən qeyri səmərəli istifadəsi meşə ekosisteminin tənəzzülünə və bioloji müxtəlifliyin itirilməsinə səbəb olur. Öncədən müəyyən edilmiş keyfiyyətlərə cavab verən ağac növlərinin artırılması imkanları oduncağın effektiv istifadəsi üçün şərait yaradır. Bu səbəbdən tədqiqat işini Zaqatala, Balakən bölgəsində meşələrdə inkişaf edən adi şabalıd - Castanea sativa Mill., qara qoz - Juglans nigra L.,ürəkyarpaq qızılağac - Alnus subcordata C.A.Mey. növlərinin dendroxronoloji tədqiqinə həsr etmişik.

Material və metodika

Tədqiqat işində müasir avadanlıq və TSAPwin proqramına əsasən növlərə daha çox təsir edən əsas iqlim amillərinin orta və illik göstəriciləri, mərkəzi meteoroloji stansiyaların məlumatları ilə növün göstəriciləri müqayisəli təhlil edilmiş, əsaslandırılmış və diaqramlar qurulmuşdur. Mikroskopla halqaların təyinində Cook & Kairiukstisin üsulundan, illik halqaların sıraları arasında uyğunluq dərəcəsi və yalançı - itmiş halqaların aşkar edilməsində Rinnin TSAP-win proqramında tədbiq etdiyi Crossdating üsulundan istifadə edilmışdir. Növlərin halqaları üzərindəki məlumatların oxunması Schweingruber metodikası, keyfiyyət nəticələri COFECHA proqramı əsasında qiymətləndirilmişdir [3,4,6]. Tədqiqat işində təbii ekosistemlərdəki dəyişkənliklər haqda məlumatlar çarpaz təyinat üsulundan istifadə etməklə öyrənilmişdir. Gövdədəki illik halqalardan alınmış məlumatlar mütləq 173 və nisbi qəbul edilməklə (dendroxronologiya) TSAPwin proqramı ilə təhlil edilmişdir. Qrafik əsasında canlı ağacın yaşı, təqvim tarixi, növə təsir edən ekstremal şərait, anomal iqlim dəyişkənliyi, eləcə də dig ər amillər illik çarpaz təyinat əsasında öyrənildikdə daha dəqiq nəticələr vermişdir.Zaqatala, Balakən bölgəsində xüsusi mühafiz ə statusu olmayan nadir və azsaylı flora növlərinin tədqiqi zamanı metodiki təlimatlara uyğun fenoloji müşahidələr, keyfiyyət analizləri, qiymətləndirmələr və qeydiyyatlar aparılmışdır [5]. Tədqiqatlar Azərbaycan Respublikasının şimali-qərbində, Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub ətəklərində, şərqdə isə Qax rayonu ilə həmsərhəddə yerləşən Zaqatala və qərbdə Balakən rayonlarında həyata keçirilmişdir. Ədəbiyyat materiallarına görə Zaqatala ərazisinin təqribən yarısını dağlarda və dağətəyi bölgədə yerləşən meşələr tutur. Zaqatala rayonunun florası Castanea Mill., Quercus L., Juglans L., Corylus L. Ulmus L., Caprinus L. və s. cinslərinə aid müxtəlif qiymətli ağac növləri ilə zəngindir [1]. Balak ən rayonu üçün 4 iqlim qurşağı əsasən rütubətli subtropik və dağ-tundra iqlimi səciyyəvidir. Düzənlik və dağətəyi ərazilərdə mülayimr və ya ımrütubətli subtropik, yüksək dağlıq yerlərdə soyuq və rütubətli iqlim hökm sürür. Rayonun 65%-də subtropik iqlim qurşağı mövcuddur. Balakənin zəngin meşə örtüyü ölkənin meşə ehtiyatlarının 5%-ni təşkil edir. Meşələrdə Fagus L., Tilia L., Fraxinus L., Sorbus L. və s. cinslərə aid ağac növləri bitir. Qanıx (Alazan) çayı boyunca Tuğay meşələri vardır. Tədqiqat zamanı ərazilərin monitorinqi aparılmış, ekosistemlər qiymətləndirilmiş, nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və kol bitkiləri təyin aedilmiş, y şlı və azsaylı növlərin dendroxronoloji təhlili aparılaraq, bu növlər üçün gələcək proqnozlar verilmişdir. Zaqatala, Balakən bölgəsində adi şabalıd- Castanea sativa Mill., qara qoz - Juglans nigra L., ürəkvariyarpaq qızılağac – Alnus subcordata C.A.Mey. növlərindən nümunələr götürülərək tədqiq edilmişdir (cəd.1). Cədvəl 1.

Tədqiq olunan xüsusi mühafizə statusu olmayan nadir və azsayli flora növlərinin radial artımı

Adi şabalıd –Castanea sativa Mill. Zaqatala - 270 sm 2018 50 Car meşəsi (1969)

Qara qoz – Juglans nigra L. Balakən 96 sm 2018 44(1975) Ürəkyarpaq qızılağac – Alnus subcordata Balakən 210 sm 2018 85(1934) C.A.Mey.

Tədqiq olunan xüsusi mühafizə statusu olmayan nadir və azsaylı flora növlərinin radial artımı öyrənilərkən, Balakən bölgəsində və Zaqatalada yerləşən Car meşəsinin bonitetinə əsasən diametri 96 və 270 sm arasında olan növlərdən nümunələr götürülmüşdür (şək. 1). Qeyd etmək lazımdır ki, adi şabalıd - Castanea sativa Mill. Kiçik Asiya və Qərbi Avropanın cənubunda təbii arealı olan növdür. Azərbaycanın nadir, arealı tədricən azalan relikt növüdür. Zaqatala (qoruğun ərazisi), Qəbələ (Vəndam və Bum çayları vadilərində), Oğuz, Xaçmaz, Xudat,Qax- İlisu ərazisindən götürülmüş, gövdəsinindiametri 270 sm olan Castanea sativa Mill.növünün 1969-cu ildə əkildiyi, yaşının 50 olduğu müəyyənləşdirilmişdir [2,5]. Qeyd etmək lazımdır ki, adi şabalıd - Castanea sativa Mill. Kiçik Asiya və Qərbi Avropanın cənubunda təbii arealı olan növdür. Azərbaycanın nadir, arealı tədricən azalan relikt növüdür. Zaqatala (qoruğun ərazisi), Qəbələ (Vəndam və Bum çayları vadilərində), Oğuz, Xaçmaz, Xudat, Yuxarı Qarabağ rayonları ərazilərində, Alazan - Əyriçay vadisində rast gəlinir.

174

Şəkil 1.Götürülmüş nümunələrin ümumi görünüşü

30-37 m hündürlüyündə, 1-2 m diametrində, boz qabıqlı, geniş qollu-budaqlı çətiri olan ağacdır. İyun-iyul aylarında çiçəkləyir. Meyvələri sentyabrın axırında, oktyabr və noyabr ayında yetişir. Toxum, pöhrə və kök bicləri ilə çoxaldılır. Əsas etibarilə dəniz səviyyəsindən 550-1300 m hündürlükdə, yamacların rütubətli şimal, qərb və qismən cənub hissələrində yayılmışdır. Adətən qarışıq halda fıstıq-vələs və vələs-palıd meşələrində bitir [1]. Qax - İlisu ərazisindən götürülmüş, gövdəsinin diametri 270 sm olan Castanea sativa Mill. növünün 1969-cu ildə əkildiyi, yaşının 50 olduğu müəyyənləşdirilmişdir [2,5]. Diaqram 1 Castanea sativa Mill. növünün radial artım diaqramı

175

Qara qoz - Juglans nigra L. növünün vətəni Şimali Amerikadır. Azərbaycanda mədəni şəraitdə Lənkəranda, Gəncədə, Dağlıq Qarabağda, Zaqatalada, Abşeronda az-az hallarda tək-tək və ya kiçik qruplarda rast gəlinir. Hündürlüyü 45 m, gövdəsinin diametri 180 sm-ə çatan ağacdır. Gövdəsinin qabığı tünd-qəhvəyi rəngdə olub, qeyri-bərabər dərin çatlıdır. Cavan zoğları seyrək tükcüklü, tumurcuğu çılpaqdır. Açıqlıqda bitən ağacların çətiri iri və çadırvaridir. Tez böyüyən, şaxtaya və quraqlığa davamlı, işıqsevən, torpağa tələbkar ağacdır [1].

Diaqram 2 Juglans nigra L. növünün radial artım diaqramı

Juglans nigra 0 44 1975 2018

Ürəkvariyarpaq qızılağac – Alnus subcordata C.A.Mey. növünün İranda təbii arealı vardır. Azərbaycanın nadir, relikt bitki növü olub, Lənkəran, Lerik, Yardımlı, Astara rayоnları ərazilərində rast gəlinir. Təbiətdə hündürlüyü 20-30 m-ə qədər çatan, düz gövdəli ağac növüdür. Cavan bitkilərin gövdəsinin rəngi yaşılımtıl-bоz оlur, sоnradan gövdənin qabıq hissəsi qalınlaşır, tünd rəngdə оlur və üzərində çatlar əmələ gəlir. Təpə tumurcuğu оturaqdır, saplaqsızdır, yan tumurcuqları isə saplaqlıdır. Generativ yolla çoxalır. Meşəliklərdə, dərələrdə çay kənarlarında, nəmli yerlərdə aşağı dağ qurşağından orta dağ qurşağına qədər yüksəkliklərdə rast gəlinir [1].

176

Diaqram 3 Alnus subcordata C.A.Mey. növünün radial artım diaqramı

Alnussubcordata 0 85 1934 2018

177

Nəticələr

Tədqiq olunan növlərdə dendroxronoloji tarixi-tətbiqləndirmə əsasında illik halqaların sayına görə bitkilərin yaşı təyin edilmiş, Zaqatala, Balakən bölgəsində xüsusi mühafizə statusu olmayan nadir və azsaylı flora növlərinin illik halqaların sayına görə ən yaşlı növ 270 sm diametrli, 1934- cüildə əkilmiş və yaşı 85 olan ürəkyarpaq qızılağac - Alnus subcordataC.A.Mey. növü olduğu məlum olmuşdur. Tədqiq olunan növlərdə reproduktiv dövrdə radial artımın daha intensiv getdiyi, yaş artdıqca isə radial artımın zəiflədiyi müşahidə edilmişdir. Müqayisəli təhlil zamanı Zaqatala, Balakən bölgəsində ümumi tədqiq olunmuş növlərdə 2010 və 2015-ci illərdə radial artımın minimum həddi, 1973 və 1985-cu illərdə isə iqlim amillərinin təsiri altında maksimum həddi müşahidə edilmişdir. Tədqiqatımızın nəticələrindən nadir və azsaylı flora növlərinin mühafizəsində və onların gələcək inkişafı üçün qorunma tədbirlərinin həyata keçirilməsi məqsədi ilə istifadə edilməsi məqsədəuyğun hesab edilə bilər.

Ədəbiyyat

1. Məmmədov T.S. Abşeronun ağac və kolları. Bakı, “Elm və təhsil”, 2010., 216 s. 2. Məmmədov T.S., Balapour Sh. Dendroxronologiyanın prinsip, metod və tədqiqatları. İran: 2014, 353 s. 3. Brookhouse M., Brack C. Crossdating and analysis of eucalypt tree rings exhibiting terminal and reverse latewood', Trees (Structure and Function), no. 6, 2006, v. 20, p. 767-781 4. Cook E.R., Kairiukstis L.A. Methods of Dendrochronology. Dordrecht/Boston/London: Kluwer Academic Publishers, 1990 5. Rinn F. TSAP. Version 3.0 Reference manual computer program for time series analysis and presentation copyright Frank Rin Distrubution, Heidelberg, Germany, 1996, 246 p. 6. Schweingruber F.H. Tree Rings and evaronment Dendrochronology// D.Reidel Bern, Stutgard, Wenna, Paul Haupt, 1996, pp 609

178

Багирова С.Б.

ИЗУЧЕНИЕ ДЕНДРОХРОНОЛОГИИ И РАДИАЛЬНОГО ПРИРОСТА НЕКОТОРЫХ РАСТИТЕЛЬНЫХ ВИДОВ НА ТЕРРИТОРИИ ЗАГАТАЛА- БАЛАКАНСКОГО РЕГИОНА

В статье изучен радиальный прирост малочисленных и редких видов Castanea sativa Mill., Juglans nigra L., AlnussubcordataC.A.Mey Загатала-Балаканской зоны. В ходе дендрохронического анализа была проанализирована динамика развития за эти годы в соответствии с межкольцевыми расстояниями, исследовано влияние климатических факторов на прирост и возраст деревьев. Дендрохронические методы исследуемых видов определяются возрастом растений в соответствии с количеством годовых колец, а самые редкие и менее разновидные виды в Загатала-Балаканском районe были взяты от самого старого экземпляра 1934 года, диаметром 270 см. Было обнаружено что у Alnus subcordata C.A.Mey. возраст 85 лет. У исследованных видов радиальный рост был более интенсивным в подростковом возрасте, а по мере увеличения возраста радиальный рост ухудшался. Сравнительный анализ показал, что минимальные темпы радиального роста в Загатала- Балаканском районe наблюдались в 2010 и 2015 годах, а максимальный в 1973 и 1985 годах. Ключевые слова: дендрохронология, радиальный рост, TSAPwin, бинокулярный микроскоп LINTAB6, факторы климата

Bagirova S. B.

STUDYING DENDROCHRONOLOGY AND RADIAL GROWTH OF SOME SPECIES IN THE ZAGATALA AND BALAKAN AREA

İn the article rare and minor flora special protection status in Zaqatala Castanea sativa Mill., Juglans nigra L., Alnussubcordata C.A.Mey. The radial growth of the bodies of the species has been studied. During the dendrochronic analysis, the dynamics of development over the years were analyzed according to the interstellar distances, the impact of climate factors on the development of trees and the age of species were investigated.The dendrochronic methods of the investigated species are determined by the age of the plants according to the number of annual rings, and the rarest and less flora species in the Zagatala regions 270 см в 1934 году согласно ежегодному. Have been taken from the oldest 330 cm diameter, in 1944, according to the annual It was discovered that the Alnus subcordata C.A.Mey.was 85 years old. In the studied species, radial growth was moreintensive during adolescence, and radial growth was deteriorated as the age increased. Comparative analysis revealed that the minimum rates of radial growth in 2010 and 2015 were found to be the maximum in 1973 and 1985 in Zagatala region. Keywords:Dendrochronology, radial growth, TSAPwin, LINTAB6 binocular microscope, climate factors

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 5.XI.2018

179 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 180-184 UOT: 581.526.

ŞİRVAN ÇƏMƏNLƏRİNİN QURULUŞU VƏ NÖV TƏRKİBİ

Qasımzadə T.E. AMEA Dendrologiya İnstitutu, AZ0144, Bakı, Mərdakən qəs.,S.Yesenin k. 89 [email protected]

Məqalədə Şirvanın aran və dağ ərazilərində lоkаl şəkildə yayılan çəmən bitkiliyidən bəhs edilir. Aranərazidə bu bitkilik 1 fоrmаsiyа sinfi, 4 fоrmаsiyа - dəvətikаnlıq (Аlhаgеthum), biyаnlıq (Glycyrrhizеtum), yulğunluq (Tаmаriхеtum), Sоviç yоvşаnlığı (Аrtеmisеtum) hеsаbınа fоrmаlаşmışdır.Şirvanın dağlıq zonasının çəmən bitkiliyi - subаsаr, çаlа-çəmən, mеşəаltı, mеşədənsоnrakı çəmən-kоlluq, subаlp, аlp və аlp хаlılаrı çəmənlikləri yаrım tiplərində 9 fоrmаsiyа sinifi, 20 formasiya və 22 аssоsiаsiyаdа yаyılmışdır. Açar sözlər: çəmən, quruluş, növ tərkibi, aran, dağ, Şirvan

Giriş Kоnkrеt ərаzilərin müаsir flоrа və bitkiliyini tədqiq еtmək, оrаdа bаş vеrən dəyişiklikləri müəyyənləşdirmək, еkоlоji, аntrоpоgеn və zооgеn təsirlərə qаrşı mübаrizə аpаrmаqlа mühаfizə sini təşkil еtmək də ekoloqlar qаrşısındа durаn ən vаcib məsələlərdən biridir. Azərbaycan daxilində Böyük Qafqaz ərazisi istər flora, istərsə də bitkilik baxımından daima maraq dairəsində olmuşdur. Akademik V.C.Hacıyev Böyük Qafqaz ərazisinin subalp hündürotluluğuna [9] təhlil etmişdir. Biоmüхtəlifliyin müхtəlif səbəblərdən аzаlmаsı və bitkilərin itmək təhlükəsinə məruz qаlmаsı nəinki bizi, o cümlədən dünyа birliyini ciddi nаrаhаt еdir və ölkələrdə bunun qаrşısını аlmаq üçün bir sırа tədbirlər həyаtа kеçirilir [2,8]. Biоlоji müхtəlifliyin gеnеtik fоndunun tоplаnmаsı, qоrunub gələcək nəsillərə çаtdırılmаsı və еkоlоji mоnitоrinqlərin həyаtа kеçirilməsi məqsədilə botaniki- coğrafi ərazilərin bitkiliyinin təyin edilməsi aktual məsələlərdən sayılır. Çünki bitkiliklərdə müxtəlif biotoplar yaşayır və burada baş verən neqativ hallar nəinki flora elementlərinin azalmasına, o cümlədən də faunanın korlanmasına gətirib çıxarır. Buna baxmayaraq məhdud saylı məskunlaşma və gündəlik istifadə sahələri olan ərazilər də mövcuddur. Aparılan çoxillik tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, ərazinin son dövrlərdə bitkiliyi müxtəlif alimlər tərəfindən regional səviyyədə öyrənilsə də [1, 5,6], məhz Böyük Qafqazın şərqində yerləşən dağlıq Şirvan ərazinin bitkiliyinin təsnifatı tam deyil, bütün bunlar nəzərə alınaraq Böyük Qafqazın şərqində yerləşən dağlıq Şirvan və Kür-Araz ovalığını əhatə edən aran Şirvan ərazilərinin bitki örtüyünün tədqiqinə başlanılmışdır.

Material və metodika Tədqiqat işi 2006-2015–ci illərdə Şirvan ərazisində həyata keçirilmişdir. Tədqiqat zamanı dağ və aran Şirvanın çəmən bitkiliyinin quruluşu öyrənilmiş [7,12], formasiyalar və assosiasiylar [11], o cümlədən bitkiliyin ali taksonları təyin edilmişdir [10]. Müasir dövrdə ərazinin yerləşdiyi ekosistem təhlil edilmişdir [3, 4]. Ərazi daxilində və ətrafında 1200 flora növü müəyyən edilmiş, herbarilər insira edilmiş, təyinat aparılmışdır.

180

Nəticələr və onların müzakirəsi Şirvanın aran ərazisinin çəmən fоrmаsiyа sinfi dörd fоrmаsiyа ilə (dəvətikаnlıq (Аlhаgеthum), biyаnlıq (Glycyrrhizеtum), yulğunluq (Tаmаriхеtum), Sоviç yоvşаnlığı (Аrtеmisеtum) təmsil оlunur. Dəvətikаnlıq fоrmаsiyаsı (Аlhаgеtum) fоrmаsiyа аllüviаl tоrrаqlаrdа, əsаsən şоr оlmаyаn, bəzən isə rеlyеfin çökək, qrunt suyunun tоrrаq səthinə yахın yеrləşən hissələrində, аz şоr оlаn sаhələrdə, аlаqlаnmış yеrlərdə yаyılmışdır. Аdi dəvətikаnı əsаsən quru yаmаclаrdа, qumlu, аlаqlı, sərin yеrlərində bitir. Biyаnlıq fоrmаsiyаsı (Glycyrrhizеtum). Kürbоyu zоlаqdа оlаn çаlаlаrdа, аrхlаrа yахın оlаn yеrlərdə yаyılаrаq, bir аssоsiаsiyа ilə təmsil оlunur: müхtəlifоtlu tüksüz biyаnlıq (Glycyrrhizа glаbrоsо-Hеrbоsum) Fоrmаsiyаnın dоminаntı-Glycyrrhizа glаbrа L. Yulğunluq fоrmаsiyаsı (Tаmаriхеtum). Yulğun cəngəllikləri çаlа bitkiliyi ünsürləri ilə qаrışıq hаldа Kürbоyu zоlаqdа inkişаf еtmişdir. İlk əmələ gələn yulğun cəngəllikləri еnsiz zоlаq əmələ gətirərək əsаsən çаy sаhili ilə tuqаy mеşələri аrаsındа rаst gəlinir. Lаkin tеz-tеz bеlə cəngəlliklər qırılmış mеşələrin yеrində inkişаf еdərək ikinci əmələ gələn bitkilik хаrаktеri dаşıyır.Fоrmаsiyа 1 аssоsiаsiyа ilə təmsil оlunur:müхtəlifоtlu–çохbudаq yulğunluq (Tаmаriх rаmоsissimоsо- Hеrbоsum). Fоrmаsiyаnın dоminаntı-Tаmаriх rаmоsissimа Lеdеb. Sоviç yоvşаnlıq fоrmаsiyаsıАzərbаycаnın yоvşаnlıq səhrаlаrının еkоlоji tirlərindən biri çаlа tipindən оlаn, sоviç yоvşаnı tərəfindən yаrаnаn yоvşаnlıqlаra аiddir. Еkоlоji cəhətcə sоviç yоvşаnı аğ yоvşаndаn rütubətə yüksək tələbkаr оlmаsı ilə fərql ənir.Tədqiqаt sаhəsində isə fоrmаsiyа çаlаlаrdа, аrхlаrın kənаrlаrındа inkişаf еdərək, bir аssоsiаsiyа ilə təmsil оlunur: müхtəlifоtlu – sоviç yоvşаnlığı Аrtеmisiа szоwitziаnоsо – Hе rbоsum. Fоrmаsiyаnın dоminаntı–Аrtеmisiа szоwitziаnа (Bеss.) Grоssh. Fitоsеnоzlаrın əsаs sеnоzəmələgətriciləri tахıllаr, pахlаlı və müхtəlifоtlulаrın nümаyəndələridir. Tахıllаrd аn Elitrigia caespitosa (C.Koch) Nevski, Phleum pratense L., Hordeum bulbosum L., Cynodon dactylon (L.) Pers., Aeluropus repens (Desf.) Parl. və s., pахlаlılаrdаn Lotus corniculatus L., Trifolium pratense L., T. arvense L., Astragalus cicer L., Medicago caerulea Less. еx Ledeb., Lathyrus pratensis L., L. aphaca L. və s., müхtəlifоtlаrdаn Urtica dioica L., Filipendula ulmaria (L.) Maxim., Achillea millefolium L., Persicaria hydropiper L., Ranunculus repens L., Rumexa cetosa L., Plantago lanceolata L., Prunella vulgaris L. və s. növlər üstünlük təşkil еdirlər. Subаsаr çəmənliklərin аyrı-аyrı fitоsеnоzlаrındа 37-45 növ iştirаk еdir. Bаtаqlаşmış sаhələrdə isə cillərin Carex vesicaria L., C. leporina L. növləri gеniş yаyılmışdır. Tədqiq оlunаn çəmənliklərin bоtаniki tərkibi zəngindir. Burаdа tərəfimizdən müхtəlif еkоlоji qruplаrа аid оlаn 60-70 növ bitki qеyd оlunmuşdur (cədvəl 1). Cədvəl 1 Şirvan ərazisinin subаsаr çəmənlərinin quruluşu və növ tərkibi

№ Növlərinаdı Bоlluq Hündürlük Fеnоfаzа Yаrus Sm və m-lə 1 2 3 4 5 6 1 Achillea millefolium L. 3-4 50 çiçək III 2 Aeluropus repens (Desf.) Parl. 3 10-15 çiçək IV 3 Alopecurus arundinaceus Poir. 2-3 30-120 vеg. I 4 Astragalus cicer L. 1-2 70 çiçək II 5 Cardamine uliginosa Bieb. 3 15-45 çiçək III 6 Carex riparia Curt. 2-3 40-80 çiçək II 7 Catabrosa aquatica (L.) Beauv. 3 20-60 çiçək III 8 Cirsium hydrophilum Boiss. 4 80 çiçək II 9 Cynodon dactylon (L.) Pers. 3-4 45 çiçək II 10 actylorhiza lavescens (C. Koch) Holub 1-2 10-25 çiçək III

181

11 Datisca cannabina L. 1-2 80-150 çiçək I 12 Eguisetum arvense L. 3-4 15-35 vеg. III 13 Geum urbanum L. 1-2 30-50 çiçək III 14 Glyceria arundinaceae Kunth 1-2 98-100 çiçək I 15 Hordeum bulbosum L. 4-5 60-80 çiçək II 16 Hordeum violaceum Boiss. Et Huet 3-4 29 mеyvə IV 17 Inula britannica L. 2-3 30-60 çiçək II 18 Lathyrus pratensis L. 3-4 45-80 mеyvə II 19 Lotus corniculatus L. 2 10 çiçək IV 20 Medicago lupulina L. 1-2 8-45 mеyvə II 21 Mentha longifolia (L.) Huds. 2-3 30-80 çiçək II 22 Persicaria hydropiper L. 3 30-80 mеyvə II 23 Phalaroides arundinacea (L.) Rausch. 2 50-250 vеg. I 24 Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. 4-5 0,5-2 çiçək I 25 Prunella vulgaris L. 2 10-50 çiçək II 26 Securigera varia (L.) Lassen 2-3 40 mеyvə III 27 Thalictrum minus L. 2 20-130 çiçək I 28 Trifolium pratense L. 3-4 20 çiçək III 29 Triglochin palustre L. 1 10-45 çiçək III

Dеməli nəticə еtibаrilə aran ərazilərdəçаlа-çəmənbitkiliyilоkаlşəkildəyаyılаrаq 1 fоrmаsiyаsinfi, 4 fоrmаsiyа, 4 аssоsiаsiyаhеsаbınаfоrmаlаşmışdır. Şirvanın dağlıq ərazilərinin çəmən bitkiliyi subаsаr, çаlа-çəmən, mеşəаltı, mеşədənsоnrаkıçəmən-kоlluq, subаlp, аlpvə аlp хаlılаrı çəmənlikləri yаrım tiplərində 9 fоrmаsiyа sinifi, 20 formasiya və 22 аssоsiаsiyаdа yаyılmışdır. Yаrımtip: Subаsаrvəçаlа (sucаq) çəmənlər Fоrmаsiyа sinfi: Subаsаrçəmənlər F: Buynuzlu qurdоtuluq (Loteta corniculatus) А:1. Təmizqurdоtuluq(Lotus corniculatus); 2. Tахıllı-cilli-müхtəlifоtlu-qurdоtuluq (Lotus corniculatus+Carex vesicaria+ Cynodon dactylon+Phleum pratense+Herbosa) F:Çəmən yоncаlığı (Trifolieta pratensis) А: Təmiz yоncаlıq (Trifolium pratensis) F: Çimli аyrıqоtuluq (Elitrigieta caespitosae) А:Qаrışıqtахıllı-аyrıqоtluluq (Elitrigia caespitosa +Dactilis glomerata+Cynadon dactilon+Alopecurus ventricosus+Phleum pratense) F: Bаrmаqvаri çаyırlıq (Cynodoeta dactylon) А:1.Təmizçаyırlıq (Cynodon dactylon) ; 2. Yаğtiкаnlı-çаyırlıq (Cynodon dactylon+Alhagi pseudalhagi) Yаrımtip: Mеşəаltı, mеşədənsоnrакıçəmənlərvəçəmən-коlluqlаr Fоrmаsiyа sinfi: Tахıllı-cilli-müхtəlifоtlu mеşəаltı çəmənlər F: Tüкlümеyvəbаşlıоtluq (Poterieta lasiocarpum) А:Tоnqаlоtulu-bаşlıоtluq (Poterium lasiocarpum+Bromus racemosus) F: Qəmgincilliк (Cariceta tristis) А:Tахıllı-cilliк (Carex tristis+Echinochloa crusgalli+Aeluropus repens) Fоrmаsiyа sinfi: Tахıllı-pахlаlı-müхtəlifоtluçəmən-коlluqlаr F: Bоrdzilоvsкi аmоriyаlığı (Amorieta bordzilowskyi) А:1. Qаntəpərli-аmоriаlıq (Amoriеtum bordzilowskyi+Cephalaria procera F: Tüкvаritаrlаоtuluq (Agrostietacapillaris) А: Pахlаlı-müхtəlifоtlu-tаrlаоtuluq (Agrostis capillaris+Vicia variagilis+Herbosa) Yаrım tip: Yüкsəк dаğlığın subаlp çəmənləri Fоrmаsiyа sinfi: Hündürоtlu subаlp çəmənlər F: Sоğаnаqlı cаcıхlıq (Chaerophylleta bulbosum) 182

А: Təmiz cаcıхlıq(Chaerophyllum bulbosum+Chaerophyllum aureum) F: Sərtкənаryаrpаq bаldırğаnlıq (Heracleta trachylomae) А:Təmiz bаldırğаnlıq (Heracleum trachyloma) F: Burunlu кəpənəкçiçкliк (Aconiteta nasutum) А:Bаldırğаnlı – əvəliкli – кəpənəкçiçəкliк (Aconitum nasutum+Heracleum trachyloma+ Rumex alpestris+R. acetosa) F: Еnliyаrpаq əvəliкliк (Rumceta alpestris) А:Təmiz əvəliкliк (Rumex alpestris) Fоrmаsiyа sinfi: Pахlаlı-müхtəlifоtlu subаlp çəmənlər F: Аnаtоli nохudluğu (Cicereta anatolicum) А:Güləbətinli-dаzıоtulu-nохudluq (Cicer anatolicum+Pulsatilla violaceae+ Hypericum perforatum) Fоrmаsiyа sinfi: Quru tахıllı subаlp çəmənlər F: Uzаnаn аğbığlıq (Nardueta strictae) А: Tоpаllı-аğbığlıq (Nardurus stricta+Festucavalesiaca) F: Bаsıqqırtıclıq (Poaeta compressa) А:Şirpəncəli-şiyаvlı-qırtıclıq(Poa compressa+Stipa capillata+Alchmilla epipsila) Fоrmаsiyа sinfi: Nəmli (mеzоfıl) subаlpçəmənlər F: Bənövşəyiаrpаlıq (Hordeta violaceum) А:Yоncаlı-аmоriyаlı-аrpаlıq (Hordeum violaceum+H. bulbosum+Amoria ambigua+Trifolium montana) Fоrmаsiyа sinfi: Gеоfitli subаlp çəmənlər F: Qаrаbənövşəyi sоğаnlıq (Allieta atroviolaceum) А: Təmizsоğаnlıq (Allium atroviolaceum+A. kunthianum+ A. mariae) F: Yаşılımtılsаrı qаzsоğаnılıq (Gageta chloranthae) А:Təmizqаzsоğаnılıq (Gagea chlorantha) Yаrım tip: Yüкsəк dаğlığınаlp çəmənləri Fоrmаsiyа sinfi: Qаrışıq tахıllı аlp çəmənlər F: Lаzistаn tаrlаоtuluq (Agrosteta lazicae) А:Tоpаllı-tаrlаоtuluq (Agrostis lazica+Festuca valesiaca) Fоrmаsiyаsinfi: Cilli-taxıllüı-pахlаlı-m хtəlifоtluаlpçəmənlər F: Qəmgincilliк (Carexeta tristis) А:.Şirpəncəli-tоpаllı-cilliк (Carex tristis+F. valesiaca+Alchemilla sericea)

Subаsаr və çаlа (sucаq) çəmənlərində fitоsеnоzun əsаs sеnоz əmələgətiricilərinə tахıllаrın Phleum pratense, Cynodon dactylon, Aeluropus repensvəs., pахlаlılаrın Lotus corniculatus, Trifolium pratense, Lathyrus pratensis, Glycyrrhiza glabra və s., müхtəlifоtlаrın isə Filipendula ulmaria, Alhagi pseudalhagi, Ranunculus repens, Plantago lanceolata və s. növləri dахildir. Alp çəmənləri subаlp çəmənlərin tədricən yох оlmаsı iləb аşlаyır ki, bəzən bu kеçidin sərhədlərini izləmək çətin оlur. Lаkin bəzi sаhələrdə kеçid оlduqcа kəskindir və yа bu çəmənlərdən biri itərək digəri ilə əvəzlənir. Burаdа əsаs çiməmələgətirən tахıllаrın Hordeum violaceum, Poa araraticavəs., cillərin Carex leporina, C.tristisvəs., pахlаlılаrın Trifolium canescens, Vicia elegans və s., müхtəlifоtlаrın isə Veronica gentianoides, Potentilla argentea, Cerastium purpurascens, Plantago atrata, Erigeron caucasicus, Silene ruprechtii və s. növlərinə rаst gəlinir. Alp xalıları tundrа iqliminin hökm sürdüyü şimаl yаmаclаrın qаyаlı, dаşlı-çınqıllı, qаr və buzlаqlаrlа хаrаktеrizə еdilən qurşаqlаrdа yаyılmışdır. Burаdа şibyələr, mаmırlаrın Pogonatum aloides, Polytrichastrum alpinum, qıjıılаrın Ceterax officinarum, Asplenium septentrionale və s., çiçəkli bitkilərin isə yеrə ərilmiş və yа yаtıqfоrmаlı ksеrоfit və sukkulеntlərindən Minuartia imbricata, Draba siliquosa, D. bryoides, Alopecurus textilis, Dichodon cerastoides, Myosotis alpestris, Sibbaldia parviflora, Pedicularia crassirostris, Carum caucasicum, Alchemillаsericea, Plantago saxatilis, Taraxacum stevenii və s. növləri kiçik qruplаşmаlаr əmələ gətirirlər.

183

Beləliklə, Şirvan ərazisində çəmən bitkiliyi 5 yarımtip, 10 fоrmаsiyа sinifi, 21 formasiya və 23 assosasiyada formalaşmışdır Ədəbiyyat 1. Baxşiyev V.S. Kür-Аrаz bоtаniki-cоğrаfi rаyоnunun (Şirvаnın mərkəzi hissəsi) flоrаsının təhlili // AMEA Botanika Inst. Elmi əsərləri, Bakı-«Elm»-2006, XXVI cild, s. 218-222. 2. Əliyеv C.Ə., Əkpərоv Z.I., Məmmədоv A.T. Biоlоji müхtəliflik. Bakı: Еlm, 2008, 232s. 3. Hacıyev V.C. Azərbaycanın yüksəkdağlıq bitkiliyinin ekosistemi. Bakı-2004, 130s. 4. İbadullayeva S.C. Azərbaycanın bitki örtüyü haqqında. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərlər toplusu, Bakı-2010, səh. 7-15. 5. İbadullayeva S.C., Mustafayeva A.B., Şirəliyeva G.Ş. Böyük Qafqazın yüksək dağlıq ərazilərinin bitkiliyinin təsnifatı/ AMEA Xəbərlər, Biologiya ser., Bakı-2014, №3,s. 58-64 6. Mövsümova F.Q., Hacıyev V.C. Azərbaycanın Kür-Araz ovalığının gəngizlik səhralığının bioloji müxtəlifliyi. AMEA Botanika İnstitutunun Elmi əsərləri, XXV cild, Bakı, «Elm», 2004, səh. 299-301. 7. Aлехин В.В. География растений (основы фитогеографии, экологии и геоботаники). М.: учпедгиз, 1950, 420 с. 8. Антропогенная нарушенность экосистем. 2000, http //www.sciaha.ru /ATL / ra 32 e. htm 9. Гаджиев В.Д.Субальпийская растительность Большого Кавказа. Баку, Элм, 1962, 150с. 10. Ильинский А.П. Высшие таксономические единицы в геоботанике. "сов. бот.", 1935, №5 с. 112-184 11. Программы для геоботанических исследований. Составлены коллективом геоботаников / Под ред. Б.А. Келлера, В.Н. Сукачева Л.: Изд-во АН ССР, 1932, 248с. 12. Ярошенко П.Д. Геоботаника. М.: Просвещение, 1969, 200 с.

Касимзаде Т.Э

СТРОЕНИЕ И ВИДОВОЙ СОСТАВ ЛУГОВ ШИРВАНА. Данные о локальном распространении луговой растительности на равнинной и горной территориях Ширвана представлены в статье. Эта растительность на равнинной территории образована 1 классом формации и 4 формациями: верблюжьеколючковая (Аlhаgеthum), лакричная (Glycyrrhizеtum), тамариксовая (Tаmаriхеtum), полынная (Аrtеmisеtum). В горной зоне луговая растительность представлена аллювиально-луговой, чально-луговой, подлесной, послелесной лугово-кустарниковой, субальпийской, альпийской подтипами в 9 классах формаций, 20 формациях и 22 ассоциациях. Ключевые слова: луг, строение, видовой состав, равнина, горы, Ширван

Gasimzade T.E.

STRUCTURE AND SPECIES COMPOSITION OF THE MEADOWS OF SHIRVAN. Data on the local distribution of meadow vegetation in the plain and mountainous areas of Shirvanhave been presented in the paper. This vegetation formed on the flat areas by 1 class formations and 4 formations: Alhagethum, Glycyrrhizetum, Tamarihetum, Artemisetum. In mountainous zone Meadow vegetation presented by alluvial-meadow, chal-meadow,underwood, midwood meadow-bushes,sub-alpine, alpine subtypes in 9 classes formations, 20 formations and 22 associations. Keywords: meadow, structure, species composition, plain, mountains, Shirvan Redaksiyaya daxil olma tarixi: 12.X.2018

184 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 185-188 UOT: 635.9.

ABŞERON ŞƏRAİTİNDƏ BƏZİ ZİRİNC NÖVLƏRİNİN BÖYÜMƏ VƏ İNKİŞAFI

Salahova E.X. AMEA Dendrologiya İnstitutu, Bakı, Mərdəkan, S.Yesenin 86 [email protected]

Tədqiqat işində Berberis L. cinsinə aid Berberis amurensis və B.coreana növlərinin Abşeronda 1-3- illik fərdlərinin böyümə və inkişafı, vegetasiya müddəti, intensiv böyümə dövrü təhlil edilmişdir. Açar sözlər: zirinc növləri, böyümə, inkişaf, vegetasiya dövrü, illik böy artımı

Giriş

Son dövrlərdə ölkədə aparılan yenidənqurma, abadlaşdırma işlərində park və bağlarda dekorativ bəzək bitkilərinə tələbat artmışdır. Yaşıllaşdırmada istifadə olunan bəzək bitkiləri dünyanın müxtəlif ölkələrindən və yerli floradan olmaqla, müxtəlif kompozisiyaların hazırlanmasında tətbiq edilir. Yaşıllaşdırmada istifadə edilən dekorativ bitkilər arasında Zirinc cincinə aid növlər də xüsusi yer tutur. Apardığımız tədqiqat işində Berberis L. cinsinə aid Berberis amurensis və B.coreana növlərinin Abşeronda 1-3-illik fərdlərinin böyümə və inkişafı təhlil edilmişdir.

Material və metodika.

Təcrübə bazası kimi Dendrologiya İnstitutunun ərazisi seçilmişdir. Toxumların səpilməsi, alınan cücərtilərinin morfologiyası İ.T.Vasilçenkonun[3], birinci vegetasita ilində dinamiki inkişafı, illik boy artımı A.A.Molçanov və V.V.Smirnovun[4] metodikaları əsasında yerinə yetirilmişdir.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Zirinckimilər fəsiləsi çiçəkli bitkilər şöbəsinə aiddir. Son ədəbiyyat məlumatlarına əsasən fəsiləyə 18 cins, 600-ə yaxın növ daxildir. Bunlar əsasən ağaclar, kollar və çoxillik ot bitkiləridir. Himalaydan Mərkəzi Amerikaya qədər, Orta Asiyada, Qafqazda, İranda, Mərkəzi Sibirdə geniş bir ərazini əhatə edir. Azərbaycanda 3 cinsinə rast gəlinir: Nandina Thunb., Mahonia Nutt., Berberis L.Fəsilənin ən böyük cinsi zirincdir [1,2]. Berberis amurensis Rupr. – Amur zirinci 3,5 m hündürlükə az budaqlı koldur. Cavan budaqları çılpaq, sarımtıl, çox yivlidir, yaşlandıqca bozumtul rəng alır və üzəriqırışlı qabıqla örtülür. Tikanlarısarı, üçbölümlü, 2-3 sm uzunluğundadır, cavan budaqlarda 4-7 bölümlüdür. Yarpaqları sadə, dərili, iri, ellipisvari və ya tərs-yumurtavaridir. Uzunluğu 6-10 sm, eni 5 sm-ə qədərdir, kənarları xırda tikandişlidir. Yazda və yayda parlaq yaşıl, payızda qızılı-qırmızı və ya qırmızıdır. Uzun zoğlarda yarpaqları növbəli yerləşir, qısa zoğlarda dəstələrə yığılmışdır. Bu cür dəstələrin bünövrəsində 3-5 yerə bölünmüş, iri iynə şəklini dəyişmiş yarpaqlar hesab edilir. May ayında çiçəkləyir. Açıq sarı çiçəkləri xoş qoxuludur. Salxım çiçək qrupunda 10-25 çiç ək olur, uzunluğu 10 sm-ə çatır. Çiçəkləmə müddəti 17-20 gündür. Meyvəsi sentyabr-oktyabr aylarında yetişir və uzun müddət ağacda qalır. Meyvələri parlaq-qırmızıdır, uzunluğu 1 sm-dir. 1-2 iri toxumları qırmızı ovalşəkillidir. Toxumlar, zoğlar, qələmlər və kök zoğları ilə asanlıqla çoxalır. Quraqlığa, istiyə və soyuğa davamlıdır. Uzaq Şərq və Şərqi Çində və Koreyada meşələrdə, dağ çaylarının sahillərində, daşlıq torpaqda bitir. Kolun gözəl formasına, iri yarpaqlarına, bol 185

Şək.1. Berberis amurensis Rupr. Şək.2. Berberis coreana Palib..

çiçəkləməsinə və meyvəverməsinə görə tək və qrup əkinləri, canlı çəpərlər salınması üçün məsləhət görülür. Meyvəsinin tərkibində alkaloid, berberin maddələri vardır. Yarpaqlarından hazırlananekstraktdan qaraciyərin, leyşmaniyoz, malyariya, öd kisəsi yollarının xroniki xəstəliklərində və qankəsici vasitə kimi istifadə edilir. Yeməlidir, ləti turş, dadlıdır. Berberis coreana Palib. - Koreya zirinci hündürlüyü 2 m olan koldur. Budaqları düz, tünd-qonur, qısa, tikanları sadədir, uzunluğu 1 sm-dir. Cavan budaqları yaşıl-qonurdur. Yarpaqları 3-4 sm uzunluğunda, 2-2,5 sm enindədir, çox möhkəm, yarımdərili, tərs yumurtaşəkilli, bəzən uzunsov, küt uclu, kənarları xırda dişli, bir az qırışlı, tünd-yaşıl rənglidir. Payızda qırmızı rəngdə olur. Mayın ortalarında sarı rəngli çiçəklər açır, çiçək salxımında 8-10 ədəd çiçək olur, çiçək salxımı budaqların ucuna qədər yerləşir. Meyvələri uzunsov-yumurtavaridir, 1 toxumlu, al-qırmızı, qonur çalarlıdır, uzun müddət budaqlarda qalır, sentyabr-oktyabr aylarında yetişir. Toxumlarla və bəzən yaşıl qələmlərlə çoxaldılır. Koreyada təbii şəraitdə geniş əraziləri əhatə edir. Mədəni şəraitdə 70-ci illərdən Sankt- Peterburqda və Moskvada, Baltikyanı ölkələrdə becə rilir. Həmin ərazilərdə qışa davamlıdır . Quraqlığa və qışa davamlıdır. İşıqlı yerlərdə bitməyə üstünlük verir, torpağa tələbkar deyil. Budanmanı yaxşı keçirir. Çiçəkləmə və meyvəvermə dövründə çox gözəl olur. Qazon əkinlərində dekorativ qruplarda, canlı çəpərlər salınmasında çox effektlidir, yaşıllıqlarda istifadə üçün yararlıdır. Abşeron şəraitində zirinc cinsinə aid Berberis amurensis və B. coreana növlərinin böyümə dinamikasının və illik boy artımının öyrənilməsinin nəzəri və praktiki əhəmiyyəti vardır. Bu məqsədlə tədqiqat zamanı I-III illər, eyni zamanda sonrakı dövrdə tədqiq etdiyimiz zirinc növlərinin mövsümü böyüməsi, illik boy artımı araşdırılmışdır. Vegetasiya müddəti ərzində hər 10 gündən bir v ə eyni zamanda aylar üzrə bitkilərin hündürlüyü, çətrinin diametri ölçülmüşdür. 2-3-illik bitkilərdə vegetasiyanın sonunda kök boğazının diametri ölçülmüş və illik boy artımı hesablanmışdır. Ölçmələr hər növ üzrə 10 bitkidə aparılmışdır. Apardığımız tədqiqat zamanı birinci vegetasiya ilində tədqiq etdiyimiz zirinc növləri üzrə böyümə dinamikası öyrənilmişdir. Tədqiqatın nəticəsi göstərdi ki, böyümə dinamikası və illik boy artı mı eyni şəraitdə becərilən tinglərdə fərqli olmuşdur (cəd. 1). Ümumilikdə, zirinc növləri üçün I vegetasiya ilində zəif boy artımı xarakterikdir. Böyüməni 2 dövrə ayırmaq mümkündür: I dövrdə intensiv boy artımı may ayının II ongünlüyündən iyun ayınınsonuna qədər müşahidə edilir. Bu dövrdə havanın temperaturu və rütubət cücərtilərin normal böyüməsini təmin edir (28-300C və 70-80%). Boy artımı vegetasiya dövründə olan ümumi artımın 60-70%-ni təşkil edir. İyul ayınınortalarından avqust ayının ortalarına qədər havanın

186 temperaturununyüksək olması (36-380C) 1-illik cücərtilərin inkişafını ləngidir.Avqust ayının ortalarından başlayaraqII

Cədvəl 1 Vegetasiya müddətində birillik bitkilərin böyümə dinamikası, sm

Növlər Cücərtilə Böyümə dinamikası Böyümənn 1-illik Vegetasiya rin V VI VII VIII IX X sonu bitkinin müddəti, görünmə hündür gün si lüyü, sm Berberis 15.04 3,5 4,5 1,0 3,5 1,0 0,5 10.10±3 14,0±1,5 175±3 amurensis B.coreana 22.04. 1,5 2,5 0,5 1,5 1,0 0,5 10.10±4 9,0±1,5 168±4 boyümə müşahidə edilir və növdən asılı olaraq oktyabrın I və ya II ongünlüyünə qədər davam edir. I il B. coreana növündə (9,0±1,5 sm) B.amurensis (14,0±1,5 sm) növünə nisbətən az boy artımı müşahidə olunmuşdur. Vegetasiya müddəti 168-175- gün arasında dəyişir. Cədvəl 2 Tədqiq olunan növlərin illlər üzrə böyüməsi, sm

I il II il III il Növlər Hündürlük Çətirin Hündürlük Çətirin Hündürlük Çətirin diametri diametri diametri

Berberis 14,0 3,5 17,0 5,5 25,0 7,5 amurensis B. coreana 9,0 1,8 14,0 5,4 20,0 6.5

Zirinc növlərində sonrakı II və III vegetasiya illərində hündürlük və çətrinin diametri üzrə artım o qədər də yüksək olmur. Bu da onların təbii bitmə şəraitində kol olması ilə əlaqədardır. (cəd..2). Əsas artım şaquli istiqamətdə hündürlüyə doğru qeyd edilmişdir, çətrinin diametri üzrə artım o qədər də çox olmamışdır. III vegetasiya ilinin sonunda bu növlər üzrə hündürlük 20,0-25,0 sm arasında olmuşdur. B. coreana, tinglərinin isə 3 il ərzində zəif böyüməsi və illik boy artımının digər növlərə nisbətən az olması müşahidə edilmişdir. Zirinc növlərində hündürlük və çətrinin diametri üzrə intensiv artım III ildən sonra müşahidə edilir. 4-illik bitkilər üzərində apardığımız müşahidələr və alınan nəticələr 3 saylı cədvəldə verilmişdir. Beləliklə, apardığımız tədqiqatdan məlum oldu ki, -1-3-illik Berberis amurensis və B. coreana növlərində böyümə 2 dövrə ayrılır: I dövrdə intensiv boy artımı may ayının II ongünlüyündə iyun ayının sonuna qədər, II boyümə avqust ayının ortalarından başlayaraq oktyabrın I və ya II ongünlüyünə qədər davam edir, vegetasiya müddəti 168-175 gün arasında dəyişir;

4- illik zirinc növlərinin morfoloji göstəriciləri (orta rəqəmlə) Cədvəl 3

Növlər Hündürlüyü Çətirinin Gövdənin Yan budaqların sm diametri sm diametri Sayı uzunluğu sm sm əd. Berberis 39,0±3,0 13,0±1,0 2,2 2 15,0-19,5 amurensis B. coreana 32,0±2,5 13,0±1,0 2,5 1 12,5-15,0 187 - tədqiq etdiyimiz növlərdə hündürlük və çətrinin diametri üzrə intensiv artım III ildən sonra müşahidə edilir. IV il bitkilərin hündürlüyü 39,0±3,0 – 32,0±2,5 sm arasında olmuşdur; - zirincin meyvəverən yaşlı nüsxələrində yan budaqlarda maksimum illik boy artımı Berberis amurensis növündə müşahidə edilmişdir: 20,0±3,0 sm, B.coreana növündə isə 18,±2,5 sm olmuşdur. Böyümə dövrü 60-70 gün arasında dəyişilir; - vegetasiya mövsümündə budaqların illik boy artımı dövrünün qısa olması bitkilərin yeni mühit şəraitinə uyğunlaşmasının, qışı sərt olan ərazilərdə becərilməsinin mümkünlüyünün göstəricisidir.

Ədəbiyyat

1. Məmmədov T.S. Azərbaycanın ağac və kolları.Bakı:// Elm və təhsil, 2010, 467 s. 2. Агамиров У.М. Новые древесные породы для озеленения Апшерона. Баку// Изд-во Элм. 1977, 117 с. 3. Васильченко И.Т. Всходы деревьев и кустарников. Определитель.- М.- Л.: //АН СССР, 1960, 301 с. 4. Молчанов А.А., Смирнов В.В. Методика изучения прироста древесных растений. М. // Наука, 1967, 95 с.

Салахова Э.Х.

РОСТ И РАЗВИТИЕ НЕКОТОРЫХ ВИДОВ БАРБАРИСА В УСЛОВИЯХ АБШЕРОНА

В статье анализируется рост и развитие,вегетационный период, интенсивный период роста 1-3 летних видов Berberis amurensis и Berberis coreana из родаBerberis L.в условиях Абшерона. Ключевые слова:: виды барбариса, рост, развитие, вегетационный период, ежегодный прирост

Salakhova E.X.

GROWTH AND DEVELOPMENT OF SOME BERBERIS IN CONDITIONS OF ABSHERON

The article analyzes the growth and development, the growing season, the intensive growth period of 1–3 years ofBerberis amurensis and Berberis coreana, which belong to the genus Berberis L. in the condition of Absheron. Keywords: species of barbaris, growth, development, vegetative season, annual height development

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 8.XI.2018

188 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 189-192 UOT: 631.529

MURDARÇAYARPAQ ÇAYTİKANININ (HIPPOPHAE RHAMNOIDES L.) ABŞERON ŞƏRAİTİNDƏ BİOEKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ

Sadıqova K.Ə. AMEA Dendrologiya İnstitutu, Bakı, Mərdəkan qəs., S.Yesenin küç 89 kemale.sadı[email protected]

Məqalədə Azərbaycanda təbii halda bitən murdarçayarpaq çaytikanı (Hippophae rhamnoides L.) bitkisi Qəbələ rayonundan introduksiya olunaraq AMEA Dendrologiya İnstitutunun təcrübə cahəsində əkilmiş, bioekoloji xüsusiyyətləri öyrənilmiş, yerli şəraitə yaxşı uyğunlaşması müəyyən edilmişdir. Açar sözlər:Hippophae rhamnoides L., introduksiya, efir yağı, müalicə

Giriş

Müxtəlif çeşidli meyvələrlə zəngin Azərbaycan florasının 40%-ə qədəri dərman bitkisidir. Ən son məlumata görə Azərbaycanda rast gəlinən dərman bitkilərinin sayı 1543 növdür. İnsanlar qədim zamanlardan bitkilərdən həyat tərzlərində geniş istifadə edərək dərman, yeyinti, oyaq, geyim və məişət xüsusiyyətlərinə görə uyğunlaşdıraraq qiymətli sərvət yaratmışdır. Dərman bitkilərinin müalicəvi xassəsi onların tərkibindəki bioloji təsiredici maddələr olması ilə əlaqədərdir. Çaytikanı (Hippophae L.) dərman bitkisi kimi çox qiymətlidir [1]. Mühüm xüsusiyyətlərindən biri atmosferdəki molekulyar azotu mənimsəmək qabiliyyətinə malik olmasidir. O, həmçinin torpağı azotla zənginləşdirərək münbitliyini artırır, rekultivasiya edir və orada yeni fitosenoz yaratmaqla torpağı əkinə yararlı hala gətirir. Bunları nəzərə alaraq, Abşeron şəraitində mədəni formada yayılması mümkün olan, lakin az yayılan murdarçayarpaq çaytikanın (Hippophae rhamnoides L.) bitkisinin böyümə və inkişaf dinamikası, bioekoloji xüsusiyyətlər, yerli şəraitə yaxşı uyğunlaşmasının öyrənilməsi üzrə elmi-tədqiqat işlərə aparmışdır.

Material və metodika

Tədqiqatın obyekti olan murdarçayarpaq çaytikaninin (Hippophae rhamnoides L.) toxumu və şitilləri Azərbaycanın Qəbələrayonundan gətirilmiş, Dendrologiya İnstitutunun təcrübəsahəsində əkilmişdir.Onun üzərində L.E.Serebryakov və N.L.Beydeman metodikası əsasında həm morfoloji, həm də fenoloji müşahidələr aparılmışdır [3,4]. Toxumların keyfiyyət qiyməti, cücərtisi, cücərmə enerjisi açıq sahədə M.K.Firsovanın metodikası üzrə təyin edilmişdir [5].

Nəticələr və onların müzakirəsi

Azərbaycanın təbii florasında yayılmış çaytikanıİydəkimilər (Elaeagnaceae) fəsiləsinə aid olub, ilk dəfə Avropadan təsvir edilmişdir. Avropa və Asiyanın mülayim iqlimi şəraitində üç növü yayılmışdır: murdarçayarpaq çaytikanı (Hippophae rhamnoides L.), söyüdyarpaq çaytikanı (H.r h. Salicifolia D.Don) və Tibet çaytikanı (H.rh. Tibeta na Sehlecht). Növlər arasında ən qiymətlisi murdarçayarpaq çaytikanı (Hippophae rhamnoides L.) hesab olunur. Murdarçayarpaq çaytikanı (Hippophae rhamnoides L.)Avropa, Asiya, Sibir, Qafqaz, Rusiya, Əfqanıstan, Pakistan və b. dəniz səviyyəsindən 2100 m yüksəkliyə qədər dağyamaclarında, çay kənarlarında bitir.Azərbaycanda Quba-Xaçmaz, Şamaxı İsmayıllı, Zaqatala-Balakən rayonları və Naxçıvan MR ərazisində təbii halda rast gəlinir. Hündürlüyü 1-6 m-ə qədər olan ikievli ağac və ya

189 kol bitkisidir. Bəzi kollarda dişi çiçəkləri çıxır və onlarda meyvələr əmələ gəlir, bəzilərində isə erkək çiçəkləri və onların tozcuğu külək vasitəsilə dişi çiçəkləri tozlandırır.Çiçəklərinin düz sadə, kasaşəkilli çiçək yanlığı vardır, erkəkcik çiçəkləri qısa çiçək qruplarına-sünbüllərə yığılmışdır. Dişi çiçəkləri qısa budaqların və iynələrin qoltuqlarında, çox qısa çiçək saplaqlarında yerləşmişdir. Yarpaqları növbəli, xətvari və lansetvaridir. Aprel-may aylarında çiçəkləyir. Sarı, qızılı-sarı və ya narıncı-qırmızı rəngli qiləmeyvələri sentyabr-oktyabr aylarında yetişir [2].Toxum, qələm və toxmacarla çoxaldılır.

Şəkil 1. Hippophae rhamnoides L. birillik toxmacarı

Murdarçayarpaq çaytikanın (Hippophae rhamnoides L.) morfoloji göstəriciləri cədvəl 1-də öz əksini tapmışdır. Cədvəl 1 Hippophae rhamnoides L.toxumlarının səpin vaxtı və cücərtilərin morfoloji göstəriciləri

Ləpəyarpağının Toxumların Cücərtilərin Növ Səpin vaxtı uzun. eni sayı, əd. alınması forması sm sm

Hippophae 25.03.2018 25 15.03.2018 2,5 0,5 uzunsov rhamnoides L.

Murdarçayarpaq çaytikanın(Hippophae rhamnoides L.) şitilimartayındaaçıq sahədə əkilmiş vənoyabr ayında əldə edilmiş nəticə cədvəl 2-də öz əmksini tap ışdır. Cədvəl 2 Hippophae rhamnoides L. toxmacarının morfoloji göstəriciləri

20.III.2018 20.XI.2018 Yarpaqların Yarpaqların Yarpaqların Növ Hünd. Hünd. uzun. eni uzun. eni forması sm sm sm sm sm sm Hippophae 57 6 0,9 100 15 1,3 uzunsov rhamnoides L.

İşıqsevən və soyuğadavamlı bitki olan çaytikanı -450 C və hətta ondan da aşağı şaxtada davamlıdır. Uzunömürlü bitki sayılır, təqribən 80 ilə qədər yaşayır. Meyvəsinin kimyəvi tərkibi

190 yayıldıqları ekoloji-coğrafi ərazilərin iqlim, temperatur, işıq və torpaq xüsussiyyətlərindən asılı olaraq müxtəlif olur. Toxumlarının 1000 ədədi 12 q olur. Çaytikanın ən qiymətli hissəsi onun meyvələrindən hazırlanan yağıdır. Müalicə məqsədləri üçün bitkinin bütün hissələrindən istifadə edilir. Meyvələrinin rəng çalarlarına görə ondan bəzək məqsədilə bağ və bağçaların, parkların bəzədilməsində istifadə olunur. Oduncağı sari rəngdə olub. nazik təbəqəli möhkəm və davamlı,çox qiymətli xammaldır. Çaytikanı dərman bitkisi kimi çox qiymətlidir. Hələ qədimdən bir sıra xəstəliklərin müalicəsində dərman bitkisi kimi geniş istifadə edilmişdir. Ondan sinir – sistemi, mədə-bağırsaq, ürək-damar, ağciyər, qaraciyər, oynaqxəstəliklərində, genekologiyada, müxtəlif dəri xəstəliklərində və s. geniş istifadə olunur. Tədqiqat işində introduksiya olunmuş murdarçayarpaq çaytikanı (Hippophae rhamnoides L.) bitkisinə Abşeron şəraitində aqrotexniki qulluq göstərilərək toxum və şitillə çoxalmış və yüksək cücərti faizi əldə edilmişdir. Odur ki, bitkinin inkişaf mərhələsində bioekoloji xüsusiyyətləri, fenologiya, morfologiya, inkişaf dinamikası və yerli şəraitə uyğunlaşmasır öy ənilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, meyvələri vitaminlərlə zəngin olanmurdarçayarpaq çaytikanı havanın çirklənməsinə və soyuğa davamlı, dekorativ görünüşə malik olduğundan onun Abşeron ərazisinin yaşıllaşdırılmasında istifadəsi məqsədə uyğundur.

Ədəbiyyat

1. Qasımov M.Ə., Məmmədov T.S. Fititerapiya. Bakı, “NDE MMC” nəşr, 2014, 150 səh. 2. Məmmədov T.S. Azərbaycan dendroflorası II cild, Bakı “Səda” nəşr. 2015, 350 səh. 3.Бейдеман И.Н.Методика изучения фенологии растений и растительных сообществ. Новосибирск: Изд. «Наука», 1979, 195 стр. 4.Серебряков И.Е. Морфология вегетативных органов растений. Москва, 1952, 293 стр. 5.Фирсова М.К. Методы исследования и оценки качества семян. М.: «Сельхозгиз», 1960, 375 стр.

191

Садыгова К.А.

ИНТРОДУКЦИЯ И БИОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ОБЛЕПИХИ КРУШИНОВИДНОЙ (HIPPOPHAE RHAMNOIDES L.) В УСЛОВИЯХ АБШЕРОНА

В статье дана информация об изучении интродукции и о биоэкологических особенностяхоблепихи крушиновидой (Hippophae rhamnoides L.) в условиях Абшерона.В исследовательской работе над Hippophae rhamnoides L. при агротехническом уходе проведено размножение семенами в условиях Абшерона и получен высокий процент всхожести. В начальных стадиях развития были изучены биоэкологические особенности, фенология, общая морфология, динамика роста, развитие вегетативных и репродуктивных органоврастения.Следует указать, что облепиха растение обладающее богатыми витаминами. В связи с устойчивостьюк загрязнению воздуха и как декоративный кустарник Hippophae rhamnoides L. рекомендуется для использования в озеленении. Ключевые слова: Hippophae rhamnoides L. ,интродукция, эфирные масла, лечение

Sadigova K.A.

INTRODUCTION AND BIOECOLOGICAL FEATURES OF HIPPOPHAE RHAMNOIDES L. IN ABSHERON

In the article are given information study introduction and bioecolojical feature Hippophae rhamnoides L. in the Absheron. Hippophae rhamnoidesL. plant in the research work was provided with agrotechnical care, propagated by seeds in Absheron and it was obtained a high percentage of germination. In the initial stages was studied the plant development, bioecological features, phenology, general morphology, dynamical growth of development of vegetative and reproductive organs. It should be noted that vitamin –rich plant of Hippophae rhamnoidesL. in connection with resistance to air pollution and decorative appearance is advisable for landscape architecture in the territory of Absheron. Keywords: Hippophae rhamnoides L., introduction, essential-oil, treatment

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 15.X.2018

192 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 193-196 UOT:632.3 ABŞERONA İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ BƏZİ LİANLARIN ZƏRƏRLİ XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ Qəhrəmanov Ş. Ş. AMEA Dendrologiya İnstitutu, AZ1044, Bakı ş. Mərdəkan qəs. Yesenin küç 89. [email protected]

Tədqiqat işində Abşeron dendroflorasında bəzək bağçılığı və memarlığında istifadə olunan bəzi lianların dendroloji bitkiçilikdə zərərli xüsusiyyətləri və təhlükəliyi öyrənilmiş, invaziv imkanları araşdırılmışdır. Açar sözlər: dendroflora, lian bitkilər, invaziv bitki, zərərli xüsusiyyət, invaziv status

Giriş Müasir dövrdə Yer kürəsində təbii enerji mənbələrinin tükənməsi və qida resursların məhdudluğu antropogen amilin daha çevik və sürətli fəaliyyətinə səbəb olmuşdur. Belə bir şəraitdə Yer səthində mövcud olan invaziv növlər bu amil vasitəsilə daha intensiv yayılaraq, kütləvi çoxalır, miqrasiya olunaraq yeni arealları zəbt edirlər. Bitkilərə ziyan verən invaziyaların (zərərverici həşərat, xəstr əlik tö ədiciləri və zərərli bitkilər) kütləvi artımı bəzən yerli florada olan aborogen növləri sıxışdıraraq bitkiliyi pozur, biomüxtəlifliyin itirilməsi ilə nəticələnir. Bəzi invaziv bitkilər insan sağlamlığına təhlükə yaratmaqla yanaşı, iqtisadi zərərlidirlər. Bəzək bağçılığında istifadə olunan bəzi lianlar becərilən bir çox mədəni ağac və kollarınt həya ı üçün təhlükə yaradır, böyümə və inkişaflarına maneçilik törədir, hətta onların yaşamaq qabiliyyətini azaldaraq məhvinə səbəb olurlar [3,5]. İnvaziya miqrantları yeni ərazilərdə bitki örtüyünü bəzən tamamilə məhv edir, normal həyat tərzini pozaraq katastrofik vəziyyət yaradırlar [1]. Məlum olduğu kimi respublikamızın bütün bölgələrində, o cümlədən Bakı şəhərinin yaşıllaşdırılması və eləcə də Abşeronun park və bağlarının bəzədilməsində, müxtəlif kompozisiyaların yaradılmasında lian bitkilərindən geniş istifadə olunur [4]. Bu bitki növlərinin öyrənilməsi, onların botaniki təsviri və bioekoloji xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində bir çox elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır [2]. Lakin, son zamanlara qədər Abşeron dendroflorasında bəzi lianların istər təbii meşə bitkilərinə, istərsə də becərilən digər ağac-kollara mənfi təsiri, zərər verməsi, bitkilərin həyatı üçün təhlükəli olması və nəhayət zərərli xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi istiqamətində elmi araşdırmaların aparılmasına diqqət verilməmiş, dendroflora üçün invaziv imkanları müəyyən olunmamışdır. Respublikamızda təbii dendrofloraya, eləcə də Abşeron dendroloji bitkiçiliyə zərər verən ali çiçəkli bitki növlərinin (invazivlərin) öyrənilməsi və onların invaziv imkanlarının araşdırılması istiqamətində elmi tədqiqatlar günün tələbləri səviyyəsində deyildir. Bütün bunları nəzərə alaraq elmi araşdırmaların bu istqamətdə aparılması olduqca vacibdir və eyni zamanda iqtisadi əhəmiyyətlidir, məsələnin həlli ölkəmizdə müasir biologiya elminin aktual problemi olaraq qalmaqdadır.

Material və metodika Tədqiqat obyekti Abşeron dendroflorasında bəzək bağçılığında istifadə olunan bəzi lianların (daş sarmaşığı və kampsis) zərərli xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, bu məsələ ilə bağlı yaranan problemlərin araşdırılması, onların invaziv imkanlarının müəyyənləşdirilməsi olmuşdur. Bu məqsədlə regionun bir çox ərazilərində, o cümlədən park və bağlarda, ictimai müəssisələrin həyətyanı sahələrində və fərdi təsərrüfatlarda fitosanitar monitorinqlər aparılmış bəzək bitkisi kimi şam və sərv və s. ağacların gövdəsinə bərkidilərək becərilən daş sarmaşığı və 193 kampsisin yaşlı ağaclara ziyanı tədqiq olunmuşdur. Abşeron dendroflorasında ağac gövdələrinə bərkidilərək bəzək bitkisi kimi istifadə olunan oduncaqlı lianların sahib bitkilərdə gözlə görünən morfoloji dəyişiklikləri vizual qiymətləndirmək üçün Mozolevskaya E.O., Kataev O.A., Sokolova E.S. standart meşə patoloji metodikasından istifadə olunmuşdur [8]. İnvaziv bitki növlərin fitosenotik xüsusiyyətləri geobotanikada qəbul olunmuş ümumi metodlarla aparılmışdır [7]. Bu metodlara əsasən yad növlərin bioekoloji və fitosenotik imkanları, yayılma dinamikası, həmçinin bioloji yaşam optimumları müəyyənləşdirilmişdir. Növlərin ərazilərdə yayılma faizi və sıxlığı 5 ballı şkala ilə təyin edilmişdir [6]. Stasionar sahədə model bitkilər götürərək düzgün müşahidə, dəqiq müayinə və hesabatlar aparılmışdır. Bu zaman gövdəsinə daş sarmaşığı sarılan müxtəlif yaşlı şam və sərv ağaclarında çətirin ümumi vəziyyəti (budaq və zoğların quruması), ağacın boy artımı, gövdənin eninə böyüməsi, zoğların boy artımı və deformasiyası, yarpaq ayasının forması və ölçüsü qeydə alınmışdır. Tədqiqatlarda model ağaclar nəzarətlə müqayisə edilərək ağacların ümumi vəziyyəti qiymətləndirilmişdir.

Nəticələr və onların müzakirəsi. Bu məqsədlə Dendrologiya İnstitutunun ərazisində çöl-tədqiqat işləri aparılmışdır. Stasionar sahədə gövdəsinə daş sarmaşığı bərkidilmiş yaşlı şam və horizantal sərv ağacları tədqiq olunmuşdur. Bu model bitkilər onlarla eyni vaxtda yanaşı əkilən, gövdəsinə sarmaşıq bərkidilməyən digər bitkilərlə (nəzarət variantı) müqayisə edilmişdir. Bu zaman həm təcrübə, həm də nəzarət variantında olan sərv ağaclarında çətirin ümumi vəziyyəti (budaq və zoğların quruması), fizioloji durumu, ağacın boy artımı, gövdənin eninə böyüməsi, zoğların boy artımı və deformasiyası, yarpaq ayasının forması və ölçüsü qeydə alınmışdır. Lianın təsirindən model bitkilərdə gözlə görünən morfoloji dəyişikliklər müqayisəli olaraq nəzarət variantında olan bitkilərə görə öyrənilmişdir.

Şək. 1. İriçiçəkli kampsis Şək. 2. Horizontal sərvə sarılan adi daş sarmaşığı

Aparılan müşahidə və tədqiqatlarla müəyyən olunmuşdur ki, ərazidə bəzək bitkisi kimi becərilən bu növlər sarmaşdığı bitkilərdə n təkcə yuxarı qalxmaq üçün mexaniki dayaq vasitə kimi deyil, torpaqdan su və suda həll olmuş mineralları soraraq onların gələcək həyatları üçün potensial təhlükə törədirlər. Bu bitkilər kökcük və ya qarmaqcıqlarla bitkinin gövdəsinə yapışır, kökcüklər gövdənin daxilinə doğru inkişaf edir, gövdənin qabığını zədələyərək oduncağın səthinə yapışır. Torpaqdan aldığı su və suda hə ll olmuş mineral maddələrdən üzvi maddələr istehsal edir və yaşayırlar. Sahib bitki tədricən zəiflənir, inkişafdan qalır, məhsuldarlığı tamamilə aşağı düşür. 194

Sarmaşıq bərkidilmiş belə bitkilərin ömrü azalır, vaxtından tez qocalır, quruyaraq məhv olurlar. Sahib bitkinin iynə yarpaqları, zoğları su və mineral maddələrlə normal təmin olunmadığından olduqca xırda olur, zoğların əmələ gəlməsi zəiflənir və nəhayət sahib bitkilərdə bir sıra morfoloji, anatomik və biokimyəvi dəyişikliklər yaranır. Bu lianlar sahib bitkinin kökətrafı torpaqdan su və mineral maddələri alaraq sürətlə inkişaf edir, gövdəni bürüyərək işıqdan məhrum edir, yarpaqlarında üzvi maddələr sintez edir, çiçək açaraq toxum verirlər. Daş sarmaşığı növləri və kampsisin sahib bitkiyə başqa zərərli təsiridə aşkar olunmuşdur. Monitorinqlər zamanı model bitkilərdə gövdə və çətirin bütünlüklə (7-10 m hündürlük) daş sarmaşığı ilə bürünməsi müşahidə olunmuşdur. Lianın oduncaqlaşmış gövdəsi sahib bitkinin gövdəsinə sarılaraq onu möhkəm sıxır. İllərlə davam edən bu proses nəticəsində lianın oduncaqlaşmış gövdəsi sahib ağacın gövdəsini mexaniki zədələyir, sarıldığı yerlərdən gövdənin eninə böyüməsinə imkan vermir, gövdənin içərisinə bataraq özünə spiralvari və ya düz yollar açır, şırımlar yaradır. Bu zaman oduncaq və qabıqda olan floema lifləri zədələnir. Ağac gövdə sini sıxaraq su və mineralların normal ötürülməsi pozulur, ağac boğulur, inkişafı ləngiyərək boy artımı zəiflənir. Vizual olaraq belə sahib bitkilərin təpə hissəsindən 4-5 yarus budaqların quruması müşahidə olunmuşdur. Belə ağacların ştambında gövdənin sarmaşıq kökcükləri birləşən hissəsində qabıqlar quruyur və gövdədən ayrılır. Abşeron dendroflorasına gətirilən bu lianlar xarici mənşəlidirlər, yüksək məhsuldardırlar və asanlıqla təbii bərpa olunduqları üçün yayılaraq bitki müxtəlifliyinə potensial təhlükə yaradır, yaxın gələcəkdə ksenofit, epekofit invaziv növ kimi özünü göstərmək imkanı çoxdur. Bu lianların sahib bitkilərə digər bir zərərli xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar bir çox zərərverici həşərat (mənənə, yastıca və s.) və xəstəlik törədiciləri üçün sığınacaq və qida mənbəyidirlər, bu mikroorqanizmlər onlar vasitəsilə mədəni bitkilərə asanlıqla yoluxurlar. Lian kökcüyü ilə zədələnmiş bitki gövdəsi bir sıra göbələk xəstəliklərin törədiciləri, bakteriya və viruslara qarşı həssasdır, yoluxma riski yüksək olur. Bəzək bitkisi kimi ağacın gövdəsinə bərkidilərək istifadə olunan bu lianlar ağac - kollara zərər verir, asanlıqla təbii bərpa olunur, yüksək məhsuldar və asanlıqla çoxaldıqları üçün az bir zamanda böyük sahələrə yayılaraq bitkilərə ciddi ziyan vurmaq və bitki müxtəlifliyi üçün potensial təhlükə yaratmaq imkanlarına malikdir. Bütün bu zərərli xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq bəzək bağçılığında istifadə olunan bu lianlar yayılaraq yaxın gələcəkdə invaziv üstünlükləri qazanmaq imkanları çoxdur, potensial təhlükəli olduqları üçün dendroloji bitkiçilikdə ağacların gövdəsinə bərkidilərək bəzək bitkisi kimi istifadəsi məqsədəuyğun deyildir. Abşeron dendroflorasında bəzək bağçılığında çoxillik ağacların gövdəsinə bərkidilərək istifadə olunan daş sarmaşığı növləri və tekomanın zərərli xüsusiyyətləri aşkar edilmiş, onların yaxın gələcəkdə invaziv üstünlükləri qazanmaq imkanlarının olması araşdırılmışdır. Ağac gövdəsinə bərkidilərək bəzək bitkisi kimi istifadə olunan daş sarmaşığı və kampsis sahib bitkinin kökətrafı torpağından su və suda həll olunmuş mineral maddələri alaraq qidalanır, bitkilərin normal qidalanmasını pozur. Daş sarmaşığı və kampsisin bəzək bağçılığında ağac gövdəsinə bərkidilərək istifadəsi məqsədə uyğun deyildir.

Ədəbiyyat

1. Abdullayev. R. Biocoğrafiya, səh. 96-97. 2. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının Nəşrləri, 2002-2005. http://www.cbg.org.az/publications/library/lian/index.htm. 3. Botaniki tədqiqatlarda yeni çağırışlar. Konfrans materialları, Bakı, 2018, səh.66-68, 45-47, 81-83 4. Məmmədov T.S. Abşeronun ağac və kolları. “Elm və təhsil”, Bakı, 2010, səh. 384. 5. Воронцов А.И., Семенкова И.Г. «Лесозащита» , Москва-1980.c.173-174. 6. Виноградова Ю.К., Майоров С.Р., Хочун Л.В. Черная книга флоры Средней России. Чужеродные виды растений в экосистемах Средней России, www.bookblack.ru/about/indeks.htm.

195

7. Лавренко Е.М. Материалы к изучению географии и фитоценологии растений Центральной Азии. 1. Степной петрофит севера Центрольной Азии. Arctogeron gramineum (L.) DC // Бот. журн. 1972. - Т. 56. - №12. - с. 1580 -1588. 8. Moзолевская Е.О., Катаев О.А., Соколова Е.С. Потология леса. Лесная промышленностъ, М., 1984, c.152.

Гахраманов Ш.Ш. ВЫЯВЛЕНИЕ ВРЕДНЫХ ОСОБЕННОСТЕЙ НЕКОТОРЫХ ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ ЛИАН АБШЕРОНА

В статье приводятся вредные особенности некоторых лиан, которые используются в декоративном садоводстве и ландшафтной архитектуре Абшерона, изучены инвазивные возможности в данной зоне, показаны их распространение. Ключевые слова: дендрофлора, лианы, инвазивные растения, вредные особенности, инвазивные возможности

Gahramanov Sh. Sh. DETECTION OF DELETERIOUS PROPERTIES OF INTRODUCED SOME LIANAS IN ABSCHERON

In this article are given estimation of the invasive opportunities of some lianas that are used in ornamental horticulture and in landscape architecture of Absheron, studied their harmful impact features on dendroflora, compiled their lists and shown their widespread. Keywords: dendroflora, lian, invasive plants,deleteriousproperties, invasive opportunities

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 5.X1.2018

196 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 197-199 UOT: 635.9 BƏZİ DOQQUZDON NÖVLƏRİNİN VEGETATİV ÜSULLA ÇOXALDILMASI

Seyidli A. S. AMEA Dendrologiya İnstitutu, Bakı, S.Yesenin 89, Mərdəkan, Azərbaycan [email protected]

Məqalədə Doqquzdon (Lonicera L.) cinsinə aid 5 növün (ətirli doqquzdon (Lonicera fragrantissima Lindl. & Paxton), qızılı doqquzdon (Lonicera chrysantha Turcz. ex. Ledeb.), gürcü doqquzdonu (Lonicera iberica Bieb.), tatar doqquzdonu (Lonicera tatarica L.), yapon doqquzdonu (Lonicera japonica Thunb.)) Abşeron şəraitində vegetativ üsulla çoxaldılması haqqında məlumat verilmişdir. Elmi-tədqiqat işinin nəticəsində məlum olmuşdur ki, bu növlər Abşeron şəraitinə yaxşı uyğunlaşır və yaşıllaşdırmada geniş istifadə olunması məqsədə uyğundur. Açar sözlər: cücərti, qələm, torpaq, yaşıllaşdırma, dekorativ bitkilər, introduksiya

Giriş

Respublikamızın yaşıllaşdırılmasında yerli şəraitə davamlı ağac və kol bitkilərinin seçilməsi, elmi əsaslarının işlənib hazırlanması, yerli və xarici floradan introduksiya olunmuş dekorativ bitkilərin flora biomüxtəlifliyinin artırılması ekoloji tarazlığın saxlanılması və estetik nöqteyi- nəzərdən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Abşeron yarımadasının torpaq-iqlim şəraiti, xüsusilə ağac və kol bitkilərinin əkilib- becərilmələri baxımından Azərbaycanın bir çox zonalarına nisbətən əlverişsiz hesab olunur [1].Ona görə də hər hansı bitkinin əkilib, becərilməsi zamanı onun normal inkişafına və məhsuldarlığına nail olmaq üçün bu torpaqlara kifayət qədər çürüntülü qara meşə torpağı və üzvi gübrə (peyin, torf) əlavə edilməlidir və yaxud torpağa tələbkar olamayan bitkilər əkilməlidir. Doqquzdon (Lonicera L.) cinsinə aid olan növlərin torpağa, suya, işığa tələbkar olmaması onun introduksiyasını xeyli asanlaşdırır, sürətli çoxaldılmasını təmin edir. Doqquzdon cinsinə aid olan perspektivli, davamlı növlərin yaşıllaşdırmada istifadəsi məqsədyönlüdür. Bu baxımdan Doqquzdon (Lonicera L.) cinsinə aid 5 növün Abşeron şəraitində vegetativ üsulla çoxaldılmasını öyrənmək məqsədilə AMEA Dendrologiya İnstitutunda elmi- tədqiqat işi aparılmışdır. Material və metodika

Tədqiqat obyekti olaraq Dendrologiya İnstitutunuin təcrübə sahəsi seçilmişdir.Tədqiq olunan növlərin qələmlə çoxaldılması elmi əsaslarla öyrənilməsi məqsədi ilətəsərrüfatda ən geniş yayılmış vegetativ çoxalma oranjereya və açıq sahədə aparılmışdır. Bitkilərin vegetativ orqanlarının biomorfoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi İ.Q.Serebryakov [4] və fenologiyası İ.N.Beydman [3] metodikasına əsasən öyrənilmişdir.

Nəticələr və onlarin müzakirəsi

Tədqiqat işində ətirli doqquzdon (Lonicera fragrantissima Lindl. & Paxton), qızılı doqquzdon (Lonicera chrysantha Turcz. ex. Ledeb.), gürcü doqquzdonu (Lonicera iberica Bieb.), tatar doqquzdonu (Lonicera tatarica L.), yapon doqquzdonu (Lonicera japonica Thunb.) qələmlərindən istifadə olunmuşdur və Doqquzdon cinsinin vegetativ üsulla çoxaldılması tədqiq edilmişdir. Vegetativ çoxalma çiçəkli bitkilərdə ən geniş yayılan qeyri-cinsi çoxalma üsullarındandır. Bu cinsin dünya florasında 180 növü məlumdur. Azərbaycanda isə 11 növü

197 bitir.Yarpaqları sadə, mürəkkəb və ya üçər yarpaqlardan ibarətdir. Meyvəsi giləmeyvə və ya çəyirdək meyvədir. [2] İlk əvvəl torpaq hazırlanmışdır. Torpağın hazırlanması onun şumlanması, yumşaldılması, səthin hamarlanmasından, əkiləcək qələmlər üçün ləklərin hazırlanması, kənarların tirələrinin hazırlanmasından ibarət olmuşdur. Şumlama zamanı yerin üst qatı 40-50 sm dərinlikdə yumşaldılaraq əkin üçün yararlı hala salınmışdır. Şumlanmış sahə əkinqabağı yenidən 15-20 sm dərinlikdə yumşaldılmışdır. Burada əsas məqsəd becəriləcək əsas bitkilərə mane olan digər bitkiləri (alaq otlarını) məhv etməkdən ibarətdir.Əkiləcək qələmlərin yerləri hazırlandıqdan sonra seçilmiş nümunələrdən alınmış qələmlər torpağa basdırılmışdır. Bu məqsədilə ağac və kolların xüsusiyyətindən aslı olaraq 2-3 illik budaqlardan uzunluğu 15-20 sm, diametri 6-11 mm olan qələmlər kəsilmişdir. Açıq sahədə 1 ləkdə Lonicera L. (Doqquzdon) cinsinə mənsub olanətirli doqquzdon, qızılı doqquzdon, gürcü doqquzdonu, tatar doqquzdonu, yapon doqquzdonu növlərinin hərəsindən 6 ədəd olmaqla, oranjereyada da eyni qayda ilə 1 ləkdə ətirli doqquzdon, qızılı doqquzdon, gürcü doqquzdonu, tatar doqquzdonu, yapon doqquzdonu növlərinin hərəsindən 5 ədəd olmaqla qələmləri əkilmişdir. Açıq səhədə əkilmiş 6 ədəd tatar doqquzdonu qələmindən 5-i, 6 ədəd ətirli doqquzdon qələmindən 5-i, 6 ədəd yapon doqquzdonu qələmindən hamisi, 6 ədəd gürcü doqquzdonu qələmindən 4-ü, 6 ədəd qızılı doqquzdon qələmindən 3-ü cücərti vermişdir. İstixanada isə 5 ədəd tatar doqquzdonu qələmindən hamısı, 5 ədəd ətirli doqquzdon qələmindən 4-ü, 5 ədəd yapon doqquzdonu qələmindən 4-ü, 5 ədəd gürcü doqquzdonu qələminin 4-ü, 5 ədəd qızılı doqquzdon qələmindən 3 cücərti alınmışdır. Açıq sahədə və istixanada əkilmiş Doqquzdon növlərinin qələmlərlə çoxaldılması zamanı müxtəlif faiz nisbətlərinə rast gəlinmişdir. Belə ki, açıq sahədə əkilmiş Lonicera L.növlərinin ən yüksək tutma faizi tatar doqquzdonu (83%), ətirli doqquzdon (83%), yapon doqquzdonu (100%), ən aşağı tutma faizi isə gürcü doqquzdonu (66%) və qızılı doqquzdonda (50%) müşahidə edilmişdir. İstixanada isə Lonicera L. növlərində ən yüksək tutma faizi tatar doqquzdonu (100%), ətirli doqquzdon (80%), yapon doqquzdonu (80%), gürcü doqquzdonu (80%) və ən aşağı tutma faizi isə qızılı doqquzdonda (60%) müşahidə olunmuşdur. (Diaqram 1;2)

Diaqram 1. Açıq sahədə əkilmiş Lonicera L. qələmləri

Diaqram 2. İstixanada əkilmiş Lonicera L. qələmləri 198 Qələmləri əkdikdə torpağın üst hissəsində 1,2 tumurcuq qalmalıdır.Yeni əkilmiş bütün bitkilər dərhal suvarılmışdır ki, torpaqla bitki kökü arasında hava boşluğu qalmasın. Tədqiqat nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, Doqquzdon cinsinin bəzi növlərinin Abşeron şəraitində qələmlə çoxaldılması yüksək tutma faizi verir, yerli şəraitə yaxşı uyğunlaşır və ona görə də üsuldan istifadə olunması məqsədyönlüdür. Bu cinsin növlərinin bioekoloji xüsusiyyətləri öyrənilərək növlərin üzərində elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır. Alınmış nəticələri nəzərə alaraq perspektivli olanlar çoxaldılaraq yaşıllaşdırmada tətbiq edilə və son illərdə Azərbaycanda inkişafda olan yaşıllaşdırmaişlərində istifadə edilə bilər.

Ədəbiyyat

1.Mehrəliyev A.D. Bağbanın konspekti. Bakı: “Vektor” Beynəlxalq Nəşrlər Evi, 2017, 14-34s. 2.Məmmədov T.S. Azərbaycan Dendroflorası, II cild. Bakı:“Səda” nəşr., 2015, 297-310s. 3.Бейдеман И.Н. Изучение фенологии растений/ Полевая геоботаника. М. –Л.: АН СССР, 1960, т. 2, с. 333-366. 4.Серябряков И.Г. Морфология вегетативных органов высших растений. Москва, Изд. «Советская наука», 1952, с. 293.

Сейидли А.С.

ВЕГЕТАТИВНОЕ РАЗМНОЖЕНИЕ НЕКОТОРЫХ ВИДОВ ЖИМОЛОСТИ

В статье приводятся данные вегетативного размножения в условиях Абшерона 5 видов растений рода жимолость (Lonicera L.): душистая жимолость – Lonicera fragrantissima Lindl.& Paxton, золотистая жимолость –L. chrysantha Turcz. ex. Ledeb., грузинская жимолость –L. iberica Bieb., татарская жимолость –L. tatarica L., японская жимолость –L. japonica Thunb. В результате научно – исследовательской работы выявлено, что эти виды хорошо адаптируются в условия Абшерона и целесообразно их широкое использование в озеленении. Ключевые слова: всходы, черенок, почва, озеленение, декоративные растения, интродукция

Seyidli A. S.

VEGETATIVE REPRODUCTION OF SOME LONİCERA SPECIES

In the article was provided information on the reproduction by vegetation method in Absheron conditions 5 genus species of Lonicera L. fragrant, Lonicera fragrantissimaLindl. & Paxton, L.chrysanthaTurcz. Ex. Ledeb., L. ibericaBieb.,L. tatarica L., L. japonica Thunb.. It was revealed as a result of scientific research works that these species were adapted well to Absheron conditions and it is advisable to widespread use in landscape architecture. Keywords: seedlings, cutting, soil, greening, decorative plants, introduction

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 7.X1.2018

199

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 200-202 UOT: 631.525. MAGNOLİA GRANDİFLORA L. NÖVÜNÜN TOXUMLA ÇOXALDILMASI Şıxəliyeva P.S. AMEA Dendrologiya İnstitutu, Bakı, Mərdəkan qəs.S.Yesenin küç.89 [email protected]

Məqalədə Magnolia grandiflora L. (İriçiçək maqnoliya) növünün çoxaldılması, kök sistemi haqqında geniş məlumat verilir. Dekorativ əlamətlərinə görə müxtəlif kompozisiyaların qurulmasında istifadəsi tövsiyyə edilir. Açar sözlər: maqnoliya, toxum,çoxaltma,kök sistemi.

Giriş

Bakı şəhərinin müasir yaşıllaşdırılmasında yeni salınan park və bağlarda həmişəyaşıl və yarpağını tökən , dekorativ bitkilərdən geniş istifadə olunur. Bu dekorativ bitkilər insanların sosial şəraitinin yaxşılaşdırılması ilə yanaşı, bitkilərin çiçəyinin, meyvəsinin,yarpağının və s.xüsusiyyətlərinin dekorativ görünüşləri insanlarda təbiətə olan maraq hisslərini artırır, bununla yanaşı flora biomüxtəlifliyinin artırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yaşıllaşdırmada yerli flora bitkiləri ilə yanaşı dünya florasına mənsub (Asiya, Amerika, Avstraliya, Aralıq dənizyanı ölkələri və s.) ekzotik bitkilərdən də geniş istifadə edilir ki, bu da bitki assortimentinin çoxluğuna, biomüxtəlifliyin zənginliyinə səbəb olur. Belə dekorativ bitkilərdən magnolia fəsiləsinə aid cins və növlər son illəardə yaşıll şdırmanın əsas elementi olub, bağ, park kompozisiyasının əsasını təşkil edir.Bu bitkilər arasında yazın əvvəllərində çiçəkləyən, həmişəyaşıl və ya yarpağını tökən Magnolia L. cinsinə aid dekorativ və ekzotik növlər xüsusi yer tutur. Magnoliya çox dekorativ, subtropik bitkidir, parksalmada və landşaft memarlığında geniş istifadə edilə bilər (Şəkil 1). Bitki həmişəyaşıl sıxyarpaqlı, enli yumurtavarı və ya geniş, piramidal çətirə malik ağacdır. Gövdəsi yoğun düz olmaqla boz və ya açıq qonur rəngli, 1-2 sm qalınlığında qabıqla örtülmüşdür. Zoğ və tumurcuqları narıncı rəngli sıx tükcüklərlə əhatə olunmuşdur. Yarpaqları tərs yumurtavari və ya ensiz ellips formalıdır, uzunluğu 12-25 sm, eni isə 4-5 sm-dir.Tamkənarlı, parlaq yarpaqları, aşağı tərəfdən tünd narıncı, tükcüklü, bvəzən isə çılpaq olur. Saplağı 2,55-5 sm uzunluğundadır. Çiçəkləmə may ayının axırından başlayaraq sentyabra qədər davam edir.Nadir hallarda oktyabr və noyabr aylarında ikinci çiçəkləmə müşahidə edilir. Çiçəkləri tək-tək olmaqla birillik zoğlarının ucunda yerləşir. Çiçəkləri çoxlu tozcuqlar və dişiciklər olur. Ağ süd rəngində, kəskin qoxuya malik çiçəkləri olduqca böyükdür,diametri 17-22 sm, ləçəklərinin uzunluğu 13 sm, diametri isə 11 sm-dir [1,2] .

Şəkil.1. Magnolia grandiflora L.

Material və metodika Tədqiqat işi Dendrologiya institutunun ağac və kol bitkilərinin introduksiyası laboratoriyasının təcrübə sahəsində aparılmışdır. Magnolia grandiflora L. bitkisinin toxumları Suxumi, Türkiyə Ağdəniz Universitetinin Botanika bağından gətirilmiş və yerli şəraitdən 200 toplanılmışdır. Stratifikasiya olunmuş toxumlar sahələrə əkilmişdir. Magnolia grandiflora L. növünün əsas ontogenez mərhələlərinin keçmə xüsusiyyətləri, səpindən cücərtilərin əmələ gəlməsinədək olan dövr və cücərtilərinin xarici görünüşü haqda məlumatlar İ.T.Vasilçenko tərəfindən aparılmış tədqiqatlara uyğun təhlil edilmişdir [3]. Kök sisteminin morfologiyası və inkişafı 1 illik bitkidə öyrənilmişdir. Bunun üçün “köklərin tam çıxarılaraq yuyulması” metodikasından istifadə edilərək, 1 illik toxmacalarda kök sisteminin morfologiyasının öyrənilməsi üçün vegetasiyanın sonunda bəzi növlərin kökləri qazılmış, onların uzunluğu, kök boğazının diametri, inkişafı, forma və quruluşu müəyyənləşdirilmişdir [4] . Nəticələr və onların müzakirələri Magnolia bitkisi toxum və vegetativ yolla çoxaldılır. Toxum vasitəsilə çoxaldılan zaman maqnoliya bitkisinin toxumları yaz və payız aylarında səpilmişdir. Alınan nəticələrdən məlum olmuşdur ki, yazda əkiləcək toxumlar mütləq stratifikasiya olunmalıdır ki, yüksək məhsuldarlıq əldə olunsun. Bir çox tədqiqatçılar məsləhət görür ki ,əkindən əvvəl sarkotestanı təmizləmək lazımdır. Səpindən qabaq toxumların sarkotestanı n təmizləməsi cücərmə dövrünün qısaltmasına baxmayaraq kök sisteminin inkişafına səbəb olur. Yaz mövsümündə əkiləcək toxumlar təmiz suda bir neçə dəfə yaxalanmışdır. Sonra toxumların nəm mühitdə saxlanılmaqla nəm sfaqnumda (4 hissə sfaqnum,1 hissə toxum) polietilen paketdə məişət soyuducusunun orta rəfində yaz səpini üçün saxlanılmışdır) 0-30 C temperaturda nəm substratda yonqar, qum, peyin doldurlmuş xüsusi qabda yaz səpininə qədər saxlanılmışdır.

Ilk cücərti 3 aylıq bitki 6 aylıq bitki

9 ayliq bitki 1illik bitki Şəkil 2. Bir illik İriçiçək maqnoliya (Magnolia grandiflora L.) növünün kök sistemi Magnoliyakimilər ikiləpəli bitkilərə aid olub, mil kök sisteminə malik olur. Bitkinin kökü torpaq səthinə yayılır. Kökün öyrənilməsi toxmacarların çıxardılıb, kökünün yuyulması üsulu ilə öyrənilmişdir. İlkin cücərtidə əsas kökün uzunluğu 5sm olub artıq yan köklər formalaşmağa

201 başlamışdır. Üç aylıq bitkidə kökün uzunluğu 10 sm, 6aylıq bitkidə 14 sm, 9 aylıq bitkidə 19 sm, 1 illik bitkidə isə 26 sm əsas kök müşahidə edilmişdir (Cədvəl 1.). Kök boğazı 1 ayliq 0,2 sm, 3 ayliqda 0,3 sm, 6 ayliqda 0,4 sm, 9 aylıqda isə 0,6 sm olmuşdur. Cədvəl.1. Bir illik İriçiçək maqnoliya (Magnolia grandiflora L.) növünün kök sistemi Növ Ilkin 3 aylıq bitki 6 aylıq bitki 9 aylıq bitki 1 illik cücərti bitki Magnolia grandiflora L. 5 sm 10 sm 14 sm 19 sm 26 sm Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi bitkinin kökü torpağın səthinə yayılaraq inkişaf edir. Ona görə də bitkinin köçürülməsi və qulluğu zamanı diqqətli olmaq lazımdır ki, kök sistemi zədələnməsin. Yazda regenerasiya qabiliyyəti güclü getdiyinə görə köçürülmənin yazda aparılması məqsədyönlüdür. Maqnoliyalar münbit və nəm torpağa tələbkardır boş torpaqda yaxsı böyüyür ph 5,5-7,0 , kifayət qədər nəmli olmalıdır. Əkmə quyusu adətən əvvəlcədən hazırlanır (yaz əkini ücün payızda) ve kök topasından 2 dəfə artıq ölçüdə olmuşdur. Yaşlı bitkilərin köçürülməsi zamanı dibinə 15 sm drenaj ,10sm qat qum,təbii gubrə 15 sm, 1 qat qum 15 sm tökülmüşdür. Köklər hamaralanıb ve torpaqla örtülmüşdür. Torpağı bərkitdikdən sonra yoxlamaq lazımdır ki, kök boynu torpaqla bərabər olsun. Ədəbiyyat 1. Qurbanov E.M.. Ali bitkilərin sistematikası. Bakı-2009, 151 s. 2. Məmmədov T.S..Abşeronun ağac və kolları.”Elm və təhsil” Bakı-2010. 467 s. 3. Васильченко И.Т. Всходы деревьев и кустарников. Определитель.- М.- Л.: АН СССР, 1960, 301 с. 4. Колесников В.А. Методы изучения корневых системы древесных растений. М.: Лесная промыш., 1971, 152 с.

Шыхалиева П. С.

СЕМЕННОЕ РАЗМНОЖЕНИЕ ВИДА MAGNOLIA GRANDIFLORA L

В статье описывается структура и длина корневой системы однолетнего растения. Корневая система растения выращивается путем распространения на поверхность земли.Корень корневой магнолии в ежемесячной ткани основного корня имеет длину 5 см и начинает формировать боковые корни. В трехмесячном растении длина корня составляет 10 см, 14 см у 6-месячных растений, 19 см у 9-месячных растений и 26 см на однолетнем растении. Ключевые слова:магнолия, семена, размножение,корневая система

Shikhaliyeva P. S.

PROPOGATION OF THE MAGNOLİA SPECIES BY SEED

In the article are describes the structure and length root system of annual plant's. The root system of the plant iscultivation bypropagationto the surface of the land. The root of magnolia in the one-month basic seedling has a root length is 5 sm then begins to form laterals roots.In the three-month plant, the root length is 10 sm,14 cm in 6-month-old plants, 19 cm in 9-month- plants and 26 sm on an annual plant. Keywords: magnolia, seed, propagate, root system Redaksiyaya daxil olma tarixi: 8.X1.2018 202 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh.203-206 UOT: 635.9 ABŞERON ŞƏRAİTİNDƏ ADİ LAVANDANIN (LAVANDULA OFFİCINALIS CHAIX.) BİOMORFOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ, İNTRODUKSİYASI VƏ LANDŞAFT MEMARLIĞINDA TƏTBİQİ Mustafayeva Z.T. AMEA Dendrologiya İnstitutu, AZ0144, Bakı, Mərdəkan qəs.S.Yesenin küç.89 [email protected]

Məqalədə adi lavandanın (Lavandula officinalis Chaix.) introduksiya, biomorfoloji xüsusiyyətləri, becərilmə tarixi, fenoloji inkişaf fazalarının öyrənilməsi və yay-payız fəslində mütəmadi çıçəkləməsinə görə, həmişəyaşıl kol bitkisi kimi park və bağların yaşıllaşdırılmasında geniş istifadəsi haqqında məlumat verilmişdir. Açar sözlər: lavanda, efir yağı, introduksiya, landşaft, ətriyyat

Giriş Rusiyada XVIII əsrin I yarısında lavanda becərilməyə başlamışdır. Ilk dəfə olaraq 1752-ci ildə Həştərxanda lavanda yağı almaq üçün lavandanı becərməyə başlamışdılar. Lavandanın Rusiyanın başqa şəhərlərində becərilməsinin müsbət cəhətlərini nəzərə alıb 1812-ci ildə Nikitin Dövlət Botanika Bağında lavandanı becərməyə başladılar [3] . Adi lavanda (Lavandula officinalis Chaix) lavanda cinsinə, Dodaqçiçəklilər fəsiləsinə (Labiatae) daxildir. Lavanda (Lavandula) cinsinin 30-a qədər növü məlumdur. Lavanda yabanı halda Aralıq dənizi sahili ölkələyrindılmə ya ışdır. Bunların içərisində qiymətli efir yağlı bitki kimi daha məhşur olanı Adi lavandadır (Lavandula officinalis Chaix). Bu növ yabanı halda Portuqaliya, İspaniya, Cənubi Fransa, İtaliya, Siciliya, Əlcəzair, Türkiyə, Şimali Amerika, Yunanıstan, Hindistanın dağlıq rayonlarında təsadüf edilir [3] . Adi lavanda (Lavandula officinalis Chaix) çoxillik yarımkol bitkidir. Kökləri kollaşmışdır (oduncaqlaşmış, budaqlanmış), sıx saçaqlı, torpaqda 4 m-dən çox dərinə gedir. Torpaqüstü hissənin hündürlüyü 60-80 sm-dən çoxdur, sferik formada çətir əmələ gətirən çoxsaylı budaqlardan təşkil olunmuşdur. Bitkinin aşağı hissəsindəki budaqları otşəkillidir. Bitkinin çoxillik (köhnə) budaqları çılpaq, üzərindəki qonur qabıq lövhə şəklində qopuq, cavan budaqların üzəri boz tükcüklə örtülmüşdür. Yarpaqlar üzbəüz, oturaq, xətşəkilli və ya lansetşəkilli, kənarları tamdır, xaricə doğru əyilmiş, boz tükcüklərlə örtülmüşdür. Yan budaqlanma kök boğazından başlayır. Aşağı budaqları yerə sərilir [1]. Şək.1 Lavandula officinalis Chaix. Hər il yazda budaqların təpəsindən çoxlu çiçək zoğları inkişaf edir. Bir kolda 300-1000-ə qədər çiçək zoğları ola bilər. Çiçəkləri çarpaz tozlanır. Çiçəkləri ikicinsli, budaqların ucunda sünbül çiçək qrupunda yığılmışdır. Kasacığı boruşəkilli, şişman, beşdişlidir. Çiçək tacı-mavi, açıq göy, bəzən ağdır. Erkəkciyi dörd, dişiciyi bir, yumurtalığı üst, dördyuvalıdır. Meyvəsi quru, 4 ədəd kiçik, uzunsov, oval, hamar, parlaq, tünd fındıqcıqlardan ibarətdir. 1 q toxumda 1000-ə qədər toxum olur. Becərildiyi yerdən asılı olaraq iyundan avqusta qədər çiçəkləyir. Efir yağı çiçəkdə yığılır. Lavanda (Lavandula officinalis Chaix.) qədim aromatik bitkilərdən olub, efir yağının, həmçinin quru halda çiçəklərinin istifadəsi üçün becərilir. Lavandadan alınan efir yağı bakterisid xassəyə malikdir, ətriyyat, kosmetika s ənayesində geniş istifadə olunur [2]. Lavandula officinalis Chaix. 203 yağı odekalon, ətirli gigiyenik suların, pastaların, ekstraktların, müxtəlif sort sabunların, kosmetik vasitələrin hazırlanmasında istifadə olunur. Ispaniyada lavanda yağı saxsı istehsalında, lak və boya zavodlarında, baytarlıqda istifadə olunur. Lavandula officinalis Chaix. efir yağından başqa məişətdə onun qurudulmuş çiçəklərindən döşəkağıların ətirlənməsi, yun paltarların güvədən qorunması üçün istifadə olunur. Lavandula officinalis Chaix. çiçəkləri və yağı ndan təbiətdə müxtəlif xəstəliklərin müalicəsi üçün istifadə olunur. Lavandula officinalis Chaix. həmçinin yaxşı balverən bitkidir. Arılar 1 ha lavanda plantasiyasından 1-1,5 sentnerə qədər yüksək aromatik və müalicəvi xassələrə malik yüksək keyfiyyətli bal toplayır.

Material və metodika

Lavandula officinalis Chaix. toxum və qələmləri ” Abşeron Subtropik Bitkiçilik Tərcübə Stansiyası”dan gətirilərək, tədqiqat işi kimi Dendrologiya Institutunun təcrübə sahəsində aparılmışdır. Lavandula officinalis Chaix. işıqsevən bitkidir. Baxmayaraq ki, lavanda həmişəyaşıl bitkidir, lakin bitkinin həyatında qısa, nisbi dinclik dövrləri olur ki, bu zaman köhnə yarpaqlarını tökür. Lavandula officinalis Chaix. bitkisi də başqa bitkilər kimi azot, fosfor, kalium gübrələrinə qarşı tələbkardır. Gübrə vasitəsilə torpağın məhsuldarlığını artırmaq imkanı əldə edilir və həmçinin bitkilərin normal inkişafı üçün münasib mühit yaradan faydalı torpaq mikro-orqanizmlərinin fəaliyyəti təmin edilir [3]. Adi lavandanın (Lavandula officinalis Chaix.) inkişafı üzərində müxtəlif fenoloji müşahidələr aparılmış və bu müşahidələrin nəticələri aşagıdakı cədvəl 1 də öz əksini tapmışdır [5].

Cədvəl 1 Adi lavandanın (Lavandula officinalis Сhaix.) fenoloji inkişaf fazaları

Toxumun Vegetasiya müddətində Bitkinin yetişməsi bitkinin inkişaf fazaları Vegetasiy Qönçələmə Çiçəkləmə adı a müddəti başlanğıc son ilkin kütləvi bitkinin çətirin boy atması dia-metri

Adi lavanda (Lavandula officinalis 210 gün 23.02 23. 03 5.04 15.04 14.08 110 sm 57-59 sm Сhaix)

Lavandula officinalis Chaix .efir yağının çox böyük əhəmiyyəti vardır. Lavandula officinalis Chaix. efir yağı böyük bakterisid əhəmiyyətə malikdir. Lavandula officinalis Chaix. yağı ətriyyat və kosmetika sənayesində geniş istifadə olunur. Lavandula officinalis Chaix. güclü, saçaqlı, kök sisteminə malikdir və eroziya ilə mübarizədə yaxşı vasitədir. Lavandula officinalis Chaix . iqtisadi cəhətdən də çox səmərəli bitkidir. Belə ki, lavandanın becərilməsi üçün az xərc çəkilir və böyük gəlir əldə edilir. Başqa çoxillik bitkilərlə müqayisədə lavanda plantasiyalarının salınması üçün az vəsait sərf olunur. Ən əsası odur ki, bu bitki torpağa da az tələbkardır, hətta Abşeronun qumlu, çınqıllı torpaqlarında yüksək məhsul verir. Lavandula officinalis Chaix. normal yetişdiyi şəraitdə eyni əkin sahəsini 20-25 ilə qədər istifadə etmək olar. Hər il budaqların təpə hissəsində çoxlu çiçək zoğları inkişaf edir. Bir kolda orta hesabla 300- 1000-ə qədər çiçək zoğları inkişaf edə bilər. Çiçəklər ikicinslidir, budaqların ucunda sünbül çiçək

204 qrupunda yığılmışdır. Çiçəklər çarpaz tozlanır. Meyvə 4 ədəd balaca uzunsov-oval, hamar tünd fındıqcıqlardan ibarətdir. 1000 ədəd toxumun kütləsi 1 qramdır. Yeni efir yağlı bitki kimi adi lavanda (Lavandula officinalis Chaix.) çiçəkləri il boyu kolun üzərin uzun müddət qalır.

Nəticələr və onların müzakirəsi Adi lavandanın (Lavandula officinalis Chaix.) introduksiyası məqsədilə aparılan təqdiqat işləri Abşeron Subtropik Bitkiçilik Tərcübə Stansiyası və AMEA Mərdəkan Dendrarisinin təcrübə sahəsində həyata keçirilmişdir. Aaparılan təcrübələrin nəticəsində məlum olmuşdur ki, saçaqlı kök sisteminə malik lavanda bitkisi torpaq eroziyası ilə mübarizədə çox yaxşı vasitədir. Lavandula officinalis Chaix. iqtisadi cəhətdən çox sərfəlidir, belə ki, onun becərilməsi üçün az maliyyə vəsaiti sərf etməklə çox böyük gəlir əldə etmək olar. Yay-payız fəslində mütəmadi çıçəkləməsinə görə, həmişəyaşıl kol bitkisi kimi park və bağların yaşıllaşdırılmasında geniş istifadə olunur. Lavandula officinalis Chaix. inkişaf dinamikası sübut edir ki, lavanda torpağa qarşı tələbkar deyil, qabaqcıl aqrotexnikaya riayət etməklə hətta çınqıllı torpaqlarda da yüksək məhsul verə bilər. Abşeron şəraitində üzvi gübrələr verməklə lavandanın əkini üçün istifadə edilən torpağı 20-25 il ərzində istifadə etmək olar. Ədəbiyyat məlumatlarına əsasən dünyanın bir çox ölkələrində lavanda plantasiyasından 4-5- ci il hektardan 50-60 sentnerə yaxın məhsul götürülür. Lavandula officinalis Chaix. yağı linalil- asetat (78%), linalol, hermanioldan ibarətdir. Təzə tər lavanda çiçəklərində 0,7-1,4%-ə qədər efir yağı olur. Lavandula officinalis Chaix. bəzi yeni sortlarında 2%-ə qədər efir yağı olur, yeni 100 kq təzə dərilmiş çiçə kdən 2 kq-a qədər efir yağı almaq olar [4]. Qiymətli aromatik bitki kimi tanınan adi lavanda (Lavandula officinalis Chaix) çox qədim zamanlardan insanlar tərəfindən məişətdə, tibbdə müxtəlif məqsədlərlə istifadə edilmişdir. Lavandula officinalis Chaix. bitkisi həm çiçəkləri, həm otu, həm də toxumları olduqca faydalıdır. Bəzi bitkilərin istər iyi, istərsə dadı bəzən acı və xoşagəlməz olsa da lavanda həm ətrinə görə və həm də dadına görə fərqli bir bitkidir. Lavandula officinalis Chaix. çox efirli bitki olduğundan şəhər bağlarında əkilməsi çox məqsədəuyğundur, çünki lavanda bitkisi havada müxtəlif virusları məhv edir və kütləvi yayılmasının qarşısını alır, qoxusuyla insana dinclik və rahatlıq verən lavanda bitkisinin çay və yağı olduqca faydalıdır. Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, lavanda yaşıllaşdırmada, landşaft memarlığında istifadə etmək üçün çox perspektivli bitkidir.

Ədəbiyyat 1. Məmmədov T.S. “Azərbaycan Dendroflorası”. III cild, ” Elm “, Bakı, 2010,.201 səh. 2. Бейдеман И.Н. Изучение фенологии растений / Полевая геоботаника. М.-Л.:АН СССР, 1960, т. 2, с. 333-366. 3. Буюкли М. Лаванда и ее культура в СССР. Кишинев, 1969, 10 cтр. 4. Васильченко И.Т. Определитель всходов сорных растений. Ленинград, Издательства «Колос», 1979,с.181-182. 5. Ксендз А.Т. Лаванда настоящая. В кН.: «Эфироносы Крыма».Симферополь, 1965, 27 cтр.

205

Мустафаева З.Т.

БИОМОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ, ИНТРОДУКЦИЯ И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ В ЛАНДШАФТНОЙ АРХИТЕКТУРЕ ЛАВАНДЫ ОБЫКНОВЕННОЙ (LAVANDULA OFFICINALIS CHAIX.) В УСЛОВИЯХ АБШЕРОНА. В статье дана информация изучения биоморфологических особенностей, интродукции, истории культивирования, развития фенологических фаз Lavandula officinalis Chaix. и использования её в ландшафтной архитектуре, как вечнозеленый кустарник. Ключевые слова: Lavanda ofisinalis, эфирное масло, интродукция, ландшафт, ароматизация

Mustafayeva Z.T. BIOMORPHOLOGICAL FEATURE, INTRODUCTION AND USE IN LANDSCAPE ARCHITECTURE OF LAVANDULA OFFICINALIS CHAIX. IN APSHERON CONDITION

The article provides information on the study of biomorphological features, introduction, history of cultivation, development of the phenological phases of Lavandula officinalis Chaix. and use to regular flowering in landscape architecture as an evergreen shrub Keywords: Lavanda ofisinalis, ether-oil, introduction, landscape, perfumery

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 15.X1.2018

206 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 207-212 UOT: 631.525

MANGİFERA İNDİCA L. NÖVÜNÜN BƏZİ FORMALARININ ABŞERONDA İNTRODUKSİYASI VƏ BİOEKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Hüseynova A.İ. AMEA Dendrologiya İnstitutu, Bakı, Mərdəkan qəs. S.Yesenin küç., 89 [email protected]

Məqalədə Anacardiaceae Lindl. - Sumağkimilər fəsiləsinə, Mangifera L. cinsinin Mangifera indica növünəaid Southernblush,Valencia pride və Edwardformalarının istixanaşəraitdə coxaldılması, böyümə və inkişafı, illik boy artımıöyrənilmişdir. Ontogenezin bütün mərhələlərində baş verən dəyişkənliklərin, bitkilərin introduksiya şəraitində böyümə və inkişaf xüsusiyyətlərinin tədqiqi, həmçinin qapalı şəraitdə çiçəkləmə və meyvəvermə kimi reproduksiya xüsusiyyətlərinə dair tədqiqatların aparılmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Açar sözlər: introduksiya, coxaldılma, dinamiki inkişaf, fenologiya, morfologiya.

Giriş

Azərbaycan Respublikasında bioloji müxtəlifliyin qorunmasına və davamlı istifadəsinə dair 2017-2020-ci illər üçün “Milli Strategiya”nın həyata keçirilməsi üzrə Fəaliyyət Planına uyğun olaraq biomüxtəlifliyin qorunması, yazıl ərazilərin bərpası, mövcud resursların səmərəli mühafizəsi və istifadəsi, ağac-kol bitkilərinin növ müxtəlifliyinin artırılması, qlobal iqlim dəyişikliyi fonunda ətraf mühitin əlverişsiz amillərinə qarşı davamlı olan bitki sortlarının istifadəsinin genişləndirilməsi istiqamətində zəruri tədbirlər davam etdirilir.Son dövrlər təkcə yeni növ dekorativ bitkilər deyil, qida əhəmiyyətli kənd təsərrüfatı bitkilərinin də introduksiyası və iqlimləşdirilməsi, təsərrüfat əhəmiyyətliliyinin öyrənilməsi uzrə geniş tədqiqatlar aparılır. Qida əhəmiyyətli bitkilər içərisində Dendrologiya İnstitutunun Fond istixanasına 25.XI- 2017-ci ildə Cakartadan gətirilmiş Mangifera indica L. növünün 3 forması: Southern blush,Valencia pride və Edward xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Material və metodika

Tədqiqat Mangifera indica L. növünün Southern blush, Valencia pride və Edward formalarının yaşlı nüsxələri üzərində aparılmışdır.Tədqiqatın əsas məqsədi qeyd olunan bitkilərin in situ şəraitində böyümə dinamikası, illik boy artımı, fenoloji inkişaf mərhələləri və uyqunlaşma imkanlarının araşdırılmasıdır. Bitkilərin vegetativ çoxaldılması Xromova T.V. [6], fenoloji müşahidələr Beydeman İ.N. [2], vegetativ orqanların morfoloji xüsusiyyətləri Serebryakov İ.Q.[5], əsas zoğların böyümə dinamikası Molçanov A.A. və Smirnov B.N. [4], bitkinin çiçəkləyib meyvə verməsi Kapper V.Q. [3] metoduna əsaslanaraq öyrənilmişdir. Bitkilərin təsnifatı APG III-IV (Çiçəkli Bitkilərin Müasir Taksonomik Sistemi) sisteminə əsasən verilmişdir. Tədqiqat AMEA Dendrologiya İnstitunun istixanalarında aparılmışdır.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Sumağkimilər (Anacardiaceae) fəsiləsinin Manqo (Mangifera L.) cinsinin 69 növü məlumdur ki, bunların içərisində ən geniş yayılan Mangifera indica L. (Hind manqosu), M.foetida Lour. (İyli manqo), M.odarata Griff. (Ətirli manqo) növləridir. Hind manqosu və ya adi manqo (Mangifera indica L., 1753) “manqo” adlanan meyvəsi ilə tropik ölkələrdə geniş yayılan qiymətli kənd təsərrüfatı bitkisidir. 207 Təbii şəraitdə Hindistanın Assam ştatında, Myanma və Cakarta dövlətinin sərhədyanı ərazilərində olan tropik meşələrdə yayılmışdı. Hazırda isə bir çox ölkələrdə Meksika, Florida ştatında, Cənubi və Mərkəzi Amerika ölkələrində, Afrikanın tropik qurşaqlarında, bir çox Asiya ölkələrində Tayland, Filippin, eləcə də Avstraliyada yetişdirilir. Hindistan və Pakistanın milli simvoludur. Mango ağacı 35-40 metr hündürlüyündə, sıx çətirli, 40 sm uzunluğunda və 10 sm enində iri yarpaqlara malik həmişəyaşıl ağacdır.Manqonun kökləri torpağın 6 metr dərinliyinə çata bilir və yan kökləri ətrafa yayilir.Cavan yarpaqlar qırmızımtıl, tam formalaşmış yarpaqları isə tünd yaşıldır. Xırda sarı çiçəkləri uzun süpürgə çiçək qrupuna toplanmışdır. Bir çiçək salxımında minlərlə çiçək olur. Manqo ağaçları 5-6 yaşından etibarən meyvə vermeyə başlayır, tropik ölkələrdə ilboyu, subtropik ölkələrdə isə cinslərinin özəlliklərinə görə, ilin bar verən aylarında yalnız bir dəfə meyvə verirlər. Sarı rəngli meyvəsi çəyirdəkli olub üzəri lifli qabıq ilə örtülmüşdur, şirindən turşa qədər dada malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, yetişməmiş meyvələrinin qabığında toksiki maddələr, uçucu efir yağları toplanır. Meyvələrinövündən asılı olaraqiyun-avqust və ya dekabr aylarında yetişir. 300 il meyvə verən formaları vardır. Meyvələrinin uzunluğu 8-24 sm, diametri 5-10 sm olmaqla bir ədədinin kütləsi 250-118- 400 qr, bəzi hallarda 2-3 kq olur. Forması yumru, yumurtavari və uzunsovdur. Çəyirdəyi ikiləpəli, böyük, oval, yastı,tüklü və bərkdir.Meyvəsi və meyvəsindən əldə edilən “mango yağı” olduqça qiymətlidir və bütün dünyaya ixrac olunur. Minerallarla zəngin olan torpaqlara daha çox üstünlük verir. Torpağın daim rütubətli olması zəruridir.Birbaşa günəş süaları düşən ərazilərdə və ya yarımkölgəsahələrdə daha yaxşı böyüyür.Ağac il ərzində bir neçə dəfə böyümə dövrü keçirir. Manqo ağacının böyüməsi üçün normal budanma zəruridir. Xatırladaq ki, həddən artıq budama da gələn il üçün məhsulun azalmasına səbəb ola bilər.Hind manqosu toxum və qələmlə çoxalır[6], cücərtiləri qapalı şəraitdə becərmək tövsiyə olunur. Ətliyi sarı və açıq narıncı rəngdə, şirəli, turşa-şirin və sortundan asılı olaraq az və ya çox lifli olur. Dad və ətri o qədər yaxşıdır ki, ona "Bütün meyvələrin şahı" adı verilmişdir. Manqoda həddən artıq çoxlu miqdarda dəmir olduğundan, anemiyanın müalicə vasitələrindən biridir. Əzələ qıc olmasından, stress və ürəklə bağlı problemlərdən əziyyət çəkən insanlar manqo şirəsindəki kalium və maqniumun yüksək tərkibindən faydalana bilərlər. Manqo şirəsi dəriyə və saçlara nəmləndirici, qidalandırıcı, reqenrasiya və mühafizəedici təsir göstərir. Mangifera indica L.f. Southern blush – Cənub ənliyinin (Laurence H. Zill) vətəni Hindistanın şərq bölgələri, Birma, ABŞ, Yamayka, Floridadır. 'Southern Blush' bitkisi ilk dəfə Hindistanda Laurence Zill mülkündə Mangifera eldona ağacının altında Mangifera indicatoxumdan cücərərək inkişaf etmişdir. Eldon manqo ağacıSouthern blushformasının əcdadı sayılır.Zillin mülkündə cənub tərəfində əkilmiş bu bitki inkişaf edərək böyümüş və meyvə vermişdir. Günəş şüalarına məruz qaldığı üçün meyvələrinin yanağı parlaq-qırmızı olmuşdur. Meyvə oval-dairəvi formada yaşıl-sarı, yaşılımtıl-sarı, qırmızı ləkəli rəng çalarlarına malik olmaqla, üzəri "ənlikli” görünür. Nəticədə forma öz adını buradan almışdır ”Cənub ənliyi”. Dendrologiya İnstitutunun fond istixanasında Cakartadan gətirilən, 2017-ci ildən becərilən Mangifera indica L. f.Southern blush 4-5 m hündürlüyündə həmişəyaşıl ağacdır. Gövdəsi dərili, hamar olmayan açıq qəhvəyi rəngdədir.İllik boy artımı 25-30 sm-dir [3]. Əsas budaqlarının uzunluğu120-135 sm-ə çatır. Münbit torpaqlarda ağacın kökləri 6 m dərinliyə qədər uzanır və yan kökləri daha çox ətrafa yayılır. Yarpaqları dərili, tam kənarlı, səthi dalğavari, açıq-yaşıl, parlaq, arxadan solğun olub uzunluğu 25 sm, eni 6-7 sm-dir, saplağın uzunluğu 4 sm-ə çatır. Cavan yapraqlar sarımtıl-yaşıl və ya qırmızıdır. Çiçəkləri 5 üzvlü olub piramidal formada süpürgə çiçək qrupuna yığılmışdır, diametri 0,4-0,5 mm, ağ və ya sarımtıl rəngdədir. Çiçək oxu qırmızımtıl,uzunluğu 40 sm-dir [5]. Bitki birevlidir. Süpürgə çiçək qrupunda yüzdən cox çiçək vardır, lakin əksəriyyəti erkək çiçəklərdir. Çiçəkləmə erkən yazda müşahidə edilir və 40-45gün davam edir.Bu uzunömürlü ağacın çiçəkləri nektarla və tozcuqlarla qidalanan yarasalar, böcəklər, vəhşi arılar, kəpənəklər tətəfindən tozlanır. Az hallarda öz-özünə tozlanma da baş verir. Qapalı şəraitdə manqonu əllə tozlandırmaq lazımdır. Çiçəklənmədən 4-5 ay sonra meyvə yetişir. Meyvələrinin ölçüsü 6-25 sm, çəkisi 1 kq-a qədərdir, ətli-sulu, hamar, mumlu,çəyirdəkli, ərik- yemişə oxşar xoşagələn dadı olub lifli və ətirlidir. Çəyirdəyi böyük olub 6-7,5 sm uzunluğunda, 208

3,5sm enində yivlidir.Dendroligiya İnstitunun istixanasında Southern blush (Cənub ənliyi ) formasının çiçəkləməsimart ayının III ongünlüyünə və aprel ayinin I ongünlüyünə təsadüf edilir [2]. Yeni yarpaq tumurcuqlarının açılması da həmin vaxta təsadüf edilir (şək.1).

Şəkil.1. Magnifera indica L. ”Southern blush” bitkisi çiçəklənmə mərhələsində

Magnifera indica L.f. Valencia pride (valensiyanın fəxri)-vətəni Cənub-Şərqi Asiya və Hindistandır. Mədəni halda 1941-ci ildən becərilir. Hündürlüyü 3-25 m, kök boğazının diametri10 sm-dir. Ağacın gövdəsi boz-qonur rəngdədir. Yarpaqları lantsetvari, üstdən tünd-yaşıl,arxası açıq- yaşıl, saplaqlı,tam kənarlı, forması dalğavari olub, uzunluğu 10-20 sm,eni 5-7sm,saplağın uzunluğu 3sm-dir.Yarpaq ayasının ucu küt,bünövrəsi enli pazşəkilidir.Çiçəkləri süpürgəvari, piramidal formalı salxımda toplanmışdı, uzunluğu 30-36sm, çətirinin diametri 15sm-dir [5].Çiçəkləmə fazası aprel ayının I ongünlüyündən başlayaraq,may ayının II ongünlüyünə qədər davam edir[2].Meyvələr 4 ay ərzində yetişir,açıq-yaşıl, bəzən də narıncı rəngli meyvələrininçəkisi 600-700 q olur, cox ləzzətli, sulu,ətirlidir, forması,rəngi və dadı ilə fərqlənir, vitaminlərlə də zəngindir. 100 qr-da 70 ккаl, 0.5 q zülal, 0.25 qr yağ vardır. f.Valencia pride bitkisinin illik boy artimi 25-30sm olur [4]. Bitkinin toxumunu cücərtmək üçün,əvvəlcə çəyirdəyi stratifikasiya olunmalıdır. Su ilə doldurulmuş şüşə qaba çəyirdək salınır və havalı şəraitdə saxlanılır,suyu 2 həftə boyunca hər gün dəyişdirilir. Çəyirdək şişməyə başlayanda 10 sm dərinliyində çürüntülərlə zəngin olan qumlu, gübrəli, torpağa (1:1:0,5) basdırılır. Dibçək işıqlı yerə qoyularaq tez-tez suvarılmalıdır. Yağış suyu ilə suvarmaq daha yaxşıdır, qapalı şəraitdə temperatur 22-25°C, rütübət 65-80% olmalıdır. 3-4 həftədən sonra çüçərtilər görünməyə başlayır. Çüçətrilər böyüdükcə böyük qablara köçürülür. Yayda bitkini gün şüalarından qorumaq lazımdır. 4- 5 yaşlı bitkinibol və durğun su ilə gündə bir dəfə suvarmaq, 17 gündən bir mineral gübrələrlə qidalandırmaq lazımdır. Bu dövrdə bitkini günəşli yerdə qoyduqda daha yaxşı inkişaf edir.Valecia pride qələmlərlə də çoxalır.Qələmləri hazırlarkən aşağı kəsik maili, üst kəsik isə tumurcuqdan 1- 1,5sm yuxarı kəsilməlidir, uzunluğu 10-15 sm olmalıdır [6]. Kəsilmiş qələmlər 1 gün “kornevin” məhlulunda saxladıqdan sonra torpağa əkilır. Abşeronda Valencia pride çiçəkləmə mərhələsinə aprel ayının III ongünlüyündə daxil olur, çiçək oxu tünd qırmızıdır. Meyvənin əmələ gəlməsi 12.V. müşahidə edilir.Bu formada meyvə digər formalara nisbətən daha kiçik, məhsuldarlığı isə daha yüksəkdir,bir saplağda 10-15 meyvə olur. Magnifera indica L. Edward f ormasının vətəni Cənubi Floridadır. Bu forma sürətlə böyüməsinə görə digərlərindən fərqlənir.İllik boy artımı 40-50 sm-ə qədərdir. Yarpaqları lentşəkilli, açiq yaşıl, tam kənarlı, damarlanması növbəli, yarpaq ayasının ucu sivri, bünövrəsi ensiz pazşəkilli, saplaqlıdır. Uzunluğu 40 sm, eni 15sm, saplağı 6 sm-dir. Edvard formasında çiçəkləmə diğərlərinənisbətən gec müşahidə edilir. Bunu bitkinin fərdi bioloji xüsusiyyətləri ilə əlaqələndırmək olar. Bitkidə yeni yarpaqların açılması, boy artımı, çiçəklənmə prosesi eyni zamanda müşahidə edilir. Çiçəkləmə aprel ayının II ongünluyüdən başlayaraq may ayının II ongünlüyünə qədər davam edir.Çiçək oxunun uzunluğu 28 sm, diametri 13 sm-dir [5]. Meyvəsi olduqca möhkəmdir, lakin lifi yoxdur, şirinliyi,uzun müddət xarab olmamağı və yüksək

209 məhsuldarlığı ilə seçilir. Meyvə yetişmə dövrü may ayınınIIongünlüyündən başlayaraq iyulun III ongünlüyünə qədər davam edir [2].

Şək.2. Valencia pride çiçəkləmə vəmeyvəvermə mərhələsində.

Edward əsasən toxumdan və calaq vasitəsilə çoxaldılır. Toxumlar qapalı şəraitdə əvvəlcə dibçəklərdə cücərdilir. Toxumlardan əldə edilən cücərtilər 2-3 yaşınagəldikdə və ya gövdələrinin diametri 2,5 sm olduğu zaman göz calağı olunur. Ağaçların qabıqları qalın olduğu üçün göz calağını liflə ele möhkəm bağlamaq lazımdır ki, üstü açıq qalmasın. Calağın tutmasını 2-3 həftədən sonra bilmək olar.

Şəkil. 3.f.Edward bitkisinin çiçəkləmə və meyvəvermə mərhələsi

Apardığımız fenoloji müşahidələrdən məlum olmuşdur ki, qapalı şəraitdə bitkilərin inkişaf mərhələlərinin keçməsi həm bitkilərin fəridi bioloji xüsusiyyətlərindən, həm də onların bəcərildiyi mühitin iqlim amillərindəndə cox asılıdır.Tədqiq edlən manqo formalarının çiçək açma vaxtı, çiçəyin ömrü, çiçəklərin davam etmə müddəti və meyvəvermə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Bitkilərin cətirinin müxtəlif hissələrində çiçək açan zoğlar üzərində vegetasiyanın sonuna qədər müşahidə aparılmış və meyvəvermə prosesləri ardıcıl olaraq izlənmişdir.Bitkilərin normal metvəverməsi üçün lazım olan şərtlərdən biri, onların əmələ gətirdikləritozcuqların həyatilik qabiliyyətinin yüksək olmasıdır. Qapalı şərait olmasına baxmayaraq bitkilər həşaratlarla tozlanmışdır. .Cədvəl 1

Tədqiq olunan bitkilərin qapalı şəraitdə çiçəkləməsi

Çiçəkləmə Formalar başlaması qurtarması davam etməmüddəti Edward 13.IV.±5 20.V.±5 25-30gün Southern blush 02.IV.±4 14.V.±4 40-45gün Valencia pride 10.IV.±7 18.V.±7 30-35gün 210

Tədqiq edilən bitkilərdə açılmış çiçəklərlə əmələ gələn meyvələrin müqayisəlı tədqiqi aparılmış və məlum olmuşdur ki, bu göstəricinin 2,1-60% arasında dəyişdiyi aşkar edilmişdir. Bu bitkilərin ən az meyvə saxlama qabiliyyəti f. Edward–da 2,1%, f. Southerin blush- da 20%, ən yüksək f.Valencia pride- də 60% olduğu müəyyən edilmişdir (cəd.1). Mangifera indica növünün Southern blush, Valencia pride, Edward formalarının qapalı şəraitdə V.Q.Kapper metoduna əsasən çiçəkləmə və meyvəverməsinin 3 ballıq şkala ilə qiymətləndirilməsi cədvəl 2 -də verilmişdir [4]. Cədvəl 2

Southern blush, Valencia pride, Edward formalarının çiçəkləmə və meyvəverməsinin qiymətləndirilməsi

Çiçəkləmə və meyvəvermə Ball dərəcəsi Formalar dərəcəsi zəif az sayda çiçəklər və az miqdarda Edward meyvələr müşahidə edilir; orta orta sayda çiçəklər və orta sayra Southern blush meyvələr müşahidə edilir; çox çiçəklər və meyvələrağaclarda Valencia pride yetərincə qədərdir.

Mangifera indica növünün Southern blush, Valencia pride, Edward formalarının CİD Bio- Science CL – 202 Portoble Lazer Lear Area Meter cihazı ilə yarpaqların morfoloji göstəriciləri ölçülmüşdür (cəd.3). Cədvəl 3 Yarpaqların morfoloji göstəriciləri

Mangifera indica L. Sahəsi Uzunluğu Eni Perimetri Nisbəti Əmsal növünün formaları (mm²) (mm) (mm) (mm) Edward 208,23 26,33 11,31 202,49 2,33 0,06

Southern blush 87,52 20,22 8,76 205.82 2,31 0,03 Valencia pride 418,88 72,10 10,60 621,55 6,80 0,01

Apardığımız tədqiqata əsasən müəyyənləşdirildi: 1.İlk boy artımımart, aprel aylarında başlayır. 2.Çiçək tumurcuqların formalaşması və intensiv inkişaf dövrüaprel, may aylarında müşahidə edilir. 3. Çiçəkləmə may,iyun aylarına təsadüf edir 4. Meyvələr iyun, iyulda əmələ gəlir. 5. Meyvələr avqustda sürətlə böyüyür. 6. Meyvələr sentyabrda yetişir.

Beləliklə, Mangifera indica növünün formalarının çiçəkləmə və meyvəvermə xüsusiyyətlərini öyrənərkən aşağıdakı nəticəyə gəlinmişdir: 1.İlk dəfə olaraq Abşeronda introduksiya olunan Mangifera indica növünün Southern blush, Valencia pride, Edward formalarının qapalı şəraitdə normal çiçəkləyib, meyvə verirlər.

211 2. Normal çiçəkləmə və meyvəvermə xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq qapalı şəraitdə yaşıllaşdırmada və meyvəçilikdə bu bitkilərdən geniş istifadə etmək mümkündür.

Ədəbiyyat

1.Məmmədov Т.S. Otaq bitkiləri ensiklopediyası. Bakı.” Çaşıoğlu“ nəşriyyatı. 2007, s.97.2. 2. 2.Бейдеман И.Н. Изучение фенологии растений. Полевая геоботаника.М.Л.:АН СССР, 1960, т. 2, с. 333-366. 3.Каппер В.В. Шкала глазомерной оценки цветение и плодоношения взрослого дерева и кустарника лесной культуры. М.: Агропромиздат, 1985,с. 12-14. 4.Молчанов А.А., Смирнов В.В.Методика изучения прироста древесных растений. М. Наука, 1967, 95 с. 5.Серебряков И.Г. Морфология вегетативных органов высших растений. Москва, Издательство «Советская наука» 1952,с 293. 6.Xromova Т.В. Методические указания по размножению интродукцированных древесных растений черенками. М.// Г.Б.С, 1980, 45 с. 7.Lozano F.Y., Brillouet J.M. Isolation and characterization of soluble polysaccharides and insoluble cell wall material of the pulp from four mango (Mangifera indica L.) cultivars. J Agric Food Chem 44: 1996, 2658–2662.

Гусейнова А.И.

ИНТРОДУКЦИЯ И БИОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ НЕКОТОРЫХ ФОРМ ВИДА MANGİFERA İNDİCA L. НА АБШЕРОНЕ

Встатье дана информация вида рода Манго (Mangifera), который относитсяк семейству Сумаховые (Anacardiaceae), виду форм Southern blush ,Valencia pride,Edward и изученоразмножении, фенологии,морфологические особенностив закрытым условиях. Былиизучены особенности роста и развития растений, а также характеристики воспроизводства, такие как цветение и плодоношение. Ключевые слова: интродукция, размножение, динамикa развития, фенология, морфология

Huseynovа A.I.

INTRODUCTION AND BIOECOLOGICAL FEATURES OF SOME FORMS OF SPECIES OF MANGİFERA İNDİCA L. IN ABSHERON

In the article are given information the species of the Mango (Mangifera) which is included to the family of (Anacardiaceae), to the species of the forms Southern blush, Valencia pride, Edward and studied of introduction, propagate,phenology, morphological features in closed conditions.It was studiedfeatures, growth and development of theplants and also characteristics of reproduction as well as flowering and fruiting. Keywords: introduction, to increase, dynamic development, phenology, morphology

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 7.X1.2018

212 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 213-216 UOT:631.529

BƏZİ EFİRYAĞLI BİTKİLƏRİN ABŞERONDA İNTRODUKSİYASI VƏ BİOEKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Məmmədova İ.O., Niftalıyeva T.Ş. AMEA, Dendrologiya İnstitutu,Bakı, Mərdəkan qəs.S.Yesenin küç.89 [email protected] [email protected]

Aparılan tədqiqat işində Ətirli sədo (Ruta graveolens L), Üçyarpaq ponsirus (Poncirus trifoliata L. Rafin) növünün Abşeron şəraitində introduksiyası və iqlimləşdirilməsi məqsədi ilə toxumla çoxaldılması, cücərtilərin morfologiyası və inkişaf dinamikası öyrənilmişdir. Açar sözlər: Ruta graveolens L., Poncirus trifoliata L. Rafin,introduksiya, bioekologiya, çoxaldılma.

Giriş

Hal-hazırda respublikamızda park və bağların salınmasında, dekorativ xüsusiyyətlərə malik, efir yağlı və fitonsid xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində, yeyintidə, kosmetologiyada bəzi növlərin istifadə edilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bunu nəzərə alaraq, tədqiqatımızın məqsədi Sədokimilər fəsiləsinin bəzi efiryağlı növlərinin Abşeronda çoxaldılması, yerli şəraitə uyğunlaşdırılması, bioloji, ekoloji və dekorativlik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsidir. Sədo-yunan dilində-“xilas etmək” mənasındadır. Sədokimilər fəsiləsinə (Rutaceae) 150 cins, 1600 növ daxildir. Fəsiləyə subtropik ərazilərdə, əsasən Cənubi Afrika və Avstraliyada geniş yayılmış ağac, kollar, bəzən isə ot bitkiləri aiddir. Ətirli sədo (Ruta graveolens L.) – hündürlüyü 30-60 sm-ə çatan, çoxillik, həmişəyaşıl kol bitkisidir. Yarpaqları növbəli düzülüşlü, iki-üç qat lələkvari bölümlüdür. Çiçəkləri ikicinsli olub, qalxanvari və yaxud süpürgəvari çiçək qrupunda toplanır. Ətirli sədo iyun-iyul aylarında çiçək açır. Çiçəkləri sarı rənglidir. Meyvəsi 4-5 yuvalı qutucuqdan ibarətdir. Meyvələri yumru, 4-5 hissədən ibarətdir və içərsində 4-5 toxumu olur. Yumurtalıq üstdədir,3və ya çoxyuvalıdır. Ətirli sədo növüantimikrob xüsusiyyətinə görə təbabətdə geniş istifadə edilir [2]. Üçyarpaqponsirus Şək 1. Ruta graveolens (Poncirus trifoliata L. Rafin) növünün ümumi görünüşü növü boyu 2-3 metrə çatan, qışda yarpaqlarını tökən,çadırvari çətirə malik tikanlı koldur. Üçər yarpaqları növbəli düzülüşlüdür. Zoğları yaşıolub, tikanlıdır. Tikanlarının uzunluğu 3-5 sm-dir. Üçyarpaq ponsirus bitkisinin toxumları 0,5- 0,7 sm-ə bərabərdir. Çiçək tumurcuqları hələ payızda formalaşır və yazda- aprel, may aylarında yarpaqlamadan əvvəl çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ olub, tikanların əsasında yerləşir. Meyvələri ilk öncə yaşıl, yetişəndə sarı rəng alır. Dadı acı olduğu üçün yeyilmir. Lakin vətənində tozhalına gətirilərək Şək 2. Poncirus trifoliata ədviyyat kimi istifadə olunur. növünün ümumi görünüşü 213

Üçyarpaq ponsirus növü vətənində xalq təbabətində allergik, iltihab əleyhinə dərman kimi istifadə edilir. Torpağa və rütubətə tələbkar, zəif boy atan, işıq və istisevən bitkidir [2].

Material və metodika.

Tədqiqat işi Dendrologiya İnstitutunun təcrübə sahəsində aparılmışdır.Toxumlar Abşerondan yığılmış, eyni zamanda respublikamızın müxtəlif bölgələrindən (Quba rayonundan) gətirilmişdir. Üçyarpaq ponsirus növünün toxumlarını n uzunluğu 0,5- 0,7 sm-ə, Ətirli sədo növünün toxumlarının isə uzunluğu 1,6-2,0 mm -ə bərabərdir. Toxumlar istixana şəraitində, payız ayında torpaqda səpilmişdir. Hər iki növün cücərtilərinin əsas ontogenez mərhələlərini keçmə xüsusiyyətləri, səpindən cücərtilərin əmələ gəlməsinədək olan dövr və cücərtilərinin xarici görünüşü haqda məlumatlar A.A Molçanov və V.V.Smirnov, A.V.Zvirqzd tərəfindən aparılmış tədqiqatlara uyğun təhlil edilmişdir [3,4]. Üçyarpaq ponsirus növünün cücərtilərinin inkişaf xüsusiyyətlərinin tədqiqatı üçün ontogenezin ilkin mərhələlərinin öyrənilmişdir. Cücərtilərin vegetasiya dövründə böyüməsi öyrənilmişdir [5].

Nəticələr və onların müzakirəsi

Tədqiqat işində Üçyarpaq ponsirus və Ətirli sədo növünün Abşeron şəraitində toxumla və vegetativ üsulla çoxaldılması öyrənilmi şdir [1]. Tədqiqat sahəsi kimi istifadə olunan Abşeron yarımadasının torpağı bozumtul-qonur torpaq tipinə aiddir. Torpaqda humusun miqdarı 5,12-7,23 %-dir, fiziki gilin miqdarı isə 2,52 %-dən - 32,15%-ə qədər dəyişilir.Ətirli sədo növününtoxumları çox xırda olduğu üçün 0,8-1,0 sm dərinliyində torpağa səpilmişdir. Səpin dərinliyi artdıqca cücərmə vaxtı uzanır və cücərtilərin əmələ gəlmə faizi aşağı düşür. Ətirli sədo növünün toxumları noyabr ayının I ongünlüyündə torpağa səpilmişdir. Növün noyabr ayında səpilən toxumlarından həmin ayın II ongünlüyündə ilkin cücərtilər, dekabr ayının I ongünlüyündə isə kütləvi cücərtilər müşahidə edilmişdir. Toxumların cücərməsi 50% olmuşdur. Vegetativ üsulla çoxaldılmada seçmə- gövdə çiliklərindən istifadə edilmişdir. Qələmlər iki dövrdə mart-aprel aylarında əkilmişdir. Kök əməi lə gətirm ş qələmlər normal inkişaf etmiş, vegetasiyanın sonunda onların sonu 45-60 sm-ə çatmışdır. Üçyarpaq ponsirus növünün toxumları digər növə nisbətən daha iri olduğu üçün 1,0-1,5 sm dərinliyində torpağa səpilmişdir. Üçyarpaq ponsirus növünün toxumları payızda - sentyabr ayının II ongünlüyündə torpağa səpilmişdir.

Növün ilk cücərtiləri noyabr ayının II ongünlüyündə müşahidə olunmuşdur. Toxumların cücərməsi 20% olmuşdur (cəd.1) . 214

Cədvəl 1 Poncirus trifoliata L. Rafin və Ruta graveolens L. növlərinin toxumla cücərməsi

Toxumun əldə Toxumların Səpin Cücərtilərin Cücərmə Növ olunduğu yer miqdarı vaxtı alınması faizi Poncirus trifoliata (L.) Quba 5 24.09.17 20.11.17 20% Rafin Abşeron 100 9.11.17 16.10.17 50% Ruta graveolens L.

Vegetativ üsulla çoxaldılmada 20-25 sm uzunluğunda buğumları yaxın əyəndə sınmayan, xəstəlik əlaməti olmayan zoğlar götürülmüşdür. Çiliklər iki dövrdə mart-aprel ayında əkilmişdir. Tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, bitkinin kök bağlama sisteminin faiz göstəriciləri öz vətəninə nisbətən aşağı olmuşdur. Cücərtilərin morfologiyasını öyrənərkən məlum oldu ki, Ətirli sədo (Ruta graveolens L.) bitkisinin hipokotel hissəsi 4-5 sm uzunluğundadır. Ləpə yarpaqları isə yaşımtıl-bozumtul rəngdə, qarşı-qarşıya çevrilmiş yumurtavari formada olub, uzunluğu 1 sm-ə qədərdir. Birillik cücərtilər üzərində müşahidə zamanı Ətirli sədo (Ruta graveolens L.) bitkisinin uzunluğunun 25-30 sm, yarpağının uzunluğu 1-1,5sm, eni 0,5-0,7sm olduğu məlum olmuşdur.[3] Üçyarpaq ponsirus (Poncirus trifoliata (L.) Rafin)bitkininisə uzunluğunun 30-32 sm, yarpağının uzunluğu 2-2,5sm, eni 1-1,5sm, tikan-larının uzunluğu isə 1-1,2 sm olduğu məlum olmuşdur.Tədqiqatın nəticələri cədvəl 2-də göstərilmışdir.

Cədvəl 2 Poncirus trifoliata (L.) Rafin və Ruta graveolens L. növlərininbirillikcücərtilərinin yerüstü orqanlarının morfoloji göstəriciləri . Cücərtinin Yarpaqların Yarpaqların Tikanların Növ uzunluğu (sm) uzunluğu (sm) eni (sm) uzunluğu (sm) Poncirus trifoliata (L.) 30-32 2-2,5 1-1,5 1-1,2 Rafin Ruta graveolens L. 25-30 1-1,5 0,5-0,7 —

215 Tədqiqat zamanı Üçyarpaq ponsirus və Ətirli sədo yarpağının morfoloji göstəriciləri CİD Bio- Science CL – 202 Portoble Lazer Lear Area Meter aparatı vasitəsi ilə də ölçülmüşdür (cəd.3).

Cədvəl 3 CİD Bio-Science CL – 202 Portoble Lazer Lear Area Meter cihazı ilə ölçülmüş yarpaqların morfoloji göstəriciləri

Uzunluğu Eni Perimetri Növ Sahəsi (sm²) Nisbəti Əmsal (sm) (sm) (sm) Poncirus trifoliata (L.) Rafin 17,57 20,03 3,79 210,89 5,29 0,00 Ruta graveolens L. 6,82 4,47 5,22 99,22 0,86 0,01

Tədqiq olunan hər iki növ dekorativ bitki kimi parkların, bağların, çəpərlərin yaşıllaşdırılmasında geniş istifadə edilir. Bundan başqa sədokimilər fəsiləsinə aid olan bu növlər efir yağlı bitki olduqlarına görə tibbdə qastrit, allergiya, revmatizm kimi bir sıra xəstəliklərin müalicəsində, o cümlədən baş ağrılarında ağrıkəsici kimi geniş istifadə edilir.

Ədəbiyyat 1. Məmmədov F.M. “ Yaşıl çəpərlər”, Bakı, 1977 s 54. 2. Məmmdov T.S. “Abşeronun ağac və kolları” Bakı, ”Elm və Təhsil”, 2010, s. 372 3. Ворошилов В.Н. Ритм и развития у растений. М. , 1960. 135 с. 4. Звиргзд А.В. Предварительная схема подготовки и посева семян деревьев и кустарников при интродукции. М., Бюл. ГБС. 1967. Вып.65,стр.18. 5.Молчанов А.А., Смирнов В.В. Методика изучения прироста древесных растений. М.,Изд. «Наука», 1967, 95 с.

Мамедова И.О., Нифталиева Т.Ш.

ИНТРОДУКЦИЯ И БИОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ НЕКОТОРЫХ ЭФИРОМАСЛИЧНЫХ РАСТЕНИЙ НА АБШЕРОНЕ

В статье изучены биоэкологические особенности интродуцированных видов Ruta graveolens L. и Poncirus trifoliata (L.) Rafin., приводятся способы их семенного и вегетативного размножения. Ключевые слова: Ruta graveolens L., Poncirus trifoliata (L.) Rafin, интродукция, биоэкология, размножение

Mammedova I.O., Niphtaliyeva T.Sh.

INTRUDUCTION AND BIOECOLOGICAL FEATURES OF ESSENTIAL OIL PLANTS IN THE ABSHERON

In the article are described introduction and bioecological features of there species Ruta graveolens L. and Poncirus trifoliata (L.) Rafin. and studied of there propagated with seeds and vegetative ways. Keywords: Ruta graveolens L., Poncirus trifoliata (L.) Rafin, introduction, bioecological, propagate

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 15.X1.2018 216 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 217-220 UOT 631.525

ABŞERON ŞƏRAİTİNDƏ FEIJOA SELLOWIANA BERG.-İN BOTANİKİ TƏSVİRİ VƏ ÇOXALDILMA ÜSULLARI

Bağırlı A.P. AMEA Dendrologiya İnstitutu, Bakı, Mərdəkan qəs., S.Yesenin 89 [email protected]

Məqalədə Abşeron şəraitin Lənkəranda gətirilib introduksia olunmuş feyxoa bitkisinin botaniki təsviri və çoxaldılması haqqında məlumat verilir. Feyxoa subtropik bitkidir. Feyxoanın yarpaqlarının gümüşü rəngdə olması və çiçəklərinin gözəlliyinə görə yaşıllaşdırmada genlş istifadə edilə bilər Açar sözləri: Feyxoa, introduksiya, subtropik, çiçəkləmə, çoxaltma

Giriş

Bu bitki elmə XIX əsrdən məlumdur. Əsl vətəni Cənubi Amerika hesab olunur, Braziliya, Kolumbiya, Uruqvay və Argentinanın şimal hissəsində yetişdirilir. Azərbaycan feyxoanın ikinci vətənidir. Azərbaycana ilk dəfə 1928-ci ildə gətirilərək cənub rayonlarında yayılmağa başlayıb.Subtropik iqlimə malik Lənkəranda, hətta qeyri-subtropik iqlimli Gəncədə və Göyçayda feyxoa becərilir [2] . Feyxoa bitkisinin adı haqqında. Bu bitki ilk dəfə onu tədqiq etmiş braziliyalı təbiətşünas Joao da Silva Feyxonun şərəfinə adlandırılıb. Cənab Feyxonun bu bitkinin tərkibinin müəyyən edilməsi və təbliğində əvəzsiz rolu olub [2] . Fey (xoa Feijoa –Acca Berg.) mərsinkimilər (Myrtaceae R.Br.) fəsiləsinə, Feijoa L.cinsinə aiddir. Feijoa L.tipik subtropik bitkidir. Vətəni Cənubi Amerikanın subtropik bölgələridir Feijoa L. üç növü vardır. 1. F. sellowiana Berg., 2. F.shenkiana Kiaersk, 3.F.obovata Berg. Mədəni əkin şəraitində dekorativ və meyvə bitkisi kimi 1 növü – F. sellowiana Berg. geniş yayılmışdır [2] . Abşeron yarımadasında introduksiya olunmuş Feijoa L. bitkisi AMEA Dendrologiya İnstitutunda 1960 - cı ildən əkilib və çoxaldılmışdır. Feijoa L. meyvələri ciçəkləri kimi ekzotikdir. Feijoa L. meyvəsinin tərkibi çox zəngindir, o, təbii yod mənbəyidir. Onun meyvələrində tibbi əhəmiyyətə malik olan maddələr də vardır. Texniki və iqtisadi əhəmiyyətini nəzərə alaraq kütləvi formada plantasiyaların salınması zəruridir [1].

Material və metodika Tədqiqat işi Dendrologiya Institutunun təcrübə sahəsində aparılmışdır. Toxumlar İnstitutun kolleksiya sahəsindən yığılmışdır. Dendrologiya Institutunda Feijoa L. bir növü F.sellowiana Berg.qapalı və açıq şəraitdə becərilir. Hündürlüyü 6 m olan, həmişəyaşıl, alçaq gövdəli ağac və ya koldur. Budaqları bozumtul- sarı rəngdə olub,qabıqlıdır. Yarpaqların uzunluğu 4-6 sm olub, üzbəüz düzülüşlü, sadə quruluşlu, səthi qalın-dərivari, formaca ellipsvaridir. Üstdən tünd yaşıl, parlaq, altdan gümüşü-bozumtul tükcüklüdür (Şək. 1). Çiçəkləri birevli, tək-tək və ya qalxan çiçək qrupuna yığılmışdır. Çiçək qrupunda çiçəklərin sayı 3-5 ədəd olur. Çiçəklər xaricdən ağ, daxildən isə tünd çəhrayıdır. Uzun saplaqlı, ləçəkləri 4 olub, ətirlidir. Kasacığı meyvənin üzərində qalır və tükcüklüdür. Erkəkciyi çoxsaylı, tozcuğu kürəvaridir. Yumurtalığı 4 yuvalı, sütuncuğu yoğunlaşmış və ya saçaqlı ağızcıqlıdır. İyun ayında çiçəkləyir. Mey və sinin uzunluğu 8 sm-ə çatan, uzunsov ovalvari, turşməzə tamlı, şirəli, xırda toxumlu giləmeyvədir. Ləti sarımtıl-ağ rəngli, ananasın və çiyələyin dadını və qoxusunu xatırladan xoş dadlı 217 və ətirli kütlədən təşkil olunub (Şək. 2). Oktyabr-noyabr aylarında yetişir.Yarpaqların ömrü 1,2-1,5 ilə yaxındır [1,2].

Şək1. Feijoa sellowiana Berg. Şək 2. Feijoa sellowiana Berg. meyvəsi

Bitkinin toxumları Dendrologiya Institutun istixanasında becərilən Feijoa sellowiana Berg. meyvələrindən toxumları yığılaraq, aqrotexniki qaydalara uyğun olaraq açıq şəraitdə hazırlanmış substrata səpilmişdir. Səpin qabağı toxumlar stratifikasiya olunmuşdur. Səpin15.03.2017-ci il tarixində aparılmışdır. Feijoa sellowiana Berg. toxumla əkildikdə ömrünün 4-5-ci ilində, vegetativ yolla çoxaldıqda isə ömrünün 3-4-cü ilində meyvə verir. Toxumla çoxaldılmada M.K.Firsova [5]. metodikasından istifadə olunmuşdur (cədvəl 1).

Tədqiq olunan Feijoa sellowiana Berg. növün toxumunun cücərmə qabiliyyəti Cədvəl 1

Cücərtinin alınması Növ Səpin vaxtı Cücərmə % Cücərtinin ilk kütləvi qalma % Feijoa 15.03.2017 27.03 17.04 60 40 sellowiana Berg.

Vegetativ yolla çoxaltma bir neçə üsulla aparılır. Bizim təcrübələrdə onlardan yalnız biri odunlaşmış qələmlərlə çoxalma üsulu tətbiq edilmişdir. Təcrübə işləri İnstitutun açıq torpaq şəraitində suvarılan ləklərdə aparılır. Bunun üçün qələmlər birillik zoğlardan hazırlanmışdır. Onların uzunluğu 20-25sm götürülmüşdür. Qələmlər iki dövrdə mart-aprel aylarında əkilir. Feijoa sellowiana Berg. istisevər, quraqlığa və şaxtaya davamlı bitkidir. Vegetasiya dövrü üçün havanın optimal temperaturu 18-200C, çiçəkləmə üçün 200-250C-dir. İsti yay günlərində zoğun boy atması dayanır, meyvələr zəif inkişaf edir. İlk payız yağışları başlayanda (payız fəslinin əvvəllərində) bitki yenidən boy atır. Çiçəkləmə və meyvə verməsi mərhələləri, məhsuldarlıq müvafiq metodikalara əsasən öyrənilmişdir [4]. Qeyd etmək lazımdır ki, digər subtropik bitkilərə məs: limona, naringinə, portağala nisbətən feyxoa mənfi 11-120C temperaturu yaxşı keçirir. Feijoa sellowiana Berg. kölgəsevər bitki olmasına baxmayaraq onun yaxşı inkişafı və bol məhsul verməsi üçün açıq, işıqlı sahələr tələb olunur. Zəif işıqlanma səraitində bitki az məhsul verir və çiçəkdə tozlanma və mayalanma azalır, meyvə gec yetişir. Bitki torpağın rütubətliyinin çatışmamazlığından və güclü günəş radiasiyasından əziyyət çəkir.

218

Feijoa sellowiana Berg.torpağın qrunt sularının dərinyerləşdiyigilli-qumlu torpaqlarda yaxşı inkişaf edir. Azərbaycanda, Lənkəranın təbii səraitində, feyxoanın vegetasiyası martınaxırıaprelin əvvəlində qurtarır. Lənkəran regionuna nisbətən Abşeron şəraitində vegetasiya 10-15 günerkənbaşverir. Feijoa sellowiana Berg. zoğlarının 2 inkişaf dövrü müşahidə olunur. Birincisi daha intensiv gedən yaz-yay böyüməsi, ikincisi isə nisbətən zəif gedəyn pa ız böyüməsidir. Feijoa sellowiana Berg. çiçəklənməsi mayın axırlarında, iyunun əvvəlində başlayır və bir aya qədər davam edir. Qönçələr çiçəklənmədən bir ay qabaq əmələ gəlir. Qönçələr əmələ gələndən sonra çiçək saplağı çox güclü inkişaf etdikdə onun boy artması zəifləyir. Çiçək saplağı yoğun və möhkəm olur. Çiçəklərin ömrü 5-10 gün olur. Feijoa sellowiana Berg. adətən çarpaz tozlanır, lakin, çox nadir hallarda öz-özünə tozlanma baş verir. Feijoa sellowiana Berg. çiçəyinin tozcuqları əvvəlcə bir az yapışqanlı olur və quru havada yaxşı yayılır. Bundan başqa feyxoa çiçəyinin ləçəklərinin dadı şirin olduğuna görə xırda həşəratlar onun çiçəklərinə qonur Nəticələr və onların müzakirəsi

Azərbaycanın Lənkəranzonası şəraitində feyxoanın meyvələrinin yetişməsi oktyabrın əvvəlindən-dekabrın əvvəlinə qədər davam edir. Abşeron şəraitində isə 7-10 gün gec yetişir. Meyvənin yetişmə müddəti feyxoanın mənsub olduğu sortından, havanın iqlim şəraitindən, becərilmə aqrotexnikasından asılıdır. Feijoa sellowiana Berg. meyvəsinin ləti süd rəngili olub şirəlidir, bir qədər turşdur, ananas, çiyələk dadı verir. Meyvənin orta kütləsi 20-40 qr-ma çatır. Feijoa sellowiana Berg. toxumları xırda olub, çiyələkoxşayır. Bir meyvədə 16-80 toxum olur. Toxumun rəngi tünd qonur, şabalıdı və qırmızı çalarlı ola bilər [3]. Aparılan müşahidələrdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Abşeron şəraitində introduksiya olunan Feijoa sellowiana Berg. növünün çiçəkləmə və meyvə verməsi ekoloji amillərdən asılıd ır.Ümumilikdə sitrus bitkiləri öz vətənində keyfiyyətli toxum və meyvə verməsinə baxmayaraq, Abşeronun da iqlim torpaq şəraitində yaxşı inkişaf edirlər. Onu çay, limon, narıngi üçün yararlı olmayan torpaq sahələrində belə əkmək mümkündür. Feyxoanı o biri sitrus bitkiləri kimi şaxtadan qorumaq da lazım gəlmir. Adətən, oktyabr ayının ortaları və noyabr Feijoa L. üçün ən məhsuldar dövrdür. Feijoa sellowiana Berg. ətraf iqlim amillərinə son dərəcə dözümlüdür. Xırda tədbirləri nəzərə almasaq, xəstəlik və zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbiri aparmağa ehtiyac yoxdur. Kimyəvi dərmanlardan istifadə olunmadığı üçün feyxoa meyvələri ekoloji baxımdan təmizdir. Eyni zamanda tədqiq olunmuş növün CİD Bio-Science CL - 202 Portoble Lazer Lear Area Meter aparatı vasitəsi ilə yarpaqların sahəsi ölçülmüş və cədvəl 2 də qeyd edilmişdir .

Cədvəl 2 CİD Bio-Science CL – 202 Portoble Lazer Lear Area Meteraparatı vasitəsi ilə ölçülmüş yarpaqların morfoloji göstəriciləri

Sahə Uzunluq En Perimetr Əmsal Növ sm ² sm sm sm

Feijoa sellowiana 66,74 24,81 7,84 286,52 3,17 Berg.

Çiçəklərinin gözəlliyi və yarpaqlarının gümüşü olması feyxoaya dekorativlik verir. Bu xüsusiyyətlərinə görə Feijoa sellowiana Berg. Avropadan dekorativ bitki kimi gətirilərək Abşeron şəraitinə uyğunlaşdırılmışdır.

219

Ədəbiyyat

1. Məmmədov T.S. ”Abşeronun Ağac və Kolları” Bakı, “Elm və təhsil” 2010. səh. 467 2. Кулиев Ф.А. «Фейхоа». Bаку, 1985. 60 стр. 3. Методика фенологических наблюдений в ботанических садах СССР.- Бюлл. ГБС, 1979, 113 cтр. 4. Молчанов А.А., Смирнов В.В. Методика изучения прироста древесных растений. М., Наука, 1967, 95 стр. 5. Фирсовa М.К. Mетоды исследования и оценки качества семян. М.: Сель. хоз. 1955. 375 c.

Багирли А.П.

БОТАНИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ И МЕТОДЫ РАЗМНОЖЕНИЯ FEIJOA SELLOWIANA BERG. В УСЛОВИЯХ АБШЕРОНА

В статье дано ботаническое описание и методы размножения Фейхоа в условиях Абшерона, интродуцированного из Ленкорани. Фейхоа субтропическое растение. Учитывая высокодекативный вид этого растения (серебристую листву и красоту цветков), фейхоа рекомендуется для использования в озеленении. Ключевые слова: фейхоа, интродукция, субтропики, цветение, размножение

Bagırlı A.P.

BOTANICAL DESCRIPTION AND PROPAGATION METHODS OF FEIJOA SELLOWIANA BERG. IN ABSHERON CONDITION

In article are given data botanical description ,in condition of Absheron Feijoa sellowiana Berg., which is introduced from Lenkoran. Taking into account decorative effects ofFeijoa it is possible to use in greenery. Keywords: Feijoa, industry, subtropical, blossoming, propagate

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 15.XI.2018

220 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 221-224 UOT: 631.525

ABŞERONDA İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ XINANIN (LAWSONIA INERMIS L.) BOTANİKİ TƏSVİRİ VƏ ÇOXALDILMA ÜSULLARI

Sadıqov T.M., Atayeva H.M., Qafarova M.Ə. AMEA Dendrologiya İnstitutu, Bakı, Mərdəkan qəs., S.Yesenin küç.,89 [email protected]

Məqalədə tədqiqat zamanı Aşberon şəraitində əkilib-becərilən subtropik bitki olanLawsonia inermis L. introduksiyasi, botaniki təsviri,çoxaldılma üsulları haqqında məlumat verilir. Lawsonia inermis L. bütün orqanları özünəməxsus boyayıcı xüsusiyyətə malik olması ilə yanaşı,onun yarpaqlarında efir yağı olduğu üçün tibbdə geniş istifadəedilir. Açar sözlər: Lawsonia inermis L., subtropik, introduksiya, çoxaldılma, efir yağı

Giriş

Bitkinin adı ingilis həkimi və naşiri İsaak Lavsoniyanın şərəfinə olaraq adlandırılıb.Yabanı halda Xına (Lawsonia inermis L.) Ərəbistan çöllərində yayılmışdır. Xına (Lawsonia inermis L.) ağlarotlar fəsiləsinə Lawsonia cinsinə aiddir. 5-6 m hündürlüyə malik olan həmişəyaşıl kol bitkisi eyni zamanda Madakaskar və Afrikanın şərq sahilindən tutmuş bütün tropik və bəzi subtropik iqlimə malik olan zonalarda yetişdirilir. Hələ qədim zamanlardan Lawsonia inermis L .bitkisi Şərqi Hindistanda, Seneqalda, Qambiyada və İranda geniş becərilir. Eyni zamanda il boyu çiçəkləyən bəzək bitkisi kimi Ərəbistanda bağ və parkları bəzəmək məqsədilə becərilir. Çox qədim zamanlardan xına şərq ölkələrində müxtəlif dini,milli ayinlərdə itifadə olunur. Lawsonia inermis L. yarpaqlar Şək1.Lawsonia inermis L. ıəsas məhsul kimi böyük kosmetik və müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. Onun yarpaqlarından davamlı narıncı,qırmızı rəngli boyaqlar alınır.Ancaq xnanın tozuna digər boyaqları əlavə etməklə saçı müxtəlif çalarlarla boyamaq olar. Azərbaycana xınanın toxumu ilk dəfə Əlcəzairdən Misir və Hindistandan gətirilmiş vəyerli şəraitdə əkilərək sınaqdan keçirilmiş,toxum və vegetativ çoxaltma üsulları öyrənilmişdir. Onu da qeyd edək ki, Lawsonia inermis L. toxumları Denrologiya İnstitutuna 1973- cü illərdə Nəbatət İnstitutundan gətirilmişdir. Lawsonia inermis L. bitkinin tam həyatilik qabiliyyətinə malik olan toxumları əldə edilmiş, aqrotexniki qaydalara uyğun olaraq açıq şəraitdə hazırlanmış substrata əkilmişmişdir. Bu bitkinin yarpaq saplağı qısa,yarpaq ayası tamkənarlı, üst səthi yaşıl parlaq,alt hissəsi isə aşıq yaşıl rəngdə olur [3,4]. Yarpaqları uzunsov ovalşəkilli olub 3-4 sm uzunluqdadır. Yarpaq ayasının əsas damarından 3-4 cüt yan damarlar ayrılır.Onun noxud boyda yumru meyvələri olur və bu meyvələrdən toxum alınır. Lawsonia inermis L. çiçəkləri salxım çiçək qrupuna yığılmışdır, çiçəklərin ətri qızılgülün ətrinə bənzəyir. Onun çiçəyi 4 kasa yarpağından adətən 8, nadir hallarda 4 və ya 12 erkəkçikdən ibarətdir. Erkəkciklər adətən cüt-cüt yerləşir. Eyni zamanda çiçəklərinin ləçəkləri ağımtıl sarı və ya çəhrayıdır. Lawsonia inermis L. noxud boyda yumru meyvələri olur və bu meyvələrdən toxum alınır. Meyvələri 4 yuvalı qutucuqda olub, toxumları xırda qonur rəngli, piramidal şəkillidir [2]. İlk dəfə 221 olaraq xınadan saçları, dırnaqları, dərini boyamaq, onların qayğısına qalmaq məqsədilə istifadə edilmişdir

Material və metodika

Tədqiqat işi Dendrologiya İnstitutunda qapalı və açıq şəraitdə təcrübə sahəsində aparılmışdır. Lawsonia inermis L. texniki bitkidir.Başqa texniki bitkilərdən fərqli olaraq bu bitkinin təsərrüfatda becərilməsi üçün bir sıra spesifik üsullar tədbiq edilir. Onu da qeyd edək ki, xına kol bitkisinin qabığı açıq rəngdə olub, yaşa dolduqca onun rəngi tündləşir. Kolun budaqları da bəzən tikanlı olur. İlk dəfə olaraq xınanın odunacaq hissəindən boyaq məhlulu hazırlanıb yun parçaların boyanmasında isitfadə edilmiş və qəhvəyi rəng çalarları-qonur, şabalıdı, çəhrayı, şabalıdı-yaşıl; yarpaqlarından isə sarı-narıncı, narıncı çəhrayı, bozumtul; toxumlarından da çəhrayı-boz qonur, qonur-mavi və şabalıdı rənglər alınır. 1960-cı ildə V.P. Alekseyevin fikrincə xınanı bütün quru subtropik iqlim zonalarında yetişdirmək olar. Lawsonia inermis L. həddən artıq rütubətə tələbkar olduğundan,əkin materialı istixana şəraitində hazırlanmalıdır. Suya təlabatını təmin etmək üçün istixanada hərarət 20-30 °C olmalıdır. Lawsonia inermis L. əsasən toxum və vegetativ yolla çoxaldılır. Toxumlar qapalı şəraitdə əvvəlcədən hazırlanmış qida maddələri ilə zəngin olan substrata əkilməlidir. Yaxşı cücərtilər əldə etmək üçün istixananın hərarəti bir səviyyədə olmalıdır. Tədqiq olunan bitkinintoxumla çoxaldılması M.K.Firsovanın metodikasından istifadə edilmişdir [5]. Aparılan müşahidələr cədvəl 1 də öz əksini tapmışdır.

Cədvəl 1 Tədqiq olunan Lawsonia inermis L. toxumunun cücərmə qabiliyyəti

Növ Səpin vaxtı Cücərtinin alınması Cücərmə % Cücərtinin ilk kütləvi qalma % Lawsonia 06.06.2018 14.06 20.06 55 40 inermis L.

Cücərtilər əmələ gəldikdən sonra onları suvarılmasına nəzarət olunmalıdır. Belə ki, torpağın azacıq qurumqası cücərtilərin boy və inkişafının dayanmasına və zərif şitillərin məhvinə səbəb olar. Cücərtilər suvarılarkən onların kök boğazlarının ətrafındakı torpağın yuyulmasına diqqət etmək lazımdır.Bu səpin əsasən yanvar ayının sonunda, iqlim şəraitindən asılı olaraq avqust və sentyabr aylarında da aparılır. Belə səpində sıx cücərtilər daha tez əmələ gəlir.Cücərtilərin əmələ gəlməsinə qədər olan dövr və cücərtilərinin xarici görünüşü İ.T.Vasilçenko tərəfindən aparılmış tədqiqatlara əsasən tə hlil edilmişdir [2]. Hava isti olduqda cücərtilər intensiv böyüyür, daha çox əkin materialı əldə edilir.Erkən əkin zamanı alınan şitillərdaha tez odunlaşdığından,açıq sahəyə köçürüləndə də yaxşı inkişaf edir. Cücərtilər əmələ gəldikdən sonra isə onların suvarılmasına diqqət etmək lazımdır. Belə ki, cücərtilərin inkişafdan qalmasına və zəif şitillərin məhv olmasına səbəb olur. Ona görə dəcücərtilər əmələ gəldikdən sonra onlara əsasən aqrotexniki qulluq etmək lazımdır. Onlara hər iki aydan bir meniral gübrələr verilməlidir. Lawsonia inermis L. şitilləri istixanada 3-4 sm olduqda və ya 1-2 cüt əsl yarpaqlar əmələ gəldikdən sonra dibçəklərə köçürülür. Bu əsasən toxumlar 20-25 günə cücərdikdən sonra başlayır. Onu da qeyd edək ki, cücərtiləri açıq sahəyə köçürtmək üçün onların kökboğazı odunlaşmış,gövdəsi isə qəhvəyi rəndə olmalıdır.Belə ki, gövdə ətrafından seçilmiş pöhrələr ana bitkidən ayırmaqla torpağa əkilir. Həmin pöhrələrdə 20-30 gündən sonra kök əmələ gəlir [4].

222

Növbəti səpin üçün vaxtlı-vaxtında toxum materialı hazırlanır. Bu həm istehsalat həm də toxumçuluq sahələri üçün aparılır. Bitkilərə qulluq sistematik suvarma,şırımlararası becərmə və alaq otlarından təmizlənməsindən ibarətdir Dendrologiya İnstitutunda qapalı şəraitdə aparılan morfoloji tədqiqatlar cədvəl 2 - də göstərilmişdir.

Cədvəl 2 Lawsonia inermis L. növünün cücərtilərinin yerüstü orqanlarının morfoloji göstəriciləri

Növ Cücərtinin Yarpaqların Yarpaqların Yarpaqların Kök Çətirin hündürlüyü sayı (ədəd) uzunluğu eni boğazının eni (sm) (sm) (sm) diametri(sm) (sm) Lawsonia inermis L. 20 23-24 7,5 2,5 2 11

Lawsonia inermis L. eyni zamanda yaşıl yarımodunlaşmış qələmlər ilə də çoxaldılır. Bu üsulla çoxaldılma əsasən payızda oktyabr-noyabr aylarında aparılır. Belə ki qələmlər əvvəlcədən hazırlanmış substralarda əkilməlidir. Qələmlərin yaxşı kök verməsi üçün istixanada əkilmiş qələmlərin üstünü kip şüşə və ya polietilenlə örtülməlidir ki,qələmlər üzərində rütubəti saxlamaq olsun. Qələmlər 3-5 sm dərinlikdə əkiməlidir. Üç həftədən sonra qələmlədə kök sistemi əmələ gələrək inkişaf edir. Qələmlərlə çoxalma əsasən noyabrdan mart ayına kimidir. Bu dövürdə aparılan vegetativ çoxalmada yaxşı nəticə əldə etmək olur. Qələmlərlə çoxaldılan bitkilərə qulluq, toxumlaçoxaldılan bitkilərə qulluqdan fərqlənmir. Qələmlə əkilən vegetativ müddəti 6 ay, toxumu səpilən bitkidə vegetasiya müddəti 9 aydır.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Aparılan təcrübələr göstərir ki, yüksək keyfiyyətli xına məhsulunu almaq üçün torpağın düzgün və vaxtında becərilməsindən asılıdır. Ümumiyyətlə xına gübrəyə çox tələbkardı r,onun məhsulu üzvü və minerial gübrələrin təsiri nəticəsində məhsuldarlığı yüksək olur. Çünki gübrələr bitkini qidalandır, torpaqdakı həyat prosesləri gücləndirir və torpağın xassəsini dəyişdirir. Vegetatiyanın müxtəlif dövürlərində bitkilərin qida elementlərinə olan tələbatı da müxtəlif olur. Bu qida elementlərinin hər birinin bitkilərin həyatında müəyyən fizioloji funksiyası var. Bitkidə bu və ya digər elementin çatış maması, onda gedən müəyyən həyatı proseslər pozulur,bu da məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olur. İyul-avqust aylarında xına yarpaqlarının məhsuldarlığı artır. Abşeron şəraitindəəkilib- becərilən xına Abşeron iqlim şəraitdə normal inkişaf edərək,vegetasiya dövrlərini normal keçirir. Xınanın təsərrüfat-iqtisadi əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsində morfoloji tədqiqatlar aktuallığı ilə seçilir. Buna görə introduksiya olunmuş xınanın morfoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi istiqamətində tədqiqatlar aparılmışdır. Müasir təbabətdə də xına müalicəvi vasitə kimi geniş istifadə olunur [1]. Xına - təbii kosmetik vasitədir. Xınanın zəngin kimyəvi tərkibi onu olduqca faydalı bitkiyə çevirir. Aparılan kimyəvi analizlər göstərir ki, xına tozunda müxtəlif yağlar, sellüloz, azot, kül, pantizon, kitrə , antraqlikozidlər, rəngləyici maddələr, tannin maddələri, xlorofil, S və K vitaminləri vardır. Eyni zamanda Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Binə qəsəbəsində olan “Abşeron subtopik bitkilər təcrübə stansiyasında” aparılmış tədqiqatlar nəticəsində əldə edilmiş xına sortları Sərxan xına sortuna görə patent, şəhadətnamə alınmış, həmçinin həmin xına məhsuluna görə Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən (2017-2018) Gigiyenik sertifikat alınmışdır.

223

Ədəbiyyat

1. Sadiqov T.M. Azərbaycanda xına,basma bitkilərinin becərilmə texnalogiyası və kosmetik təbii müalicəvi əhəmiyyəti. Bakı, Nurlan nəşr., 2007, 206 səh. 2. Васильченко И.Т. Всходы деревьев и кустарников. Определитель.- М.- Л.: АН СССР, 1960, 301 стр. 3. Лапин П.И. Методика фенологических наблюдений в бот.садах СССР (Сборник) ГБС АН СССР, Рукоп. Деп. в ВИНИТИ, 1972, 5 с., № 5494-73 . 4. Молчанов А.А., Смирнов В.В. Методика изучения прироста древесных растений. М.: Наука, 1967, 95 стр. 5. Фирсовa М.К. Mетоды исследования и оценки качества семян.М: Сель.хоз., 1955, т 375 стр.

Садиков Т.М., Атаева Х.М., Гафарова М.А.

БОТАНИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ И МЕТОДЫ РАЗМНОЖЕНИЯ ХНЫ (LAWSONIA INERMIS L.) ИНТРОДУЦИРОВАННОЙ НА АБШЕРОН Статья посвящена исследованию интродуцированного в условиях Апшерона субтропического растения Lawsonia inermis L., приводится ботаническое описание, методы размножения. Все органы растения Lawsonia inermis L. имеют уникальный краситель, одновременно содержание эфирного масла в листьях дает возможность ее широкого использования в медицине. Ключевые слова: Lawsonia inermis L.,субтропический, интродукия, эфирное масло

. Sadikov T.M., Atayeva H.M., Gafarova M.A.

BOTANICAL DESCRIPTION AND METHODS PROPAGATE OF LAWNSIA INERMIS L. WAS INTRODUCED IN ABSHERON

In the article are given information, botanical description, method of propagate, cultivated the subtropic plant of Lawsonia inermis L. in the conditions of Apsherone. In all the organs of Lawsonia inermis L. have a unique cosmetic effect, it was widely used in medicine because it has essential oils in the leaves Keywords: Lawsonia inermis L., subtropical, introduction, essential oil

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 15.XI.2018

224 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 225-230 UOT: 579.222 BƏZİ MİKROMİSETLƏRDƏ PEROKSİDAZA AKTİVLİYİNƏ QİDALI MÜHİTİN TƏSİRİ

İsayeva V.K., Qasımova S.Y., Babayeva İ.X., Əliyeva L.A. AMEA Mikrobiologiya İnstitutu, AZ 1004, Bakı, Badamdar yolu, 40

Mikromiset göbələklərinin peroksidaza aktivliyinə qidalı mühitin təsiri öyrənilmişdir. Təcrübələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, göbələklərin boyüməsi və onların peroksidaza aktivliyi qidalı mühitə daxil olunmuş müxtəlif azot, karbon mənbələri və spesifik substratlardan asılıdır. Göbələklərin inkişafına və peroksidaza sintezinin aktivliyinə eyni azot mənbələri müxtəlif təsir edir. Ştammlarda spesifik substratların təsiri altında öyrənilmişdir. Aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, peroksidaza induksiyası yalnız mühitə yüngül mənimsənilən karbon mənbəyini daxil etdikdə baş verməsi mümkündür. Açar sözlər: mikromisetlər, peroksidaza aktivliyi, azot mənbəyi, spesifik substratlar

Giriş Müasir mikrobiologiyada, xüsusilə mikologiyada, mikroorqanizmlər arasında müxtəlif ferment produsentlərin axtarışı aktual məsələlərdən biridir [5,6]. Belə ki, materialların biodegradasiya problemi və ksenobiotiklərin bioloji istifadəsi məsələlərlə əlaqədar olaraq oksidoredüktazalar geniş tədqiq olunur. Bu aspektdən də göbələklərdə peroksidaza fermenti xüsusi maraq kəsb edir. Məlumdur ki, qidalı mühitin tərkibi bazidial göbələklərdə peroksidazanın sintezi zamanı mühüm rol oynayır [1,2,4]. Lakin, mikromiset göbələklərlə bağlı analoji tədqiqatlar haqqında məlumatlar o qədər də yetərli deyir [7,9]. Buna görə də, işin məqsədi mikromiset göbələklərdə peroksidaza aktivliyinə qidalı mühitin təsirinin öyrənilməsi olmuşdur. Material və metodika Göbələklərin skrininq nəticəsində aktiv göbələklər kimi Geotrichum, Penicillium, Helminthosporium cinslərinə aid ştammlar ayrılmışdır və təcrübələr bu göbələklərin üzərində aparılmışdır [3]. Ayrılmış aktiv göbələk ştamlarının maye kulturasında peroksidazanın əmələ gəlməsinin optimal şəraitini müəyyən etmək üçün müxtəlif tərkibli qidalı mühitlərin təsiri tədqiq edilmişdir: sintetik Çapek, spesifik kök tərkibli və palıd kökü həlimi tərkibli sintetik mühitlər. Müxtəlif azot mənbələrinin peroksidaza sintezinə təsirini öyrənmək üçün spesifik kök tərkibli mühiti əsas götürülmüşdür. Kontrol kimi azotsuz mühitdən istifadə edilmişdir. Azot mənbəyi kimi mühitə aşağıdakı birləşmələr daxil edilmişdir: ammonium sulfat, natrium nitrat, ammonium nitrat, azot ekvivalent miqdarında (N= 0,15%), asparagin, sidik cövhəri. Spesifik substratlar kimi tannin, qal turşusu, piroqalol, askorbin turşusu və palıd kökü həlimi istifadə olunmuşdur.Sterilizasiyadan sonra optimal pH (4,8-5) saxlanılır. Peroksidazanın aktivliyi Lukomski və Qorodesko metodu ilə təyin olunmuşdur [8].

Nəticələr və onların müzakirəsi Təcrübələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, aktiv ştammların sintetik Çapek mühitində becərilmə zamanı onların mayekulturasında peroksidazanın sintezi dayanmışdır. Yüksək miqdarda dəmir və manqan, həmçinin peroksidaza oksidləşməsinin spesifik substratı kimi palıd kökü həlimindən ibarət sintetik və spesifik kök tərkibli mühitlərdə becərilmiş aktiv ştammlarda maye kulturaya peroksidaza sintezi müşahidə olunmuşdur (cəd. 1).

225

Mikromiset göbələklərin inkişafına və peroksidaza aktivliyinə qidalı Cədvəl 1 mühitin tərkibinin təsiri Kultura Ştamm Spesifik kök Sintetik çapek Palıd kökündən tərkibli mühit mühiti ibarət sintetik mühit inkişaf aktivlik inkişaf aktivlik inkişaf aktivlik Geotrichum sp. 1 + + + - + + Penicillium funiculosum 4 + + + - + - Helminthosporium sp.15 15 + + + - + -

Mühitə əlavə edilmiş müxtəlif azot birləşmələrinin təsirinin öyrənilməsi bağlı tədqiqatlardan aydın olur ki, peroksidaza sintezinin aktivliyi mühitə əlavə edilmiş azot birləşmələrinin formasından Cədvəl 2 Mühitə daxil edilmiş azot mənbələrinin kifli göbələklərin peroksidaza əmələ gətirmə aktivliyinə və inkişafına təsiri

Peroksidaza aktivliyi İnkişaf Təcrübə variantı 5-ci sutka 10-cu sutka 20-ci sutka 5-ci sutka 20-ci sutka Geotrichum sp.1 Nəzarət +++ +++ +++ ++ +++

(NH4)2S04 ++++ ++++ ++++ +++ ++++

NaNO3 ++ +++ +++ ++ ++

NH4NO3 ++++ +++++ +++ +++ ++++ Asparagin ++++ ++++ +++++ +++ +++ Sidik cövhəri ++++ +++++ ++ +++ ++ Penicillium funiculosum sp.4 Nəzarət ++ ++ ± ++ +++

(NH4)2S04 ++ ++ ± ++ +++

NaNO3 +++ ++++ +++ ++ +++

NH4NO3 +++ ++++ ++++ ++ +++ Asparagin +++ ++++ ++++ ++ +++ Sidik cövhəri +++ ++++ ++++ + + Helminthosporium sp. 15 Kontrol ++ ++ ± ++ +++

(NH4)2S04 ++ ++ ± ++ +++

NaNO3 +++ ++++ +++ ++ +++

NH4NO3 +++ ++++ ++++ ++ +++ Asparagin +++ ++++ ++++ + ++ Sidik cövhəri +++ ++++ ++++ + ++

226 asılıdır. Hər bir göbələk ştamında özünəməxsus qanunauyğunluq müşahidə edilir (cəd. 2). Geotrichum sp.1 ştamında yüksək peroksidaza aktivliyi müşahidə edilmişdir Bu, mühitə ammonium sulfat və ammonium nitrat, həmçinin sidik turşusu və asparaginin əlavə edilməsi ilə əlaqədardır.Mühitə natrium nitrat əlavə etdikdə 5-ci sutkada aktivlik nəzarətə nisbətən aşağı, sonra isə ona bərabər olmuşdur, lakin ondan artıq olmamışdır. 10-cu sutkada nisbətən yüksək aktivlik ammonium nitrat və sidik cövhərinin iştirakı ilə, 20- ci sutkada isə asparaginin iştirakı ilə müşahidə olunmuşdur. Mühitdə ammonium sulfatın iştirakı ilə Penicillium funiculosum sp.4 ştamında zəif peroksidaza aktivliyi aşkar edilmişdir. Becərilmənin 10-cu sutkasında NaNO3, NH4NO3-ın iştirakı ilə peroksidazanın əmələ gəlməsinin maksimal aktivliyi müşahidə edilmişdir. Asparagin və sidik cövhərinin iştirakı nəticəsində 20-ci sutkada yüksək aktivlik müşahidə edilmişdir. Helminthosporium sp.15 ştamı Penicillium funiculosum ştamı kimi ammonium sulfatın iştirakı ilə zəif peroksidaza aktivliyinə malikdir. Mühitə natrium nitrat və ammonium nitrat əlavə etdikdə becərilmənin 10-cu sutkasında maksimal aktivlik müşahidə olunur, sidik cövhəri və asparagin olan mühitdə isə yüksək aktivlik becərilmənin 20-ci sutkasında izlənilir. Beləliklə, tədqiq edilmiş mikromisetlərdə peroksidaza aktivliyin yüksək qiymətləri, əsasən, ammonium nitrat və sidik cövhərinin iştirakı ilə baş vermişdir. Mikromisetlərdə peroksidazanın əmələ gəlmə aktivliyi ilə böyümə göstəricisi arasında heç də həmişə korrelyasiya, asılılıq olmur. Belə ki, zəif Penicillium funiculosum ştamında sidik cövhəri tərkibli mühitdə zəif inkişaf müşahidə edildiyi zaman aktivlik yüksək olmuşdur. Peroksidazanı adaptiv ekzoferment kimi almaq məqsədilə, spesifik substratların peroksidaza oksidləşməsinin peroksidaza sintezinin aktivliyinə təsirin öyrənilməsinin zəruriyyəti yaranır. Buna görə də tədqiq olunan mikromisetlərin peroksidaza aktivliyi və kulturanın böyüməsi 5, 10, 15 sutka ərzində öyrənilmişdir. Aparılan təcrübələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, göbələklərin mühitdə inkişafı getsədə, peroksidaza induksiyası müşahidə olunmur. Məhz buna görə mühitə peroksidazanın sintezi üçün Cədvəl 3 Mühitə daxil edilmiş şəkərin Geotrichum sp. 1 ştammının inkişafına və peroksidaza əmələ gətirmə aktivliyinə təsiri Sutka Bütün 10 15 20 mitselinin quru çəkisi pH Təcrübə mq/100 N,% İ A İ A İ A ml mühitə Nəzarət +++ – +++ – +++ – 43,6 100 6,5

Saxaroza +++ ± +++ + +++ – 103,6 236,2 6,03

P.k.h. + ++++ +++++ +++++ +++++ +++++ +++++ saxaroza 370,5 849,7 5,39

Palıd kökü +++ – +++ – +++ – 47,7 109,3 6,29 həlimi Əlavə: İ- inkişaf, A- aktivlik, N-nəzarət, P.k.h.- Palıd kökü həlimi

227 spesifik substratlar daxil edilmişdir. Təcrübələr 20 sutka ərzində mühitə saxaroza əlavə edərək aparılmışdır. Aydın olmuşdir ki, saxaroza fermentin sintezinə müsbət təsir göstərməmişdir (cəd.3). Şəkərin qatılığının azalması ferment aktivliyinin də aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur (cəd.4). Buna görə növbəti təcrübələrdə peroksidaza oksidləşməsinə spesifik substrat kimi təsir edən saxaroza mühitə 30 q/l daxil edilmişdir, eyni zamanda təcrübədə palıd kökündən və 0,1% qatılıqda pirohalloldan istifadə olunmuşdur. Alınan nəticələr cədvəl 5-də əks olunmuşdur Geotrichum sp.1 ştammında əlavə olunan bütün substratlar qvayakol istisna olmaqla, peroksidazanın induksiyasına səbəb olmuşdur. Palıd kökü həlimi əlavə etdikdə kultural mayedə ferment aktivliyi kontrola nisbətən 42 dəfə, tannini əlavə etdikdə isə 8 dəfə artır. Cədvəl 4 Şəkər konsentrasiyasının Geotrichum sp. 1 ştammının (palıd kökü həlimi olan sintetik mühitdə) inkişafına və peroksidaza əmələ gətirmə aktivliyinə təsiri

Təcrübə Sutka Bütün mitselinin quru çəkisi 10 15 20

mq/100 N,% pH İ A İ A İ A ml mühitə

Kontrol ++++ ++++ ++++ +++++ ++++ +++++ 104,2 100 5,7

Şəkərin ++ +++++ ++++ +++++ ++++ +++++ 89,6 86 6,6 0,5 norması

Şəkərin ++ ++ +++ ++ +++ ++++ 58,3 56 7,8 0,1norm ası

Eyni zamanda spesifik substratların, palıd kökü həlimi və askorbin turşusu istisna olmaqla, təsiri altında mitselinin cəkisi azalmışdır. Güman olunur ki, onlar kulturanın böyüməsinə ingibitor kimi təsir edirlər. Penicillium funiculosum sp. 4 ştamda istifadə olunmuş substratlardan heç biri peroksidazanın induksiyasını yaratmamışdır. Askorbin və hal turşusu mitselini 1,5-2 dəfə artırmış, yerdə qalan substratlar isə, əksinə, nəzarətə nisbətən mitselinin cəkisini aşağı salmışdır. Kulturaları kök tərkibli mühitə təkrar əkdikdə peroksidaza aktivliyi bərpa olunmuşdur. Helminthos porium sp. 15 ştammı peroksidaza oksidləşməsinin spesifik substratlarının mühitə daxil edilməsinə kəskin reaksiya vermişdir. Tannin və pirohallol mitselinin cəkisini nəzarətə nisbətən 6-8 dəfə artırmışdır. Digər substratlarda mitselinin çıxımını əhəmiyyətli

228 dərəcədə artırmışdı, lakin peroksidaza induksiyası müşahidə olunmamışdır. Bu ştamında peroksidaz aaktivliyi kök tərkibli mühitə əkildikdə bərpa olunur. Aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, ştammların əksəriyyətində peroksidazainduksiyası mümkündür. Buna peroksidaza oksidləşməsinin xüsusi substratları – tannin, halturşusu, pirohallol, askorbin turşusu və palıd kökü həlimi- təsir edir. Ştammlarda peroksidaza induksiyasının əsas xüsusiyyəti odur ki, bu proses yalnız mühitə yüngül mənimsənilən karbon mənbəyini daxil etdikdə baş verir, induktorlar isə göbələklərin böyümə ingibitorlarıdır. Göbələklərin peroksidaza əmələ gətirmə aktivliyi və inkişafının peroksidaza oksidləşdirən spesifik substratlardan asılılığı Cədvəl 5 Geotrichum sp. 1 Penicillium Helminthosporium sp.

ı funiculosum sp. 4 15

mitseli mitseli mitseli variantlar ə

ə ə ə crüb ml ml ml ə 100% 100% 100% T mühit mühit mühit PO aktivliyi PO aktivliyi PO aktivliyi mq/100 mq/100 mq/100 Kontrol Kontrol Kontrol PO aktivliyi PO aktivliyi Kontrol 107,6 100 0,02 299,2 100 – 99 100 – Palıd kökü 300,9 279,7 0,84 194,2 64,9 – 553,3 554,5 – həlimi Tannin 90,4 84,0 0,16 196,0 65,5 – 607 608,8 – Hal turşusu 90,4 84,0 0,09 395,3 132,1 – 643,0 654,3 – Qvayakol 35,5 32,9 – 95,2 31,8 – 107,4 107,7 – Pirohallol 90,5 84,3 0,04 288,1 96,3 – 775,1 776,6 – Askorbin 107,9 100,3 0,04 679,5 227,1 – 582,6 583,7 – turşusu

Belə nəticəyə gəlmək olar ki tədqiq olunan mikromisetlərdə peroksidaza induksiyası spesifik substratlardan asılıdır və bu substratlar isə karbon mənbəyi kimi deyil, böyümə ingibitoru rolunu oynayır. Ədəbiyyat 1. Abbasova D.M. Hidrolaza və oksidazaların aktivliklərinin tullantılarının mikrobioloji konversiyası prosesində dəyişilməsi //B.e.n... dissert. avtoreferatı, Bakı, 2008, 22 s. 2. Abbasova D.M. Trametes versicolor göbələyində lakkazanın sintezinin dərin becərilmə şəraitində optimallaşdırılması // AMEA-nın Mikrobiologiya İnstitutunun elmi əsərləri, Bakı, “Elm”, 2006, III c., s. 278-282. 3. İsayeva V.K., Babayeva İ.İ., Baxşəliyeva K.F., Əliyeva L.A. Bəzi mikromisetlərdə peroksidaza fermentin aktivliyinin tədqiqi // “Gənc tədqiqatçı” Elmi-praktiki jurnal, 2016, II c., N 2, s.84-87. 4. Muradov P.Z., Səmədova R.F., Qəhrəmanova F.X., Babayeva Ş.A., Keyseruxskaya F.Ş., Abbasova D.M., Qasımova T.C. Karbon və azot mənbələrinin makromisetlərdə hidrolaza və oksidazaların aktivliyinə təsiri // Botanika İns-n elmi əsərləri. Bakı, “Elm”, 2004, s. 537-542. 5. Борисова В.Н., Двойное Л.М. О распространенности в природе микромицетов, образующих пероксидазу в качестве экзофермента // Материалы IV сьезда Укр.ботан.общ- ва. - Киев, сент.1969г. - Киев: Наук. думка, 1969, с.86. 6. Касатова Е. С. Активность экзооксидоредуктаз микроскопических грибов в связи с биодеструкцией ими природных и синтетических полимеров. Автореферат дисс.. канд. наук, 2011, 18с. 229 7. Касатова Е.С., Ватолина О.И.,Макарова С.В.,Смирнов В.Ф. Динамика каталазной, пероксидазной и фенолоксидазной активности гриба биодеструктора Aspergillus terreus //Мат. Докл. VII Съезда Общества физиологов растений России “Физиология растений фундаментальная основа экологии и инновационных биотехнологий” ч.1., 2011, с. 319-320. 8. Купревич В.Ф., Щербакова Т.А. Почвенная энзимология. Минск, 1966, 863 с. 9. Лазарева Е.С. Регулирование активности грибных фенолоксидаз путем изменения состава среды культивирования // Сб. тезисов и докл. XIII нижегородской сессии молодых ученых, 2008, с. 21- 22

Исаева В.К., Касумова С.Ю., Бабаева И.Х., Алиева Л.А

ВЛИЯНИЕ ПИТАТЕЛЬНОЙ СРЕДЫ НА АКТИВНОСТЬ ПЕРОКСИДАЗЫ НЕКОТОРЫХ МИКРОМИЦЕТОВ

Изучено влияние питательной среды на пероксидазную активность микромицетов. В результате экспериментов выявлено, что развитие грибов и их пероксидазная активность зависит от различных источников азота, углерода и специфических субстратов, включенных в питательную среду. Одни и те же источники азота по-разному влияют на развитие гриба и активность синтеза пероксидазы. Исследование влияния специфических субстратов (танин, пирагаллол, аскорбиновая кислота и др.) показало, что перечисленные субстраты индуцируют синтез пероксидазы у исследованных грибов. Ключевые слова: микромицеты, пероксидазная активность, источники азота, специфические субстраты İsayeva V.K., Qasimova S.Y., Babayeva İ.Kh., Aliyeva L.A.

İNFLUENCE OF NUTRIENT MEDIUM PEROXIDASE ACTIVITY OF SOME MİCROMYCETES

The effect of the nutrient medium on the peroxidase activity of micromycetes was studied. As a result of the experiments, it was found that the development of fungi and their peroxidase activity depends on various sources of nitrogen, carbon and specific substrates included in the nutrient medium. The same nitrogen sources affect the development of the fungus and the activity of peroxidase synthesis in different ways. Investigation of the effect of specific substrates (tannin, pyragallol, ascorbic acid, etc.) showed that the listed substrates induce peroxidase synthesis in the fungi studied. Keywords: micromycetes,peroxidase activity, nitrogen sources, specific substrates

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 25.X.2018

230 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 231-234 UOT: 579.26 KİTABXANA BİNALARINDA FORMALAŞAN MİKOBİOTANIN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI

Əhmədova İ.C., Hüseynova Ə.Ə., Əliyev İ.Ə. AMEA Mikrobiologiya Institutu [email protected]

Təqdim olunan iş kitabxana binalarında formalaşan mikobiotanın ümumi aspektdə analizinə həsr olunmuşdur. Məlum olmuşdur ki, kitabxanaların hava məkanında 16 cinsə aid 37 göbələk növü, kağız materialları üzərində isə 13 cinsə aid 33 növ məskunlaşmışdır. Habelə müəyyənləşdirilmişdir ki, kitabxana binalarında temperatur rejiminin 13ºC-dən aşağı salınması mikroskopik göbələklərin həm patogenik, həm də destruksiya aktivliklərini nəzərəçarpacaq dərəcədə məhdudlaşdırır. Açar sözlər: kitabxana, mikobiota, hava məkanı, kağız materialı, temperatur, mikroskopik göbələklər. Giriş Dünyanın bütün ölkələrində, xüsusən mərkəzi şəhərlərdə olan kitabxanalarda yerləşdirilən müxtəlif əsrlərə aid kitabların və arxiv fondlarında saxlanılan sənədlərin qorunması, onların mikoloji təhlükəsizliyinin təmin olunması hər bir ölkənin Milli İnkişaf Proqramında təsbit edilən əsas müddəalardan biridir. Çünki hər bir millətin keçmişi və kimliyi məhz kitabxanalarda və arxiv fondlarında yerləşdirilmişdir. Onları n qorunması son dərəcə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, kitabxana və arxiv fondlarında kağız materiallarının saxlanılma şəraiti nə qədər qənaətbəxş səviyyədə olsa belə, yenə də müəyyən müddət keçdikdən sonra onlar öz keyfiyyətlərini itirirlər [4,7,9]. Belə ki, fiziki-mexaniki və bioloji faktorların uzunmüddətli təsiri kağız materiallarının xassələrində əsaslı dəyişikliklər yaradır. Məlum olmuşdur ki, kağız materiallarına bioloji faktor olaraq mikroskopik göbələklərin təsiri daha böyükdür [5,6]. Belə ki, mikromisetlərin sintez etdikləri və üzərində məskunlaşdıqları kağız materiallarına sekresiya etdikləri müxtəlif tərkibli üzvi turşular, onların ilkin parçalanmasını həyata keçirirlər. Başqa sözlə desək, katalizator rolunu oynayan bu maddələr sellüloza tərkibli kağız substratlarına deqradasiyaedici təsir göstə rərək, mikromisetlərin ekspansiya aktivliyini nəzərəçarpacaq dərəcədə artırırlar [1,3,10]. Təqdim olunan işdə tədqiq olunan kitabxana binalarında formalaşan mikobiota ümumi aspektdə analiz olunmuşdur. Bu məqsədlə həm kitabxanaların atmosfer havasından, həm də kitab, jurnal və qəzetlərin səthi üzərindən nümunələr götürülmüş, mikoloji ekspertizalar aparılmışdır. Tədqiqatın obyekti və metodikası Tədqiqat sahəsi olaraq AMEA-nın Mikrobiologiya və Botanika İnstitutlarının elmi kitabxanaları seçilmişdir. Kitabxana binalarının atmosfer havasından nümunələrin götürülməsində müvafiq olaraq sedimentasiya və aspirasiya üsullarından istifadə olunmuşdur. Lakin kitab, jurnal və qəzetlərin səthi üzərindən nümunələrin götürülməsi aplikasiya metodları vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir. Götürülən göbələk nümunələrinin becərilməsi üçün Çapek, Çapek-Doks və Saburo qidalı mühitlərindən istifadə olunmuşdur. Göbələk kulturalarının ekspozisiya müddəti 10 günə qədər davam etmiş və bu zaman temperatur rejimi 28-30ºC olmuşdur. Göbələklərin təyini və identifikasiyasında ümumqəbul edilmiş kultural-morfoloji və mikroskopik üsullardan, habelə məlum təyinedici vasitələrdən istifadə edilmişdir [2,8]. Aparılan eksperimentlər 4-6 təkrarda həyata keçirilmişdir. 231

Nəticələr və onaların müzakirəsi Aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, kitabxanaların hava məkanında və kitabların səthi üzərində məskunlaşan mikobiota həm cins tərkibinə, həm də növ müxtəlifliyinə görə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənirlər. Belə ki, kitabxanaların hava məkanında 16 cinsə aid 37 göbələk növü, kitabların səthi üzərində isə 13 cinsə aid 33 mikromiset növü məskunlaşmışdır (cədvəl 1). Cədvəl 1 Kitabxana binalarında formalaşan mikobiotanın cins tərkibi və növ müxtəlifliyi

№ Göbələk cinsləri Göbələk növləri 1. Acremonium (1/2) Acremonium charticola W.; A. strictum W. 2. Alternaria (1/2) Alternaria alternata Keissl; A. tenuissima W. 3. Aspergillus (1/9) Aspergillus flavus Fr.; A. fumigatus Fr.; A. ochraceus W.; A. repens Sacc.; A. sulphureus Fr.; A. sydowii Bainier; A. ustus Bainier; A. versicolor Vuil; A. niger Thom. 4. Botrytis (1/1) Botrytis cinerea Pers. 5. Chaetomium (1/1) Chaetomium globosum Kunze. 6. Chrysonilia (1/1) Chrysonilia sitophila Arx. 7. Cladosporium (1/2) Cladosporium cladosporioides Fr.; C. herbarum Link. 8. Fusarium (1/2) Fusarium sambucinum Fuckel; F. solani Sacc. 9. Monilia (1/1) Monilia pruinosa Cooke et Massee. 10. Mucor (1/3) Mucor hiemalis Wehmer; M. luteus Lunnem; M. plumbeus Bonord. 11. Oospora (1/1) Oospora luetea Kamm. 12. Paecilomyces (1/1) Paecilomyces variotii Bainier. 13. Penicillium (1/13) Penicillim aurantiogriseum Dierkcx; P. brevicompactum Dierckx; P. camemberti Thom; P. chrysogenum Thom; P. commune Thom; P. decumbens Thom; P. funiculosum Thom; P. hirsutum Dierckx; P. lanosum Westling; P. verrucosum Dierckx; P. expansum Link; P. notatum Westling; P. paxilli Bainier. 14. Rhizopus (1/2) Rhizopus niger Ciag; Rh. stolonifer Vuil. 15. Taeniolella (1/1) Taeniolella stilbospora Corda. 16. Trichoderma (1/2) Trichoderma hamatum Bainier; T. viride Pers. 17. Verticillium (1/1) Verticillium cephalosporium Gams. 18. Ulocladium (1/1) Ulocladium consortiale Simmons.

Göründüyü kimi, kitabxanaların hava məkanı həm cins tərkibinə, həm də növ müxtəlifliyinə görə daha zəngindir. Bunun əsas səbəbi kitabxanaların hava məkanının açıq aerodispers sistem olmasıdır. Lakin kitab, jurnal və qəzetlərin sellüloza tərkibli olması, onların üzərində məskunlaşan göbələklərin say tərkibində və növ müxtəlifliyində limitləşdirici faktor rolunu oynayır və formalaşan mikobiotanın tərkib elementlərinin sayca azalmasına gətirib çıxarır. Müəyyənləşdirilmişdir ki, kitabxana binalarında Penicillium və Aspergillus cinsləri dominant mövqe nümayiş etdirərək, 13 və 9 növlə təmsil olunurlar ki, bu da ümumi mikobiotanın 46,8%-ni təşkil edir. Yerdə qalan cinslər isə müvafiq olaraq 1 və ya 2 növlə xarakterizə olunurlar. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, kitabxana binalarında hər hansı neqativ mikoloji situasiyaların meydana çıxmaması üçün, başqa sözlə desək, kitabxana fondlarında kağız materiallarının keyfiyyətinin dəyişməməsi üçün temperatur rejimi 18±2ºC, nisbi rütubət isə 50±5% olmalıdır. Eyni zamanda zəif sürətli aerasiya şəraitində nisbi rütubəti stabil saxlayaraq temperatur rejiminin 13ºC-dən aşağı salınması, mikroskopik göbələklərin istər hava məkanında, istərsə də kağız materialları üzərindəki inkişafını demək olar ki, son dərəcə zəiflədir. Bu isə dolayısı ilə 232 kitabxana binalarının hava məkanında yayılan mikromisetlərin patogenlik aktivliyini, həmçinin kağız materialları üzərindəki destruktiv fəaliyyətlərini nəzərəçarpacaq dərəcədə məhdudlaşdırır. Qeyd edək ki, bir sıra göbələklər, o cümlədən Aspergillus repens, Chaetonium globosum, Fusarium sambucinum, F. solani, Penicillim brevi-compactum, P. funiculosum, P. lanosum, P. expansum, Rhizopus niger və Ulocladium consortiale növləri kitabxana binalarında bir qayda olaraq kağız materialları üzərində məskunlaşırlar. Lakin Aspergillus sulphurcus, A. sydowii, Cladosporium cladosporioides, C. herbarum, Monilia pruinosa, Oospora lutca, Penicillium chrysogenum, P. desumbens, P. verrucosum, Rhizopus stolonifer, Stemphylum botryosum, Taeniolella stilbospora, Verticillium cephalosporium növlərinin yalnız kitabxana binalarının hava məkanında yayıldıqları müəyyən edilmişdir. Digər göbələk növləri isə yayılmalarına görə universallıq nümayiş etdirərək, həm kitabxananın hava məkanında, həm də kitab, jurnal və qəzetlərin üzərində rast gəlinir. Məlumdur ki, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının qəbul edilmiş normativ göstəricilərinə görə ya şayış binalarında göbələk sporlarının konsentrasiyasının yol verilən həddi 500 KƏV/m3-ə bərabərdir. Lakin kitabxana binaları üçün qəbul edilmiş xüsusi mikoloji normalar hələ ki, yoxdur. Qeyd edək ki, kitabxana binalarında ekoloji faktorların hər hansı dizbalans vəziyyətinin yaranması potensial patogen göbələklərin fəallaşmasına səbəb olur ki, bu da kitabxanada çalışan insanların peşə xəstəliklərinin, o cümlədən allergiya, bronxial-astma, dermatomikoz və s. patologiyaların meydana çıxmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda kitabxana binalarında allergen göbələklərlə yanaşı, kağız materialları üzərində xüsusən toksigen göbələklərin mövcudluğu bu istiqamətdə aparılacaq tədqiqatları daha da zəruri edir.

Ədəbiyyat 1. Аптамонова В.Г., Соболев А.В., Кириллов Ю.А., Орешко Л.С., Яробкова Н.Д. Микромицеты и профессиональные заболевания органов дыхания // Проблемы медицинской микологии. 2000, том 2, № 1, с. 17-19 2. Васильев О.Д., Гоик В.Г., Светлов Д.А., Васильева А.О. Методология исследования микобиоты помещений // Проблемы медицинской микологии. 2002, том 4, вып. 2, с. 66-67 3. Мантуровская Н.В. Микологическое состояние книгохранилищ. Теория и практика сохранения памятников культуры: Сб. научн. тр. СПб, 1995, вып. 17, с. 23-27 4. Мантуровская Н.В., Сизова Т.П., Сараева В.М. Микробиологическое состояние воздуха книгохранилищ / lll Всесоюз. конф. по биоповреждениям: Тез. докл. М., 1987, часть 1, с. 30-31 5. Нюкша Ю.П. Биологическое повреждение бумаги и книг. СПб.: изд-во «Наука», 1994, 235 с. 6. Сергеева Л.Е. Зависимость содержания микромицетов в воздухе книгохранилищ от условий хранения документов // Микология и фитопатология. 1996, том 30, вып. 3, с. 31-36 7. Сергеева Л.Е. Сравнительный анализ экологического состояния книгохранилищ Российской национальной библиотеки / Теория и практика сохранения книг в библиотеке: Сб. научн. тр. СПб., 1993, вып. 16, с. 39-62 8. Barnett H.L., Hunter B.B. Illustrated genera of imperfect fungi. New York; London: Mc. Millon, 1997, 218 p. 9. Husman J. Health of indoor-air microorganisms // Scand. Work Environ. Health. 1996, N 22, p. 5-13 10. Key A.B. Allergy and Allergic Deceases // Back well Sci. 1997, vol. 2, p. 797-798.

233

Ахмедова И.Д., Гусейнова А.А., Алиев И.А.

ОБЩАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА МИКОБИОТЫ СФОРМИРОВАВШИХСЯ В БИБЛИОТЕЧНЫХ ЗДАНИЯХ

Представленная работа посвящена изучению общего анализа микобиоты, сформировавшейся в библиотечных зданиях. Выявлено, что в воздушном пространстве библиотек обитают 37 видов грибов, относящихся к 16 родам, а на бумажных материалах 33 вида, относящихся к 13 родам. Также было установлено, что в зданиях библиотек понижение температурного режима до 13ºС у микроскопических грибов приводит в ощутимой степени к подавлению как их патогенной, так и деструктивной активности. Ключевые слова: библиотека, микобиота, воздушное пространство, бумажный материал, температура, микроскопический гриб, патогенность

Akhmedova I.J., Huseynova A.A., Aliyev I.A.

THE GENERAL CHARACTERISTIC OF THE MYCOBIOTA FORMED IN LIBRARY BUILDINGS

The presented work has been devoted to the general analysis of the mycobiota formed in library buildings. It was determined that 37 species of fungus belonging to 16 genus inhabit the on air space of libraries, and on the paper materials 33 species belonging to 13 genus. It was also determined that lowering the temperature regime until 13ºC in library buildings leads to significant degrease of both of the pathogenic and destructive activity of the micro fungus. Keywords: library, mycobiota, air space, paper material, temperature, micro fungus, pathogenic

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 08.XII.2018

234

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild,səh. 235-241

UOT: 633. 16. 631. MÜXTƏLİF ARPA GENOTİPLƏRİNDƏ GENETİK MÜXTƏLİFLİYİN AQROMORFOLOJİ GÖSTƏRİCİLƏR ƏSASINDA TƏYİNİ

Nəsrullayeva M.Y., Hüseynova I.M. AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu E-mail: mesme2009 @rambler.ru

Bu iş 32 arpa sort nümunələrində bəzi aqramomorfoloji göstəricilərin öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Tədqiqat zamanı analizlərdən sünbülün uzunluğu, bir sünbüldə dən sayı, bir sünbüldə dən kütləsi və 1000 dənin kütləsinin miqdarı təyin edilmişdir. Əks olunmuş dendroqram əsasında gələcəkdə seleksiya proqramları vasitəsilə yüksək heterozisə nail olmaq mümkündür. Belə ki, bir qrupda yerləşən genotiplər genetik oxşarlıq baxımından bir-birlərinə yaxın, ayrı qruplarda yerləşmiş genotiplər isə müxtəlifdirlər. Genetik cəhətdən uzaq olan genotiplər arasında genetik məsafə böyükdür və belə nümunələrdən seleksiyada istifadə etməklə yüksək hetorozisə malik sortlar yaradıla bilər. Açar sözlər: Arpa, dən, genotip, klaster, genetik müxtəliflik

Giriş Bitkiçiliyin inkişafında yüksək nəticənin əldə olunmasının əsas yollarından biri, yüksək məhsuldar və keyfiyyətli dənə malik, ətraf mühitin zərərli təsirlərinə davamlı, yeni yüksək və yüksək dən keyfiyyəflərinə malik arpa sortlarının yaradılması və bu bitkilərin respublikanın bütün torpaq iqlim zonalarında (həm suvarılan, həm də dəmyə) əkilməsidir. Hal-hazırda kənd təsərrüfatı bitkilərinin genetik potensialının toplanması, qorunması və istifadə edilməsi çox geniş bir problemdir. Buna görə də institutumuzun qarşısında duran əsas məsələ respublika ərazisində mövcud olan bitkilər, o cümlədən arpanın genefondunun yaradılmasıdır.

Ədəbiyyat xülasəsi Arpa bitkisi (Hordeum vulgare L.) dənli bitkilər sırasında kəskin iqlim dəyişikliklərinə davamlılığı və vegetasiya müddətinin kiçikliyi ilə seçilir və istehsalat üçün yararlı olan bir bitki kimi tanınır [10, 11]. Arpa bitkisi dünyada, o cümlədən Azərbaycanda əsas dənli yem bitklərindən biri hesab olunur. Müxtəlif istiqamətlərdə geniş istifadəsi (ərzaq, yem, pivə istehsalı və s.) arpa bitkisini digər dənli bitkilərdən fərqləndirir. Arpa az qulluq tələb edən və eyni zamanda qiymətli və iqtisadi cəhətdən effektli bir bitkidir. Hal-hazırda arpanın müxtəlif torpaq tiplərində becərilməsi və onun morfoloji, biokimyəvi və molekulyar genetik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi öz aktuallığını saxlamaqdadır. Heyvandarlığın dinamik inkişafı üçün əsas məsələlərdən biri, etibarlı yem bazasının yaradılması, o cümlədən dənli yem bitkilərinin, ilk növbədə arpanın məhsuldarlığının artırıılması və keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Hazırki şəraitdə arpanın məhsuldarlığının yüksək olmaması, bir tərəfdən iqlimin quraq keçməsi, torpağın az məhsuldar olması və digər tərəfdən isə onun becərilməsinin adaptiv texnologiyalarının kifayət qədər yaradılmamasıdır. Arpa bitkisinin dünyanın bir çox ölkələrində əkilib becərilməsinə səbəb, onun nisbətən qısa vegetasiya müddətində yetişməsi, yüksək temperatura, quraqlığa və duzluluğa davamlı olmasıdır. Azərbaycanda bu bitkinin becərilməsi üçün əlverişli şəraitin olmasına baxmayaraq,

235 ayrı-ayrı illərdə xarici mühit amillərinin kəskin dəyişməsi nəticəsində, bitkinin məhsuldarlığı kifayət qədər aşağı düşür [1]. Bir çox tədqiqatçıların araşdırmalarına əsasən arpa dünyanın ən qədim bitkilərindən biridir. İnsanlar ən az 18.000-19.000 min ildir ki, arpadan əhəmiyyətli bir qida məhsulu olaraq istifadə etməkdədirlər [ 6, 5, 12]. Cənubi Avropa ərazisində aparılmış qazıntılar isə bu bitkinin daş dövrünə mənsub olduğunu göstərmişdir [9]. Arpa bitkisi Yunanıstan, Roma və Çin ölkələrində də qədim zamanlardan əkilir. Bəzi tədqiqatçıların tədqiqatlarına əsasən qədim yunanlar bu bitkidən kütlə vahidi kimi istifadə etmişlər [3, 14, 15]. Xalq təsərrüfatının bir çox sahələrində arpadan geniş istifadə olunur. Onun dənindən yüksək keyfiyyətli qüvvəli yemlərin hazırlanmasında geniş istifadə olunur. Arpa dəninin tərkibində kifayət qədər zülal və nişasta olması ilə bərabər, heyvan orqanizmi üçün lazım olan əvəzolunmayan aminturşuları ilə də zəngindir. Dən dolma dövründə havanın çox sərin və yağıntılı olması dənin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərən əsas səbəblərdən biridir [4]. Müəyyən edilmişdir ki, heyvanların yem rasionunda əvəzolunmayan amin turşularının, həmçinin də lizinin çatışmaması əlavə yem məsrəfinə və məhsulun azalmasına gətirib çıxarır. Material və metodlar Tədqiqat işində 32 arpa genotipində bir sıra aqromorfoloji analizlər aparılıb. İş Abşeron Baza Təcrübə Stansiyasında (suvarma şəraitində) yerinə yetirilmişdir. Təcrübənin aparıldığı illərdə torpağın hazırlanmasından başlayaraq vegetasiya müddətinin axırına kimi, bölgə üçün nəzərdə tutulan bütün aqrotexniki qulluq işləri Azərbaycan Respublikasında dənli və dənli-paxlalı bitkilərin becərilməsinə dair tövsiyələr rəhbər tutulmaqla yerinə yetirilmişdir. Bütün vegetasiya müddəti ərzində bitkilər üzərində fenoloji müşahidələr “Arpa və vələmirin dünya kolleksiyasının öyrənilməsinə dair metodik göstəriş”ə ə sasən aparılmışdır [2].

Nəticələr və onların müzakirəsi Tədqiqat işində 32 arpa genotipi 7 aqromorfoloji əlamət: bitkinin boyu, kollanma əmsalı, əsas sünbülün uzunluğu, əsas sünbüldəki sünbülcüklərin sayı, əsas sünbüldəki dənlərin sayı, əsas sünbüldəki dənlərin kütləsi və 1000 dənin kütləsi ölçülməklə tədqiq olunmuşdur. Bu işdə 32 arpa genotipini qruplaşdıran klaster analizi aparılmışdır. Klaster analizi bütün əlamətlərin orta qiymətləri nəzərə alınmaqla genotipləri 4 əsas qrupa bölmüşdür. Birinci qrup 24, 25, 30, 16, 1, 27, 18, 21,23, 26 və 22-ci genotiplərə malik olmuşdur. Bildiyimiz kimi bir sünbüldəki dənlərin sayı əlaməti məhsuldarlığın əsas elementlərindəndir. Birinci qrupda yerləşən 26, 30, 27, 22 və 23-cü genotiplər, uyğun olaraq, 61,0-68,0 ədəd olmaqla ən yüksək orta qiymətə malik olmuşlar. Əsas sünbüldəki dənlərin kütləsi daha çox altıcərgəlilər üçün 22, 23, 24, 26, 27 və 30-cu genotiplərdə 3,4 -3,7qr; ikicərgəlilər üçün isə 3, 8, 13 və 20-ci genotiplərdə 1,7qr olmuşdur. 1- ci qrupda Bir bitkidə olan gövdələrin sayı ən az 27, 22, 23 və 16-cı genotiplər (4,3 ədəd) olmaqla, bu əlamət üzrə orta qiymətlə səciyyələnmişlər. İkinci qrupda 4, 9, 15, 19, 28, 31 və 32-ci genotiplər yerləşmişdir. Bu genotiplərdə bitkinin boyu az, ancaq məhsuldar gövdələrin sayı, əsas sünbülün uzunluğu, və əsas sünbüldəki dənlərin sayı, əlamətləri digər genotiplərlə müqayisədə yuxarı qiymət almışdır. 2-ci və 6-cı genotiplər üçüncü qrupu təşkil etməklə digər genotiplərdən fərqli genetik məsafədə qruplaşmışdır. 3, 8, 11, 13, 14, 5, 7, 10, 12, 17, 20 və 29-cu genotiplər isə dördüncü qrupda yerləşmişlər.

236

4-cü qrupda yerləşən 5, 8, 11, 13, 20, 24 və 27-ci nümunələr min dənin kütləsinin ən yüksək göstəricisinə malik genotiplərdən olmuşlar. Min dənin kütləsi 26 və 31-ci genotiplərdə isə kiçik qiymət almışdır.1-ci qrupdakı 21 və 25-ci genotiplər ən uzun boylu nümunələrdir. 2-ci genotip həm bitkinin boyunun alçaq olması, həm də bir sünbüldə dən çəkisinin yüksək olması ilə seçilir. Bu nümunə məhsuldar genotip kimi təyin edilmişdir. Şəkil 1-də əks olunmuş dendroqram əsasında gələcəkdə seleksiya proqramları vasitəsilə yüksək heterozisə nail olmaq mümkündür. Belə ki, bir qrupda yerləşən genotiplər genetik oxşarlıq baxımından bir-birlərinə yaxın, ayrı qruplarda yerləşmiş genotiplər isə müxtəlifdirlər. Genetik cəhətdən uzaq olan genotiplər arasında genetik məsafə böyükdür və belə nümunələrdən seleksiyada istifadə etməklə yüksək hetorozisə malik sortlar yaradıla bilər.

Şəkil 1. Morfoloji əlamətlərin Klaster analizi əsasında tədqiqi

Liu və həmkarları [8] genetik müxtəlifliyi 143 yerli və yabanı arpa nümunəsində morfoloji əlamətlər və izozimlər əsasında öyrənmişlər. Tədqiq edilmiş əlamətlər sırasında bitkinin boyu, məhsulun yetişməsinə lazım olan günlərin sayı, məhsuldarlıq və sünbülün uzunluğu əlamətləri yüksək müxtəlifliklə səciyyələnmişlər. Zhang və həmkarları [16] 839 arpa nümunəsində 26 morfoloji əlamət üzərində tədqiqat apararaq, bir bitkinin məhsuldarlığı, sünbülün uzunluğu, bitkinin boyu, sünbüldə dənlərin sayı və s. əlamətlərinin müxtəlifliklə səciyyələndiklərini göstərmişlər. Altıcərgəli və ikicərgəli genotiplərin əlamətləri arasında morfoloji fərqliliyə nəzər saldıqda görürük ki, bu iki qrup genotiplər bir-birindən cüzi fərqlənir, nəticələr də demək olar ki, eyni olmuşdur. Bu səbəbdən də ikicərgəli və altıcərgəli genotiplərin orta qiymətlərinin müqayisəsi birlikdə analiz edilmişdir (Cədvəl). Bir bitkidə olan dənlərin kütləsi, məhsuldar gövdələrin sayı, əsas sünbüldə dənlərin sayı və 1000 dənin kütləsi əlamətləri arasında müsbət mənalı korrelyasiyalar təyin olunmuşdur. Məhsuldarlıqla bitkinin boyu arasındakı korrelyasiyalar mənfi mənalı olmuşdur. Bir bitkidə olan dənlərin kütləsi, məhsuldar gövdələrin sayı, əsas sünbüldə dənlərin sayı və 1000 dənin kütləsi əlamətləri arasında müsbət mənalı korrelyasiyalar təyin olunmuşdur. 237

Abşeron Bölgə Təcrübə Stansiyasında (suvarma şəraitində) becərilmiş arpa genotiplərinin aqromorfoloji tədqiqi Cədvəl 1.

Bitkini məh-dar Bir sün- Bir sünb. 1000 Sıra sünbülün Genotiplərin n boyu, gövdənin ki dənin dən dənin №- Mənşəyi uzunluğu adı sm-lə sayı, sayı, kütləsi, kütləsi, si sm-lə ədədlə ədədlə qr-la qr-la ikicərgəlilər

110 110 10,8 31 1,5 48,2 1 St.Qarabağ 7 6,0

118 118 8,0 29 1,6 50,1 2 V. ımpel Rusiya 6,2

122 122 10,0 31 1,7 50,8 3 T- 78854169 Rum-y 5,6

102 102 11,5 32 1,5 46,9 4 Strana Rusiya 7,2

5 Rabiola Polşa 109 9,0 32 1,6 52,3 5,6

6 Zernoqrad-242 Rusiya 105 9,5 26 1,4 50,6 5,3

7 Pulonsa Polşa 102 7,3 29 1,4 48,8 7,1

8 Ca-56151 Dan-ka 105 10,3 29 1,7 57,8 5,4

9 Su-15767 Isveçrə 108 8,5 28 1,6 50,5 7,2

10 Rostovskiy-738 Rusiya 112 8,6 25 1,4 47,8 4,5

11 Stepnyak Rusiya 106 8,5 34 1,6 55,1 5,2

12 HW-25325 Alm-ya 105 8,8 27 1,4 51,0 4,5

13 Flor-235 Fransa 120 8,8 34 1,7 54,0 5,7

14 Copelia Fransa 103 8,8 28 1,6 47,5 4,9

15 Claret İngil 106 9,0 30 1,5 51,0 7,4

16 Nutans 118/21 Az 117 238 9,4 30 1,3 46,4 4,3

17 K-90179 Az 107 8,5 29 1,6 50,2 5,6

18 18 № 77 yerli Az 106 9,0 32 1,6 50,4 6,1 19 Nutans 57/9 Az 100 7,8 7,8 30 1,3 43,8 Nutans 80- 20 20 Az 112 4,3 8,7 28 1,7 52,8 30/14 21 Nutans 124/32 Az 129 5,3 9,2 27 1,4 50,5 altıcərgəlilər St.Pallidum- 22 22 Az 125 4,3 9,0 61 3,5 49,5 596 596 23 T-255/179 Rum 114 4,3 6,8 64 3,4 49,9 24 Oğlan Bolq 129 5,1 6,3 42 3,4 51,1 25 Hemus Bolq 132 4,5 11,0 58 2,7 45,7 26 K-2778 Az 111 4,6 9,5 65 3,5 40,4 27 K-7887 Az 109 4,3 9,8 68 3,4 52,2 28 K- 818 Az 100 7,9 7,8 58 3,0 49,1 29 K-17893 Az 125 4,7 7,8 58 2,8 47,7 30 K-1783 Az 119 4,8 7,8 67 3,7 50,4 31 K-17860 Az 102 7,4 10,2 56 2,4 42,5

104 7,0 9,5 62 3,1 48,5 32 K-7820/2 Az

Məhsuldarlıqla bitkinin boyu arasındakı korrelyasiyalar mənfi mənalı olmuşdur Belə ki, boyu yüksək olan genotiplərdə fotosintezin məhsulu başlıca olaraq, vegetativ hissənin qurulmasına sərf olunur və nəticədə məhsuldarlıq aşağı düşür. Belə ki, boyu yüksək olan genotiplərdə fotosintezin məhsulu başlıca olaraq, vegetativ hissənin qurulmasına sərf olunur və nəticədə məhsuldarlıq aşağı düşür. Bir sıra tədqiqatçıların da işlərində məhsuldarlıq ilə məhsuldar gövdələrin sayı, sünbüldə dənlərin sayı, əsas sünbüldəki dənlərin kütləsi və məhsuldarlıq indeksi arasında müsbət korrelyasiyalar müəyyən edilmişdir [9]. Kudla və əməkdaşlarının təcrübələrində [7] məhsuldar nümunələrdə məhsulun yetişməsinə lazım olunan günlərin sayı, məhsuldar gövdələrin sayı və sünbüldə dənlərin sayı əlamətləri yüksək, bitkinin boyu isə aşağı qiymət almışdır. Sun və Wang tərəfindən [13] arpa nümunələrində sünbülün morfoloji xüsusiyyətlərini, mühüm aqronomik əlamətləri və proteinin miqdarı tədqiq olunmuşdur. Məhsuldarlıq indeksi, sünbüldə dənlərin sayı, məhsuldar gövdələrin sayı və 1000 dənin kütləsi əlamətləri ilə məhsuldarlıq arasında müsbət mənalı korrelyasiyalar müşahidə edilmişdir.

239

Ədəbiyyat

1. Babayev M.Ə. Dəndə olan zülalın miqdarına görə seleksiya məqsədi üçün payızlıq arpanın yerli sort nümunələrinin qiymətləndirilməsi // Azərbaycan Aqrar Elmi, 2004, № 1-6, səh.280- 282 2. Бочичков В.И; Смищук Н.Г. Продуктивность образцов коллекции овса ВИР в условиях Западной Сибири //Труды по прикл. бот. ген. и сел.1989, Т.129. с. 121-129 3. Bray, E.A. // Trends Plant Sci., 2, 1997 p 48-54 4. Carena M.J. Cereals (Handbook of Plant Breeding). Springer, 2009, 426 p 5. Fehr W.R. Principles of cultivar development. Volum 1. Theory and technique. MacMillan Publishing Company, New York, 1987, 536 p. 6. Izydorczyk M.S., Storsley J., Labossiere D. et al. Variation in total and soluble -glucan content in hulless barley: Effects of thermal, physical, and enzymic treatments // Journal of agricultural and food chemistry, 2000, V. 48, p. 982-989 7. Kudla M., Bilinski Z.R. Evaluation of selected genotypes from a spring barley cultivar collection // Biuletyn Instytutu-Hodowli Aklimatyzacji Roslin., 1998, V. 20, p. 15-23 8. Liu F; Sun G.L. Bothmer V.R. Characterization of genetic diversity in core collection accessions of wild barley // Heredity, 2002, V. 136, p. 67-73 9. Mac Gregor A.W., Bhatty R.S. Barley: Chemistry and Technology. Amer Assn of Cereal Chemists, 1993, 486 p. 10. MacVannel A.P. Barley. General Books LLC, 2009, 50 p. 11. Newman R.K., Newman C.W. Barley for Food and Health: Science, Technology, and Products. Wiley-Interscience, 2008, 246 p. 12. Parkov V. Adaptation of bread spring wheat from east Kazakhstan research İnstitute of Aqriculture . The 1st central Asian wheat conference. Almaty 2003, p.478 13. Sun L., Wang X.Z. Genetic diversity of Chinese hull less barley germplasm and its utilization // Plant Genetic Resources Newsletter, 1999, V. 120, p. 55-57 14. Vierstra, R.D. Protein degradation in plants.//Annual Review of Plant Phys. and Plant Mol.Bio. 44.1993 p.385-410 15. Yahyaoui A.H., Rezgui, S., Jarada. A.A. Barley landrace cultivars: source of stress tolerance. Triticeae III. Proceeding of the Third International Triticeae Symposium, Aleppo, Syria, Science Publishers, Inc.; USA 1997, p. 321-324 16. Zhang G., Li C. Genetics and Improvement of Barley Malt Quality (Advanced Topics in Science and Technology in China). Springer, 2009, 310 p.

240

Насруллаева М.Я., Гусейнова И.М. ИЗУЧЕНИЕ ГЕНЕТИЧЕСКОГО РАЗНООБРАЗИЯ В РАЗНЫХ ГЕНОТИПАХ ЯЧМЕНИ НА ОСНОВЕ АГРОМОРФОЛОГИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ Это работа посвящена изучению некоторых биохимических признаков 32 образцов ячменя. Во время анализа были определены длина колоса, количество семян в колосе, масса зерен в колосе и масса 1000 зерен, количество стеблей. В будущем, на основе данной дендрограммы возможно добиться высокого гетерозиса с помощью селекционных программ. Генотипы, находящиеся в одной группе являются одинаковыми, а генотипы находящиеся в разных группах являются разными. Дистанция между генетически далекими генотипами большая и пользуясь такими образцами, возможно, добиться создания сортов с высоким гетерозисом. Ключевые слова: ячмень, зерно, генотип, кластер, генетическое разнообразие

Nasrullayeva M.Y., Huseynova I.M. STUDY OF GENETIC DIVERSITY OF DIFFERENT BARLEY GENOTYPES THROUGH AGROMOPHOLOGICAL INDICATORS

This work is devoted to the study of some agromorphological and biochemical characteristics of 32 samples of barley. The length of spike, seed amount per spike, seed weight per spike and 1000 seeds weight, number of stems were determined. Based on this dendrogram, the achievement to high heterosis through breeding programsis available. So, the genotypes located in the same group are closed to each other, but genotypes located in various groups are different. The distance between the genotypes , which genetically far is long, and the varieties with high heterosis can be created by using of such samples in breeding. Keywords: barley, grain, genotype, cluster, genetic diversity.

. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 8.XI.2018

241

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 242-247

UOT: 635.7; 633.8

AĞ SİBİR ŞAMI BİTKİSİNDƏN (ABIES SIBIRICA LEDEB.) ALINAN EFİR YAĞININ BİOAKTİV KOMPONENTLƏRİNİN TƏDQİQİ VƏ ONLARIN TƏTBİQ SAHƏLƏRİNIN ÖYRƏNİLMƏSİ

Nəbiyeva N.D., Məmmədov C.Ş., İsmayılov İ.T., Cəfərova R.Ə., İsmayılova G.E., Fərzəliyeva A.H. AMEA-nın akad.Y.H.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu [email protected]

Efir yağları müasir təbabətdə daxilə iltihabkəsici, bakterisid, spazmolitik, sedativ və digər təsirli vasitələr kimi sinir sistemi, tənəffüs yolları, ürək-damar sistemi, mədə-bağırsaq və digər orpanların xəstəliklərində, həmçinin iştahartırıcı, həzmi yaxşılaşdırıcı, ürəkbulanma, qusma əleyhinə təsir göstərən vasitələr kimi radikulit, lümbaqo, miozit, revmatizm və digər xəstəliklərdə geniş istifadə olunurlar. Əczaçılıq sənayesində efir yağlı xammallar və təmiz efir yağları dərman preparatlarına xoş ətir və dad verici komponentlər kimi tətbiq olunurlar (ətirlər, sabunlar, kremlər və s.), yeyinti və konserv məmulatlarının istehsalında da istifadə edilirlər. Əczaçılıq, ətriyyat və konserv sənayesində efiryağlı və dərman bitkilərinə tələbat daim artmaqda davam edir. Ona görə də bu bitkilərin artırılması, introduksiya edilməsi və yerli torpaq-iqlim şəraitinə uyğunlaşması ən aktual məsələlərdən biridir.Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq bu məqalədə ağ sibir şamı bitkisindən efir yağı alınaraq onun kimyəvi tərkibi müasir xromato-kütlə spektroskopiya metodu ilə analiz edilmişdir. Açar sözlər: ağ şam bitkisinin efir yağı, onun fiziki-kimyəvi konstantları, monoterpenlər, tibbdə əhəmiyyəti

Giriş

Tədqiqat obyekti kimi istifadə edilən Sibir ağ şamı Rusiyanın Qərbi və Şərqi Sibir hissəsində geniş yayılmışdır.. Ağ Sibir şamının efir yağı səthi öyrənildiyinə görə həmin bitkidən efir yağının alınmasını və onun komponent tərkibinin yeni, müasir üsullarla öyrənilməsi qarşıya məqsəd kimi qoyulmuşdur. Bitkinin yarpaqlarından su buxarı vasitəsi ilə distillə etməklə alınan efir yağları aşağıdakı fiziki-kimyəvi konstantlara malikdir [1,3,4]. Yağın çıxımı – 0,31-0,32%, fiziki konstantları: D20 – 0,9531 (x.ç.) ; nd – 1,4971 (işığı sındırma əmsalı) ; turşu ədədi – 1,65 ; efir ədədi – 55,79 ; asetilləşmədən sonra efir ədədi – 128,7 – dir. Yarpaqlardan alınan efir yağının konponent tərkibi – bornil asetat (60%-ə qədər), borneol, kamfen (10-20%), d - pinen (10%), ߚ– pinen, dipenten, santen və s. maddələr vardır. Ağ şam qətranından skipidar alırlar. Qətranın tərkibində abiyetol diterpen spirti, abiyetin və neoabiyetin turşuları vardır. Toxumlarının piyli yağında çox miqdarda tokoferollar olur. Bornilasetat və borneol fraksiyasını kafurun yarımsintez yolu ilə alınmasında istifadə edirlər. Kafur mərkəzi sinir sistemini oyadır, kəskin ürək çatışmazlığında və şok vəziyyətində ürəyin fəaliyyətini gücləndirir. Kafur spirti və kafur yağı xaricə revmatizmdə, nevritdə, miozitdə istifadə edilir və s.

242 Nəticələr və onların müzakirəsi

Ağ Sibir şamı bitkisinin efir yağının tərkibi diaqramdan göründüyü kimi mono-, bi-, tri-, tetra-, tsiklik olmayan birləşmələrdən ibarətdir (şəkil 1).

Ağ Sibir şamı % 70 63,7065 60 50 40 30 20,5 20 10 0,338 0,0078 0 0 2,986 0 Tsiklik Bitsiklik Tritsiklik Tetratsiklik Pentatsiklik Heksatsiklik Qeyri‐tsiklik

Ağ Sibir şamı

Şəkil 1.Ağ Sibir şamı bitkisinin yağının tərkibinə daxil olan birləşmələr

Müasir elm və texnikanın əsas aktual məsələlərindən biri fizioloji aktiv birləşmələrin, zülalların, ferment və antibiotiklərin ekoloji təmiz, təhlükəsiz və daima yenilənəm mənbələrinin axtarılıb tapılmasıdır. Ədəbiyyatdan da məlum olduğu kimi belə mənbələr heyvan və bitki mənşəli ola bilər [5,7,2,8]. Bunun üçün bitkilərin kimyəvi tərkibinin öyrənilməsi, onlardan individual birləşmə- lərin ayrılması və modifikatorların işlənib hazırlanması, həmin maddələrin fiziki-kimyəvi xassələrinin müasir cihazlar, o cümlədən, spektral cihazlar (İQ-spektroskopiya, xromato- kütlə və s.) vasitəsilə təyin edilib bu maddələrdən məqsədyönlü şəkildə istifadə edilməsi məsələsi qarşıda durur. Bu sahənin inkişaf etdirilməsi , həm də, yeni bitki xammallarının axtarılıb tapılması, onların ə sasında yağların alınması, onların kimyəvi tərkibinin, o cümlədən də, fiziki-kimyəvi xarakteristikalarının öyrənilməsi, bioloji və farmokoloji aktivliklərinin təyin edilməsi və tətbiq sahələrinin araşdırılması ilə əlaqədardır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, üzvi sintezin inkişafına baxmayaraq, təbii birləşmələr əsasında kimyəvi modifikasiya yolu ilə yeni bioloji aktiv maddələrin axtarılıb tapılması öz aktuallığını itirməyib. Bitki yağlarının tərkibində miqdarca yüksək faizlə qeydə alınan birləşmələr (doymuş və doymamış karbohidrogenlər, turşular, efirlər və s. ) ekstraksiya olunaraq müxtəlif sənaye sahələrində-porfimeriya, əczaçılıq, metallurqiya və s., xammal kimi istifadə oluna bilər. Yuxarıda deyilənlər nəzərə alınaraq, təqdim edilən işdə “3-Ağ” yağı alınaraq onun kimyəvi tərkibi müasir xromato-kütlə spektroskopiya metodu ilə analiz edilmişdir. “3-Ağ Sibir şamı” yağının tərkibi (cəd.1) göstərildiyi kimi, mono-, bi-, tri-və tetratsiklik və qeyri-tsiklik birləşmələrdən ibarətdir. “6-Tuya” yağı kimi “3-Ağ Sibir şamı” yağında da bitsiklik birləşmələr digər birləşmələrə nisbətən üstünlük təşkil edir və onun 63,71%-i bu tip birləşmələrdən ibarətdir. Aşkar edilən bitsiklik birləşmələr sırasında miqdarca ən yüksək faizi asetatlar göstərir: 1,7,7-trimetil bitsiklo [2.1.1.] heptan-2-ol, asetat - 12,2%, bornil asetat- 12,2% , izobornil asetat-12,2% .Bitsiklik birləşmələr doymuş və doymamış olmaqla, əksəriyyəti tərkibində heptan (43,57%) və hepten (19,11%) saxlayan kimyəvi birləşmələrdir.

243

Göstərilən yağın tərkibinə, həm də, heksan (0,144%), heksen (0,95%), okten (0,038%) və s. tərkibli bitsiklik birləşmələr də daxildir ki, onlar əvəzedicilərin növünə, yerinə, izomer tərkiblərinə görə fərqlənirlər. Lakin bu yağdan fərqli olaraq, “6-Tuya” yağında bitsiklik okten birləşməsi qeydə alınmamışdır, həm də, bu yağda bitsiklik heksen birləşmələri “3-Ağ Sibir şamı” yağına nisbətən olduqca çoxdur. Göstərilən yağda brutto formulları C10H14O, C10H16O, C10H18O və C12H20O2 olan oksibirləşmələrin müxtəlif modifikatorları qeydə alınmışdır. “3-Ağ Sibir şamı” yağında tsiklik heksen birləşmələri (9,76%) miqdarca digər tsiklik birləşmələrə (heksan, hepten, penten, propen, propan və s.) nisbətən ayrı-ayrılıqda üstünlük təşkil edir. Ümumilikdə, tsiklik birləşmələrin, demək olar ki, hamısı oksigen tərkiblidir, yəni oksidləşmiş formadadır və yağın tərkibinin 20,5%-ni təşkil edir. Yağın tərkibində aşkar edilmiş tsiklik birləşmələrdən estraqolu, 3-carenı, (+)-4-careni, İzopuleqol asetatı, müxtəlif əvəzedicili heptarien, undekatrien, oktarrien, heptatrien oktanal, heptanal və s. göstərmək olar. “3-Ağ Sibir şamı” yağında tritsiklik birləşmələr tsiklik- və bitsiklik birləşmələrə nisbətən olduqca az olub, 0,338%-dir. Bu metodla cəmi üç tritsiklik birləşmə qeydə alınmışdır: - 8-metil tritsiklo [3.3.0.0 (2,8)] oktan-3-on (0,2195%, C19H12O; - 1,7,7-trimetil tritsiklo2.2.1.0 (2,6)] heptan ( 0,2918%, C10H16 ); - Decahidro-4,8,8-trimetil-9-metilen 1,4-metanoazulen,[1S-(1aa,3aa,4a,8aa)].

Bəzi bitki yağlarının tərkibinə daxil olan birləşmələr Cədvəl 1

Birləşmələr 6-Tuya 3-Ağ sibir 2-Eldar Rozmarin Sarımsaq 4-Evkalipt yağı,% şamı yağı, şamı yağı,% yağı,% yağı,% % yağı,% Tsiklik 23,234 20,5 8,57 27,43 2,589 47,33 Bitsiklik 52,707 63,7065 59,07 68,18 2,714 45,47 Tritsiklik 20,79 0,338 11,31 0,793 0,548 0,123 Tetratsiklik 0,284 0,0078 0,49 0,623 2,727 0,0341 Pentatsiklik - - - 0,02617 0,31 0,053 Heksatsiklik - - - - 0,31 - Qeyri- 2,986 15,453 20,57 2,954 90,798 6,99 tsiklik

“3-Ağ Sibir şamı” yağının tərkibinin əsas hissəsi C10H16 və C10H14 brutto formullu birləşmələrin müxtəlif modifikatorlarından ibarətdir ki, buna pinen [(-)-pinen, a-pinen, 1R-a- pinen-Ʃ18,78%], 3-karen, 3,7-dimetil 1.3.6-oktatrien, bornil və izobornil asetatlar, terpenilasetat, a-fenxen, (-)-borneol, propanol-1 və propanol-2 və s. tipli birləşmələr aiddir. “3-Ağ Sibir şamı” yağında bitsiklik struktura malik pinen birləşməsinin ikiqat rabitənin yerinə görə fərqlənən hər üç izomeri ( α-pinen, (-)-pinen, 1R-a-pinen) yüksək faizlə aşkar edilmişdir. Monoterpenlər sinfinə aid olub, bir çox bitkilərin efir yağlarının tərkibinə daxil olan bu pinen birləşmələri kamfora və başqa maddələrin sintezində istifadə edilir. Skipidar (terpentin yağı) kimya sənayesi üçün lazımi xammaldır. Hal-hazırda terpenlər terpinhidratların, terpineolun, “skipidarnoqo flotasionnoqo masla”-nin və sintetik skipidarın istehsalında tətbiq edilir. Bu skipidarın havanın oksigeni ilə oksidləşməsindən alınan hidroperekislər (pinanon, lentan) polimerləşmə prosesi üçün yaxşı katalizator olub, sintetik kauçukun istehsalı sahəsində ən yaxşı polimerizator sayılan kumenhidropereksi ilə eyni səviyyədə sayılır. α- və β-pinenlər lak və boya həllrdiciləri kimi istifadə edilir, o şam ağacından alınan yağ tərkibli yağın, politerpen yağlarının, terpinolun və ətirli maddələrin alınmasında tətbiq edilir. Pinenlər boyalar 244 və laklar üçün yaxşı həlledicidir, onların “konsistensiyasını” azaldır, quruma müddətini artırır. Təsviri sənət işləri üçün nəzərdə tutulmuşdur. “3-Ağ Sibir şamı” yağında miqdarca yüksək faizlə qeydə alınan α-fenxen birləşməsi onun yeddi izomerindən biridir. α-, β- və tsiklofenxenlər əvəzedicilərinə və onların yerinə görə fərqlənən doymuş heptan, digərləri isə doymamış hepten birləşmələridir. Bu birləşmələr həm elmi, həm də praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Onların fiziki –kimyəvi xarakteristikaları müxtə- lifdir və asanlıqla havanın oksigeni ilə oksidləşirlər. Qızdırıldıqda isə turşu katalizatorların iştirakı ilə izomerləşir və qismən polimerləşirlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, fenxen pinendən alınır. Fenxenlər bir çox efir yağlarında az miqdarda (1-2%) tapılmışdır (yeganə olaraq onlar “Citrus ladaniferus” yağında 10-12% aşkar edilmişdir). Bu birləşmələr digər terpenlərlə yanaşı efir yağlarının tərkibində və başqa terpenlərlə kompleks şəkildə bir çox xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Borneol birləşməsi terpen spirtlərinə aiddir, az zəhərlidir. O skipidar və kanforadan, bornilasetatın hidrolizindən, pinenlərin hidratasiyasından alınır, efir yağlarından ekstraksiya edilir. İzoborneol kamfenin hidratasiyasından əldə edilir. Bu birləşmələr və onların efirləri [bornil asetat və izobornil asetat, hansı ki, bu birləşmələrin hər biri “3-Ağ Sibir şamı” yağında 12,2%-lə aşkar edilmişdir porfumeriyada kompozisiya komponentləri kimi, xüsusən də, məişət kimyası əmtəələrində və sabunun ətirlənməsində istifadə edilir. Bornil asetatın antivirus xüsusiyyəti onu əczaçılıqda qrip əleyhinə dərman vasitələrində inqrediyent kimi, aromatizatorların və ətirli maddələrin istehsalında digər terpenlərlə (pinen, kamfen, fenxen, limonen, dipenten,fellandren, terpinolen, silvestren) yanaşı bir komponent kimi tətbiq etməyə imkan verir (şəkil 2.). Göstərilən yağda digər birləşmələrə nəzarən yüksək faizlə (12,2%) aşkar edilən terpinilasetat birləşməsi fenol sırası üzvi maddədir. O 40-dan çox efir yağında aşkar edilmişdir. Bu birləşmə də porfumeriyada hazırlanan kompozisiyaların komponentlərindən biri kimi, şamların aromatlaşdırılmasında və yağlar ətirlənməsində tətbiq oluna bilər. “3-Ağ Sibir şamı” yağında aşkar edilən Propanol-1 və Propanol-2 biratomlu spirtlərdir. Propanol-1 təbiətdə

250 196,286 196,29 196,29 200 152,237 150 136,23 126,29 136,24 136,23 136,234

100 60,1 60,1 50 12,2 12,2 12,2 6,26 3,12 3,61 5,24 5,24 04,06 6,26 6,26 6,26 0

… … , ‐ … ‐ ‐

2 1 ) ‐ ‐ ‐

… [(

1,3,6 asetat pinen, Karen,

Pinen asetat, ‐ en bitsiklo ‐

‐ metilen C10H16 heptan C10H16

‐ asetat C10H16 2

α‐ ‐α‐ ‐ “3 ‐ 5 C10H16 ‐ Propanol Propanol metiletenil) C12H20O2 1R trimetil ‐ Bornil C12H20O2 dimetil (1 ‐ [2.2.1]heptan ‐ trimetil ‐ Izobornil 4 dimetil 1,7,7 3,7 ‐ oktatrien [3.1.1]hept 2,6,6 2,2 ‐ bitsiklo[2.2.1] bitsiklo metil ‐ ‐ tsikloheksanol 1

Molekul çəkisi, q/mol Miqdarı,%

Şəkil 2. “3-Ağ Sibir şamı” yağının tərkibində digər birləşmələ nisbətən miqdarca üstünlük təşkil edən əsas birləşmələr 245 fermentasiya (qıcqırma) maddəsi kimi az tapılır və sivuş yağının tərkibinə daxildir. Qıcqırma prosesində qida maddələrinin anaerobik metobolik səpilməsi baş verir. Propanol-1 spirti liflərin, təbii və sintetik qətranların, poliakrilonitrillərin, karbome- toksisellulozanın alınmasında, aşağıtəzyiqli polietilen istehsalında, metalların yağının təmizlənməsində həlledici kimi istifadə edilir və sellülozaasetat plyonkaların jelatinləşdirici agenti və alkilləşdirici agent kimi tətbiq olunur O,həmçinin, propion turşusunun, propion aldehidin, propilasetatın, propilaminin, SAM, pestisidlərin, bir sıra əczaçılıq preparatlarının sintezində istifadə edilir. O zəhərli maddədir. Bu spirtdən fərqli olaraq, Propanol-2 demək olar ki, zəhərli deyil. O kosmetikada, məişət kimyasında, avtokimyada, tibbi avadanlıqlarda etil spirti əvəzedicisi kimi, şüşə təmizləmə vasitələrində texnikada və sənayedə həlledici kimi tətbiq edilir. Ondan aseton, hidrogen peroksid, metilizobutilketon, izopropilasetat, izopropilamin alınmasında istifadə olunur. Bu spirt tibbdə və şəxsi gigiyena vasitələrində, həmçinin antiseptik kimi istifadə edilir. Bu yağda 7,58% 3,7-dimetil 1.3.6-oktatrien (ocimen) birləşməsi aşkar edilmişdir ki, o atsiklik monoterpen karbohidrogenlərinin- 3,7-dimetil 1.3.7 oktatrien (α-ocimen) və 3,7-dimetil 1,3,6-oktatrien (β-ocimen), qarışığından ibarətdir. Havada asanlıqla oksidləşərək sarı rəngli qətran maddəsini əmələ gətirir. Qəzdırıldıqda izomerləşərək alloocimenə (2,6-dimetil 2,4,6- oktatrien) çevrilir. O α-pinenin pirolizi zamanı alınır. Ocimen bəzi porfümeriya kompozisiyalarında tətbiq olunur. Aşkar edilmiş heteroatomlu birləşmələr yağın tərkibinin cüzi hissəsini- 1.3% -ni təşkil edir. “6-Tuya” yağından fərqli olaraq, “3-Ağ Sibir şamı” yağında Cl, S və Si tərkibli birləşmələr aşkar edilməmişdir.

Ədəbiyyat

1. Бессарабов В.И., Здерко Н.П. Возможная противогриппозная эффективность некоторых активных фармацевтических ингредиентов. Киев. 2013. Биологические науки. Фармацевтические науки. №1. 2. Лекарственное растительное сырье . Фармакогнозия. Под ред. Яковлев Г.П. и Бшнова К.Ф. Санкт-Петербург “Спечлит”,2004,765 с. 3. Меди – Полимерные // Химическая энциклопедия в 5 томах. М. : Большая Российская энциклопедия. 1992, т.3. 639 с. 4. Муравьева Д.А, Самылина И.А, Яковив Г.П. Фармакогнозия . Москва “Медичина”, 2002, 656 с. 5. Племенков В.В. Введение в химию природных соединений. Казань. 2001.376 с. 6. Хейфиц Л.А., Дакунин В.М. Душистые вещества и другие продукты для парфюмерии. М.: Химия, 1994.256 с. 7. Щеглова Т.А. Изучение биологически активных веществ липофильной фракции ( углеводородного экстракта) листьев шалфея и ее фармакологической активности. Дисс. канд. фармацевтических наук. Моск.Гос. Медицинский ун.-т им. И.М. Сеченова. Москва, 2014, 188с. 8. Явиг П.А., Чуродзе Л.М., Кахетелидзе М.Б., Габелая М.А., К вопросу использования отдельных химических компонентов в косметических кремах (часть 3) // Современные научные исследования и инновации. 2015, №7, ч.51[Электронный ресурс]. URL: http: //web.Snauka.ru /issus/2015/07/5345/ (дата обращения: 28.09.2017)

246

Набиева Н.Д., Маммадов Дж.Ш., Исмаилов И.Т., Джафарова Р.А., Исмаилова Г.Е., Фарзалиева А.Г.

ИССЛЕДОВАНИЕ БИОАКТИВНЫХ КОМПОНЕНТОВ ЭФИРНОГО МАСЛА ПОЛУЧЕННОГО ОТ ПИХТИ СИБИРСКОЙ (ABIES SIBIRICA LEDEB.) И ИЗУЧЕНИЕ ИХ ОТРАСЛЕЙ ВНЕДРЕНИЯ

В современной медицине эфирные масла как противогнойные, бактерицидные, спазмолитические, седативные и т.д. средства используются при заболеваниях нервной системы, дыхательных путей, сердечно-сосудистой системы, желудочно-кишечного тракта и других органов, в том числе как средство влияющее на аппетит, улучшение переваривания, против тошноты, рвоты, широко используются при радикулите, люмбаго, миозите, ревматизме и других заболеваниях. В фармацевтической промышленности эфиромасличные средства и чистые эфирные масла используются как компоненты приятного запаха и дающие вкус лекарственным препаратам (духи, мыл, кремы и т.д.), в производстве пищевых и консервных продуктов. В фармацевтической, парфюмерной и консервной промышленности продолжает расти спрос на эфиромасличные и лекарственные растения. Поэтому увеличение этих растений, интродукция и адаптация к местным почвенно-климатическим условиям является самой актуальной задачей. Учитывая выше сказанные в этой статье описано получение эфирного масла из сибирской пихты, его химический состав проанализирован методом современной хромато-массовой спектроскопии. Ключевые слова: эфирное масло пихты,его физико-химические константы, монотерпены, значение в медицине.

Nabiyeva N.D., Mammadov J.Sh., İsmayılov İ.T., Jafarova R.A., İsmayılova G.E., Farzaliyeva A.H.

RESEARCH OF BIOACTIVE COMPONENTS OF ESSENTIAL OIL OBTAINED FROM WHITE SIBERIAN FIR (ABIES SIBIRICA LEDEB.) AND STUDY THEIR APPLICATION AREAS

In modern medicine, essential oils are used as antifungal, bactericidal, antispasmodic, sedative, etc. means for diseases of the nervous system, respiratory tract, cardiovascular system, gastrointestinal tract and other organs, including as a means of affecting appetite, improving digestion, against nausea, vomiting, are widely used in radiculitis, lumbago, myositis, rheumatism and other diseases. In the pharmaceutical industry, essential oils and pure essential oils are used as components of a pleasant odor and giving a taste to medicinal products (perfumes, soaps, creams, etc.), in the production of food and canning products. The demand for essential oils and medicinal plants continues to grow in the pharmaceutical, perfume and canning industries. Therefore, the increase in these plants, introduction and adaptation to local soil and climatic conditions is the most urgent task. Taking into account the above, this article describes the production of essential oil from white Siberian fir, its chemical composition is analyzed by the method of modern chromatography- mass spectroscopy. Keywords: white Siberian fir essential oil, its physicochemical constants, monoterpenes, importance in medicine

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.X1.2018

247

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 248-252 UOT: 581.1.632.122.1 QURAQLIQ VƏ DUZ STRESİNİN QARĞIDALI YARPAQLARINDA FOTOSİNTEZ PİQMENTLƏRİNİN VƏ BƏZİ OSMOLİTLƏRİN MİQDARINA TƏSİRİ

Alıyeva N.F., Abdıyev V.B., İsmayılova-Abduyeva S.M. Bakı Dövlət Universiteti, Bakı, Z.Xəlilov, 23

Məqalədə su qıtlığının və NaCl yüksək qatılığının (200 mM) müxtəlif inkişaf mərhələlərində qarğıdalı (Zеа тауs L.) bitkisinin yarpaqlarında fotosintez piqmentlərinin (xlorofil a və b) və turqorogen maddələrin (prolin, şəkər kimi osmolitlər) miqdarına təsiri tədqiq edilmişdir.Müəyyən edilmişdir ki, yüksək stress mühitində C4-fotosintez mexanizminə malik bitki kimi qarğıdalı bütün imkanlarını səfərbər edərək əlverişli şərait yarananadək özünü qoruyub saxlaya bilir. Bitkilərin bu müqaviməti onlarda fotosintez piqmentlərinin, müxtəlif növ turqorogen maddələrin miqdarı və s. parametrlərin dəyişdirilməsi hesabina əldə edilir. Açar sözləri: quraqlıq, şoranlaşma, osmolitlər, piqmentlər, adaptasiya

Giriş

Bütün canlı orqanizmlər, o cümlədən bitkilər öz həyat fəaliyyəti dövründə daima yaşadıqları ətraf mühit amillərinin təsirinə məruz qalırlar. Orqanizmlərin xarici mühit amillərinə cavab reaksiyaları ümumi xarakter daşıyır. Bu amillər təbii şəraitin dəyişilməsi (quraqlıq, duzluluq, şüalanma, yüksək və aşağı temperatur və s.), infeksiyalar (viruslar, bakteriyalar və s.) və ya müxtəlif antropogen amillər ola bilər. Stress amillər canlı orqanizmlərin, xüsusilə, bitkilərin həyat fəaliyyətinə mənfi təsir etməklə, onların inkişafını ləngidir və məhsuldarlığını aşağı salır. Bitkilərin yaşaması və öz həyat fəaliyyətlərini davam etdirmələri üçün onlar dəyişilmiş xarici mühit amillərinə qarşı adaptasiya olunmalıdır. Təkamül prosesində orqanizmlərin xarici mühit amillərinə qarşı müxtə lif adaptasiya yolları yaranmış, lakin bu müdafiə olunma mexanizmləri hələ tam aydınlaşdırılmamışdır [2]. Bu baxımdan stress amillərin bitkilərə təsirinin öyrənilməsi və adaptasiya mexanizmlərinin aşkar edilməsi bitkilərdə stresin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Bitkilərdə stresə davamlılıq əlamətlərinin yaranmasında hüceyrələrin vakuollarında toplanan turqorogen maddələrin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu maddələrə malat, oksalasetat kimi müxtəlif üzvü turşular, başda prolin olmaqla bir çox aminturşuları, şəkərlər, mineral duzlar və s. aiddir. Quraqlıq və duz stresi inkişafa və məhsuldarlığa təsir edən ən geniş yayılmış mühit amillərindən biri olmaqla, bitkilərdə bir çox fızioloji, biokimyəvi və molekulyar səviyyədə induksiya olunmuş cavab reaksiyaları yaradır və bitkilər əlverişsiz mühit şəraitinə adaptasiya olunmaq üçün tolerant mexanizmləri formalaşdır ırlar [5]. Bu mexanizmlərin öyrənilməsinin əlverişsiz xarici mühit amillərinə qarşı davamlı bitki sort və formalarının yaradılmasında böyük nəzəri və təcrübi əhəmiyyət kəsb edir.

Material və metodlar

Tədqiqat obyekti olaraq taxıllar fəsiləsinə aid olan qarğıdalının (Zea mays L.) “Abşeron-3” sortunun 5-; 10-; 15-günlük yarpaqlarından istifadə olunmuşdur. Qarğıdalı toxumları əkilməzdən əvvəl xə stəlik törədicilərdən azad etmək üçün 15 dəqiqə müddətində 3%-li hidrogen peroksid məhlulunda dezinfeksiya olunmuşdur. Daha sonra hidrogen peroksid qalığından təmizlənməsi məqsədi ilə toxumlar 2-3 dəfə distillə suyu ilə yuyulmuş və vegetasiya qablarında torpağa əkilmişlər. Sonra vegetasiya qabları temperaturu 25-28°C, fotoperiodu 14 saat, rütubət 60-70% və işığın intensivliyi 420-480 lüks olan süni iqlim kamerasında yerləşdirilmişdir Kontrol variantlarda suvarma vegetasiyanın sonunadək davam etdirilmiş, təcrübə 248 variantlarının birində suvarılma dayandırılaraq süni torpaq quraqlığı yaradılmış, ikincisinə 200 mM NaCl, üçüncüsünə isə 200 mM Na2SO4 məhlulu əlavə etməklə, süni şoranlaşma yaradılmışdır. Hər bir vegetasiya qabında bərabər sayda (10 ədəd) bitki saxlanılmışdır. Xlorofillərin (a və b-nin) və karotinoidlərin miqdarı Sims və Gamon [13] metodu ilə yarpağın 80%-li asetonlu ekstraktında (aseton: Tris-HCl bufer, pH 7.8= həcmcə 80:20 nisbətdə) spektrofotometrik üsulla təyin olunmuşdur. Piqmentlərin qatılığının təyini zamanı müxtəlif dalğa uzunluqlarından istifadə olunmuşdur. Hesablamalarda müxtəlif düsturlardan istifadə olunmuşdur. Yarpaqlarda prolinin miqdarı Bates üsulu ilə təyin olunmuşdur [6].Şəkərlərin miqdarı Bertran üsulu ilə təyin edilmişdir [2].Alınan nəticələr statistik işlənmişdir [3]. Cədvəl və qrafiklərdə verilən qiymətlər orta riyazi göstəriciləri özündə əks etdirir. Dəqiqlik göstəricisi 3%-dənaşağı olmuşdur.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Bitkilərin quraqlıq və duz stresinə davamlılığının diaqnostik üsullarından biri də, stress şəraitində yarpaqlarda xlorofillərin miqdarında baş verən dəyişilmələrin öyrənilməsindən ibarətdir. Quraqlıq və duz streslərinin birlikdə və yaxud ayrılıqda təsirinin nəticəsi olaraq bitkilərin yarpaqlarında ağızcıqlar tam və ya qismən bağlanması fotosintezin normal getməsinə mane olur. Bu prosesi öyrənmək məqsədilə biz quraqlıq stresinin təsirindən xlorofilin [a. b, (a+b), a/b] və karotinoidlərin miqdarında baş verən dəyişiklikləri tədqiq etmişik. Qarğıdalı yarpaqların da piqmentlərin miqdarına görə bitkinin quraqlıq və duz streslərinə davamlılığının qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar olan nəticələr cədvəl 1-də verilmişdir. Cədvəl 1 Qarğıdalının inkişafının ilkin fazalarında yarpaqlarda quraqlıq, NaCl və Na2SO4 duz stressi şəraitində fotosintez piqmentlərinin dəyişmə dinamikasının müqayisəli tədqiqi

Stressin Karo- Variant Xla Xla Xlb Xlb

müddəti Xla/b tinoid Xl(a+b)

Kontrol 8.3 1.3 6.38 9.6 2.8 5 gün Quraqlıq 1.9 1.0 1.9 2.6 2.8 NaCl 2.8 3.4 0.82 6.2 1.2 Na2SO4 2.4 1.2 2,0 3,2 1.1 Kontrol 7,2 0.8 9.0 8.0 2.0 l0gün Quraqlıq 5,0 1.0 5.0 6.0 2.0 NaCl 2.7 1.4 1.93 4.1 1.3 Na2SO4 2.5 0.2 12.5 2.7 0.6 Kontrol 4.6 0.6 7.6 5.2 2.3 15 gün Quraqlıq 1.4 1.4 1.0 2.8 2.7 NaCl 0.8 1.0 0.8 1.8 1.1 Na2SO4 1.0 0.3 3.33 1.3 0.4

Qeyd: Dəqiqlik göstəricisi 3%-dən aşağıdır.

Cədvəldən göründüyü kimi, quraqlığın təsirindən xlorofil a/b nisbəti stresin təsirinin bütün dövrlərində 200 mM NaCl iştirakı zamanı, 200 mM Na2SO4 və quraqlıq variantları ilə müqayisədə ən aşağı qiymətə (~0.8) malik olmuşdur. Bu zaman xloroifil (a+b) göstəricisi isə xlorofil a/b-dən fərqli olaraq 200 mM NaCl variantlarında 5 günlük stress zamanı ən yüksək, 10 və 15 günlük stress zamanı isə quraqlıq variantdan sonra ikinci yeri tutmaqla aşağı qiymətə malik olmuşdur. Əldə olunan faktlar onu deməyə əsas verir ki, stress zamanı fotosintez piqmentlərinin miqdarı zamandan asılı olaraq dəyişir. Bu dəyişmə bitkinin məhvinə səbəb olmasada, tədricən fotosintezinin tensivliyini naşağı salır. Cədvəldən göründüyü kimi inkişafın bütün dövrlərində quraqlıq variantlarda karatinoidlərin 249 miqdarı digər variantlarla müqayisədə təqribən 2-2.5 dəfə yüksək olmuşdur. Bu da qarğıdalı bitkisinin quraqlıq şəraitində müxtəlif növ duzların təsirinə nisbətən stressə qarşı daha çox adaptiv xassə göstərdiyini sübut edən amillərdən biri hesab oluna bilər. Bitkilər quraqlıq şəraitində su udmaq üçün hüceyrənin osmotic təzyiqini yüksəldirlər. Yüksək osmotic təzyiq hüceyrə şirəsində üzvi turşuların, şəkərlərin və başqa turqorogen maddələrin toplanması nəticəsində əmələ gəlir. Bu maddələr hüceyrənin adi biokımyəvi çevrilmələrinə müdaxilə etmirlər, ancaq osmotic stress zamanı osmotic qoruyucular kimi davranırlar. Bu baxımdan, hüceyrədəki maddələr içərisində prolin aminturşusunun xüsusi rolu vardır. Quraqlıq stresinə uyğunlaşma proseslərində onun toplanmasının böyük əhəmiyyətə malik olması bir çoxt ədqiqatçılar tərəfindəndən qeyd edilmişdir [11,12]. Su çatışmazlığı şəraitində prolin aminturşusu miqdarının artma səbəbini izah edən müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bunlardan biri stress şəraitdə prolin aminturşusunun parçalanmaması və ya onun zülalların tərkibinə daxil olmasının qarşısının alınmasıdır ki, nəticədə prolinin miqdarı artır. Bəzi alimlər belə qənaətə gəlmişlər ki, prolinin miqdarının artması makromolekulların, o cümlədən, zülalların parçalanması hesabına baş verir [11]. Bu mexanizm vasitəsilə hüceyrələrdə osmotic potensial artır və osmotic tənzimlənmə yolu ilə transpirasiyanı azaltmaqla fotosintez prosesini davam etdirə bilirlər [7,11,12]. Qeyd etmək lazımdı ki, digər müəlliflərin tədqiqatlarında bitkilərdə quraqlıqla yanaşı duz stressi zamanı da prolinin miqdarının artması müşahidə olunmuşdur [3,9]. Tədqiq etdiyimiz qarğıdalı bitkisinin yarpaqlarında prolin aminturşusunun miqdarının təhlili göstərdi ki, yarpaqlard astress və suvarılan şəraitlərdə fərqli miqdarda prolin aminturşusu toplanmışdır (cədvəl 2). Qarğıdalı bitkisinin kontrol və üç müxtəlif stress şəraitindəki yarpaqlarında toplanan prolin aminturşusunun miqdarının müqayisəli təhlili göstərirki, fraksiyalar prolin aminturşusunun toplanması baxımından fərqli mühitlərdə fərqli qiymətlərə malik olurlar. Prolin aminturşusunun miqdarı 15 günlük stress zamanı quraqlıq variantı nda ən yüksək olaraq 3,05 mkmol/q-a bərabər olmuşdur ki, bu da control bitkilərindəki göstəricidən 56.4% çoxdur. Sonrakı yerləri 2.88 və 2,81 mkmol/q olmaqla 200 mM NaCl və 200 mM Na2SO4 variantları tutmuşlar. Cədvəl 2-dən göründüyü kimi bu variantlarda prolinin artımı kontrolla müqayisədə uyğun olaraq, 47.7 və 44.1% təşkil etmişdir. Suvarma şəraitində prolin aminturşusunun ən yüksək miqdarı məhz 15 günlük bitkilərdə müşahidə olunmuşdur (Cədvəl 2). Cədvəl 2 Quraqlıq və duz sresinintəsirindən qarğıdalı yarpaqlarında prolin amin turşusunun miqdarının dəyişmə dinamikası(mkmol/q-la)

Stresin Suva- Quraq- 200 mM 200 mM müddəti Rılan lıq NaCl Na2SO4 5 günlük 1.9 2.45 2. 51 2,39 10 günlük 1.92 2.55 2.67 2,58 15 günlük 1.95 3.05 2.88 2.81

Qeyd: Dəqiqlik göstəricisi 3%-dən aşağıdır.

Alınmış nəticələr ədəbiyyat məlumatları ilə uyğunluq təşkil edir [8,9,1,14]. Bu məlumatlara görə, daha çox prolin toplanan bitkilər, adətən, daha yüksək osmotic tənzimlənməyə malik olurlar. Bunun nəticəsində stress şəraitində bitkilərdə hüceyrələrin su saxlama potensialı yüksəlir və ona görə də onlar daha çox məhsuldarlığa malik olurlar. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bəzi tədqiqatların nəticələrinə əsasən göstərilmişdir ki, quraqlığa davamlı sortlar həmişə yüksək miqdarda prolin toplamırlar və hətta quraqlığa həssas sortların prolin toplama miqdarı davamlı sortlarla müqayisədə daha yüksək olur. Belə ki, turqorogen maddələrin biosintezi və ya onların makromolekulların parçalanmasından əmələ gəlməsi, enerji sərf olunmasını tələb edirki, bu da, karbohidratların sərf olunması ilə əlaqədardır. Təbiidir ki,

250 karbohidratların azalması nəticəsində hüceyrənin turqoru zəiflədiyindən osmotic proseslər də zəifləyir və nəticədə bitkinin məhsuldarlığı daaşağı düşür[7,11]. Bütün bunları nəzərə alaraq, tədqiqat işimizdə qarğıdalı bitkisinin yarpaqlarında şəkərlərin miqdarı spektrofotometrik üsulla təyin olunmuş və alınan nəticələr cədvəl 3-də verilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi yaş çəkiyə görə 1 qram yarpaqda olan şəkərlərin miqdarı zamandan asılı olaraq, control variantlarda artsa da quraqlıq və 200 mM duz streslərində cüzi miqdarda azalmışdır. Daha çox fərq stresin 10 və 15-ci günlərində qeydə alınmışdır.

Cədvəl 3 Qarğıdalının inkişafının ilkin fazalarında quraqlığın, NaCl və Na2SO4 duz stressi şəraitində şəkərlərin miqdarının dəyişmə dinamikası, mg/1qyaş çəkiyə görə

Variant Şəkərlərin miqdarı 5 gün 10 gün 15 gün Kontrol 37.65 3.65 37.7 3.77 38.1 3.81 Quraqlıq 36.9 3.69 30.0 3.0 25.5 2.55 200 mM NaCl 37.7 3.77 33.5 3.35 31.2 3.12 200 mM Na2SO4 37.1 3.71 34.2 3.42 30.0 3.0

Qeyd: Dəqiqlik göstəricisi 3%-dən aşağıdır.

Bir çox tədqiqatçılara görə, bitkilərin quraqlığa davamlılığının müəyyən edilməsində prolinin miqdarı ilə müqayisədə həll olan karbohidratların təyini daha yaxşı göstərici hesab oluna bilər. [7,9]. Bu tədqiqatlarda quraqlıq stresi şəraitində qarğıdalı bitkisinin yarpaqlarında, xüsusən də dəndolma dövründə həll olan karbohidratların miqdarında artım müşahidə edilmişdir. Bu da, öz növbəsində, osmotic təzyiqin tənzimlənm əsini təmin edir [8]. Su çatışmazlığı şəraitində karbohidratların miqdarca artması dən məhsuldarlığını aşağı salır [1]. Belə güman edilir ki, su çatışmazlığı şəraitində nişastanın parçalanması səbəbindən karbohidratların miqdarında artım baş verir ki, bu da onların ehtiyat formasının (nişastanın) azalmasına və nəticədə dən məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur [9]. Aldığımız bütün nəticələrin bir yerdə analizi belə bir yekun fıkir söyləməyə imkan verir ki, yüksək stress mühitində C4-fotosintez mexanizminə malik bitki kimi qarğıdalıda çevik adaptasiya mexanizmlərinin olması nəticəsində stresin məhvedici təsiri gec reallaşır. Bitki bütün imkanlarını səfərbər edərək əlverişli şərait yarananadək özünü qoruyub saxlaya bilir. Bu müqavimət anatomik quruluş, piqmentlərin, müxtəlif növ turqorogen maddələrin miqdarı və s. parametrlərin dəyişdirilməsi hesabına əldə edilir. Ədəbiyyat

1. Şhiri M. Quraqlıq stresinin qarğıdalı (ZeamaysL.) xətlərinin kombinasiya qabiliyyətinə və Hybrid bitkilərin genetic xüsusiyyətlərinə təsiri. Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyasi. Baki-2013, 187 s. 2. Еланская И.В., Карандашова И.В. Молекулярные механизмы устойчивости к соленому стрессу у цинабактерии nechocystis sp.Вестник МГУ, сер. Биология. 2006, №4, с.8-12. 3. Жуков Н.Н. Исследование физиолого-биохимических механизмов солевого стресса у тритикале на ранних этапах онтогенеза: Автореф. дисс. … канд. биол. наук. Пущино, Московская обл., 2013, 22с. 4. Плохонский Н.А. Биометрия. М.: 1970. 2-еизд.368с. 6. Arora A.S., Sairam R.K., Srivastava C.C. Oxidative stress and antioxidative systems in plants // Curr. Sci., 2002, v. 82, p. 1227-1238. 5.Bates L., Waldren R, Teare I. Rapid determination of free proline for water stress studiess // Plant Soil. 1973. v. 39. p. 205-207.

251

7. Christopher R.B., Tony J.V.Maize drought tolerance: Potential improvement through arbuscular mycorrhizal symbiosis? // Field Crops Res., 2008, v.108. p.14-31. 8. Johari-Pireivatlou M. Effect of soil water stres on yield and proline content of four wheat lines // Afr. J. Biotech. 2010. v. 9. p. 36-40. 9. Mohammadkhani N., Heidari R. Drought-induced accumulation of soluble sugars and proline in two maize varieties // World Applied Sci. J., 2008, v.3, p. 448-453. 10. Okuma Eiji, Soeda Kenji, Fukuda Miho, Tado Mikiro, Murata Yoshiyuki. Negative correlation betwwen the ratio of K+ to Na+ and proline accumulation in tobacco suspension cells // Soli. Sci and plant Nutr.2009, V. 48, №5, p.753-757. 11.Pessarkli M. Hand book of plant and crop stres. Marcel Dekker Inc., 1999. 697 p. 12.Riccardi F., Gazeau P., De Vienne D., Ziyv M. Protein changes in response to progressive water deficit in maize // Plant Physiol. 2000. v. 11. p. 1253-1263 13.Sims D.A., Gamon J.A. Relationships between leaf pigment content and spectral reflectance across a wide range of species, leaf structures and developmental stages // Remote Sensing of Environ., 2002, v. 81, p. 337-354 14.Voetberg G., Sharp R.E. Growth of the maize primary root at low water potential // Plant Physiol., 1991, v. 96. p. 1125-1130.

Алыева Н.Ф., Абдыев В.Б., Абдуева-Исмаилова С.М.

ВЛИЯНИЕ ЗАСУХИ И СОЛЕВЫХ СТРЕССОВ НА СОДЕРЖАНИЕ ПИГМЕНТОВ ФОТОСИНТЕА И НЕКОТОРЫХ ОСМОЛИТОВ В ЛИСТЬЯХ КУКУРУЗЫ

В статье были исследованы влияния водного дефицита, высокой концентрации NaCl и Na2SO4 (200 мМ) на содержание фотосинтетических пигментов (хлорофил а и б. каротиноиды), тургорогенных веществ (осмолиты как пролин и сахара) в листьях кукурузы (Zеа тауsL.) в разных стадиях развития. Было выявлено, что в высоких стрессовых условиях кукуруза как растение, относящейся механизму С4-фотосинтеза старается поддержать жизнедеятельность до появления оптимальных условий. Такое сопротивление добивается со стороны растения за счет изменения содержания фотосинтетических пигментов и разных тургорогенных веществ и т.д. Ключевые слова: засуха, засоление, осмолиты, пигменты, aдаптация

Aliyeva N.F., Abdiyev V.B., Abdullayeva-Ismayilova S.M.

EFFECT OF DROUGHT AND SALT STRESSES ON THE CONTENT OF PHOTOSYNTHETIC PIGMENTS AND SOME OSMOLITES IN CORN LEAVES.

In article was studied the influence of water deficit, high concentration of NaCl and Na2SO4 (200mM) on the content of photosynthetic pigments (chlorophyll a and b, carotenoids), tolerogenic substances (osmolites like proline and sugars) in leafs of corn (Zea maysL.) on different stages of development. It was found that in high stressful conditions corn as a plant, belonging to the mechanism of C4- photosynthesis tries to support life until the optimal conditions. Such resistance is seeking from the plants due to changes in the content of photosynthetic pigments and different tolerogenic substances and etc. Keywords: drought, salinization, pigments, osmolites, adaptation

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 12.X.2018 252

Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild,səh. 253-257 УДК: 581.9

ПОЛИМОРФИЗМ В ЦВЕТКАХ И ПЛОДАХ СЕМЕЙСТВА МАКОЦВЕТНЫХ (PAPAVERACEAE JUSS.) ПРОИЗРАСТАЮЩИХ НА АПШЕРОНЕ

Алиева С.А., Эфендиева Ш.М., Гусейнова А.Д. Бакинский Государственный Университет, ул. З.Халилова, 23 [email protected], [email protected]

В семействе Papaveraceae Juss. в результате эволюции цветки менялись от актиноморфного (Hypecoum L., Glaucium Adans., Roemeria Medic., Papaver L.) к зигоморфную (Fumaria L.. Андроцей от многого количество (Glaucium Adans., Roemeria Medic., Papaver L.) уменьшался до 4-х (Hypecoum L.) , а иногдадо 2-х (Fumaria L.). Гинецей от многого плодолистика (Glaucium Adans., Roemeria Medic., Papaver L.) уменьшался до 2-х плодолистика (Hypecoum L., Fumaria L.). Плоды в результате эволюции подверглись изменениям-от коробочки округлой (Roemeria Medic., Papaver L.),от стручковидной (Hypecoum L., Glaucium Adans., Roemeria Medic.)до односеменной шаровидной орешке (Fumaria L.). Ключевыеслова:эфемеры, суккулентность, мак, венчик, зигоморфизм

Введение

Апшеронский полуостров является классическом местом эфемеров (коротковегетируемые растения), которые играют важную роль в группировках полупустынной растительности, преобладающей в этом регионе. Преобладание эфемеров на Апшеронском полуострове объясняется, своеобразными климатическими условиями, характерной особенностью, которых являются контрастность в увлажнении: богатый осадками зимне-весенний период резко сменяется жарким летом с небольшим количеством осадков. Отношение эфемеров к той или иной экологической группе точно не установлено. Одни ботаники высказываются за мезофильную природу, а другие считают их ксерофитами. Некоторые исследователи считают, что эфемеры-большая и неоднородная группа растений и нельзя причислить их тому или иному экологическому типу, но А.П.Шенников относит эфемеры к мезофитам, объясняет это тем, что в вегетативных органах их не выражена ни ксероморфность, ни суккулентность, нет способности уменьшать испарение, нет и повышенного осмотического давления, чем у мезофитов [8, 10]. Среди этой растительности особое место занимают виды семейства макоцветные (Papaveraceae Juss.), которые начинают вегетацию с марта месяца и до конца мая, поэтому из 3-х жизненных форм (ранне-весенние, весенние и поздне-весенние) они относятся к весенним эфемерам. Это семейство представлено пятью родами:Hypecoum-гинекоум, Glaucium Adans.-марек, Roemeria Medic.-ремерия, Papaver L.-мак, Fumaria L.-дымянка и 14 видами произрастающие на глинистых, песчаных почвах с марта и до конца мая месяца [8, 10].

Материал и методика

Цветки маковых одиночные или собраны в соцветия. Одиночные цветки на длинных прямостоячих безлистных цветоносах обоеполые, актиноморфные или неправильные у дымянки (Ferula), собранные в соцветие кисть. Известно, что цветки всех этих видов имеют двойной околоцветник,

253

свободнолистных чашелистиков 2 рано опадающих, венчик из 4 лепестков расположенные в двучленных кругах. У Hypecoum pendulum L.– лепестки попарно неодинаковые, а у Glaucium corniculatum (L.) Curt. – лепестки попарно одинаковые желтого цвета; у Roemeria hybrida (L.) DC и R. Orientalis Boiss. лепестки длиной 1,2 см фиолетового цвета. Лепестки крупные яркокрасные до 4 см длины у Roemeria refracta (Stev.) DC, Papavero cellatum G.Woron.; лепестки до 2 см длины у Papaver hybridum L. и P.arenarium Bieb; лепестки красные с черным пятном у Papaver commutatum Fisch. et Mey., P.dublum L., P.bipinatum Mey. Лепестки белые у Fumaria parviflora Lam.; фиолетово-красные у Fumaria micrantha Lag.; фиолетово-розовые у Fumaria Valliantii Lasl.[1, 2, 3, 4]. Ниже приводится схема симметрии венчика в семействе Papaveraceae Juss.

Венчик правильный

Лепестки фиолетовые Лепестки желтые 2 вида 2 вида

Лепестки красные 5 видов Лепестки красные с черным отливом 2 вида Лепестки желтые - Hypecoum pendulum L., Glaucium corniculatum (L.) Curt. Лепестки красные – Roemeria refracta (Stev.) DC, Papaver hibridum L., P.ocellatum G.Woron., P.arenarium Bieb., P.bipinatum Mey. Лепестки красные с черным отливом-Papaver commutatum Fisch.et Mey., P.dublum L.

Венчик правильный

Лепестки фиолетово-красные лепестки фиолетово-розовые лепестки белые 1 вид 1 вид 1 вид

Лепестки фиолетово-красные-Fumaria micrantha Lag. Лепестки фиолетово-розовые-Fumaria valliantii Lasl. Лепесткибелые-Fumaria parviflora Lam.

Приспособления к среде совершается самыми разнообразными путями на основе закрепленных наследственностью свойств, что приводит к изменению, например, венчики в этом семействе изменились от правильного к неправильному, из-за неравных долей венчика, что является характерным для рода. Различная окраска венчика у этих растений видимо зависит от физиологических и биохимических процессов, соответствующие полупустынным условиям [7, 8]. В цветках у ряда видов семейства в результате эволюции произошла редукция тычинок. Ниже приводится схема этих изменений.

254 Тычинки

четыре-1 вид две-3 вида много-10 видов

Как видно из схемы тычинки также подверглись изменениям, например, цветки с 4 тычинками у одного вида - Hypecoum pendulum L.; с двумя тычинками у трех видов рода Fumaria L.-F.micrantha Lag., F.valliantii Lasl., F.parviflora Lam.; со многими тычинками у 10 видов: Glaucium corniculatum (L.Curt.); Roemeria hybrida (L.) DC, R. Orientalis Boiss., R.refracta (Stev.) DC; Papave rhybridum L., P.ocellatum G.Woron., P.commutatum Fisch. et Mey., P.dublum L., P.arenarium Bieb., P.bipinatum Mey. У большей части видов этого семейства в цветках много тычинок. Это будут роды: Glaucium Adans., Roemeria Medic., Papaver L., но в роде Hypecoum L. только четыре тычинки в двучленных кругах, а в роде цветок сохранил, в основном тот же план строения, но две тычинки внутреннего круга подверглись расщеплению до основания и половинки этих тычинок на большей части своей длины приросли с двух сторон к нитям тычинок наружного круга, вследствие этого в цветке оказались только две боковые тычинки, имеющие широкие нити, расщепленные наверху на три доли [7, 8]. Гинецей представителей этого семейства ценокарпный, из 2-х или 3-20 плодолистиков и апокарпный. Завязь верхняя, что видно на схеме.

Гинецей

из 2-х плодолистиков-4вида из многих плодолистиков-10 видов

Пестик из 2-х плодолистиков - апокарпный:Hypecoum pendulum L., Fumaria micrantha Lag., F.valliantii Lasl., F.parviflora Lam.; пестик из многих плодолистиков-ценокарпный: Glaucium corniculatum (L.) Curt.; Roemeria hybrida (L.) DC, R.orientalis Boiss., R.refracta (Stev.) DC; Papaver hybridum L., P.ocellatum G.Woron., P.commutatum Fisch. et Mey., P.dublum L., P.arenarium Bieb., P.bipinatum Mey..

Плоды шаровидный односеменной орешек-3 видакоробочка шаровидная продолговатая- 6 видов

Стручковидная нераскрывающаяся коробочка-1 вид коробочка голая округлая-1 вид

стручковидная раскрывающаяся с тручковидная раскрывающаяся 2 створками коробочка-1 вид 2-5 створками коробочка-2 вида

255 Коробочка стручковидная нераскрывающаяся - Hypecoum pendulum L. Коробочка стручковидная раскрывающаяся 2 створками – Glaucium corniculatum (L.) Curt. Коробочка стручковидная раскрывающаяся 2-5 створками – Roemeria hybrida L. DC, R.orientalis Boiss. Коробочка голая округлая – Roemeria refracta (Stev.)DC Коробочка шаровидная, продолговатая с неполными перегородками, семян много-Papaver hybridum L., P.ocellatum G.Woron., P.commutatum Fisch. et Mey., P. Dublum L., P.arenarium Bieb., P.bipinatum Mey. Шаровидный односеменной орешек-Fumaria micrantha Lag., F.valliantii Lasl., F.parviflora Lam.

Независимо от уровня влажности окружающей среды пестик, а точнее завязь, выполняет функцию влажной камеры, предохраняющие семязачатки от высыхания и поэтому эти растения являются одним из факторов широкого освоения аридных, т.е. засушливых территорий [7, 8]. Плоды, также как и цветы в результате эволюции подверглись изменениям - это коробочка округлая, стручковидная и орешек. Ниже на схеме приводится видоизменения этих плодов. Выводы

Рассеивание плодов и семян у видов этого семейства возможно лишь при раскачивании стеблей действием ветра, часто дующие на Апшероне. Они являются барохорными растениями. В сухих и жарких пустынях барохория часто сопровождается ослизнением опавших зачатков, благодаря чему они приклеиваются к почве близ материнского растения. Характер вскрывания и положения плодов к моменту созревания не препятствует свободному осыпанию плодов и семян. Такой способ рассеивания обеспечивает закрепление видов в специфических биоценозах [6, 8, 11]. Таким образом, изменение в цветках и плодах в семействе указывает на пластичность и склонность их к изменчивости в зависимости от условий, где они произрастают. Они играют важную роль в группировках полупустынной растительности, преобладающей на Апшеронском полуострове, и в связи с этим, изучение полиморфизма в цветках и плодах у видов этого семейства имеет важное как теоретическое, так и научное значение.

Литература

1. Барабанов Е.И., Зайчикова С.Г.- Ботаника. Учебник. М.: Академия, 2006, 337 стр. 2. Билич Г.Л., Хржановский В.А. Биология. Полный курс. Т.2, Ботаника. М.: «Оникс», 2005. 3. Еленевский А.Г., Соловьева М.П. Ботаника высших или наземных растений. М,: Академия, 2001, 353 стр. 4. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В. Ботаника . Систематика высших растений. М. Просвещение, 1975, 589 стр. 5. Карягин Н.Н. Флора Апшерона. Баку. АН АзССР, 1952, 336 стр. 6. Левина Р.Е. Морфология и типы плодов. Ульяновск, 1974. 7. Морозова Н.С. Семейство макоые. Жизнь растений т.5 (1), М.: Просвещение, 1981, 430 стр. 8. Серебрякова Т.И. Ботаника с основами фитоценологии. М.: Академкнига,2006, 543 с. 9. Флора Азербайджана. Т. 6. Баку, АНАзССР, 1960, 415 стр. 10. Шенников А.П. Экология растений. Учебник. М,: Советская наука, 1950. 11. Эфендиева Ш.М. Морфология растений. Учебное пособие. Баку, ИгтисадУниверситети, 2008. 12. Яковлев Г.П., Челомбитько В.А. Ботаника. Учебник для вузов. Лит. СПХФА, 2003. 256

Əliyeva S.A., Əfəndiyeva Ş.M., Hüseynova A.D. ABŞERON YARIMADASINDA YAYILAN XAŞXAŞÇİÇƏKLİLƏR (PAPAVERACEAE JUSS.) FƏSİLƏSİNƏ AİD OLAN NÖVLƏRDƏ ÇİÇƏYİN VƏ MEYVƏNİN POLİMORFİZMİ

Papaveraceae Juss. fəsiləsində çiçəklər təkamül nəticəsində aktinomorfdan (Hypecoum L., Glaucium Adans., Roemeria Medic., Papaver L.) ziqomorfa doğru dəyiş mişdir (Fumaria L.). Androseyçox saydan (Glaucium Adans., Roemeria Medic., Papaver L.) dördə (Hypecoum L.), bəzən ikiyə qədər azalmışdır (Fumaria L.). Ginesey isə çox meyvə yarpaqlarından (Glaucium Adans., Roemeria Medic., Papaver L.) iki meyvəyarpaqlarına qədər (Hypecoum L., Fumaria L.) azalmışdır. Meyvə təkamül nəticəsində dairəvi qutucuqdan (Roemeria Medic., Papaver L.), buynuzşəkilli qutucuqdan (Hypecoum L., Glaucium Adans., Roemeria Medic.) ş arşəkilli birtoxumlu fındıqçaya qədər (Fumaria L.) dəyişmişdir. Açar sözlər: efemerlər, sukkulentlik, xaşxaş, tac, ziqomorfluq

Aliyeva S.A., Efendiyeva Sh.M., HuseynovaA.D.

POLYMORPHISM OF FLOWER AND FRUIT IN SPECIES BELONGING TO PAPAVERACEAE JUSS. DISTRIBUTED IN ABSHERON PENINSULA

In Papaveraceae Juss. family the flowers were changed from actinomorphic (Hypecoum L., Glaucium Adans., Roemeria Medic., Papaver L.) to zygomorphic (Fumaria L.); androcium was decreased from multi numbers (Glaucium Adans., Roemeria Medic., Papaver L.,) to four (Hypecoum L.) or two (Fumaria L.). Gynecium was decreased from polycarpels (Glaucium Adans., Roemeria Medic., Papaver L.) to twocarpels (Hypecoum L., Fumaria L.). Fruit was changed from circular capsule (Roemeria Medic., Papaver L.) to pod fruit (Hypecoum L., Glaucium Adans., Roemeria Medic.) and to one-seeded nut (Fumaria L.). Keywords: ephemers, succulence, poppy, crown, zygomorphism

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 29.X.2018

257

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 258-262 UOT:58.581.5 BÖYÜK QAFQAZIN (AZƏRBAYCAN) ŞİMALl-ŞƏRQ HİSSƏSİNDƏ YAYILAN NADİR VƏ NƏSLİ KƏSİLMƏKDƏ OLAN BİTKİLIRİN BOTANİKİ TƏSVİRİ, TAKSONOMİYASI VƏ MÜHAFİZƏ TƏDBİRLƏRİ Məmmədova K.A Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti. Bakı. Üzeyir Hacıbəyli, 68. e-mail : [email protected]

Böyük Qafqazın şimal-şərq hissəsində yayılan ağac və kol bitkilərinin təhlili nəticəsində ərazidə 10- dan artıq nadir bitki növünün olduğu müəyyən edilmişdir. Məqalədə tədqiqat bölgəsində yayılan nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və kol növlərinin botaniki təsviri, taksonomiyası, fitocoğrafi bölgə və təhlukə kateqoriyaları əks olunmuşdur. Açar sözlər: ağac, kol, nadir bitkilə r, reliktlər, taksonomiya, Böyük Qafqaz Giriş Ekoloji tarazlığın pozulması və bunun nəticəsində canlılara, o cümlədən bitkilərə edilən mənfi təsirlərə qarşı qabaqlayıcı tədbirlər görmək hər bir insanın qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biridir. Bəşəriyyət qarşısında öz həllini gözləyən problemlərdən biri də təbii ehtiyatlardan səmərəli şəkildə istifadə edilməsi və onların mühafizəsidir. Azərbaycanın florasında yayılan nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitkilərin mühafizəsi üçün bəzi qanunvericilik bazası yaradılmışdır. Ətraf mühitin mühafizə edilməsi 12 Noyabr 1995-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında öz yerini almışdır. Ölkəmizdə biomüxtəlifliyin bir qolu olan bitkilərin qorunmağı ilə əlaqədar 1996-cı ildə qanun qəbul edilmişdir. Azərbaycanın təbii florasında yayılmış 460-dan artıq ağac və kol növlərinin üçd bir hissəsi nəzarətə, mühafizəyə ehtiyacı olan bitkilərdir. Son tədqiqatlara görə Azərbaycanın təbii florasında olan ağac və kol bitkilərinin 198 növü mühafizəyə ehtiyacı olan bitkilərdir. Bu növlərin əksəriyyəti III dövr reliktləri və endem bitkilərdir. Q.F.Axundova görə Azərbaycanın təbii florasında olan bitkilərin 240 növü endem bitkilərdir [4]. Bu endem bitkilərdən 18 növü oduncaqlı bitkilərdir [4]. I.S.Səfərov III dövr reliktləri üzərində uzun illər ərzində tədqiqatlar apararaq Azərbaycan florasının əsas relikt ağac və kol bitkilərinin bioekoloji xüsusiyyətlərini, növdaxili dəyişkənliyini öyrənmişdir [5-6]. Mərkəzi Nəbatat bağında bəzi tədqiqatçılar Azərbaycanın nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və kol bitkilərinin ex situ və in situ şəraitl ərində müqayisəli şəkildə öyrənmişlər [3]. Azərbaycan florasındakı nadir və nəsli kəsilməkdə olan oduncaqlı bitkilərin in situ və ex situ şəraitində bioekoloji xüsusiyyətlərinin, o cümlədən areallarının gedərək kiçilməsinin və məhv olma səbəblərinin öyrənilməsi, növlərin mühafizə tədbirlərinin işlənərək həyata keçirilməsi və ƏMBMI- nin meyarlarına əsasən onların aid olduqları təhlükə kateqoriyalarının müəyyənləşdirilməsi kimi məsələlər həm elmi, həm də praktik əhəmiyyət kəsb edir

Material və metodika Böyük Qafqazın Şimal-Şərq hissəsində yayılmış 12 nadir və nəsli kəsilməkdə olan növ (Pinus kochiana Klotzsch ex C.Koch, Taxus baccata L., Betula raddeana Trautv., Salix kuznetzowii Laksch. Ex Goerz, Pyrus salicifolia Pall., Pterocarya pterocarpa (Michx.) Kunth ex I. Iljinsk., Pistacia mutica Fisch . et Mey., Pyracantha coccinea (L) M.Roem., Punica granatum L.,

258

Hedera pastuchowii Woronow, Rhus coriaria L., Vitis sylvestris C.C.Gmel.) tədqiqat işinin materialını təşkil etmişdir. Bu növlərin botaniki təsviri Azərbaycanın florasına əsasən verilmişdir [7], bitkilərin taksonomiyası son suistemlərə əsasən işlənmişdir [8,9]. . Nəticələr və onların müzakirəsi Böyük Qafqazın şimal-şərq hissəsində yayılan ağac və kol bitkilərinin təhlil nəticəsində ərazidə 10-dan artıq nadir bitki növünün olduğu müəyyən edilmişdir. Bu növlər nadir, azalan, relikt bitkilər kimi Azərbaycan Respublikasının Qırmızı kitabına daxil edilmişdir [1]. Tədqiqat bölgəsində yayılan nadir bitkilərin qısa botaniki təsviri aşağıda verilmişdir. 1. Pinus kochiana Klotzsch ex C.Koch. - Kox, Sosnovskyi və ya qarmaqvarı şam.Təbiətdə hündürlüyü 15-32 (36) m olan düz gövdəli, piramida və ya dəyirmi çətirli ağacdır. Gövdənin aşağı hissəsinin qabığı catlı olub, qırmızımtıl qonur, budaqlarının qabığı qırmızımtıl sarıdır. İynəyarpaqları möhkəm, 3,5-7 (11) sm uzunluqda, 1-2 mm enində olub, uc hissəsi iynəyə bənzəyir. Qozaları tək-tək və ya 2-4-ü birgə yerləşir. Rəngləri ilk əvvəl göy, sonralar qonurumtul- qırmızı, qonur-boz olur. Cavan qozaları konus şəklində olub, dik durur. Yetişmiş qozalar oturaqdır, yumurtavarı-çəpəkidir. Toxumları qəhvəyi rənglidir, qonurumtul qanadı vardır. Bu bitki növünə Böyük Qafqazın Şimal-Şərq yamacında Qusar çayının sol sahilində Kuzin kəndi yaxınlığında 1400 m yüksəklikdə, sıldırımlı-qayalı yamaclarda rast gəlinir. 2. Taxus baccata L.-giləmeyvəli qaraçöhrə 18 (20) m hündürlüyündə və 60-80 (100) sm diametrində ağac və ya iri koldur. Çətiri sıx yumurtavarı-silindrikdir. Qabığı qırmızı-qonur rəngli olub, boz ləkəlidir, hamar və ya lövhəciklidir. Yarpaqları xətvarı, yastı, 3-4 sm uzunluğunda, 1,2-2 mm enindədir. Üstdən tünd-yaşıl, altdan solğun, tutqun yaşıl rənglidir və kənarları azca qatlanmışdır. Erkək qozaları kürə formalı olub, budaqların aşağı səthində, tək-tək yerləşir. Yetişmiş dişi qozaları qırmızı rənglidir, şarşəkillidir, yuxarıdan açıqdır. Toxumları yumurtaşəkillidir, uzunluğu 6-8 mm, eni 4-5 mm-ə qədər olur.Aprel-may aylarında tozlanma gedir, giləmeyvələri oktyabr ayında yetişir. Quba rayonunun Xaltan kəndindən 3 km şimalda qaraçöhrə meşəsi yerləşir. Qaraçöhrə fıstıq-vələs meşəsinin ikinci yarusunu tutur. Qaraçöhrəlik sahəsinin eni 100-300 m, uzunluğu isə 500 m təşkil edir. Quba rayonunun Yuxarı Xanagah kəndinin yaxınlığında isə qaraçöhrə dəniz səviyyəsindən 900-1000 m hündürlükdə rast gəlinir. 3. Betula raddeana Trautv. – Radde tozağacı.Ağ və ya qonur qabıqlı böyük olmayan ağacdır. Illik budaqları sarımtıl-qonur, məxməri tüklüdür. Yarpaqları yumurtavarı və ya uzunsov yumurtavarıdır, qaidə hissədən pazvarı və ya dəyirmi, təpə hissədən sivridir, kənarları bərabər olmayan iri dişlidir. Yarpaqları 3-4,5 sm uzunluqda, 2-3,5 sm enində olub üst hissədə çılpaq, alt hissədə damarların küncləri tükcüklüdür. Meyvə verən sırğaları 2-2,5 sm uzunluğunda 10-14 mm enində olub, yumurtavarı-ellipsşəkillidir, qısa tüklü ayaqcığı vardır. Sırğalar tək-tək yerləşir. Fındıqçası qanadlıdır. İyun aylarında çiçəkləyir. Radde tozağacı Quba, Qusar, Dəvəçi rayonlarının yuxarı dağ meşələrində 1500-2000 m hündürlükdə qarışıq halda və seyrək meşəlik əmələ gətirir. 4. Pyracantha coccinea (L) M.Roem)- qırmızı ölməzkol 2-4 m hündürlüyündə, bozumtul tüklərlə örtülü uzun tikanlı, yarpaqlı həmişəyaşıl koldur. Budaqları qırmızımtıl rənglidir. Yarpaqları xırda, dərivarıdır, 2,5 mm uzunluqdadır. Yarpaqları uzunsov-ellips və ya lansetvarı, bəzən uzunsov- yumurtavarı formalıdır, ucu küt, qaidə hissədən pazvarıdır. Üstdən parlaq, altdan solğun, ilk əvvəl alt hissədən tüklü, sonradan çılpaq olur. Çiçəkləri qalxanvarı çiçək qrupuna toplanmışdır. Çiçəkləri ağ və ya çəhrayı sarı ləçəklidir. Meyvələri yumru olub, diametri 4-7 mm ölçüsündədir. Meyvələri 5 çəyirdəkli olub, qırmızı və narıncı rəngdədir. May ayında çiçəkləyir, avqust-sentyabrda meyvələri yetişir. Quba, Qusar və Altıağac meşələrində, çay vadilərində, daşlı yamaclarda, qayalıqlarda bitir.

259

5. Pistacia mutica Fisch et Mey. -saqqız ağacı və ya kütyarpaq püstə.6-10 (5 m) hündürlüyündə şarvarı, seyrək çətirli ağacdır. Gövdənin diametri 1-1,5 m-ə çatır. Üzəri boz-qonur qabıqlı örtülmüşdür, zoğlarının qabığı isə qırmızımtıl-şabalıdı rəngdədir. Yarpaqları tək lələkvarı olub, 5-7 yarpaqcıqlıdır. Yarpaqcıqları yumurtavarı və ya ensiz yumurtavarı olub, uc hussədə küt və ya azacıq sivridir, 4-5 sm uzunluqda və 1,5-3 sm enindədir. Kənarları tamdır, üstdən tünd-yaşıl, parıltılı, altdan isə açıq-boz və ya qonuru rəngdədir. İkievli bitkidir. Erkək və dişi çiçəkləri yarpaq qoltuqlarında sıx süpürgələrdə yerləşir.Aprel ayında çiçəkləyir, meyvələri avqust-sentyabr aylarında yetişir. Saqqız ağacı Samur-Dəvəçi düzənliyində, Qusar və Dəvəçi rayonları ərazisində dəniz səviyyəsindən 400 m hündürlükdə kolluqların, seyrək meşələrin tərkibində, quru yamaclarda təsadüf edir. 6. Salix kusnetzovii Laksch. - Kuznetsov söyüdü. Çılpaq, budaqları qonur rəngdə olan, koldur. Cavan budaqları ağımtıltüklüdür. Yarpaqları 7-13 sm uzunluqda, 3-4 sm enində uzunsov və ya tərs yumurtavarıdır. Tamkənarlı və ya bərabərolmayan dişlidir. Yarpaqları üst hissədə tünd yaşıl, alt hissədə ağımtıl liflidir. Cavan yarpaqların kənarı içəri qatlanmışdır. Sırğaları yarpaqlar açıldıqdan sonra və ya əvvəl açılır, uzun ayaqcıqlıdır. Erkək sırğaları 3 sm uzunluqda olub, yumurtavarıdır. Dişicikli sırğalar silindrşəkillidir, 4-7 sm uzunluqdadır. Meyvə qabıqlarının uc hissəsi ilbizəbənzər- burulmuş olur. İyun ayında çiçəkləyir və meyvələri tez yetişir. 7. Punica granatum L. – Adi nar. Hündürlüyü 1,5-5 metr olan ağac və ya koldur. Qısalmış budaqları tikana çevrilir. Yarpaqları parlaq, dəricikli, uzunsov və ya uzunsov neştərşəkillidir, tam kənarlıdır. Çiçəkləri iridir, tək-tək və ya 2-3 ədəd olmaqla dəstə ilə yerləşir. Meyvələri 10 sm diametrdə olub, şarşəkilli, parlaq, qırmızı və ya sarıdır. Toxumları çoxsaylıdır, şirəlidir.Böyük Qafqazın şimal-şərqində düzənlikdən aşağı dağ qurşağına qədər rast gəlinir 8. Hedera pastuchowii Woronow- Pastuxov daş sarmaşığı həmişəyaşıl, sürünən və ya sarmaşan lian bitkisidir. Yarpaqları dərivarı, çılpaq, üst hissədə parlaq yaşıl, alt hissədə açıq rənglidir. Bitki üzərində müxtəlif formalı: dəyirmi ürəkvarı, uzunsov-yumurtavarı, neştərşəkilli, rombşəkilli və ya yumurtavarı-rombşəkilli yarpaqlara rast gəlinir. Yarpaqları tam kənarlı və dilimlidir. Sarıamtş ıl-y ıl rəngli çiçəkləri 5-20 olmaqlar çətirvari çiçək qrupuna yığılmışdır. Meyvələri qaradır, 6-10 mm diametrdədir. Payız ayları çiçəkləyir, meyvələri növbəti ilin yay aylarında yetişir. Bu bitki növü təbii halda Böyük Qafqazın Şimal-Şərqində Quba, Qusar-Yalama meşələrində yayılmışdır. 9. Vitis sylvestris C.C.Gmel.- Meşə üzümü lianşəkilli kol bitkisidir. Gövdəsinin rəngi bozumtuldur. Yarpaqları 5-9 sm uzunluğunda olub, dilimlidir, gövdə üzərində növbəli düzülür. Çiçəkləri bircinslidir,salxım çiçək qrupuna yığılmışdır. İkievli bitkilərdir. Giləmeyvələri 6-10 mm diametrində olub, qaramtıl-boz rənglidir, şarşəkillidir. Meyvələrində 1-4 ədəd buruncuqlu toxumlar olur. Böyük Qafqazın Şimal-Şərqində Samur-Dəvəçi düzənliyində, Dəvəçi, Quba, Qusar meşələrində təbii halda yayılmışdır. 10. Pyrus salicifolia Pall.- Söyüdyarpaq armud 8-10 metr hündürlüyündə ağac və ya kol bitkisidir. Tikanlı budaqların ın rəngi ilk əvvəl ağımtıl-boz, sonra isə qırmızımtıl olur. Yarpaqları enli və ya ensiz neştərşəkilli olub, 3-9 sm uzunluğunda, 0,5-2 sm enindədir, tamkənarlı və ya dişlidir, tükcüklüdür. Çiçəkləri qalxan çiçək qrupuna yığılmışdır. Meyvələri dairəvi və ya armudvarı olub, 2 sm diametrdədir, sarımtıl-qonur və ya qızılıdır. Yetişməmişdən əvvəl tüklü, sonra tüksüz olur. Böyük Qafqazda Samur-Dəvəçi düzənliyində rast gəlinir. 11. Rhus coriaria L. – Adi sumaq təbiətdə hündürlüyü 2-3 metr, bəzən 5 metrə çatan koldur. Yarpaqları mürəkkəb təklələkvarı olub, 9-17 yarpaqcıqdan ibarətdir. Yarpaqcıqları oturaqdır, uzunsov-yumurtavarı, yumurtavari, uzunsov neştərvaridir, kənarları mişarvari dişlidir. Üst hissədə tünd-bozumtul-yaşıl, alt hissədə solğundur, hər iki tərəfdən və ya alt tərəfdən qısa tükcüklüdür. Bircinsli çiçəkl əri kiçikdir, yaşımtıl-ağdır, süpürgə çiçək qrupuna yığılmışdır. Meyvələri dəyirmi böyrəkvarı olub, qonurumtul-qırmızımtıldır. Tədqiqat bölgəsində Qubada, Qusarda orta dağ qurşağına qədər meşələrdə, meşə kənarlarında, daşlı və qayalı yerlərdə yayılmışdır. 260

12. Pterocarya pterocarpa (Michx.) Kunth ex İ. İlyinsk- Qanadmeyvə yalanqoz 25-28 metr hündürlüyü olan ağacdır. Gövdəsinin diametri 100-150 sm-ə çatır. Güclü kök sistemi vardır. Cavan ağacların gövdəsi düzdür, qabığı hamar olub, açıq boz rənglidir, yaşlı ağacların isə qabığı tünd boz rənglidir, çatlıdır. Çətiri seyrəkdir. Yarpaqları təklələkvarı mürəkkəb olub, 30-40 sm uzunluqda, 18- 20 (25) sm enindədir, 6-8-9 cüt yarparlıdır. Yarpaqcıqlar qısa saplaqlı və ya oturaqdır, kənarları əyridişlidir, uzunluqları 8-12 (15) sm eni 4-5 (6) sm-dir. Üst hissədə çılpaq, tünd yaşıl, alt hissədə açıq yaşıldır. Erkəkcikli sırğaları 4-7 sm uzunluğundadır, çoxçiçəklidir. Dişicikli çiçəklər çoxçiçəklidir, oturaqdır. Yetişmiş meyvələrdə sırğalar uzanır. Meyvə 2 qanadlı toxumçadır, 4-4,5 sm enindədir. Cədvəl 1 Böyük Qafqazın Şimal-Şərq hissəsində yayılan nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitkilərin taksonomiyası, təhlükə statusu və fitocoğrafi bölgələri

Fəsilə Cins Növ Təhlükə- Fitocoğrafi kateqoriyaları bölgə

Anacardiaceae Rhus L. Rhus coriaria L. Nadir növ Aralıq dənizi Lindl. A. Lindl. Pistacia L. Pistacia mutica Fisch. et Mey. Nadir növ Aralıq dənizi Araliaceae Juss. Hedera L. Hedera pastuchowii Woronow Nadir, relikt İran-Turan növ Betulaceae Betula L. Betula raddeana Trautv. Nadir, relikt və İran-Turan S.F.Gray endemik növ Juglandaceae A. Pterocarya Pterocarya pterocarpa Nadir, relikt İran-Turan Rich. ex Kunth Kunth (Michx.) Kunth ex İ. İlyinsk növ Pinaceae Lindl. Pinus L. Pinus kochiana Klotzschex Nadir növ İran-Turan C.Koch Lythraceae J.St- Punica L. Punica granatum L. Nadir, relikt Aralıq dənizi Hil. növ Rosaceae Juss. Pyracantha Pyracantha coccinea (L.) Nadir növ Aralıq dənizi M.Roem. M.Roem Rosaceae Juss. Pyrus L. Pyrus salicifolia Pall. Nadir növ İran-Turan Salicaceae Mirb. Salıx L. Salix kuznetzowii Laksch. ex Nadir, İran-Turan Goerz endemik növ Taxaceae Taxus L. Taxus baccata L. Nadir, relikt Avropa-Sibir S.F.Gray növ Vitaceae Juss. Vitis L. Vitis sylvestris C.C.Gmel. Nadir, relikt İran-Turan növ

Qanadmeyvə yalanqoz Böyük Qafqazın Şimal-Şərq hissəsində Samur-Dəvəçi düzənliyi meşələrində rütubətli ərazilərdə təsadüf edilir. Tədqiqat bölgəsində tədqiq olunan bitkilərin taksonomiyası 1 saylı cədvəldə qeyd edilmişdir. Cədvəldə bu bitkilərin coğrafi mənşəyi, təhlükə statusu öz əksini tapmışdır. Cədvəldən göründüyü kimi tədqiqat materialına aid olan 10 fəsilə 12 cinsə aid olan 12 növün təhkükə statusuna görə yerlərini müəyyən edərkən məlum olmuşdur ki, onların hamısı nadirlik statusu qazanmış və qorumaya ehtiyacı olan növlərdir.Həmin növlər işərisində 6-sı relıkt (Taxus baccata, Betula raddeana, Punica granatum, Pterocarya pterocarpa, Vitis sylvestris, Hedera pastuchowii) 2 növ (Betula raddeana, Salix kuznetzowii) isə endemikdir. Tədqiq olunan növlərin fiticoğrafi bölgələr üzrə yayılışını nəzərdən keçirərkən məlum olmuşdur ki, bu bitkilərdən 4 növ Aralıq dənizi, 7 növ İran-Turan və bir növ isə Avropa-Sibir fitocoğrafi bölgəsinə aiddir.

261

Beləliklə aparılan tədqiqat işinin yekununda belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, tədqiqat materialına aid olan növlərin yayıldıqları sahələrdə mütamadi olaraq monitorinqlər keçirməli, müasir vəziyyətləri təhlil olunaraq təhlükə kateqoriyaları müəyyən edilməlidir.

Ədəbiyyat 1. Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitabı”. Nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və göbələk növləri. II nəşr. Bakı, “Şərq və qərb” nəşriyyatı, 2013, 676 s. 2. İsgəndərov E.O. Qafqaz florasının bəzi nadir və nəsli kəsilməksə olan oduncaqlı bitkilərinin tədqiq edilməsi. Azərbaycan florası. Bitkiçiliyinin istifadəsi və qorunması. Bakı: Elm, 1999, s. 369-371. 3.İsgəndər E.O. Azərbaycanın nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və kol bitkilərinin in situ və ex situ şəraitində bioekoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinin müasir vəziyyəti //AMEA-nın Xəbərləri, biologiya elmləri seriyası, 2008, c.63, № 5-6, s.48-58. 4. Ахундов Г.Ф.Эндемы флоры Азербайджана 1973, 44 с. 5. Сафаров И.С. Важнейшие древесные третичные реликты Азербайджана. Баку: Элм, 1962, 312 с. 6. Сафаров И.С. Редкие и исчезающие виды дендрофлоры Восточного Закавказья и их охрана. Бот. Ж. 1984, т.71, №1, с.102-107. 7. Флора Азербайджана. В 8 томах. Баку: АН Азерб. ССР , 1950-1961 8. Черепанов С.К. Сосудистые растения России и сопредельных государств. С- Петербург: Мир и семья – 95, 1995, 992 с. 9. http: //ru/wikipediaorg|wiki| systems. APC. III-IV

Мамедова К.А.

БОТАНИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ, ТАКСОНОМИЯ И МЕРЫ ОХРАНЫ РАСПРОСТРАНЕННЫХ В СЕВЕРО-ВОСТОЧНОЙ ЧАСТИ БОЛЬШОГО КАВКАЗА (АЗЕРБАЙДЖАН) РЕДКИХ И ИСЧЕЗАЮЩИХ ДРЕВЕСНО-КУСТАРНИКОВЫХ ВИДОВ

В результате исследования древесно-кустарниковых растений на территории северо- восточной части Большого Кавказа были выявлены более 10 редких видов растений. В статье приводятся ботаническое описание, фитогеографическое районирование, категории опасности редких и исчезающих древесно-кустарниковых видов на территории Азербай- джана. Ключевые слова: древесно-кустарниковые растения, реликт, таксономия, Большой Кавказ

Mammadova K.A. BOTANICAL DESCRIPTION, TAXONOMY AND CONSERVATION OF RARE AND ENDANGERED PLANTS DISTRIBUTED IN NORTH-EASTERN PART OF GREAT CAUCASUS (AZERBAIJAN)

More than 10 rare plant kinds are revealed in the territory in result of analysis of tree and bush plants dispersed in north-eastern part of Great Caucasus (Azerbaijan). Botanical description, taxonomy, geographic origin, danger category of rare and endangered tree and bush plants dispersed in research area have been reflected in the article. Keywords: trees and shrubs, relict, taxonomy, Greater Caucasus

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 20.XI.2018 262 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 263-267 UOT: 630.8:338.5 AZƏRBAYCAN MEŞƏLƏRİ, ONLARIN BİOMÜXTƏLİFLİYİNİN QORUNMASI VƏ BƏRPASI MƏSƏLƏLƏRİ

Yəhyayev A.B., Qurbanov E.M., Cəfərova E.E. Qərbi Kaspi Universiteti. AZ 1167, Bakı, Ə.Rəcəbli küç. 3 [email protected]

Məqalədə Azərbaycan meşələrinin müasir vəziyyətini əks etdirən meşəçilik-taksasion göstəriciləri verilmişlər. Eyni zamanda, meşələrin yaş strukturunun pozulması, azməhsuldarlıqlı meşə sahələrinin artması, meşələrin orta dululuğunun azalması kimi problemlərin yaranma səbəblərinə aydınlıq gətirilməsinə çalışılmışdır. Bunun üçün, keçən əsrin 50-cı illərində n sonra Respublika meşələrində aparılan bütün tədbirlərin nəticələrini analiz edərək, biomüxtəlifliyin qorunması ilə meşələrin bərpası mexanizmlərinin işlənməsinə cəhd etmişlər. Məqalədə göstərilən problemlərin həlli istiqamətində azpozulmuş, pozulmuş və seyrək kateqoriyalı meşə sahələrində biomüxtəlifliyinin qorunması və onların bərpası üçün konkret tədbirlərin aparılması təklifləri verilmişdir. Sonda milli parkların meşə sahələrində onların əlavə istifadəsinin və xidmət tədbirlərinin vaxtında və keyfiyyətlə aparılmasının vacibliyi vurğulanmışdır. Açar sözlər: meşələr, təbii bərpa, ağaclıqlar, biomüxtəlıiflik, pozulmuş meşələr, bərpa mexanizmləri, milli parklar.

Giriş

Azərbaycan meşələri ölkə ərazisinin relyefindən və Xəzər dənizinin atmosfer kütlələrinin təsirindən asılı olaraq müxtəlif iqlim şəraitlərində inkişaf edirlər. Respublika ərazisinin 10,31 min km2 və ya 12,5% meşələrlə örtülmüşdür. Onların ümumi oduncaq ehtiyatı 151 mln. m3-dir[4]. Azərbaycan meşələrinin sahəsi ümumi əraziyə nisbətdə az olsa da növ müxtəlifliyi zəngindir. Burada 435 növ ağac və kolbitir, onlardan da 70-i endemik növlərə aiddir. Bütün Respublika ərazisi üçün enliyarpaqlı meşələr səciyyəvidir. Bu tip meşələr əsasən Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz və Talışın dağlıq ərazilərini əhatə edirlər. Meşələr yeganə təbiət kompleksi hesab olunur ki, onlarsu, hava və torpaq kimi biosferın çox vacib olan komponentlərinin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Ölkə meşələrinin 85% - ə qədəri dağ yamaclarında

Şəkil 1. Respublika meşələrinin yerinə yetirdikləri funksiyalara görə bolgüsü

263 yerləşməklə, mühüm torpaq qoruyucu, su saxlayıcı, mühit yaradıcı və sanitar-gigiyenik funksiyalarını yerinə yetirirlər [2]. Onların funksional bölgüsü şək.1 – də verilmişdir. Meşələr yayıldığı əraziyə görə sırf qoruyucu funksiyaları yerinə yetirdiyindən I qrup meşələrə aid edilir.Respublika meşələrinin əsasını qışda yarpağını tökən qiymətli enliyarpaqlı ağac cinsləri - palıd, fıst ıq, vələs, cökə, ağcaqayın və s. təşkil edir. Əsas ağac cinslərinin meşə fondunda ərazi üzrə paylanması aşağıdakı şək.2-də verilmişdir [1]. Meşələrin tərkibcə müxtəlif olmasına baxmayaraq, enliyarpaqlı meşələri əsasən fıstıq, palıd və vələs kimi ağac cinsləri əmələ gətirir. Şək.2-dən göründüyü kimi bu cinslərdə meşə ilə örtülü ərazinin 81,1%-ni əhatə edir.

Şam Digər cinslər Ardıc 0,04% 7,95% 2,37%

Fıstıq Vələs 31,68% 26,01%

Palıd 23,4% Ağcaqayın 0,22% Cökə Qızılağac 1,71% 1,87% Qovaq 3,58%

Şəkil 2. Əsas ağac cinslərinin yayılma sahəsinə görə bölgüsü

Meşələrin tərkibcə müxtəlif olmasına baxmayaraq, enliyarpaqlı meşələri əsasən fıstıq,palıd və vələs kimi ağac cinsləri əmələ gətirir. Şək.2-dən göründüyü kimi bu cinslərdə meşə ilə örtülü ərazinin 81,1%-ni əhatə edir. Respublika meşələrinin yaş siniflərinəgörə paylanması damüxtəlifdir. Belə ki, cavan ağaclıqlar meşə ilə örtülü sahənin 11,2%-ini, orta yaşlı ağaclıqlar-63,3%-ini, yetişməkdə olanlar - 13,4% - ni, yetişmiş və yaşı ötmüşlər isə -12,1%-ni təşkil edir. Yüksək məhsuldarlıqlı ağaclıqlar (I-II bonitet sinifi) Azərbaycan meşələrinin 14,9% - ni, ortaməhsuldarlıqlı ağaclıqlar (III bonitet sinifi) –42,3% - ni, aşağı məhsuldarlıqlılar isə (IV-V bonitet sinifi) 42,8% - ni təşkil edir [3]. Respublika meşələrinin vəziyyətlərinin ilkin göstəricilərinə əsasən aşağıdakıları qeyd etmək olar. Respublika meşələrinin yaş strukturunun ümumi qanunauyğunluqlardan kənaraçıxmaları, yəni orta yaşlı ağaclıqların 63,3%, aşağıməhsuldarlıqlı meşələrin 42,8%və onların orta doluğunun 0,53 olması keçən əsrin 60-cı illərində xalq təsərrüfatının bərpası üçün meşə ehtiyatlarından intensiv istifadəyə icazə verilməsilə, orada tədrici, qrupla-seçmə və könüllü-seçmə qırıntıları adı altnda hissəli və ya zolaqla başdan-başa qırıntıların, əsasən də orta, yetişməkdə olan və yetişmiş ağaclıqların qırılması ilə aparılan tədbirlərin nəticəsidir. Qeyd etmək laz ımdır ki, o vaxtlar Respublikanın bir neçə təsərrüfatında (bizdə olan məlumata görə 6 təsərrüfatda) yaradılan Meşəkombinatları, müxtəlif təyinatlı məmularların hazırlanması üçün (əsasən də ədədi parket üçün 264 friza) intensiv oduncaq tədarükü ilə məşğul olmuşlar. Bu məhsullar hətta İttifaq Respublikalarında (əsasən Rusiya SSR- na)bərpa və yenidənqurma işləri üçün göndərilirdi. Buna mical olaraq, keçən əsrin 60-cı illərində Kremlin Qurultaylar Sarayının döşəməsi Balakəndə yerləşən Meşə Kombinatında hazırlanan parketlə döşənməsini göstərmək olar. Ölkədaxili tələbatların ödənilməsinə yönəldilən oduncaq ehtiyatını da nəzərə alsaq, onda məlum olacaqdır ki, Böyük Vətən Müharibəsindən sonra 20-25 il ərzində Respublika meşələrindən böyük həcmlərdə (misal üçün 1980-1985- ci illərin statistik rəqəmləri aşağıdakılardır: baş istifadə qırıntıları üzrə - 500 min m3, aralıq istifadə qırıntıları üzrə - 400 min m3 ) oduncaq ehtiyatı tədarük edilmişdir [5]. Keçən 50-60 il ərzində əvvəllər intensiv baş istifadə qırıntısı aparılan yerlərdə qalan yeniyetmə tərkibi artıq cavan ağaclıq yaş mərhələsinə çatmışdır. Hal-hazırada Respublika meşələrində cavan ağaclıqların çoxluq təşkil etməsi də bununla izah edilə bilər. Digər tərəfdən, keçən əsrinl 90-cı il ərində Respublikada yaranan enerji böhranı ilə əlaqədar meşələrdəaparılan qanunsuz və sistemsiz qırıntıların yeni bir dalğası daha 12-15 il davam etmişdir. Bu müddət ərzində ölkənin bütün kənd əhalisi, şəhər ahalisinin isə əksər hissəsi yanacaq materialı kimi meşələrin oduncaq ehtiyatından istifadə edilmişdir. Meşələrin ekstensiv istifadəsi isə öz növbəsində onların məhsuldarlığı, yaş strukturu və davamlı inkişafına mənfi təsir göstərmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, 2002 -2003-cü illərdə keçirilən meşə quruluşu işlərinin materiallarının göstəriciləri heçdə həqiqəti əks etdirmir və ya 1988-ci ilin (Gürcüstan SSR –nin mütəxəssisləri tərəfindən keçirilən) meşə quruluşu işləri materiallarının təkrarlanması təəsüratı yaradır. Əldə edilən tədqiqat və müşahidə materialları isə onu göstərir ki, meşələrin daha yaxşı öyrənilməsi üçün təcrübəli mütəxəssislər tərəfindən yerinə yetirilən və meşələrin müasir vəziyyətlərini daha dəqiq əks etdirən meşə quruluşu materiallarına ehtiyac vardır. Yuxarıda qeyd edilən vəziyyət və təsirlər nəticəsində ölkə meşələrinin məhsuldarlığının azalması, yaş strukturunun dəyişilməsi, cinsi tərkibinin genezisi baş verməklə yanaşı, meşə sahələrində seyrəkliklər, müxtəlif ölçü və konfiqurasiyalı boşluqların yaranmasına, meşələrin yaşayış məskənləri yaxınlığındakı yayılmış meşə sahələrinin pozulmasınavə s. səbəb olmuşdur. Eyni zamanda, müəyy ən edilmişdir ki, meşələrin biomüxtəlifliyi dəyişilmiş və azalmış, yüzillərlə formalaşan ekosistemlər pozulmuş və ya məhv olmuşdur. Hal-hazırda meşə təsərrüfatı işçilərinin, həm də bu sahənin mütəxəsislərinin əsas vəzifəsi meşəyetirmə şəraitindən asılı olaraq biomüxtəlifliyin qorunması ilə uyğun meşəbərpa tədbirlərinin əsaslarını işləyib onların həyata keçirilməsini təmin etməkdəb ibarətdir. Son zamanlar dünyada təbiətin qorunması və meşələrdən istifadə arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin müəyyən edilməsi üçün uyğun qanunvericilik aktlarının inkişaf etdirilməsi istiqamətində bir sıra kompleks tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bu tədbirlərdən biri də yerlərdə intensiv t əsərrüfat formasına keçidin təmin edilməsi ilə biomüxtəlifliyin qorunmasımexanizmlərinin ardıcıl olaraq tətbiq edilməsidir [3]. Respublika meşələri biomüxtəlifliyin qorunması ilə onların yetişdirilməsi və istifadəsi məsələlərinin daha səmərəli həllini nəzərdə tutan intensiv təsərrüfat formasına hal-hazırda keçirilməmişdir.Ona görə də, təsərrüfatlarda biomüxtəlifliyin qorunması və meşələrdən istifadə məsələləri haqqındakı qanunvericilik akt və normativləri, həm dəonların tənzimlənmə mexanizmləri arasındakıanlaşılmamazlıqların, uyğunsuzluqların, və s. kimi halların olması meşələrin bərpası və davamlı inkişafının təmin edilməsi kimi məsələlərin həllininövbəti onilliklərə daşıyı r ki, bu da xalq təsərrüfatına, eləcədə meşə sektoruna 100 milyonlarla manat ziyanların vurulması ilə nəticələnir. Respublika meşələrinin biomüxtəlifliyini qorumaq və bərpasını təmin etmək üçün onlarınyayılma ərazilərininməhsuldarlıqlarına görə şərti olaraq 3 qrupa bölək: I qrupa - oduncaq ehtiyatı təxminən 81-120 m3/ha olan meşə sahələri; II qrupa – 41-80 m3/ha olan meşə sahələri; III qrupa - oduncaq ehtiyatı 40m3/ha – a qədər olanlar [6]. Oduncaq ehtiyat 80-120 m3/ha olan meşə sahələri az pozulan meşələr kateqoriyasına daxil olmaqla daha məhsuldar hesab edilirlər. Belə ki, göstərilən meşə sahələrinin biomüxtəlifliyinin qorunması ilə təbii bərpa olunma imkanları daha yüksəkdir. Bu kateqoriyaya daxil olan meşələrin payı təsərrüfatlar üzrə ümumi meşə örtülü sahələrinin təxminən 20-45% həddində dəyişir. Göründüyü kimi, kifayət qədər böyük əraziləri əhatə edən bu meşələrin bərpasının təsərrüfatlar 265

üçün əhəmiyyəti dəyüksəkdir. Ona görə, meşəbərpa işlərinin müvəffəqiyyətliliyi üçün təsərrüfatların əsas vəzifələri ilk növbədə keyfiyyətli və vaxtında (xidmət formasına görə 5-10 ildən bir) xidməti qırıntıların keçerilməsi, müşahidələrlə (2-3 ildən bir) ağaclıqların sanitar vəziyyətlərinin nəzarətdə saxlanması və meşələrin mühafizəsi məsələlərini həll etməkdir. Oduncaq ehtiyat 41-80 m3/ha olan meşə sahələri pozulan meşələr kateqoriyasına daxil olan ərazilərdə biomüxtəlifliyin qorunması ilə təbii bərpanın təmin edilməsində təbii bərpaya köməklik tədbirlərinin aparılması nəzərdə tutulur. Bunun üçün qiymətli cinslərinin toxumluq ağaclarının yaxınlığında olan araboşluqlarında ölçüləri 1x1 və ya 1x2 m ölçülü bərpa meydançaları açılır. Bu meydançalar toxum ilinin əsasən avqust-sentyabr aylarında, kobud ölü örtük qatından təmizlənir, qalan mineral qat isə 6-7 sm qalınlıqda yumşaldılır ki, meydançaya düşən toxumların növbəti vegetasiya ilində cücərməsi üçün əlverişli şərait yaransın. Pozulan kateqoriyalı meşələrin eni 25 m-dən çox olan boşluqlarında isə əkin üsulu ilə meşə zolaqlarının salınması daha məqsədəuyğun hesab edilir. Bunun üçün hündürlüyü 45-70 sm olan qiymətli ağac cinslərinin fidarlarından istifadə edilə bilər. Cinslərin qarışdırılma sxeminin seçilmə si və əkin zolaqlarının və əkmə yerlərinin hazırlanması isə A.Yəhyayevin və b. (2018) tövsiyələri əsasında aparıla bilər. Pozulan meşələrin ilkin ağaclıqlarında, bərpa meydançalarında və salınan süni meşə zolaqlarında biomüxtəlifliyin qorunması ilə təbii bərpanın gedişinə nəzarət etməklə, təsərrüfatlarda vaxtaşırı (tədbir forması na görə 1-3 ildən bir) müşahidələr, uyğun ölçmələr və xidmət tədbirləri aparılmalıdır. Oduncaq ehtiyatı 40 m3/ha -ə qədər olan meşə sahələri seyrəkliklər kateqoriyasına daxil edilir. Biomüxtəlifliyin qorunması ilə təbii bərpanın təmin edilməsi üçün bu ərazilərdə zolaqlarla meşəsalma tədbirlərinin keçirilməsi,azqiymətli ağaclıqlarda isə rekonstruksiya işlərinin aparılması nəzərdə tutulur. Qiymətli cinslərdən ibarət ağacların və ya ağaclar qrupunun yayıldığı yerlərdəm, keçiril ə rejimləri yuxarıda qeyd edilən zolaqlarla meşəsalma tədbirləri həyata keçirilə bilər. Azqiymətli ağaclar, ağaclar qrupu və ya kolluqlar yayılan ərazilərdə isə başdan-başa və ya zolaqlarla rekonstruksiya işləri yerinə yetirilə bilər. Bu hallarda,ərazinin qiymətli cinslərin fidanları ilə eni 6- 12 m olan zolaqlarda və ya şahmat formasında əkilməsi üsullarından istifadə təcrübəsi daha çox yayılmışdır. Cərgələr və əkmə yerləri arasındakı məsafələr isə fidanların cinsindən və biometrik ölçülərindən asılı olaraq 1-3 m qəbul edilməlidir. Hazırda Azərbaycan Respublikası ərazisində Milli Parklar, Dövlət Təbiət Qoruqları, Dövlət Təbiət Yasaqlıqları fəaliyyət göstərir ki, bunu da meşələrin biomüxtəlifliyinin qorunması, onların təbii bərpasının və davamlı inkişafının təmin olunması istiqamətində atılan ilkin addımlar kimi qiymətləndirmək olar. Bu ərazilərdə isə yalnız elmi-tədqiqat işlərinin, ekoturizmin təşkilinə və s. təsərrüfat fəaliyyətlərinin aparılmasına icazə verilir. Digər fəliyyətlərə, o cümlədən meşələrin əlavə istifadəsinə, meşəbərpa tədbirlərinə (əsasən də xidməti qırıntıların keyfiyyətlə və vaxtında aparılmaması) və s. qadağa qoyulması və ya inzibati yollarla yerlərdə qarşısının alınması kimi hərəkətlər meşələrin biomüxtəlifliyinə mənfi təsir göstərməklə bərpa proseslərinin uzun illər davam etməsinə səbəb olacaqdır ki, bu da böyük əmək və maliyyə itkiləri ilə müşaiyyət ediləcəkdir.

Ədəbiyyat 1. Əmirov F. Azərbaycan meşələri və meşə təsərrüfatı. Bakı: Azərb. nəş-tı, 1997, 188 s. 2. Əsədov K.Ş., Məmmədov F.M., Sadıxova S.Ə. Böyük Qafqazın şimali-şərq hissəsinin dendroflorası və meşələri. Bakı: Bakı univer. nəşr-tı, 2008, 276 s. 3. Milli meşəçilik proqramı. Meşə siyasə ti bəyanatı və fəaliyyət planı.2015-2030. Bakı: 2013, 51 s. 4. Проблемы и перспективы развития комплексного лесопользования.Москва: Всемирный Банк, 2016, 86 с. 5. Яхьяев А.Б. Об использовании древесного сырья лесов Азербайджана // Труды Инс. Ботаники НАН Азербайджана, 2004, т. ХХV, с.118-122. 266

6. Yakhyayev A.B., Farzaliyev V.S., Seyfullayev F.S. Results of silvicultu-ral treatments conducted in the beech forests of Azerbaijan // Journal of Forest Science. 64. 2018 (9), pp. 394-401.

Яхьяев А.Б., Гурбанов Е.М., Джафарова Е.Е.

ЛЕСА АЗЕРБАЙДЖАНА, ОХРАНА БИОРАЗНООБРАЗИЯ И ЗАДАЧИ ИХ ВОССТАНОВЛЕНИЯ

В статье представлены отражающие современное состояние лесов Азербайджана лесо-таксационные показатели.В то же время приводятся пояснения причины таких проблем, как нарушение возрастной структуры лесов, увеличение территорий низкопродуктивных лесов и уменьшение их средней полноты.С этой целью, проанализировав результаты всех проведенных мероприятий в лесах республики, после 50-х годов прошлого века, были рекомендованы механизмы сохранения биоразнообразия путем восстановления лесов.Для решения проблем, упомянутых в статье, были даны конкретные предложения по восстановлению изащиты биоразнообразия в деградированных и незначительных лесных территориях.В заключение была подчеркнута важность проведения на территории лесов национальных парков побочное использование и своевременный и качественный уход. Ключевые слова: леса, естественное возобновление, древостой, биоразнообразие, растроенные леса, механизмы восстановления, национальные парки

Yakhyayev A.B., Gurbanov E.M., Jafarova E.E.

FORESTS OF AZERBAIJAN, ISSUES OF PRESERVATION AND RESTORATION OF THEIR BIODIVERSITY

The article presents forest-taxation indicators reflecting the current state of the forests of Azerbaijan. It also shows the causes of such problems as a violation of the age structure of forests, an increase in the area of low-productive forests and a reduction in their average fullness. To this end, analyzing the results of all measures carried out in the forests of the republic after the 50s of the last century. On the basis of the work carried out, an attempt was made to develop mechanisms for the reproduction of forests with the preservation of biodiversity. The article presents specific measures for their restoration in order to solve the problems shown in the intact, disturbed and rare categories of plantations. In conclusion, the importance of timely and high-quality measures taken to care for the planting of national parks and their secondary use was emphasized. Keywords: forests, natural reforestation, tree stands, biodiversity, destroyed forests, reforestation mechanisms, national parks

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 15.XI.2018

267

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 268-271 UOT:58.581.5

LƏNKƏRAN BÖLGƏSİNDƏ BECƏRİLƏN ÇAY BİTKİSİNİN (CAMELLİA SİNENSİS (L.) KUNTZE) QURAQLIĞA QARŞI DAVAMLILIĞI

Şahverdiyev M.A. Lənkəran Dövlət Universiteti, Lənkəran ş., H.Aslanov 50 E-mail: [email protected]

Məqalədə Lənkəran bölgəsində becərilən çay bitkisinin iki seleksiya sortunun quraqlığa davamlılığı tədqiq olunmuşdur. Tədqiqat müddətində bölgədə Camellia sinensis (L.) Kuntze bitkisinin inkişafı üçün tələb olunan orta illik yağıntı miqdarı qeydə alınsa da, müşahidələr zamanı məlum olmuşdur ki, çay bitkisinin məhsuldarlığı tələb olunan orta illik yağıntı miqdarı ilə deyil, quraq keçən aylarda yağışlı günlərin sayı ilə daha sıx korelyativ əlaqəlidir. Açar sözlər: Camellia sinensis (L.) Kuntze, quraqlıq, nisbi rütübət, yağışlı günlər, ex situ

Giriş

Yabanı halda çay bitkisi dəniz səviyyəsindən 1300-3000 metr yüksəkliklərdə Çin, Hindistan, Vyetnam və Birma meşələrində bol yağmurlu bölgələrdə axar suların sahillərində rast gəlinir [1]. Hazırda çay bitkisi dünyanın 40-a yaxın ölkəsində o, cümlədən Azərbaycanda becərilir və emal edilir. Morfoloji xüsusiyyətlərinə görə Camellia sinensis (L.) Kuntze növünün ədəbiyyat materiallarında [2] 3 yarımnövünün olduğu qeyd olunur : Camellia sinensis var. sinensis (Çin çayı), Camellia sinensis var. assamica (Assam çayı), Camellia sinensis var. cembodiensis (Kambodca çayı) [2]. Lənkəran bölgəsində daha çox Camellia sinensis var. sinensis becərilir və bu sahədə seleksiya işləri də bu üzərində aparılmışdır. Bölgə ərazisində becərilən Camellia sinensis budanmadığı şəraitdə 3 və ya 5 metr hündürlüyədək inkişaf edən, yarımdağınıq sıx çətirli, oval və ya uzunsov küt uclu yarpaqları ilə səciyyələnən kol bitkisidir [1]. Yerli şəraitdə becərilən çay bitkisində iyun ayından başlayaraq ilk çiçək tumurcuqlarının əmələ gəldiyi müşahidə edilmişdir. Sentyabr ayının əvvəlindən tək-tək halda, oktyabr ayının sonlarına doğru isə kütləvi şəkildə çiçəkləmə prosesinin başverdiyi müşahidə edilmişdir. Çiçəkləmə prosesinin dekabr ayının əvvələrində sona çatdığı aşkar olunmuşdur. İlk çiçəkləmənin baş verməsi bitkinin 2 və ya 3 (ən geci 5 və ya 6) yaşlarından başlandığı aşkar olunmuşdur. Çiçklənmə prosesi daha çox zoğların aşağı hissəsindən başlayaraq yuxarı hissələrinə doğru davam edir. Fenoliji müşahidələr zamanı Camellia sinensis-də 5-7 ədəd yaşıl rəngli kasacıqların və eyni sayda ağ rəngli ləçəklər olduğu aşkar olunmuşdur. Erkəkciklər çoxlu saylı, dişicik isə bir ədəd olub saçaqlı ağızcığa malikdir.Tədqiq olunan bitki üzərində iyul ayının əvvəlindən az sayda qutucuq meyvələr müşahidə olunmuşdur. Yetişməmiş meyvələr əvvəlcə yaşıl rəngli, yetişdikdən sonra isə qəhvəyi rəngli olur. Yetişmiş üçyuvalı meyvələr tədqiq edilərkən onlarda toxumların sayı əsasən yuvaların sayına uyğun 3 ədəd olduğu müşahidə edilsə də, bəzən toxumların qutucuq meyvənin hər yuvasında cüt-cüt yerləşdiyi müşahidə edilmişdir. Ex situ şəraitdə tədqiqat zamanı çay bitkisinin kök sistemi bir əsas kökdən və ondan çıxan çoxlu sayda yan köklərdən ibarət olduğu və yan köklərin əsasən torpağın ust hissələrinə doğru şaxələndiyi məlum olmuşdur. Saçaqlı kök sisteminin inkişfı üçün torpağın rütübətliliyi daha əlverişlidir. Müşahidələrimiz zamanı quraq torpaqlarda rütübətlə təmin edilmiş torpaqlara nisbətdə köklərin inkişafında zəifləmələrin olması müəyyən edilmişdir. Ədəbiyyat məlumatlarından [2] və aparılan müşahidələrdən məlum olmuşdur ki, orta illik yağıntının miqdarı 1200-1500 mm-dən və havanın nisbi rütübətliliyi 70-75%-dən yüksək olan ərazilədə Camellia sinensis normal böyüyüb inkişaf edir Camellia sinensis bitkisinin toxumları

268 ölkəmizdə ilk dəfə sınaq məqsədilə rütübətli subtropik zonalarda əkilmiş və münbit coğrafi zona kimi Lənkəran-Astara bölgəsində uğurlu nəticə əldə edilmişdir [3].

Material və metodika

Tədqiqat işləri 2017-2018-ci illərdə Meyvəçilik və Çayçılıq Elmi Tədqiqat İnstitutunun Lənkəran çay filialının sınaq təcrübə zonasında aparılmışdır. Tədqiqat materialı kimi Lənkəran bölgəsində becərilən iki çay sortu(Azərbaycan №2 və Azərbaycan №4) götürülmüşdür. Fenoloji müşahidələr məhsula düşmüş 7-8 illik çay kolları üzərində aparılmışdır. Tədqiqat işləri aparılan müddətdə bölgə ərazisində aylar üzrə havanın orta nisbi rütübətliliyi və aylıq yağıntı miqdarı haqqında rəsmi statistik məlumatlar Lənkə ran RHM-dən götürülmüşdür. Tədqiqat materialına aid bitkilərin quraqlığa davamlılığı P.A.Henkelin [4] , fenoloji müşahidələr Q.N.Zaytsevin [5] metodlarından istifadə edilərək tədqiq edilmişdir. Müşahidələrimiz tədqiqat işinə uyğun olaraq aylar üzrə havanın rütübəti və ya quraq keçməsi nəzərə alınmaqla bitkinin vegetasiyası dövründə (ilin bütün aylarında) kolların tumurcuqlanma, zoğ əmələ gətirmə və boy atma kimi xüsusiyyətlər t ədqiq olunmuşdur.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Lənkəran bölgəsi üçün mulayim isti rutubətli subtropik iqlim xarakterikdir. Bu zonada qış mülayim rütübətli, yay isə isti və quru keçir. Bölgə ərazisində il ərzində aylar üzrə orta illik yağıntı miqdarı və havanın nisbi rütübəti bərabər paylanmayır [1].Tədqiqat bölgəsində yaz-yay aylarında havanın nisbi rütübətliliyi və yağıntının miqdarı payız-qış aylarına nisbətən daha az olur (diaqram 1,2). Yay aylarında yağıntının miqdarının az olması ilə əlaqədar havanın nisbi rütubətinin aşağı düşməsi nəticəsində, çay bitkisində vegetasiyanın əsas inkişaf mərhələlərində zəifləmələr müşahidə edildiyi müşahidə edilmişdir. Tədqiqat işlərinin aparıldığı müddətdə bölgə ərazisində Camellia sinensis (L.) Kuntze bitkisinin normal inkişafı üçün ədəbiyyat materiallarında qeyd olunmuş məlumatlar [2], tədqiqat işində öz əksini tapmamışdır.Yəni, fenoloji müşahidələr zamanı qeyd olunan orta illik yağıntı miqdarı və nisbi rütübət, kolların tumurcuqlanma, zoğ əmələ gətirmə və boy atma xüsusiyyəti ilə sıx əlaqəli olmamışdır. Müşahidələrimiz zamanı məlum olmuşdur ki, məhsula düşmüş 7-8 illik çay kollarında məhsuldarlıq orta illik yağıntı miqdarı ilə deyil, gündəlik düşən yağıntının miqdarı ilə daha sıx korelyativ əlaqəlidir. Lənkəran bölgəsində çay bitkisinin vegetasiyasının əsas inkişafı dövrlərində orta aylıq yağıntının tələb olunanan miqdardan xeyli az olması və gündüz saatlarında havanın nisbi rütübətlilyinin 50%-dən aşağı düşməsi bitkinin inkişafında zəifləmələrin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Quraqlığa qarşı həssas olan çay bitkisində su çatışmazlığından inkişaf zəifləyir, yeni fleşlərin əmələ gəlməsi ləngiyir, köklərin torpağdan qeyri üzvi maddəl ərin qəbulu çətinləşir, buxarlanma ilə köklərin su sorma arasındakı balans pozulur və quraqlığ uzun müddət davam etdikdə isə çay kolları məhv olur [7]. Lənkəran bölgəsi üçün tədqiqat müddəti ərzində orta aylıq yağıntı miqdarının və havanın orta aylıq nisbi rütübətinin göstəricilərinə nəzərə alarkən məlum olmuşdur ki, 2017 və 2018-ci illər ərzində bitkilərdə vegetasiyasının əsas inkişaf dövrlərində aylıq yağıntının miqdarı bitki üçün normal hesab edilən miqdardan xeyli aşağı olmuşdur (diaqram 1.2). Diaqrama əsasən hər iki il üçün çay bitkisinin vegetasiyanın əsas inkişaf dövrlərində aylar üzrə düşən yağıntıların miqdarını müqayisə etdikdə aydın olur ki, Lənkəra bölgəsində ex situ şəraitdə becərilən Camellia sinensis-invegetasiyasının əsas inkişaf dövrlərində yağıntının tələb olunan miqdardan xeyli aşağı olması, bu aylarda plantasiyaların süni suvarılma üsulları ilə suvarılmasına ehtiyac duyulduğu məlum olur. Bu dövrdə plantasiyaların quraqlıqdan qorunması üçün müxtəlif suvarılma üsullarından istifadə olunması shtiyacı ortaya çıxır.Aparılan təcrübi işlərin nəticəsi göstərmişdir ki, daha əlverişli suvarılma üsulu kimi suni yağış yağdırma (çiləmə) üsuludur. Bu üsulla suvarılma nəticəsində, həmin ərazidə havanın nisbi rütübəyliliyinin bir qədər artması, həm də torpağın daha yaxşı isdanması təmin olunur [1]. 269

100% 350 90% 300 80% 70% 250 60% 200 50% 40% 150 Rütübət % 30% 100 Yağıntı 20% 10% 50 0% 0 Iyul Iyun May Mart Aprel Fevral Yanvar Avqust Dekabr Noyabr Oktyabr Sentyabr

Diaqram 1. Lənkəran bölgəsində 2017-ci il ərzində orta aylıq yağıntı miqdarının (mm-lə) və orta aylıq nisbi rütübətinin (%-lə) göstəriciləri

100% 160 140 80% 120 60% 100 80 40% 60 Rütübət % 40 20% Yağıntı 20 0% 0

Diaqram 2. Lənkəran bölgəsində 2018-ci ilin 9 ayı ərzində orta aylıq yağıntı miqdarının (mm-lə) və orta aylıq nisbi rütübətinin (%-lə) göstəriciləri

Məhsuldarlığın gündəlik yağıntı miqdarı ilə əlaqəli olmasını nəzərə alınarsa o zaman suvarma işlərini yalnız quraq keçən yay aylarında deyil, həmçinin il ərzində hər ay yağıntının az olduğu günlərdə aparılması daha səmərəlidir. Tədqiqat işlərinin aparıldığı Lənkəran ərazisində yağıntı miqdarının il ərzində bərabər paylanmamasını və havanın nisbi rütübətinin normadan aşağı düşməsinin nəzərə alaraq, bölgə üçün qurağlığa davamlı yeni sort və formaların yetişdirlməs vacibdir. Tədqiqat bölğəsində yağıntının az olduğu aylarda gündəlik olaraq suni çiləmə üsulu ilə suvarılmanın tətbiq edilməsinin bitkinin məhsuldarlığının artmasına musbət təsir etdiyi məlum olmuşdur. Tədqiqat aparılan ərazidə aparılan fenoloji müşahidələr göstərmişdir ki, havanın nisbi rütübətliliyinin və yağıntı miqdarının normada olması Camellia sinensis bitkisində zoğ əmələgətirmə və boyatma prosesinə müsbət təsir edir. Apardığımız müşahidələrə əsasən Lənkəran bölgəsində bəzən surəti 20 m/san-ə çatan cənub-qərb istiqamətindən əsən isti quru küləklər havanın temperaturunu yuksəltməklə yanaşı yarpaqlarda buxarlanma intensivliyini artırır və bitkinin ehtiyac duyduğu havanın nisbi rütübətliliyinin normadan aşağı düşməsinə səbəb olur. İsti quru küləklərin torpağa quruducu təsirini və bitkilərdə suyun buxarlanma intensivliyinin artmasına səbəb olduğunu nəzərə alsaq, bölgə üçün küləklərin istiqamətindən asılı olaraq qoruyucu zolaqların salınması vacibdir. Camellia sinensisquraqlığa qarşı həssaslığı ilə seçilən bitki olduğundan, digər rütübət sevən bitkilərdə olduğu kimi quraqlıq çay bitkisində fizioloji və biokimyəvi proseslərin pozulmasına səbəb olur. Belə ki, torpaqda su çatışmazlığından bitki tərəfindən buxarlanan suyun miqdarı kök tərəfindən sorulan suyun miqdarından yüksək olur və bunun nəticəsində yarpaqlarda ağızcıqlar 270 qapanır, hüceyrələr normal turqor vəziyyətini itirir və hüceyrə membranlarında dəyişikliklər baş verir [7]. Lənkəran bölgəsində yayın isti və quraq keçməsi plantasiyaların normal suvarılması işlərində çətinliklər yaradır. Təbii şəraitdə Camellia sinensis-in kökləri torpağın 3-5,5 metr dərinliklərinə doğru inkişaf etsədə [6], Lənkəran bölgəsində ex situ şəraitində becərilən çay bitkisinin kök sistemi əsasən torpağın 30-60 sm dərinliyinədək inkişaf edir ki, buna görədə mədəni şəraitdə bitki torpağın nəmlik çatışmazlığına qarşı daha həssaslıq nümayiş etdirir. Fenoloji müşahidələrimiz zamanı yerli ekoloji şəraitdə normal suvarılmayan sahələrdə bitkilərin yarpaqlarında saralmaların və həmçinin istidən yanmasının və zərif kök sisteminə malik çay bitkisinin quraq torpaqda köklərinin torpağa işlənməsində çətinliklərin olduğu məlum olmuşdur. Beləliklə aparılan tədqiqat işinin yekunundan belə nəticə çıxarmaq olar ki, tədqiq olunan bitki illik yağınının miqdarı 1200-1500 mm olduqda normal böyüyüb inkişaf edir.

Ədəbiyyat

1. Əhmədov Ə-C.İ. Azərbaycan çayı. Monoqrafiya. Bakı, ADİU-nun nəşriyyatı, 2010, 170 s. 2. Hülya Mahmutoğlu. Rize ilinin bazi ekolojik koşullarında, seleksiyonla bulunan altı çay (Camellie sinensis (L.) Kuntze) klonun gelişminin araştırılması. Trabzon, 1994, 95 s. 3. Ramazanov S., Məmmədov C., F Abdullayev F. Çayın becərilməsinin intensiv texnologiyası və emalı, Bakı, 2012,128 s. 4. Генкель П.А. Диагностика засухоустойчивости культурных растений и способы ее повышения (методические указания). М.: АН СССР, 1956, 69 с. 5. Зайцев Г.Н. Фенология древесных растений. М.: Наука, 1981, с. 119 6. Carr M.K.,2010. The role of water in the growth of the tea (Camellia sinensis) crop: a synthesis of research in Eastern Africa. 1. Water relations. Exp. Agric. 46: p.327-349 7. Maritim, Tony Kipkoech. Drought responsive genes in tea cultivars grown in Kenya. Egerton University-2013, 74 p.

Шахвердиев М.А. ЗАСУХОУСТОЙЧИВОСТЬ ЧАЙНОГО РАСТЕНИЯ (CAMELLIASINENSIS (L.) KUNTZE) ВЫРАЩЕННОГО В ЛЕНКОРАНСКОЙ ОБЛАСТИ

В статье изучена засухоустойчивость двух селекционных сортов чайного растения выращенных в Ленкоранском регионе. Во время исследования в этом районе хотя и наблюдалось необходимое для развития Camellia sinensis (L.) Kuntze. среднегодовое количество осадков, было выявлено, что производительность чайного растения не зависит от необходимого среднегодового количества осадков, а очень тесно коррелиативно взаимодействует с количеством дождливых дней в засушливые месяцы. Ключевыеслова: Camellia sinensis (L.) Kuntze, засуха, относительная влажность, дождливые дни, ex situ

Shahverdiev M.A. DROUGHT RESISTANCE OF TEA PLANT(CAMELLIA SINENSIS (L.) KUNTZE) CULTIVATED IN LANKARAN REGION

The article examines the droughtiness of two regionalized breeding varieties grown in the Lankaran region. During the study, the average annual rainfall required for the development of Camellia sinensis (L.) Kuntze in the area was observed during the study, it was revealed during the observations that the productivity of the tea plant is closely correlated with the number of rainy days in the past few months rather than the average annual rainfall . Keywords: Camellia sinensis (L.) Kuntze, drought, relative humidity, daily rainfall, ex situ

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 1.XI.2018 271

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 272-276

UOT: 635.9.581.44

TULİPA L. VƏ İRİS L. CİNSİNƏ AİD NADİR NÖVLƏRİN İLLİK İNKİŞAF DİNAMİKASI

Dadaşova L.K. Təhsil Nazirliyi Respublika Uşaq-Gənclər İnkişaf Mərkəzi,AZ 1008, Bakı, Xətai prospekti 49 E-mail: [email protected]

Məqalədə Tulipa L. və İris L. cinsinə aid nadir növlərin introduksiya şəraitində illik inkişaf dinami- kasının öyrənilməsi məqsədilə aparılan tədqiqatların nəticələri göstərilir. Bitkilərin yeraltı orqanlarında il ərzində əvəzedici orqanların formalaşması prosesi tədqiq olunaraq morfogenezi təhlil edilir. Təbiətdən köçürülən bitkilərin introduksiya şəraitində artırılması üsulları təklif olunur. Açar sözlər: Tulipa L. və İris L, introduksiya, morfogenez

Giriş

Qafqazın bitki örtüyünün formalaşmasında Ön Asiya bitki qruplarında Liliaсeae və Iridaceae fəsiləsindən olan geofitlər üstünlük təşkil edir. Bu üstünlük bitkilərin soğanaq və kökümsov formasında olan yeraltı orqanlarının torpaqdan asılılığı ilə izah olunur. Geofitlərin Yer üzərində yayılmasını təhlil edərkən akademik A.A.Qrossheym onların məhdud areala malik stenotop bitkilər olmasını qeyd edir [2]. Hazırda Tulipa L. və İris L. cinsindənolan nadir geofitlərin populyasiyası və arealı ildən-ilə azalmaq üzrədir. Bu nadir bitkilərin azsaylı lokalitetlərinin qorunması üçün onların mədəni şəraitdə artırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Nadir geofitlərin təbiətdə və mədəni şəraitdə illik inkişaf dinamikasının müqayisəli şəkildə öyrənilməsi yüksək bəzək xüsusiyyətləri və növdaxili müxtəlifliyi ilə fərqlənən bitkilərin qorunub saxlanmasında önəmlidir.

Material və metodlar

Tədqiqat obyekti olaraq T. eichleri Regel,T. biebersteiniana Schult. et Schult,T. julia C.Koch., I. acutiloba C.A.Mey., I. reticulata Bieb. növləri müxtəlif inkişaf fazalarında təbii şəraitdən təcrübə sahəsinə köçürülərək introduksiya edilimişdir [3]. Tədqiqat işində AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının əməkdaşlarının və O.V.İbadlının geofit bitkilərlə apardığı tədqiqat metodlarından istifadə edilmişdir [1]. Mədəni və təbii şəraitdə bitkilərin yeraltı orqanlarının müqayisəli biometrik göstəriciləriR.L.Şpak vəR.A.Karpisonovanın təklif etdikləri metodlar üzrə öyrənilmişdir [4,6].

Nəticələr və onların müzakirəsi

Nadir geofit bitkilərin mədəni şəraitdə inkişafını öyrənmək məqsədilə T. biebersteiniana, T. eichleri, I. acutiloba, I. reticulata növləri təbii məskunlaşdığı ərazilərdən bilavasitə təcrübə sahəsinə köçürülmüşdür. Bitkilər vegetasiya dövrünün müxtəlif fazalarında: qönçələmə, çiçəkləmə və toxumlama dövründə torpaqdan çıxarılaraq rütubətli torpaqla dolu xüsusi paketlərdə təcrübə sahəsinə gətirilmişdir. Aparılan müşahidələr göstərir ki, təcrübə sahəsində bitkilərin soğanaq və kökümsovları təbiətdə uyğunlaşdığı dərinlikdə əkilmədikdə növbəti il çiçəkləmir. Bitkilər torpağın dərinliyində soğanaq və kökümsovları hər il yerini dəyişməklə əlverişli vəziyyət tutmağa çalışır. T. biebersteiniana, T. eichleri, I. acutiloba, I. reticulata növlərinin soğanaq və kökümsovları mədəni şəraitə köçürülən zaman uyğunlaşmadıqları dərinlikdə əkildikdə ikinci və ya üçüncü il çiçəkləməsi qeydə alınmışdır.

272 T. biebersteiniana, T eichleri, T.julia növlərinin soğanaqları əkindən əvvəl diametrinin ölçüsünə görə çeşidlərə ayrılıb. T.eichleri, T.julia növlərinin soğanaqlarının diametri 3-4 sm-dir.T. biebersteiniana növünün ən iri soğanağının diametri 2-2,5 sm-dən artıq olmur. T. eichleri və T. julia növlərininsoğanaqları əsasən 1 örtük, 3-4 ehtiyat pulcuqdan ibarətdir. T. biebersteiniana növününsoğanaqları nisbətən kiçik ölçüdə olub, 1 örtük, 1-2 ehtiyat pulcuğa malikdir. Yabanı dağlaləsinin növündən asılı olaraq I, II və III çeşiddən (2,5-5,2 sm) olan soğanaqları birinci il, IV çeşiddən (0,5-2,4 sm) olan soğanaqları ikinci il, V çeşiddən (0,3-1,9 sm) olan soğanaqları üçüncü vəya dördüncü il çiçək açır. Soğanaqların diametri ehtiyat pulcuqlarının qalınlığından və sayından asılıdır. Soğanaqlarda 2-3 ədəd, bəzən 4 ədəd ehtiyat pulcuğu inkişaf etdikdən sonra həmin pulcuqlardakı ehtiyat qida maddələri sayəsində generativ orqan formalaşır. Tədqiqat zamanı təcrübə sahəsində əkilmək üçün T. biebersteiniana, T. eichleri, T. julia, növlərinin hər birinin I, II və III çeşiddən olan15 soğanağı seçilmişdir. Əkindən əvvəl soğanaqlar profilaktik məqsədlə zəif kalium-permanqanat məhlulunda (1 litr suya 2 q) 15 dəqiqə saxlanmışdır. Yabanı dağlaləsinin soğanaqlarının əkin dərinliyi diametrinin ölçüsündən asılı olaraq müxtəlif olmuşdur. Bitkiarası məsafə 10-15 sm, cərgəarası məsafə 20-25 sm olmaqla T. eichleri, T. julia növlərinin soğanaqları 20-30 sm dərinlikdə, T. Biebersteinana növününsoğanaqları isə 12-15 sm dərinlikdə əkilmişdir. I. reticulata soğanaqları bitkiarası məsafə 5-10 sm, cərgəarası məsafə 8-10 sm olmaqla 5-10 sm dərinliyə, I. acutiloba növünün kökümsovlarıisə bitkiarası məsafə 15-25 sm, cərgəarası məsafə 20-25 sm olmaqla 10-15 sm dərinlikdə əkilmişdir. Tədqiqat zamanı yazda təcrübə sahəsinin torpağı yumşaldılmış, alaqlardan təmizlənmişvə iqlim şəraitindən asılı olaraq suvarılmışdır. Mart və aprel aylarında bitkilərin inkişaf dövründə 3 dəfə əlavə gübrələnmə aparılmışdır. Bitkilərin ilk yarpaqları cücərməyə başladığı dövrdə 1 kv.m sahəyə 30 q hesabı ilə superfosfat və ya ammonium şorası verilmiş, torpaq yumşaldılmışdır. 10-15- gündən sonra qönçələmə dövründə vəçiçəkləmə vaxtı mineral gübrə qarışığı verilmişdir. Təcrübə göstərir ki, təbii şəraitdən toxumlama dövründə təcrübə sahəsinə köçürülən bitkilər daha yaxşı uyğunlaşır və müvafiq dərinlikdə əkildikdə növbəti il çiçəkləyir. Geofit bitkilərin həyat tsikli iqlim şəraitinin ritminə uyğunlaşaraq təkamül prosesində genomda möhkəmləndirilimişdir. Müəyyən xarici mühit şəraitində ontogenezdə bitkilərin böyümə və inkişafı davam edir. Yay dinclik dövründə soğanaqlarda monokarpik zoğun orqanlarının formalaşması prosesi gedir. Ekstremal hava şəraitindən asılı olmayaraq soğanaqlarda daxili inkişaf yay və qış dövründə davam edir. Soğanaqların inkişafında işıq və rütubətdən daha çox aşağı temperaturun xüsusi rolu vardır. Soyuq iqlim dövrünü keçirən soğanaqların ölçüsü və vegetativ çoxalma qabiliyyəti artır. Bir çox tədqiqatçılar yabanı dağlaləsinin həyatında “dinclik” dövrlərinin olduğunu göstərir. Qızmar yay və soyuq qış mövsümündə soğanaqlarda gələcək orqanların differensiasiya prosesi gedir. R.L.Şpak yabanı dağlaləsinin inkişaf dövrünü 4 mərhələyə bölür: I mərhələ - bitkilərin yerüstü vegetasiya dövrü; II mərhələ - yay “dinclik” dövrü; III mərhələ - qış “dinclik” dövrünə qədər əvəzedici orqanın inkişafı; IV mərhələ - qış “dinclik” dövrləri sonra bitkinin yerüstü inkişafı [6]. Tulipa L. cinsindən olan növlərin yeraltı orqanı şəklini dəyişmiş soğanaq formasında olan yeraltı zoğdur. Soğanaqlar əsasən uzunsov yumurtaşəkilli və ya ellipsvaridir. Soğanaq dibcik və pulcuqlardan ibarət olub simpoidaldır. Təkamül prosesində qısalmış gövdə dibciyə, yarpaqlar isə pulcuqlara çevrilib. Soğanağın ehtiyat pulcuqlarının sayı müxtəlif növlərdə fərqlidir. T. biebersteiniana 1- 2, T. eichleri 3- 4 ehtiyat pulcuğuna malikdir. Ehtiyat pulcuğunun dibində bərpaedici tumurcuqlar yerləşir. Bu tumucuqlardan bala soğanaqlar inkişaf edir. Soğanağın təpə tumurcuğundan vegetasiya dövrünün əvvəlində generativ zoğ inkişaf edir. Mərkəzi ehtiyat pulcuğu dib hissəsindəki tumurcuqdan əvəzedici soğanaq formalaşır və ana soğanağın ehtiyat qida maddələri hesabına böyüyərək onu əvəz edir. Vegetasiya dövrü başa çatdıqdan sonra ana soğanaq quruyur, yalnız dibciyi və kökləri qalır. Soğanağın torpaqla əlaqəsi itir və yay “dinclik” dövrünə keçir. Yay və qış “dinclik” dövrü də daxil olmaqla növbəti vegetasiya ilinə qədər gizli inkişaf davam edir.

273

Abşeron şəraitində dağlaləsi növlərinin morfogenezinin öyrənilməsi məqsədilə soğanaqların örtük və ehtiyat pulcuqları çıxarılaraq əvəzedici soğanağın rüşeyminin inkişaf dinamikası tədqiq olunmuşdur. İllik inkişaf dövründə bala tumurcuqların gizli inkişafı müşahidə edilmişdir. T. eichleri növünün soğanaqlarında aprel ayının ortalarından may ayının əvvəlinə kimi örtük və ehtiyat pulcuqlarının arasındakı bərpaedici tumurcuqlarda əvəzedici soğanağın rüşeymi inkişaf etmişdir. T. biebersteiniana və T. julia növlərinin soğanaqlarında bu proses may ayının sonunda müşahidə edilmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, təbiətdə dağlaləsinin soğanaqlarının yalnız mərkəzi hissəsində olan pulcuqların arasındakı tumurcuqların inkişafı sonradan davam edir. Bitkilərin vegetasiya müddəti başa çatdıqdan sonra soğanaqların kənar pulcuqlarının arasında formalaşan tumurcuqlar quruyaraq inkişafdan qalır.Mədəni şəraitdə xüsusi aqrotexniki qulluq nəticəsindənadir geofitlərin bala soğanaqları inkişaf edir. Bala soğanaqlardan inkişaf edən bitkilər dördüncü il çiçəkləyir. Abşeronda introduksiya edilimiş T. eichlerivə T. Julia növlərində 15 bitkidən 9 bala soğanaq, T. biebersteiniana növündə 15 bitkidən 7 bala soğanaq əmələ gəlmişdir. T. Eichleri növünün bəzi fərdlərində 2-3 bala soğanaq, T. biebersteiniana növündə 1-2 bala soğanaq inkişaf etmişdir. T. eichlerinövünün çoxalma əmsalı 1,45, T. biebersteinana növündə 1,35-dir. Yabanı dağlaləsinin I- III çeşiddən olan soğanaqları birinci il, IV-V çeşiddən olan bala soğanaqları isə dördüncü il çiçəkləmişdir. I. reticulata növününsoğanaqları diametrinin ölçüsündən asılı olaraq təcrübə sahəsində cərgəarası 20-25 sm, bitkiarası 8-10 sm olmaqla 5-10 sm dərinlikdə əkilir. Vegetasiya dövrünün sonunda ana soğanaqda iki əvəzedici soğanaq əm ələ gəldiyinə görə vegetativ çoxalma daha intensiv gedir. Müşahidələr göstərir ki, 4 il ərzində təcrübə sahəsində bir ana bitkidə 8 bala soğanaq əmələ gəlir. Torlu süsənin çoxalma əmsalı 2,5-dir. Bala soğanaqlar iki il ərzində inkişaf edib çiçəkləyir. Əkildiyi sahədə 2-3 il qaldıqda I. reticulata kollanır. Bala soğanaqlar ayrılıb torpaqdan çıxarılmadıqda kifayət qədər qida maddələri ilə təmin olunmur və ölçüsü 0,2- 0,3 sm-dən artıq olmur. Müşahidələr göstərir ki, müxtəlif növlərin introduksiya şəraitinə uyğunlaşması əkin materialının toplanması müddətindən asılıdır. Belə ki, çiçəkləmə fenofazasında təbiətdən mədəni şəraitə köçürülən T. eichleri və T. biebersteiniana növbəti il deyil, ikinci il çiçəkləyir. Lakin vegetasiya dövrünün sonunda toplanan dağlaləsi növləri müvafiq dərinliyə əkildikdə növbəti il çiçəkləyir.I. reticulatavə I. Acutiloba növlərinin müxtəlif inkişaf fazalarında olan fərdləri mədəni şəraitdə uyğunlaşdıqları dərinlikdə əkildikdə növbəti il çiçəkləyərək meyvə əmələ gətirir. Abşeronda T. biebersteiniana növünün inkişaf tsikli öyrənilən zaman mərhələli inkişafı müşahidə edilir. Bitkilərin vegetasiya dövründə may ayında ana soğanaqların ehtiyat və örtük pulcuqlarının arasında bala soğanaqların tumurcuqları inkişaf edir. Ana soğanaqlar 1 örtük və 2 ehtiyat pulcuğundan ibarətdir.Bitkinin vegetasiya müddəti may ayının sonunda başa çatır və yerüstü hissəsi quruyur. İyun ayında ana soğanaqda əvəzedici soğanağın tumurcuğu formalaşır. Soğanağın mərkəzi hissəsində I və II pulcuğun arasındakı tumurcuqlarda iyun-avqust aylarında zəif inkişaf müşahidə olunur. Bitkinin bala soğanaqlarının tumurcuğunda iyun-avqust aylarında 0,5-0,6 sm uzunluqda generativ zoğ formalaşır. Avqust ayının əvvəlindən oktyabr ayının sonuna qədər bu proses sürətlənir. Dekabr ayında generativ zoğun uzunluğu 1-1,2 sm-ə çatır. T. biebersteiniana əvəzedici soğanağında aprel ayında yarpaq başlanğıcı formalaşır. Avqust ayının əvvəlində torpaqdan çıxarılan soğanaqlarda əvəzedici tumurcuqda 0,2- 0,3 sм ölçüdə 2-3 yarpaq başlanğıcıd əmüşahi edilir. Oktyabr ayında yarpaqların inkişafı davam edir, dekabr ayında yarpağın uzunluğu 0,5-0,6 sm-ə çatır. Bitkinin əvəedici soğanağında ilk ehtiyat pulcuğun başlanğıcı iyun ayının əvvəlində əmələ gəlir. Sentyabr ayının sonuna qədər ikinci ehtiyat pulcuğunun başlanğıcı formalaşır. Yayın sonunda ana soğanağın mərkəzi ehtiyat pulcuğunun arasında əvəzedici soğanağın tumurcuğu inkişaf edir. İkinci il bu tumurcuqdan inkişaf edən bala soğanaq ana soğanağın ehtiyat qida maddələri hesabına böyüyərək, vegetasiyanın sonunda onu əvəz edir.

R.L.Şpak Orta Asiya dağlaləsi növlərində illik inkişaf dövrünü tədqiq edərkən əvəzedici soğanağın ilk ehtiyat pulcuğunun yaşama müddətinin digər pulcuqlara nisbətən daha uzun, yəni 274

22,5 ay olmasını qeyd edir[6]. Təcrübə zamanı T. biebersteiniana növünün ilk ehtiyat pulcuğunun tam həyat dövrü iyun ayından növbəti ilin may ayına qədər 23 ay olması qeydə alınıb. Vegetasiya müddətinin sonunda, may ayının axırında T. biebersteiniana növünün kökləri quruyur. Sentyabr ayında ana soğanağın dibciyindən yeni kökcüklər inkişaf edir. Oktyabrın əvvəlində kökcüklərin uzunluğu 1-1,5 mm olur. Növbəti vegetasiya ilində köklər uzanaraq ana soğanağı qida maddələri ilə təmin edir. Vegetasiya dövrü başa çatdıqdan sonra ana soğanaq quruyur və bala soğanaq müstəqil inkişafa başlayır. T. biebersteiniana növünün illik inkişaf dövrünün öyrənilməsi bitkinin müxtəlif orqanlarının inkişaf ardıcıllığını təyin etməyə imkan yaradır (şəkil 1.).

Şəkil 1. T. biebersteiniana növünün illik inkişaf dövrü: (1-soğanaq; 2-kök; 3-zoğ; 4-yarpaq; 5-çiçək)

Beləliklə, tədqiqatlar dağlaləsinin illik inkişafının yay və qış “dinclik” dövrlərində yeraltı inkişafının və əvəzedici orqanların formalaşması prosesinin davam etdiyini göstərir. I. acutiloba növünün yeraltı orqanları olan çoxlu miqdarda şaxələnən rizomlardan və qidalandırıcı kiçik köklərdən ibarətdir. Kökümsovları kiçik hissələrə bölməklə bitkini vegetativ üsulla artırmaq mümkündür. Hər il vegetasiyanın sonunda kökümsovun yuxarı hissəsində yarpaq qınlarının altında bərpa tumurcuğu formalaşır. Növbəti il bərpa tumurcuğundan yeni zoğ əmələ gəlir. Vegetasiya dövrünün başlanğıcında süsənin kökümsovundan 5-6 yarpaq inkişaf edir. Beləliklə, bu proses generativ zoğ əmələ gələnə qədər davam edir. Sonra bərpa tumurcuğunu əmələ gətirən meristem quruyur və çiçək zoğu inkişaf edir. Kökümsovların yan tumurcuqlarından hər il yeni zoğlar böyüyür. İlk 4-5 yarpağın qınında formalaşan tumurcuqlarda aprel-may aylarında çiçək rüçeymi inkişaf edir və növbəti il bitki çiçəkləyir. Müşahidələr göstərir ki, kökümsovlu süsənlərdə birillik çiçək zoğunun yaxınlığında yerləşən tumurcuqlardan növbəti il, kənarda yerləşən tumurcuqlardan ikinci və ya üçüncü il 3-5 yarpaqlı generativ zoğ inkişaf edir və çiçəkləyir. 1-2 yarpaqlı generativ zoğlara malik bitkilər yalnız dördüncü il çiçəkl əyir. Q.İ.Rodionenko, O.V.İbadlı və digər tədqiqatçılar göstərirlər ki, geofitlər təbiətdə eyni yerdə 20-25 il inkişaf edir [1,5].Təbiətdə aparılan müşahidələr göstərir ki, I. reticulata və I. acutiloba 275 yayıldığı arealda vegetativ çoxalaraq kiçik qruplaşmalar əmələ gətirir. Bir ana bitkinin kökümsovundan 5-6 yeni bitki inkişaf edir. I. reticulata soğanağınımn dibciyində 2 bərpa tumurcuğu formalaşır və hər tumurcuq 2 əvəzedici soğanağa başlanğıc verir. Beləliklə, təcrübə sahəsində 2 ildən sonra nadir geofitlərin kiçik qruplaşması inkişaf edib çiçəkləyir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, sayı tükənməkdə olan nadir geofit bitkiləri müvafiq aqrotexniki qulluq qaydalarına riayət etməklə mədəni şəraitdə artırmaq mümkündür. İntroduksiya şəraitində bitkilər tam illik inkişaf dövrünə malik olaraq bioloji xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayırlar.

Ədəbiyyat

1. İbadlı O.V. Qafqazın geofitləri. Bakı: Elm, 2002, 271 s. 2. Гроссгейм А.А. Анализ флоры Кавказа // Труды Ботанического Института Аз. ФАН СССР, 1936, т. 1, с. 1-257. 3. Дадашева Л.К. Первичные итоги интродукции редких видов родов TulipaL. и IrisL. на северо-востоке Азербайджана // Ботаника: Сборник научных трудов. Выпуск 38. Ин-т эксперимент.бот. НАН Беларуси. Минск: Право и экономика, 2010, с.27-33. 4. Карписонова Р.А. Методы интродукционной оценки // Интродукция растений в Гл. ботан. саду им. Н.В.Цицина. М.,1995. С.55-63. 5. Родионенко Г.И. Ирисы. – Л.: Агропромиздат, Ленинградское отделение, 1988. 160 с. 6. Шпак Р.Л. Годовой цикл развития некоторых тюльпанов Киргизии. Фрунзе: Изд-во АН Кирг. ССР, 1963, 66 с.

Дадашева Л.К.

ДИНАМИКА ГОДОВОГО РАЗВИТИЯ РЕДКИХ ВИДОВ TULİPA L. И İRİS L.

В статье представлены результаты исследований, проведенных для изучения динамики годового развития редких видов рода Tulipa L. и Iris L. в условиях интродукции. Проведены исследования по изучению процесса формирования замещающих органов геофитов и сравнительный анализ морфогенеза. Предложены методы размножения и сохранения редких растений в условиях интродукции. Ключевые слова: Tulipa L., Iris L., интродукция, морфогенез

Dadashova L.K.

DYNAMICS OF ANNUAL DEVELOPMENT OF RARE SPECIES OF TULIPA L. AND İRIS L.

The article presents the results of research conducted to study the dynamics of the annual development of the rare species of the genus Tulipa L. and Iris L. in conditions of introduction. Conducted a study on the formation process of replacement organs geophytes and comparative analysis of the morphogenesis. Methods for reproduction and conservation of rare plants in the conditions of introduction are proposed. . Keywords: Tulipa L., Iris L., introduction, morphogenesis

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 12.X1.2018

276 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 277-283 УДК: 630.22

ИЗМЕНЕНИЕ ПЛОТНОСТИ ПОЧВЫ В ЛЕСАХ САМУР-ЯЛАМИНСКОГО ЛЕСОПАРКА ПОД ВОЗДЕЙСТВИЕМ РЕКРЕАЦИОННЫХ НАГРУЗОК

Исмаилов Н.И., Алиева Г.Дж., Исмаилова П.М., Исаева Х.Э. НИИ Лесоводства, AZ-0100, Апшерон, г. Хырдалан, ул. М.Расулзаде, 28

Излагаются результаты исследования значение величины плотности почвы на лесопарковых ландшафтах Самур-Яламинского лесопарка. Под влиянием массового посещения населением плотность почвы увеличивается в 1,5-2,0 раза с 0,76 до 1,52 г/см3. При этом сочетается с ослаблением биологической активности, снижаются активность азотфиксации и интенсивность дыхания почвы Ключевые слова: рекреационная нагрузка, плотность почвы, нерегулируемая рекреация, уплотнение почвы, биологическая активность, азотфиксация и дыхание почвы

Введение

В условиях негативного влияния антропогенного воздействия на окружающую природную среду особенно велика роль зеленых насаждений, важнейшей составной части биосферы и стабилизатора природной среды. Однако наблюдается некоторое ухудшение лесов Азербайджана и их качественного состояния [1]. С ростом населения городов усиливается рекреационное воздействие, вызывающее негативные изменения экологического состояния лесопарков и пригородных лесов, которые важно обнаружить на ранних этапах, когда еще возможно проведение реабилитационных мероприятий, направленных на сохранение и восстановление биоценозов [9]. Массовое посещение населением рекреационных территорий на фоне экологической безграмотности и отсутствия экологической культуры вызывает комплекс отрицательных воздействий на биоценозы [2, 4, 7-10, 16 и др.]. Рекреация относится к одному из основных негативных антропогенных факторов, влияющих на лесопарковые лесные экосистемы. Результаты исследований ряда ученых [5, 7, 9] показывают, что массовое посещение лесов приводит к сильному уплотнению почвы и увеличению ее объемного веса, в основном до глубины 10-25 см. О прогрессирующем негативном влиянии неорганизованного туризма и возрастающего числа посетителей для активного отдыха на природных территориях, на плотность сложения почв говорят ряд авторов, в том числе и зарубежных [18, 19]. Под воздействием рекреационных нагрузок на лесные экосистемы происходит увеличение плотности почвы, и это стало выступать как ведущий фактор антропогенного пресса на биоценозы лесопарков. В первую очередь это связано с огромным отдыхом поселения людей и туристов для отдыха в Самур-Яламинском лесопарке [8]. Под влиянием уплотнения почвы нарушается гидротермический режим , развитие корневых систем, снижается интенсивность микробиологических процессов и дыхание почвы [9, 11, 18]. Таким показателем может быть азотфиксирующая способность почвы и дыхание почвы, связь которых с показателями фотосинтетической активности растений подтверждается в литературе [11, 17]. В этой связи знание закономерностей изменения плотности сложения почвенного профиля приобретает особое значение для углубленной оценки всей совокупности изменений почвенной среды и состояния лесонасаждений. Поэтому целью настоящей работы стала изучение и оценка изменений, происходящих в лесопарковых ландшафтах, связанных с состоянием плотности почвы под воздействием рекреационных нагрузок.

277

Объекты и методика исследования

Объектом исследования явился уникальный лесной массив - Самур-Яламинский лесопарк. Он находится по близости побережья Каспийского моря, поселка Набрань и является излюбленным местом отдыха. Здесь ежедневная посещаемость отдыхающими насчитывается несколько десяток тысяч человек, что значительно превышает допустимые нормы нагрузок для зеленых зон. Страдают не только основные лесообразователи (дуб и граб) - насаждения I яруса, также страдает подрост, подлесок и как следствие неблагоприятных условий является их отсутствие в местах интенсивного посещения населения [7, 8, 10]. Пробные площади заложены в насаждениях разной степенью нарушенности почвы - площади троп и вытоптанных участков в процентах [12]. При закладке пробных площадей мы придерживались отраслевого стандарта ОСТ 56-69-83 - "Площади пробные лесоустроительные: методы закладки" [13]. Запас древесины (м3/га) определялся по объемным таблицам древесных пород Азербайджанской Республики [6]. Изучали по стадиям дигрессии в соответствии ОСТ 56-100-95 "Методы и единицы изменения рекреационных нагрузок на лесные природные комплексы" [12] с некоторыми корректировками стадии дигрессии. Во второй стадии дигрессии, на которых троп и вытоптанная площадь составляло 5-20%, к третьей - 20-40, к четвертой - 40-60 и к пятой более 60%. На первой (контроле) вытоптанная площадь была не менее 5%. Исследования проводили под пологом 80-90-летних смешанных дубовых и грабовых насаждениях на аллювиально-лугово-лесных почвах. Изучение физических свойств почв проводились в полевых и лабораторных условиях на основании работ [3, 14, 15]. Определение физических свойств почв проводили по общепринятым в почвоведении методикам: плотность - методом режущего кольца, плотность твердой фазы - пикнометрическим, общую порозность - расчетными методами [3]. Параллельно изучали, определяли влажность почвы термостатно-весовым методом, водопроницаемость почвы методом труб [15]. В ходе исследований физических свойств почв определяли до глубины 20 см в 5-7-кратной повторности. Таксационная характеристика дубовых и грабовых смешанных насаждений лесопарка на 10 пробных площадях в разнотравном и овсяницевом типах леса приведена в таблице 1. Таблица 1 Характеристика пробных площадей в Самур-Яламинском лесопарке

Площадь , , м

Запас ,

троп и Средний Состав древеси

вытоптанны см прирост, древостоя лет ны,

пробной 3 Класс х участков, м /га

Средняя 3 Возраст Полнота Средний диаметр площади бонитета высота м /га № % Дубняки разнотравные 1 3 7Д 2Г 1Кл 80 28,0 23,4 0,60 II 192 2,40 2 16 6Д 2Г 2Я 90 27,3 22,8 0,59 II 182 2,02 3 37 6Д 3Г 1Кл 90 26,7 21,0 0,57 III 164 1,82 4 45 5Д 3Г 2Я 90 26,0 18,4 0,54 IV 150 1,67 5 61 5Д 4Г 1Кл 80 25,4 18,5 0,51 IV 124 1,55 Грабняки овсяницевые 6 4 6Г 2Д 2Я 90 27,6 22,7 0,61 II 176 1,96 7 15 6Г 3Д 1Кл 90 26,1 21,6 0,58 II 161 1,79 8 36 5Г 4Д 1Я 90 25,4 20,5 0,55 III 152 1,69 9 42 5Г 3Д 2Кл 90 24,3 17,3 0,53 IV 138 1,53 10 63 6Г 2Д 2Я 80 23,6 15,5 0,52 IV 110 1,38

278 На пробных площадях, активность азотфиксации почв определяли ацетиленовым методом [11], определение дыхания почвы проводили по выделению углекислого газа методом закрытых камер [17]. Полученные результаты обрабатывали методом математической статистики [5]. Ошибка опытов не превышало 5-7%. Результаты и их обсуждение

Многие ученые [2, 4, 8-10] неоднократно отмечали, что рекреационное использование лесов, в большей или меньшей степени ухудшает условия произрастания древостоев, приводя к снижению продуктивности и расстройству. Плотность почвы и вытоптанных участков насаждений лесопарка в разных стадиях дигрессии приведены в таблице 2. Таблица 2 Плотность почвы и вытоптанных участков под лесопарковыми насаждениями в условиях различного рекреационного воздействия (верхнего 10 см слоя)

Площадь троп № Состав Стадия Степень Объемная и пробной древостоев и рекреационной рекреацион- масса, г/см3 вытоптанных площади возраст, лет дигрессии ной нагрузки участков, % 1 7Д 2Г 1Кл, 80 1,03±0,03 3 I Незначитель- ная 2 6Д 2Г 2Я, 90 1,15±0,04 16 II слабая 3 6Д 3Г 1Кл, 90 1,24±0,04 37 III средняя 4 5Д 3Г 2Я, 90 1,37±0,05 45 IV повышенная 5 5Д 4Г 1Кл, 80 1,48±0,04 61 IV высокая 6 6Г 2Д 2Я, 90 1,05±0,02 4 I незначительная 7 6Г 3Д 1Кл, 90 1,16±0,03 15 II слабая 8 5Г 4Д 1Я, 90 1,28±0,04 36 III средняя 9 5Г 3Д 2Кл, 90 1,39±0,03 42 IV повышенная 10 6Г 2Д 2Я, 80 1,52±0,04 63 IV высокая

В двух рассматриваемых типах леса наибольшие изменения плотности и поверхности почвы отмечены на IV-V стадиях рекреационной дигрессии. Нами выявлено, что аллювиально-лугово-лесные почвы существенно уплотняются в среднем до глубины 20 см. Это вызывает нарушение ее структуры, ухудшает водно-физические свойства и затормаживает агрохимические и микробиологические процессы. В процессе исследований обнаружено, что наиболее достоверные изменения объемной массы или плотность почвы в дубовых и грабовых насаждениях отмечаются лишь в верхнем 10-сантиметровом слое почвы. Увеличение плотности сложения верхнего гумусного горизонта отмечается практически под всеми изученными древостоями на всех пробных площадях. Послойное определение плотности почвы показало еще большее увеличение ее в зависимости от сезона года на участках с различной рекреационной нагрузкой (таблица 3). В отдельные периоды вегетации уплотнение достигает 1,5 и 2,0 кратного увеличения. Так, плотность почвы под смешанными дубовыми и грабовыми насаждениями для лесопарка (пр. пл. 1, 6) увеличивается незначительно от весны к осени по мере иссушения почвы. При этом изменение плотности, как правило, немного и составляет 10-30% от первоначальной. Иная зависимость обнаружена при анализе участков леса с повышенной рекреационной нагрузкой (пр. пл.5,6). Установлено значительное увеличение плотности почвы за вегетационный период как во всех слоях почвы (на глубине до 20 см), так и на всех пробных площадях. Рекреационное воздействие на почву в первую очередь проявляется в ее уплотнении. Наиболее сильно почва уплотняется после значительного разрушения амортизирующего слоя подстилки, нами выявлена в изучаемых лесопарковых насаждениях. 279 Таблица 3

Сезонная динамика плотности и влажности почвы под лесопарковыми насаждениями в условиях различного рекреационного воздействия

Состав Глубин Май Июль Сентябрь

п древостое а / п в и взятия плотность влажност плотность влажност плотность влажност 3 3 3 № возраст, образца , г/см ь, % , г/см ь, % , г/см ь, % лет , см 0-5 0,75±0,05 23,8±1,6 0,74±0,03 21,7±1,3 0,78±0,04 21,9±1,4 7Д 2Г 1 5-10 0,84±0,03 19,5±1,5 0,85±0,04 18,3±1,4 0,83±0,05 18,5±1,5 1Кл, 80 10-20 0,98±0,08 17,8±1,4 1,01±0,05 16,0±1,2 0,99±0,03 16,5±1,3 0-5 0,86±0,05 22,0±1,5 1,03±0,04 18,2±1,4 1,24±0,04 18,3±1,4 6Д 3Г 3 5-10 0,94±0,04 18,7±1,4 1,15±0,05 15,2±1,5 1,29±0,05 15,0±1,4 1Кл, 90 10-20 1,12±0,05 17,0±1,5 1,34±0,05 13,1±1,4 1,35±0,05 13,4±1,2 0-5 1,05±0,04 19,3±1,5 1,22±0,05 15,0±1,3 1,52±0,04 14,0±1,3 5Д 4Г 5 5-10 1,13±0,05 17,1±1,4 1,28±0,04 13,4±1,5 1,37±0,05 12,8±1,2 1Кл, 80 10-20 1,35±0,04 14,6±1,5 1,39±0,05 12,1±1,4 1,40±0,04 12,1±1,2 0-5 0,82±0,05 23,3±1,4 0,85±0,04 21,5±1,4 0,87±0,03 21,1±1,4 6Г 2Д 2Я, 6 5-10 0,88±0,04 19,2±1,5 0,92±0,03 18,9±1,5 0,94±0,04 18,0±1,3 90 10-20 1,03±0,05 17,1±1,4 0,99±0,04 19,9±1,5 1,03±0,04 16,1±1,4 0-5 0,93±0,05 21,8±1,4 1,05±0,04 19,9±1,5 1,25±0,04 18,1±1,4 5Г 4Д 1Я, 8 5-10 0,98±0,04 18,5±1,5 1,18±0,05 15,1±1,4 1,31±0,05 14,7±1,2 90 10-20 1,15±0,05 16,7±1,4 1,28±0,04 13,0±1,5 1,36±0,04 13,1±1,2 0-5 1,09±0,04 18,7±1,2 1,30±0,05 14,3±0,04 1,52±0,05 13,4±1,3 6Г 2Д 2Я, 10 5-10 1,17±0,05 16,1±1,3 1,34±0,04 12,3±0,05 1,47±0,04 11,6±1,4 80 10-20 1,29±0,04 14,5±1,5 1,36±0,05 11,7±0,04 1,39±0,05 11,2±1,3

В то же время показатели плотности твердой фазы, общей порозности и водопроницаемости главным образом зависят от плотности почвы (таблица 4). Таблица 4 Изменение почвы под лесопарковыми насаждениями с увеличением объемной массы по стадиям дигрессии (верхнего 10-см слоя)

№ Состав Плотность Общая Плотность, Водопроница- пробной древостоев и твердой фазы, порозность, г/см3 емость, мм/мин площади возраст, лет г/см3 % 1 2 3 4 5 6 1 7Д 2Г 1Кл, 80 1,03±0,03 2,16±0,04 52,14±0,061 18,1±1,22 2 6Д 2Г 2Я, 90 1,15±0,04 2,21±0,05 50,35±0,66 20,3±1,28 3 6Д 3Г 1Кл, 90 1,24±0,04 2,25±0,03 48,21±0,72 29,0±2,10 4 5Д 3Г 2Я, 90 1,37±0,05 2,34±0,05 41,96±0,81 61,2±3,07 1 2 3 4 5 6 5 5Д 4Г 1Кл, 80 1,48±0,04 2,52±0,04 38,62±0,93 96,7±4,08 6 6Г 2Д 2Я, 90 1,05±0,02 2,20±0,04 53,21±0,58 18,7±1,30 7 6Г 3Д 1Кл, 90 1,16±0,03 2,24±0,04 50,17±0,67 21,1±1,25 8 5Г 4Д 1Я, 90 1,28±0,04 2,32±0,05 47,60±0,86 30,9±1,95 9 5Г 3Д 2Кл, 90 1,39±0,03 2,39±0,04 41,20±0,81 64,8±2,81 10 6Г 2Д 2Я, 80 1,52±0,04 2,61±0,05 37,69±0,94 109,6±3,52

Нами установлено, что увеличение плотности 0-10 см слоя гумусно-аккумулятивного горизонта почвы на грабовых смешанных насаждениях почти в полтора раза по сравнению с контролем (с 1,05 до 1,52 г/см3), а показатели плотности и плотность твердой фазы зависят от 280 их минералогического, механического состава и содержания органического вещества [8]. В связи с полученными результатами свойства почвы в зонах отдыха мы считаем, что наряду с установления величин плотности и порозности, надо использовать показатель водопроницаемости в качестве из важных индикаторов стадий рекреационной нагрузки. В зеленых насаждениях с увеличением рекреационных нагрузок, отмечаются существенные нарушения жизненно важных функций, в частности нарушение азотного питания и дыхания почв (таблица 5). Таблица 5 Дыхание и азотфиксация почв под лесопарковыми насаждениями с рекреационным воздействием (для верхнего 10-см слоя)

№ Состав Выделение Содержание н Температура Влажность пробной древостоев и углекислого газа, моль/1 мг час почвы, оС почвы, % площади возраст, лет мг/м2 в час этилена 1 7Д 2Г 1Кл, 80 236,4±12,0 4,84±0,18 20,4±0,5 20,4±1,5 2 6Д 2Г 2Я, 90 197,0±10,2 4,60±0,17 20,8±0,5 19,9±1,3 3 6Д 3Г 1Кл, 90 179,1±9,4 4,26±0,16 21,4±0,6 19,2±1,4 4 5Д 3Г 2Я, 90 131,3±8,3 3,98±0,14 22,0±0,8 17,8±1,2 5 5Д 4Г 1Кл, 80 112,6±7,6 3,72±0,12 23,7±1,0 17,0±1,1 6 6Г 2Д 2Я, 90 203,4±11,1 4,40±0,15 20,9±0,4 19,9±1,4 7 6Г 3Д 1Кл, 90 184,9±9,7 4,21±0,14 21,3±0,6 19,1±1,2 8 5Г 4Д 1Я, 90 141,0±8,5 4,01±0,13 21,7±0,8 18,5±1,3 9 5Г 3Д 2Кл, 90 108,5±7,1 3,65±0,12 22,4±1,0 17,4±1,2 10 6Г 2Д 2Я, 80 88,4±6,4 3,38±0,11 24,1±1,1 16,7±1,1

Наши исследования подтвердили, что уплотнение почвы влекло изменение ее биологической активности и выразилось в снижении "почвенного дыхания" свыше 2 раза. Так, в средневозрастных смешанных дубовых насаждениях выделения почвы углекислого газа сокращается с 236,4 до 112,6 мг/м2 за час, то есть 2,1 раза. Под приспевающими смешанными грабовыми насаждениями интенсивность "дыхания" снижается почти в 2,3 раза с 203,4 до 88,4 мг/м2 в час. Ухудшение жизненного состояния зеленых насаждений под воздействием рекреационных нагрузок нарушает синтез органический соединений и сокращает поступление продуктов ассимиляции в прикорневую зону. В следствии снижения азотфиксирующей способности почвы, процесс фотосинтеза в растениях и биологической фиксации атмосферного азота в почве являются сопряженными процессам, отражающими интенсивность всех биохимических процессов в системе "почва-растение" [16]. Азотфиксирующая способность почв под различными фитоценозами колеблется меньшей амплитудой различий (4,84 и 3,38 н моль/1 мг час этилена), а величина азотфиксации немного до 30% снижается в обоих насаждениях лесопарка.

Выводы

1. Исследование совокупности изменений состояние ландшафтов и почвенной среды на изучаемых пробных площадях Самур-Яламинского лесопарка за длительный период показало наличие существенных изменений под воздействием нерегулируемой рекреации как ведущего фактора антропогенного пресса в лесных фитоценозах. 2. Вследствие многолетней, нерегулируемой рекреации, уничтожившей живой напочвенный покров, площадь вытоптанной территории особенно в прибрежной части лесопарка увеличилось до 1,2 раза; плотность верхнего корнеобитаемого слоя почвы увеличилась на 44,8%, с 1,05 до 1,52 г/см3. 3. Уплотнение почвы вызывает нарушение гидротермического режима на пробных площадях с повышенной рекреационной нагрузки, наблюдается повышение температуры 281 почвы на 15,3-16,2%: с 20,4-23,7 оС до 20,9-24,1 оС и снижение влагообеспеченности, особенно в почвах приспевающих грабняках с 19,9 до 16,7% и в средневозрастных дубравах с 20,4 до 17,0%. 4. Выявлено снижение азотфиксирующей способности почв на участках смешанных дубовых и грабовых насаждениях с повышенной рекреационной нагрузкой (пр. пл. 4, 5, 9, 10), величина азотфиксации немного до 30% снизилось: с 4,84 до 3,38 н моль/1 мг час этилена. 5. Установлен процесс антропогенного фактора в нарушении биологической активности почв под лесопарковыми фитоценозами, что выразилась в снижении почвенного дыхания выделяемого углекислого газа в 2,1-2,3 раза (с 236,4-203,4 до 112,6-88,4 мг/м2 в час). Литература 1. Амиров Ф.А. Леса и лесное хозяйство Азербайджанской Республики. Баку, изд-во Азербайджан, 1997, 192 с. (на азерб. языке) 2. Бурова Н.Б., Феклистов П.А. Антропогенная трансформация пригородных лесов. Архангельск, Изд.-во Арганг. гос. ун.-та, 2007, 264 с. 3. Вадюнина Н.Ф, Корочкина З.А. Методы исследования физических свойств почв. М., Агропромиздат, 1986, 416 с. 4. Зеликов В.Д., Пшоннова В.Г. Влияние уплотнения почвы на насаждения в лесопарках. Лесное хозяйство, 1961, № 12, с. 34-36 5. Зайцев Г.Н. Математическая статистика в экспериментальном ботанике. М., изд-во Наука, 1984, 424 с. 6. Исмаилов Н.И., Мусанабиева П.М. Объемные таблицы древесных пород Азербайджанской Республики. Баку, 2011, том I, 241 с. (на азерб. языке). 7. Исмаилов Н.И. Изменение плотности в Яламинском лесопарке под влиянием рекреации. В кн.: Материалы междунар. конф. «Роль молодых ученых в сельском хозяйстве: проблемы и возможности». Баку, 2014, с. 134-135 8. Исмаилов Н.И. Изменение почвенно-растительного покрова грабовых лесов Самур- Яламинского лесопарка под влиянием рекреационных нагрузок. Сб. науч. тр. НАН Беларусии ин-т леса Проблемы лесоведения и лесоводства. Гомель, 2016, вып. 76, с. 425-436 9. Лысиков А.Б. Изменение плотности лесных почв при рекреации. Лесоведение, 2008, № 4, с. 44-49 10. Мирзоев О.Г., Исмаилов Н.И., Исмаилова П.М., Сафарова Э.П. Изменение физических свойств аллювиально-лугово-лесных почв под влиянием рекреационных нагрузок. Тр. ЦБС НАН Азербайджана, Баку, т. XIII, 2015, с.72-79 11. Мосина Л.В., Паракин В.В., Грачева Н.М. Азотфиксирующая активность почв под насаждениями рекреационных лесов. Сб. науч. тр.: Биоэкологическая оптимизация лесных и аграрных ценозов. М., изд-во МСХА, 1991, с. 49-54 12. ОСТ 56-100-95. Методы единицы измерения рекреационных нагрузок на лесные природные комплексы / Под общ. ред. Р.И.Ханбекова. М., 1995, 12 с. 13. ОСТ 56-69-83. Площади пробные лесоустроительные: методы закладки. М., 1983, 60 стр. 14. Полевые и лабораторные методы исследования физических свойства и режимов почв. Методическое руков-во под. ред. Е.В. Шеина. М., Изд. МГУ, 2001, 200 стр. 15. Роде А.А. Методы изучения водного режима почв. М., изд. АН СССР, 1960, 243 стр. 16. Brevik E.C., and T.E.Fenton. Long-term effects of compaction on soil properties along the Mormon Trail, South-Central Iowa, USA. Soil Horiz. № 53(5), 2012, P. 29-75 17. Leung Y., and J.L.Marion. Trail degradation as influenced by environmental factors: a state- of-know-ledge review. Journal of Soil and Water Conservation № 51, 1996, P. 130- 136

282 18. Marion J.L. and Wimpey J. Monitoring protocols for characterizing trail conditions, understanding degradation, and selecting indicators and standards of quality, Acadia National Park, Mount Desert Island, Blacksburg, VA: Virginia Tech College of Natural Resources, 2009, P. 94-111 19. Thurston Eden; Reader Richard J. Impacts of experimentally applied mountain biking and hiking on vegetation and soil of a deciduous forest, Environmental Management, № 27 (3), 2001, P. 397-409

İsmayılov N.İ., Əliyeva G.C., İsmayılova P.M., İsayeva H.E.

SAMUR-YALAMA MEŞƏ-PARKI MEŞƏLƏRİNDƏ REKREASİYA YÜKÜNÜN TƏSİRİ ALTINDA TORPAĞIN SIXLIĞININ DƏYİŞMƏSİ

Samur-Yalama meşə-parkının meşəpark landşaftlarında torpaq sıxlığının həcm dəyərinin tədqiq olunma nəticələri verilir. Əhalinin kütləvi şəkildə meşələrə gəlməsilə torpağın sıxlığı 1,5-2,0 dəfə artaraq, 0,76-1,52 q/sm3 arasında dəyişir. Bu zaman bioloji aktivlik zəifləyir, azotun toplanması və torpağın havalanmasının sürəti aşağı düşür Açar sözlər: rekreasiya yükü, torpağın sıxlığı, tənzimlənməyən rekreasiya, torpağın bərkiməsi, bioloji aktivlik, azottoplama və torpağın havalanması

Ismailov N.I., Alieva G.J., Ismailova P.M., Isaeva H.E.

CHANGE IN SOIL DENSITY IN THE FORESTS OF THE FOREST PARK SAMUR-YALAMA UNDER THE INFLUENCE OF RECREATIONAL LOADS

Abstract distribution values of the density soils in the territory of Samur-Yalama forest-park. It has been found that under the influence of mass visits by the population, soil density increases by 1,5-2,0 times from 0,76 to 1,52 g/sm3. As a result it is combined with a weakening of biological activity, the activity of nitrogen fixation and the intensity of soil respiration are reduced. Keywords: recreational load, soil density, unregulated recreation, soil compaction biological activity, soil nitrogen fixation and soil respiration

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 18.IX.2018

283 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2018, XVI cild, səh. 284-289 UOT: 630*8:338.5 AZƏRBAYCANIN BÖYÜK QAFQAZ MEŞƏLƏRİNDƏ NADİR VƏ NƏSLİ KƏSİLMƏKDƏ OLAN NÖVLƏRİN MÜSAİR VƏZİYYƏTİNİN MONİTORİNQİ Hüseynli Ə.Ə., Abbasov A.C. Elmi Tədqiqat Meşəçilik İnstitututu, M.Rəsulzadə 28 , Xırdalan, Azərbycan E-mail: [email protected]

Məqalədə Azərbaycanın meşələrində yayılmış nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və köl bitkilərinin təhlili verilir. Onların taksonomik tərkibi, qlobal və milli səviyyədə IUCN qiymətləndirilməsi verilir. Respublikanın meşələrində yayılmış və "Qırmızı Kitab"-a düşmüş Azərbaycan florasının ağac və kolların vəziyyətinin analizi verilir. Açar sözlər: monitorinq, ekosistem, biomüxtəliflik, bonitet, doluluq, təbii bərpa

Giriş

Digər ekosistemlərlə yanaşı meşə ekosistemlərindən də yan keçməyən antropogen və ekstermal iqlim amilləri Azərbaycanda da mövcud olmuşdur. Mingəçevir, Şəmkir və Yenikənd SES-nın tikintisi zamanı 30 min hektara qədər Tuqay meşəsi məhv edilmişdir. Halbuki, bəzi müəlliflərin məlumatlarına görə (A.A.Qrossheym-1929, 1932, L.İ,Prilipko -1934 və s.) Tuqay meşələri Kür çayı ətrafında geniş ərazilər tutmuş, demək olar ki, Xəzər sahillərinə qədər çay ətraflarını əhatə etmişdir [8,9]. Hazırda Kürün Azərbaycan ərazisindəki təxminən 900 km hissəsinin cəmi 100 km hissəsində meşə qalmış, təxminən 700-800 km hissəsində isə məhv olmuşdur. Artan antropogen təsirlər (kənd təsərrüfatında əkinçilik və heyvandarlığın inkişafı, dağ- mədən sənayesinin genişlənməsi, yeni yaşayış məntəqələrinin salınması, neft-qaz kəmərlərinin çəkilməsi və s.) və kəskin iqlim dəyişikliklərinin intensivliyi (quraqlıq, sel, daşqın, leysan, yanğın, fırtına və s.) fonunda təbii ekosistemlərin ciddi deqredasiyaya uğraması geniş vüsət almışdır. Belə ki, anomal təsirlər altında təbii ekosistemlərdə fauna və flora elementləri azalır, biogeosenozların tərkibi dəyişir, biomüxtəliflik zənginliyini itirərək sadələşir. Başqa sözlə desək, təbii biogeosenozlar fitosenozlara, onlar da bəzən aqrosenozlara çevrilir. Uzun müddət istifadə olunan aqrosenozlarda isə torpağın münbitliyi azalır, məhsuldarlıq aşağı düşür, ərazi əkin dövriyyəsindən çıxarılır və nəticədə səhralaşma başlayır. Böyük çaylar üzərində bənd və su elektrik stansiyalarının tikilməsi nəticəsində, çay vadilərinin biomüxtəlifliyi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirilərək, aridləşmə prosesinə gətirib çıxarır [2, 4] . Qeyd olunan amillər digər ekosistemlərlə yanaşı meşə ekosistemlərinə də təsirsiz ötüşmür. Belə ki, meşələrin sahəsi kiçilir, doluluq, sıxlıq və bonitet aşağı düşərək məhsuldarlıq azalır, təbii bərpa zəifləyir, az qiymətli cinslərlə əvəzolunma sürətlənir, meşə döşənəyi, ölü örtük deqradasiya olunaraq meşə tipi dəyişir, kserofit və mezofit növ dominatlığı başlayaraq, bəzi ağac və kollar nadir və nəsli kəsilmək həddinə çatır [6, 7]. Məhz bu səbəbdən də həmin bitkiləri mühafizə etmək məqsədilə digər işlərlə (müxtəlif statuslu qorunan ərazilərin yaradılması, təbliğat və s.) yanaşı “Qırmızı Kitab”lar hazırlanaraq nəşr olunur. Material və metod Azərbaycan ərazisinin özünə məxsus iqlim, relyef, landşaft quruluşu, ümumiyyətlə bitmə şəraitlərinin olduqca müxtəlif olması floranın endemizmini şərtləndirən əsas amillər hesab olunur. Həmçinin müəyyən ərazilərin III dövr buzlaşmasına məruz qalmaması, hal-hazırda Azərbaycan florasında xeyli relikt bitkilərin olmasının da əsas səbəbidir [5, 8].

284 Son illərdə Azərbaycan florasının bir neçə aspektdən aparılan analizi bir sıra əsaslı nəticələr vermişdir. Belə ki, hazırda floranın ümumi vəziyyəti ətraflı təhlil edilmiş, şibyə, mamır, göbələk, ibtidai və ali bitkilərin hazırki durumu müəyyənləşdirilmişdir [2, 6, 7, 11]. Həmçinin nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitkilər ümumi ölkə üzrə geniş miqyasda araşdırılmış və “Qırmızı Kitab”a daxil edilmişdir. Aparılan geniş nəzəri tədqiqatlar Azərbaycanın Böyük Qafqaz zonası meşələrində yayılmış 23 fəsiləyə , 29 cinsə aid 32 ağac və kol növlərinin nadir və nəsli kəsilmək səviyyəsinə çataraq, Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitabı” na daxil edildiyini göstərir [1, 2]. Təbiətdə aparılan tədqiqatlar və geniş ədəbiyyat məlumatlarına əsasən respublikamızın Böyük Qafqaz zonası meşələrində yayılmış və Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitabı”na daxil edilmiş ağac və kol növlərinin müasir təsnifat prinsiplərinə uyğun siyahısı, həmçinin həmin növlərin florada mövqeyi, İUCN Qlobal və Milli səviyyədə qırmızı siyahısına müvafiq qiymə tləndirilməsi aşağıdakı cədvəldə verilmişdir [2, 4, 12]. Cədvəl 1 Azərbaycanın Böyük Qafqaz zonası meşələrində yayılmış nadir ağac və kolların taksonomik tərkibi və floristik qiymətləndirilməsi

Sıra İUCN–nin İUCN-nin Milli Azərbaycan №- Qlobal səviyyədə florasında si Bitkinin adı səviyyədə Qırmızı mövqeyi Qırmızı siyahısındakı siyahısındakı qiymətləndirmə qiymətləndirmə Taxaceae S. F. Gray

1 Taxus baccata L. LC VU A2c+3c nadir relikt növ

Pinaceae Spreng. ex F.Rudolphi

2 Pinus kochiana Klotzsch NT Arealı azalan ex C. Koch nadir Qafqaz növü

Cupressaceae Rich ex Bartl.

3 Juniperus foetidissimaWilld. LC NT Nadir növ

Ruscaceae Hutch.

4 Danae racemosa (L.) NT Nadir relikt növ Moench

Hamamelidaceae R.Br

5 Parrotia persica DC Mey NT Relikt növ

Platanaceae Dumort

6 Platanus orientalis L. LC VU A2c+3c Nadir növ

Buxaceae Dumort.

285

7 Buxus colchica Pojark. NT VU D2 Nadir və relikt növ

Fagaceae Dumort.

8 Castanea sativa Mill. VU A2c+3cd Azalan relikt növ

9 Quercus castanefolia Mey. NT Azalan relikt növ

Betulaceae S.F.Gray

10 Betula raddeana Trautv. NT VU C2 a(ii) Nadir relikt və endemik növ

11 Corylus colurna L. VU D2 Nəsli kəsilməkdə olan relikt növ

Juglandaceae A.Rich.ex Kunth

12 Pterocariya pterocarpa LC VU D2 Azalan relikt (Michx.) Kunth.ex.Lijinsk nadir növ

Ericaceae Juss.

13 Rhododendoron Luteum CRB2 ab (ii, iii, Nadir növ Swett iv, v)

Ebenaee Guerke

14 Diospyros lotus L. VU D2 Nadir relikt növ

Salicaceae Lindl.

15 Salix kuznetzowii Laksch. VU D2 Nadir Qafqaz Ex Goerz endemik növü

Celtidaceae Link.

16 Celtis caucasica Willd. LC NT Nadir növ

Rosaceae Juss.

17 Amygdalus fenzliana EN B2abc(ii, Nadir növ (Fritsch) Lipsky iii)+3c

18 Laurocerasus officinalis VU D2 Nadir növ M.Roem.

19 Pyurus salicifolia Pall. NT NT Azərbaycanın nadir, Qafqaz endemik növ

20 Pyurus vsevolodii NT Azərbaycanın Heidemann nadir, Qafqaz endemik növ

286

21 Pyracantha coccinea VU B1 ab Azərbaycanın M.Roem. (iii)+2ab(iii) nadir endemik növü

22 Rosa azerbaidzhanica EN B2 ab (ii, iii, Azərbaycanın Novopokr.et Rzazade iv, v) nadir endemik növü

23 Rosa zakatalensis Gadzh. NT Azərbaycanın nadir və prioritet endemik növü

24 Rosa sosnowvskyi Chrshan. EN B2ab (ii, iii) Nadir və endemik növ

25 Sorbus aucuparia L. VU A2c+3cd Nadir növ

Lythraceae J.St-Hil.

26 Punica granatum L. LC VU B1ab(i, ii, Nadir və relikt iii, iv)+2ab(i, ii, növ iii, v)

Sapindaceae Juss.

27 Acer trautvetteri Medw. VU D2 Nadir növ

Anacardiaceae Lindl.

28 Pistacia mutica NT Nadir növ Fisch. et Mey. 29 Rhus coriaria L VU B2ab (iii) VU A2c+3c Nadir növ

Celastraceae R.Br.

30 Euonymus velutina VU D2 Nadir və relikt Fisch. et Mey. növ

Rhamnaceae Juss.

31 Frangula grandiflora VU A2c Nadir və relikt (Fisch. et Mey.) Grub. növ

Araliaceae Juss.

32 Hedera pastuchowii NT Nadir və relikt Woronow növ

Nəticələr və onların müzakirəsi Cədvəl 1-dən məlum olur ki, Azərbaycan Böyük Qafqaz zonası meşələrində nadir və nəsli kəsilməkdə olan 32 növ ağac və kol növləri vardır. Həmçinin, elə növlər vardır ki, onlar həm relikt həm endemik, həm relikt həm nadir, həm endemik həm də nadir bitki statusu daşıyır.

287

Azərbaycan meşələrində yayılmış nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və kolların 10 növü İUCN-nin Qlobal səviyyədə qırmızı siyahısına da daxil olunmuş, o cümlədən 3 növ isə Qafqazda da endemik statusludur. Tədqiqat aparılan zonada yayılmış nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və kollardan 3 növ çılpaqtoxumlu, 29 növ isə örtülütoxumlu bitkilərdir. O cümlədən 2 növ iynəyarpaqlı, 29 növ isə enliyarpaqlı ağac və kollardır. “Azərbaycan respublikasının Qırmızı Kitabı”-nda Laurocerasus officinalis (dərman dəfnəgilənarı) Təbiəti Mühafizə üzrə Beynəlxalq Birliyin (IUCN) kateqoriya və kriteriyalarına müvafiq olaraq Milli səviyyədə VU D2 kimi (nəsli kəsilməyə həssas olanlar) kimi, E.Isgəndər tərəfindən isə həmin növ CR B1bc(i,ii,iv) (kritik təhlükə altında olanlar) olaraq qiymətləndirilir[2,7]. Tərəfimizdən aparılan tədqiqatlar isə Laurocerasus officinalis növünün CR B1bc(i,ii,iv) olaraq qiymətləndirilməli olduğunu göstərir. Acer trautvetterii (trautvetter ağcaqayını) növü “Qırmızı Kitab”-da, həmçinin tədqiqatçılar tərəfindən VU D2 kimi qiymətləndirilmişdir [7]. Lakin,tərəfimizdən aparılan tədqiqatlar isə (2011- 2018) bu növün yabanı təbiətdəki populyasiyalarının demək olar ki,hamısında həddən artıq istifadə olunma,yayılma areallarının deqradasiyası və digər məhdudlaşdırıcı amillər müşahidə edildiyini və bu növün Milli səviyyədə NE (nəsli kəsilmək təhlükəsində olanlar) kimi qiymətləndirilməsiinin lazım olduğunu göstərir.Həmçinin belə dəqiq yanaşma və tədqiqatların gələcəkdə növbəti “Qırmızı Kitab”‐ın hazırlanması və digər aidiyyatı araşdırmalarda nəzərə alınması əlverişli olar.

ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan SSR-nin Qırmızı Kitabı.Bakı “İşıq”, 1989, 541 s. 2. Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı, II nəşr. Bakı, 2013, 673 s. 3. Azərbaycanın ağac və kolları. Bakı, Elm, 1970, c.III, 323s. 4. Hacıyev V.C., Musayev S.H. Azərbaycanın Qırmızı və Yaşıl kitablarına tövsiyə olunan bitki və bitki formasiyaları. Bakı, Elm, 1996, 40 s. 5. Məmmədov Q., Xəlilov M. Azərbaycanın meşələri. Bakı, Elm.2002.472 s. 6. Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekologiya Ətraf mühit və insan. Bakı, Elm 2006, 608 s. 7. Məmmədov T.S. İsgəndər E.O.,Talıbov T.H.Azərbaycanın nadir ağac və kol bitkiləri. Bakı, Elm-2016, 378 s. 8. Prilipko L.İ. Azərbaycanın ağac və kolları. Bakı. 1961 .c. I .321 s. 9. Səfərov İ.S., Əsədov K.S. Azərbaycan meşələrinin nadir ağac və kolları. Bakı, Maarif.1984. 95 s. 10. Гроссгейм А.А. Очерк растительного покрова Закавказья. Тбилиси, 1930, 38 стр. 11. Конспект флоры Кавказа. СПБ, Санкт-Петербурский Универ-ет, 2003,т,1, 202 стр. 12. Конспект флоры Кавказа. СПБ, Санкт-Петербурский Универ-ет, 2006,т,2, 466 стр. 13. Конспект флоры Кавказа. СПБ, Санкт-Петербурский Универ-ет 2010. т.3. 466стр. 14. Черпанов С.К. Сосудистые растения России и сопредельних государств, Санкт- Петербург, Мир и семья, 1995, 965 стр.

288

Гусейнли А.А., Аббасов А. Дж. МОНИТОРИНГ СОВРЕМЕННОГО СОСТOЯНИЯ РЕДКИХ И ИСЧЕЗАЮЩИХ ВИДОВ В ЛЕСАХ БОЛЬШОГО КАВКАЗА АЗЕРБАЙДЖАНА

В статье приводится анализ редких и исчезающих видов древесно-кустарниковых растений распространенных в лесах Азербайджана, их таксономический состав, оценка IUCN на глобальном и национальном уровне. Также анализируется состояние занесенных в «Красную Книгу» деревьев и кустарников распространенных в лесах республики. Ключевые слова: мониторинг, экосистема, естественное возобновление, полнота, густота

Huseynli A.A., Abbasov A. J. MONITORING THE MODERN CONDITION OF RARE AND DISAPPEARING DENDROFLORA TYPES OF THE FORESTS OF THE GREAT CAUCASUS OF AZERBAIJAN The article provides an analysis of rare and endangered species of trees and shrubs common in the forests of Azerbaijan. Their taxonomic composition, IUCN assessment at global and national level are given. The state of the trees and shrubs of Azerbaijan’s flora, common in the forests of the republic and listed in the Red Book, is also given. Keywords: monitoring, ecosystem, natural renewal, fullness, density

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 15.XI.2018

289 MÜNDƏRİCAT

Hüseynova İ.M. Böyük alim, qayğikeş insan və unudulmaz müəllim ...... 5

Зульфугарова С.Т., Омарова С.А., Рустамова С.М., Гусейнова И.М. Изучение сортспецифической термостабильности мембран у пшеницы при гипертермии ...... 9

Babayev H.Q. Quraqlığın Amaranthus cruentus L. yarpaqlarında NAD-malatdehidrogenazanın kataliz etdiyi reaksiyaların kinetik parametrlərinə təsirinin müqayisəli tədqiqi ...... 15

Mirzəyeva S.T., Sultanova N.F., Əliyeva D.R., Hüseynova İ.M. Tobamoviruslarla yoluxmuş tomat (Solanum Lycopersicum L.) bitkisində quru biokütlənin, nisbi su tutumunun, qlisin-betainin və hidrogen-peroksidin miqdarı ...... 23

Mustafayeva Ü.C., Quliyev N.M. Sorghum bicolor yarpaqlarında NADP-malatdehidrogenaza fermentinin ontogenezdə dəyişmə dinamikasının tədqiqi ...... 31

Abdullayeva G.R., Rüstəmova S.M., Hüseynova İ.M. Azərbaycanın yerli buğda genotipindən DREB geninin ayrılması və molekulyar xarakterizə olunması ...... 35

Orucova T.Y., Bayramov Ş.M. Hylotelephium caucasicum növündə fosfoenolpiruvat karboksilaza və nad-malatdehidrogenaza fermentlərinin aktivliklərinin və bəzi kinetik parametrlərinin tədqiqi ...... 41

Mədətli A.M., Hüseynova S.Ə., Məmmədova R. M., Əliyeva D.R. Fitoplazma ilə yoluxmuş üzüm yarpaqlarında hidrogen peroksidin və bəzi antioksidant metabolitlərin tədqiqi ...... 46

Qasımova F.İ., Tağıyeva K.R., Xanışova M.Ə, Əzizov İ.V. Məhsuldarlığına və quraqlığa davamlılığına görə fərqlənən yumşaq buğda genotiplərinin cücərtilərinin inkişafina duzun təsiri ...... 51

Fərzəliyev V.S., Seyfullayev F.S., Abiyev Y.T., Qurbanov M.R. Azərbaycanda iynəyarpaqlıların yaşıllaşdırmada istifadə perspektivləri ...... 56

Bayramov A.Ə. Qafqaz sukkulentləri və onların botaniki-coğrafi əlaqəsi ...... 63

İsgəndər E.O., Məsimzadə G.S., Bağırova G.H. Ex situ şəraitində bəzi nadir bitkilərin böyümə və inkişafi ...... 67

Təhməzova D.N., Qasımov Ş.N. Abşeronda örtülü şəraitdə Cactaceae Juss. fəsiləsinin bəzi növlərinin fenologiyası ...... 72

290

İskəndərov A.T., Qafarova O.O., Hüseynova A.M., Bağırova F.F., Əliyev R.Ə. Mərkəzi Nəbatat Bağında dekorativ qızılgüllərin introduksiyasına dair 10 illik tədqiqat işlərinin nəticələri (2009-2018) ...... 82

Zeynalov Y.M Azərbaycanın bəzi ot bitkilərinin Abşerona introduksiyası və çoxaldılması ...... 90

Səfərova E.P. Abşerona introduksiya edilmiş Ceratonia siligua L. növünün böyümə və inkişaf dinamikası ...... 94

Qarayev S. Q. Azərbaycan dendroflorasının bəzi Turqay reliktlərinin yuvenil mərhələdə böyümə və inkişaf dinamikası ...... 99

Mehralıyev A.D., İbrahimov A.Ə. Abşeronda introduksiya olunmuş lian bitkilərin taksonomik tərkibi və botaniki-coğrafi rayonları ...... 104

Əliyev Ç.S., Quliyev N.Ə., Hüseynova N.B., Ərəbzadə A.Ə., Məmmədova G.T. Azərbaycanda mətbəx kökünün (Daucus carota L.) saxlanması zamanı alınmış analiz nəticələrinin riyazi-statistik metodlar əsasında optimal variantın müəyyənləşdirilməsi ...... 110

Əliyev E.Y. Abşeron şəraitində qızılı akasiya (Laburnum anagiroides Medik.) növünün ilkin inkişaf mərhələsi ...... 113

Nəcəfova C.N. Abşeronda yabanı albalı növlərinin boy və inkişafinin biometrik göstəriciləri ...... 117

Abbasova S.A. Böyük Qafqazın şimal-şərq hissəsində yayımış Pyrus L. növləri cücərtilərinin morfologiyası...... 121

Verdiyeva F.B., Əliyeva N.İ. Kiçik Qafqazın şimal-şərq hissəsinin (Daşkəsən rayonu ərazisində) bitki örtüyünün növ müxtəlifliyi ...... 127

Nəcəfov C.S. Naxçıvan Muxtar Respublikasının azyayılan süfrə üzüm sortu – kəhraba ...... 131

Quliyev V.M. Naxçıvan göycəsi sortunun tədqiqinə dair ...... 136

Səlimov V.S., Hüseynova A.S., Nəsibov H.N. Bəzi yerli kişmişi üzüm klon formalarının morfometrik və məhsuldarlıq göstəricilərinin qiymətləndirilməsi ...... 143

291 Əliyeva M.Z., Nəcəfova A.B. Abşeron şəraitində bəzi üzüm sortlarının məhsuldarlıq göstəricilərinin inkişafinın aqrobioloji və aqrotexniki paremetrləri ...... 153

Şükürov A.S., Hüseynov M.Ə, Abasova X.T. Bəzi yerli və introdusent üzüm sortlarının müxtəlif gözcük yükü fonunda məhsuldarlıq və keyfiyyət göstəriciləri ...... 160

Məmmədova Z.Ə., Məmmədova V.V. Hirkan florasında bəzi dərman əhəmiyyətli bitkilərin xammal ehtiyatının öyrənilməsi ...... 169

Bağırova S.B. Zaqatala və Balakən ərazisindəki bəzi bitki növlərinin dendroxronologiyasının və radial artımının tədqiqi ...... 173

Qasımzadə T.E. Şirvan çəmənlərinin quruluşu və növ tərkibi ...... 180

Salahova E.X. Abşeron şəraitində bəzi zirinc növlərinin böyümə və inkişafı ...... 185

Sadıqova K.Ə. Murdarçayarpaq çaytikanının (Hippophae rhamnoides L) Abşeron şəraitində bioekoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi ...... 189

Qəhrəmanov Ş. Ş. Abşeron denroflorasına introduksiya olunmuş bəzi lianların zərərli xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi ...... 193

Seyidli A. S. Bəzi doqquzdon növlərinin vegetativ üsulla çoxaldılması ...... 197

Şıxəliyeva P.S. Magnolia grandiflora L. növünün toxumla çoxaldılması ...... 200

Mustafayeva Z.T. Abşeron şəraitində adi lavandanın (Lavandula officinalis Chaix.) biomorfoloji xüsusiyyətləri, introduksiyası və landşaft memarlığında tətbiqi ...... 203

Hüseynova A.İ. Mangifera indica L. növünün bəzi formalarının Abşeronda introduksiyası və bioekoloji xüsusiyyətləri ...... 207

Məmmədova İ.O., Niftalıyeva T.Ş. Bəzi efiryağlı bitkilərin Abşeronda introduksiyası və bioekoloji xüsusiyyətləri ...... 213

Bağırlı A.P. Abşeron şəraitində Feijoa sellowiana Berg.-in növünün botaniki təsviri və çoxaldılma üsulları ...... 217

292

Sadiqov T.M., Atayeva H.M., Qafarova M.Ə. Abşeronda introduksiya olunmuş xınanın (Lawsonia inermis L.) botaniki təsviri və çoxaldılma üsulları ...... 221

İsayeva V.K., Qasımova S.Y. , Babayeva İ.X., Əliyeva L.A. Bəzi mikromisetlərdə peroksidaza aktivliyinə qidalı mühitin təsiri ...... 225

Əhmədova İ.C., Hüseynova Ə.Ə., Əliyev İ.Ə. Kitabxana binalarında formalaşan mikobiotanın ümumi xarakteristikası ...... 231

Nəsrullayeva M.Y., Hüseynova İ.M. Bəzi arpa genotiplərində genetik müxtəlifliyin aqromorfoloji göstəricilər əsasında təyini ...... 235

N əbiyeva N.D., Məmmədov C.Ş., İsmayılov İ.T., Cəfərova R.Ə., İsmayılova G.E.,Fərzəliyeva A.H. Ağ sibir şamı bitkisindən (Abies sibirica Ledeb) alınan efir yağının bioaktiv komponentlərinin tədqiqi və onların tətbiq sahələrinin öyrənilməsi ...... 242

Alıyeva N.F., Abdıyev V.B., İsmayılova-Abduyeva S.M. Quraqlıq və duz stresinin qarğıdalı yarpaqlarında fotosintez piqmentlərinin və bəzi osmolitlərin miqdarına təsiri ...... 248

Алиева С.А.,Эфендиева Ш.М., Гусейнова А.Д. Полиморфизм в цветках и плодах семейства макоцветных (Papaveracea Juss.) произрастающиx на Апшероне ...... 253

Məmmədova K.A. Böyük Qafqazın (Azərbaycan) şimal-şərq hissəsində yayılan nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitkilərin botaniki təsviri, taksonomiyası və mühafizə tədbirləri ...... 258

Yəhyayev A.B., Qurbanov E.M., Cəfərova E.E. Azərbaycan meşələ ri, onların biomüxtəlifliyinin qorunması və bərpası məsələləri ...... 263

Şahverdiyev M.A. Lənkəran bölgəsində becərilən çay bitkisinin (Camellia sinensis (L.) Kuntze) quraqlığa qarşı davamllığı ...... 268

Dadaşova L.K. Tulipa L. və Iris L. cinsinə aid nadir növlərin illik inkişaf dinamikası ...... 272

Исмаилов Н.И., Алиева Г.Дж., Исмаилова П.М., Исаева Х.Э. Изменение плотности почвы в лесах Самур-Яламинского лесопарка под воздействием рекреационных нагрузок ...... 277

Hüseynli Ə.Ə., Abbasov A.C. Azərbaycanın Böyük Qafqaz meşələrində nadir və nəsli kəsilməkdə olan növlərin müasir vəziyyətinin monitorinqi ...... 284

293

“Poliart” MMC tərəfindən çap olunub. Çapa imzalanıb: 10.11.2018. Nəşrin ölçüsü: 60x84 1/8. Fiziki çap vərəqi 36,75. Şərti çap vərəqi 34,18. Tiraj 100