Archeologie krijgt een gezicht

Kennismaken met archeologie in Leidschendam-Voorburg, Voorschoten en

Monique Deege en Margreet Steiner Colofon Inhoud auteurs Voorwoord 4 Heerlijkheden en kastelen 36 Monique Deege en Margreet Steiner Andere tijden 36 Archeologie ‘op de kaart’ 6 Uitgelicht: Kasteel Ter Lips 38 tekstredactie De onderste steen 40 Marina Laméris Vroegste bewoners van de kuststreek 10 De graven van Holland 41 Boeren uit de Steentijd 12 Uitgelicht: J.G.N. Renaud (1911 - 2007) 43 redactiecommissie Krijgers uit de Bronstijd 14 Uitgelicht: Goederenregister van de Linda Driesen, Carla Scheffer en Ab Waasdorp Uitgelicht: Twaalf doden te betreuren 16 Sint-Maartenskerk in Utrecht, afschrift C 44 Uitgelicht: Twee paden in het veen 18 uitgave Zouthandelaren uit de IJzertijd 20 Verder lezen 46 Pact van Duivenvoorde deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door Uitgelicht: J.H. Holwerda (1873 - 1951) 22 Op het web 47 gemeente Leidschendam-Voorburg Aan de slag met archeologie 47 jaar gemeente Voorschoten Romeinen en Cananefaten 24 2009 gemeente Wassenaar De Romeinen komen 25 M.O.A.C. Gravin van Bylandt Stichting Forum Hadriani 26 vormgeving Prins Bernhard Cultuurfonds Uitgelicht: C.J.C. Reuvens (1793 - 1835) 29 Roel van Norel, TasT, projecten voor tastbaar erfgoed Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Uitgelicht: De haven uit Forum Hadriani 30 Stichting ‘De Gijzelaar-Hintzenfonds’ Buurtbewoners 32 copyright Stichting Limes Het einde 32 de auteurs p/a Pact van Duivenvoorde Van Ravensteynfonds Uitgelicht: Gera uit Forum Hadriani 34 voorpagina: reconstructie Gera: Maja d’Hollosy, foto vogel: Restaura, Haelen en illustratie: B. Brobbel, Hilversum. deze pagina: afgietsel skelet Gera (foto: Stadsmuseum Leidschendam-Voorburg, locatie Swaensteyn). Voorwoord

De gemeenten Leidschendam-Voorburg, Voorscho- ternationale Verdrag van Malta, in de Nederlandse ten en Wassenaar, verenigd in het Pact van Dui- wet vastgelegd. Als antwoord daarop hebben de venvoorde en met binnen de gemeentegrenzen het drie gemeenteraden de beleidsnota “Het bodemar- grootste beschermde dorpsgezicht van Nederland, chief ontrafeld” vastgesteld. Deze gezamenlijke zijn zich ten volle bewust van de aanwezige unieke nota is bijzonder omdat nu voor één groot gebied cultuurhistorische kwaliteiten. Het weids uitge- met dezelfde historische karakteristieken eenzelfde strekte cultuurlandschap, de imposante duinen en archeologisch beleid wordt gevoerd. de bijzondere architectuur zijn hiervan zichtbare elementen. Maar er zijn ook onzichtbare, onder- Helaas zijn en blijven de meeste vondsten onzicht- handelsvestiging hadden. En tot slot het Voorscho- De Stuurgroep van het Pact van Duivenvoorde grondse overblijfselen van de rijke cultuurhistorie baar. Dat wil zeggen zorgvuldig in kaart gebracht 4 5 tense Huis ter Lips, één van de vele verdwenen in dit gebied. en geconserveerd, maar onder de grond, op de Middeleeuwse kastelen, die het adellijke landleven M. Houtzager, wethouder Leidschendam-Voorburg vindplaats zelf (in situ) bewaard. Onbekend maakt symboliseren. Archeologische vondsten onthullen de identiteit onbemind. Het Pact is dan ook zeer verheugd dat Het Pact van Duivenvoorde toont met gepaste trots B. van Dunné, wethouder Voorschoten van de vroegere bewoners: hoe ze leefden, waar ze de historie van het gebied zichtbaar gemaakt kan deze unieke vondsten én het bijbehorende boekje woonden, welke wegen ze bewandelden en hoe ze worden aan de hand van vondsten afkomstig van waarin u de bijzondere geschiedenis van deze streek N. , wethouder Wassenaar hun akkers bewerkten. Vaak zijn sporen van deze drie periodes: de Prehistorie, Romeinse tijd en de nog eens rustig kunt nalezen. Het is een geschiede- leefwijze nu nog in het huidige landschap en in de Middeleeuwen. Daarbij staat per gemeente één ar- nis niet zozeer van keizers en krijgsheren, maar van huidige infrastructuur terug te vinden. Het verleden cheologisch hoogtepunt centraal. Het betreft een gewone mensen. Kinderen worden door middel van is in hoge mate bepalend voor het heden én de toe- massagraf uit de Bronstijd in Wassenaar, waaruit het bijbehorende lesmateriaal meegevoerd naar de komst. Daarom is het van het grootste belang om blijkt dat de kuststrook al in zeer vroege tijden be- tijd van Kars, Gera en Trude. Het verleden wordt tot Zicht op een deel van de oude kasteelgracht die de zorgvuldig met het bodemarchief om te gaan. Dit woond was. Daarnaast Forum Hadriani in Voorburg, leven gewekt en de archeologie, voorheen een let- achterzijde van het terrein van Ter Lips in Voorschoten is sinds september 2007, als uitvloeisel van het in- dat laat zien hoe de Romeinen hier een bloeiende terlijk stoffige bezigheid, krijgt een gezicht. begrensde (foto: Communique, Voorburg). Archeologie ’op de kaart’

Iedere moderne archeoloog leert natuurlijk aller- Na een wasbeurt worden de vondsten ‘gesplitst’, dat eerst om zorgvuldig op te graven, maar hij of zij zal wil zeggen: geteld, gewogen en gesorteerd naar mate- ook met computers, meetapparatuur en digitale ca- riaalsoort, zoals hier. Dit wordt in de computer gezet. mera’s om moeten kunnen gaan. Voorafgaand aan Daarna kunnen de voorwerpen naar de specialisten De bodem is niet leeg De eerste nieuwsgierige ‘onderzoekers’ uit die veldwerk zal de archeoloog archiefonderzoek doen worden gebracht voor verder onderzoek (foto: Com- tijd waren particulieren die goedbedoeld met een om van alles te weten te komen over het landschap, munique, Voorburg). schep en picknickmand op weg gingen. De gevon- de geschiedenis van de streek, en over eerdere Tegenwoordig klinkt dat logisch; wie kent niet de den voorwerpen stonden mooi op de schoorsteen vondstmeldingen. Na het veldwerk volgt automa- Indiana Jones-films of tv-programma’s als Bones? in een pronkkamer of kabinet. Aantekeningen over tisch het beschrijven en bestuderen van de opge- Tegenwoordig kunnen we opgravingen en musea de omgeving of de vondstomstandigheden werden graven voorwerpen. Aardewerk, metaal, glas, leer, bezoeken en hebben we het internet binnen hand- meestal niet gemaakt. Maar de interesse was ge- steen, hout en dierenbot – het vertelt allemaal iets bereik. Maar hoe was dat vroeger? Dat de bodem wekt en het vak archeologie - Grieks voor `leer van over het leven op de onderzochte plek. Specialisten niet leeg was, realiseerden de inwoners van Neder- de oudheid’ - was geboren. De wetenschap archeo- 6 7 onderzoeken via stuifmeelpollen en bodemmon- land zich pas in de 18de eeuw. Bij de bouw van hui- logie groeide uit tot het spannende vakgebied dat sters hoe het landschap eruit zag. Anderen probe- zen en de aanleg van tuinen, parken en wegen kwa- het nu is al gaat het er bij archeologisch onderzoek ren met behulp van geavanceerde apparatuur orga- men regelmatig vreemde voorwerpen te voorschijn tegenwoordig wel wat anders aan toe dan vroeger. nisch materiaal (hout, bot) heel precies te dateren. die ooit toebehoorden aan eerdere bewoners. Zo werkt iedereen mee om het verhaal over `toen’ zo In 1771 werd deze hand gevonden door de be- compleet mogelijk te maken. Daarbij moet bedacht woners van huize Arentsburgh in Voorburg. Het worden dat het een momentopname is, waarbij de bracht C.J.C. Reuvens jaren later op het idee archeologen werken met de kennis van nu. Niet op dat dit hoorde bij een groot Romeins bronzen alle vragen is een antwoord te vinden in de bodem. beeld dat in een stad moest hebben gestaan. En archeologen zijn het ook niet altijd met elkaar Dit moest dan Forum Hadriani zijn geweest eens over hoe dingen zijn gegaan. (foto: Rijksmuseum van Oudheden, ). Intussen... Geschiedenis om de hoek

Terwijl de opgraafmethoden en het gereedschap grote bouw- en infrastructurele projecten zou dit De gemeenten Leidschendam-Voorburg, Voorscho- steeds beter zijn geworden, is er veel archeologi- grotendeels kunnen opvangen. Dit moest dan wel ten en Wassenaar werken samen in het Pact van sche informatie verloren gegaan. De bevolking is in wettelijk worden geregeld. Sinds september 2007 Duivenvoorde om onder meer de archeologische de afgelopen eeuwen snel gegroeid. Dit leidde tot zijn de afspraken uit dit ‘Verdrag van Malta / Ver- monumentenzorg goed `op de kaart’ te zetten. Dit een toename in de huizenbouw en de aanleg van drag van Valletta’ in de Nederlandse monumenten- doet het Pact door het geven van informatie over wegen, tunnels en spoorlijnen. Dat ging vaak ten wet ingepast. de interessante, unieke of merkwaardige zaken die koste van archeologische vindplaatsen in de bodem. zich in de loop der tijden in dit kustgebied hebben Daarbij is naar schatting sinds de Tweede Wereld- Twee potten uit de IJzertijd, gevonden in Wassenaar. afgespeeld. Dit boekje is bedoeld als een eerste in- oorlog ongeveer een derde van het bodemarchief (foto: R. van Norel, TasT, Hollandsche Rading). troductie over archeologie in de regio en als ken- ongezien verloren gegaan. Dankzij de oplettendheid 8 9 nismaking met stad- en streekgenoten van vroeger. van verenigingen van amateurarcheologen zijn bij Nieuwe onderzoeken zullen dit beeld de komende de aanleg van nieuwbouwwijken in Leidschendam- jaren op vele punten aanvullen. Voorburg, Voorschoten en Wassenaar gelukkig re- gelmatig bodemvondsten gemeld en geborgen.

In de andere Europese landen ging het al net zo. Daarom hebben de ministers van cultuur in 1992 op het eiland Malta (in de hoofdstad Valletta) met el- kaar afgesproken dat er beter met het archeologisch Straatnaamborden kunnen helpen de geschiedenis levend Archeologische vindplaats gemarkeerd in de bestra- erfgoed in de bodem moest worden omgegaan. Te te houden. In Wassenaar verwijzen de straatnamen rond ting van Strandwal te Wassenaar veel geschiedenis zou anders ongezien verdwijnen. de locatie van het bronstijdgraf naar de bewuste plek (foto: (foto: Communique, Voorburg). Verplicht archeologisch onderzoek voorafgaand aan Communique, Voorburg). WASSENAAR

VOORSCHOTEN

LEIDSCHENDAM DEN HAAG VOORBURG

KIJKDUIN

NOOTDORP en Vroeg en Laat um um m w w c c cu d e Tijd u u ijd lee e Tijd rt eins de uw Vroegste bewoners van de kuststreek aleolithi ronstij ze om id P Mesolithi Neolithi B IJ R M Middelee Nie

Oude Steentijd Nieuwe Steentijd POELDIJK 800 - 450 - 1.500 - 300.000 - 8.800 v. Chr. Midden Steentijd 5.300 - 2.000 v. Chr. 2.000 - 12 v. Chr. 12 v. Chr. - WATERINGEN 1.050 1.050 - heden PIJNACKER 8.800 - 4.900 v. Chr. 800 v. Chr. 450 n. Chr. 1.500

Op 18 april 1987 deden leden van de werkgroep Om antwoord op die vragen te krijgen, moeten we WASSENAAR archeologie van de Stichting Historisch Centrum ver terug in de tijd. Het landschap zag er in de pre- strandwalzand Wassenaar onderzoek op het terrein waar Wete- historie anders uit dan nu. Dat heeft alles te maken ringpark I zou worden gebouwd. Totaal onver- met klimaatsveranderingen. Ongeveer 12.000 jaar strandvlakte wacht kwam daarbij een prehistorische scherf geleden kwam er een einde aan de laatste ijstijd. De veen te voorschijn. De provinciaal archeoloog werd temperatuur steeg en de enorme ijskappen smolten. VOORSCHOTEN gewaarschuwd en daarna de Leidse Universiteit. Tijdens de ijstijd was het continentale plat tussen duinkopje Een opgraving volgde. Er werd een unieke maar Engeland en Nederland drooggevallen, maar nu liep macabere vondst gedaan - een massagraf! Maar dat in snel tempo vol. liefst twaalf personen waren met zorg bij elkaar 10 11 LEIDSCHENDAM DEN HAAG begraven: mannen, vrouwen en kinderen. Rond 4400 v. Chr. stopte de stijging van de zeespie- VOORBURG

Deze mensen hadden zo’n 3700 jaar gele- gel en ontstonden er smalle zandbankenKIJKDUIN voor de den geleefd in het ruige kustgebied van kust, net ten oosten van de lijn Voorschoten – Leid- Nederland. De vondst riep nogal wat schendam – Voorburg – Rijswijk – Wateringen. Deze vragen op. Hoe leefden die mensen zandbanken groeiden uit tot strandwallen, die bo- daar? En waarom waren ze gedood? ven het water uit staken. De wind stoof het zand op

tot flinke duinen, de Oude Duinen. Ze zijn nog altijd NOOTDORP

in de bodem terug te vinden. RIJSWIJK

De twaalf skeletten zoals ze zijn aan- Het kustgebied rond 4000 v. Chr. getroffen in het voorjaar van 1987 (illustratie: Gemeente Den Haag, dienstPOELDIJK stadsbeheer, DELFT (foto: Universiteit Leiden). afdeling archeologie). WATERINGEN PIJNACKER

strandwalzand

strandvlakte

veen

duinkopje Met enige moeite zijn kers. Men verbouwde tarwe en gerst, hield koeien Hout was geschikt voor het reliëfverschillen van en varkens en maakte potten en kommen van aar- bouwen van de boerderij, maar strandwallen en toppen dewerk om in te koken, uit te eten en voedsel in te ook voor het maken van houten van Oude Duinen nog bewaren. roeispanen en hekken. Van stukjes terug te vinden, zoals gevlochten bast maakte men manden hier in de Herenstraat Jacht en visvangst waren ook belangrijk. Leven en matten. Veel van die grondstoffen van Voorburg (foto: aan de kust had dan zo zijn lastige kanten, maar waren afkomstig uit de nabije omgeving. Communique, Voor- het gebied was ook een ideale supermarkt, waar (Vuur)steen echter moest over soms burg). het eten zomaar voorbij rende, vloog en zwom, en grote afstanden (200 - 300 kilometer) waar vruchten, noten en bessen in overvloed te naar de kuststreken gebracht worden. verzamelen waren. Zoet drinkwater bleek makke- lijk te vinden: in de duinen waren zoetwaterbellen Boeren uit de Steentijd aanwezig, die dreven op het zoute grondwater. De 12 13 Eeuwenlang hebben er boeren in het kust- mensen groeven gewoon een kuil en gebruikten gebied gewoond. De meeste vondsten zijn het zoete water tot het brak werd. Dan gooiden ze afkomstig van de Vlaardingencultuur, ge- Toen rond 3800 v. Chr. de duinen hoog genoeg de kuil dicht en groeven iets verderop een nieu- noemd naar een vindplaats in , waren, arriveerden de eerste bewoners. Ze kwa- we. waar fraaie voorwerpen van deze bewoners men waarschijnlijk uit het zuiden, uit het rivie- zijn opgegraven. Uit Voorschoten zijn een rengebied. Het is de vraag of het fijn wonen was, Zoals de naam al aangeeft, werden in de Steen- stenen bijl en complete pot afkomstig. De daar in dat open, winderige kustgebied. Er was tijd veel gebruiksvoorwerpen van (vuur)steen boeren van de Vlaardingengroep leefden een sterke eb en vloed met een reëel gevaar voor gemaakt, zoals schrabbers en messen. Barnsteen hier van circa 3400 - 2850 v. Chr., gelijktij- overstromingen. Maar de hoogste duintoppen sta- en git - grondstoffen die langs de kust werden dig met de hunebedbouwers in Noord-Ne- ken 4 - 5 meter boven de zeespiegel uit en waren aangetroffen - werden gebruikt voor kralen, net derland (illustratie: Bob Brobbel, Hilversum geschikt om veilig op te wonen. Er werden houten als vogelbotjes. Van grotere dierenbotten en ge- en foto’s: Communique, Voorburg). boerderijen gebouwd, omgeven door erven en ak- weien werden naalden en priemen gemaakt. WASSENAAR

SCHEVENINGEN

VOORSCHOTEN

LEIDSCHENDAM DEN HAAG WASSENAAR conflicten geen uitzonderingen waren. De slachtof- KrijgersVOORBURG uit de Bronstijd fers waren vooral (jong-)volwassen mannen. Mo- KIJKDUIN

SCHEVENINGEN gelijk bestreden verschillende groepen elkaar om Omdat zee en wind telkens nieuw zand achterlie- het gebruik van land of stalen ze elkaars vee. Als VOORSCHOTEN ten, groeide de kust aan. Rond 2000 v. Chr. lag de wapens gebruikten zij alledaagse gereedschappen. kustlijn zelfs ten westen van de huidige kust. Er Dat maakt het vaak moeilijk om uit te maken of we ontstonden nieuwe strandwallen, die het land nog hier te maken met incidenteel ruziënde boeren of LEIDSCHENDAM DEN HAAG beter afschermden tegen de zee. Maar daardoor met krijgslustige rovers. De bewoners van Wasse- VOORBURG werd de afvoer van water NOOTDORPnaar zee toe lastiger. Het naar zijn in ieder geval om het leven gekomen bij KIJKDUIN RIJSWIJKgevolg was een hogere grondwaterspiegel. Daar- een agressieve aanval. door veranderde de vlakte achter de nieuwe strand- wallen in een nat veenmoeras, ongeschikt voor de 14 15 De Bronstijd dankt zijn naam aan een nieuwe grond- POELDIJK boeren om in te wonen en werken. Men vertrok stof die toen geïntroduceerd werd: brons. Dat is een NOOTDORP naar de strandwallen dichter bij de kust. Zo komt legering (mengsel) van koper en tin. Noch kopererts WATERINGEN DELFT PIJNACKER RIJSWIJK het dat er in Leidschendam-Voorburg maar weinig noch tinerts komen voor in Nederland. Al het brons bewoningssporen uit de Bronstijd zijn gevonden. moest dus worden geïmporteerd, als kant-en-klare POELDIJK Veel meer is er gevonden in Wassenaar. Het al ge- voorwerpen of als bronzen blokken die ter plekke WATERINGEN DELFT PIJNACKER noemde graf is de meest spectaculaire vondst uit werden verwerkt. Maar waarmee werd het `betaald’? deze periode - uniek in heel Europa. Er bestond nog geen geld. Misschien werden barn- strandwalzand steen en zout als ruilmiddel gebruikt. Gereedschap Tot aan de vondst van het massagraf in Wassenaar (messen, bijlen, sikkels, beitels) en wapens (dolken, strandwalzand veen veen gingen archeologen ervan uit dat het leven in de zwaarden, speerpunten, pijlpunten) werden steeds Het kustgebied rond 2000 v. Chr. Bronstijd vrij vreedzaam was. Toen ze de aanwijzin- vaker van brons gemaakt en niet van vuursteen. Maar Bronzen speerpunt uit de Bronstijd, gevonden in de (illustratie: Gemeente Den Haag, dienst stadsbeheer, gen uit Wassenaar en andere vindplaatsen goed be- omdat brons een kostbaar, schaars materiaal was, volkstuinen op het terrein van Forum Hadriani (foto: afdeling archeologie). keken, kwamen ze tot de conclusie dat gewapende heeft het vuursteen nooit helemaal verdrongen. Rijksmuseum van Oudheden, Leiden). Twaalf doden te betreuren waar Weteringpark, Wassenaar wanneer gevonden april 1987 uit welke periode ca. 1700 v. Chr. (Bronstijd) wat is er nog te zien gedenkplaat in de stoep- tegels ter hoogte van Strandwal 113; straatna- men in de wijk genoemd naar voorwerpen en landschapselementen uit de Bronstijd

Het kustgebied werd zo’n 3700 jaar geleden intensief Archeologische vindplaats gemarkeerd in de bestra- gebruikt. Omdat achter de duinen veenmoeras ontstond, ting van de Strandwal te Wassenaar 16 17 vertrokken de boeren naar de droge strandwallen. Dat (foto: Communique, Voorburg). ging niet zonder slag of stoot, want daar woonden al mensen. Wat er ook is gebeurd, de ware oorzaak van een Het documenteren en lichten van de twaalf skeletten zoals brute moord op twaalf personen kunnen we niet meer ze zijn aangetroffen in het voorjaar van 1987 (foto: Universi- achterhalen. teit Leiden, illustraties: Kobalt, Koudekerk aan den Rijn). Wat rest zijn de skeletten. Er zijn twee tieners (van 10 en 15 jaar oud) gevonden en een jonge man van 20 jaar, die peuters van 3 en 1,5 jaar lagen er ook bij. De eerste lijkt is gedood door een pijl in zijn borst; de pijlpunt zat nog te zijn onthoofd! Twee skeletten waren te ver vergaan tussen de ribben. Twee oudere mannen (van 30 - 40 jaar) en konden niet meer geïdentificeerd worden. Skeletten hebben elk een klap op het hoofd gehad, en een even opgraven lijkt spannend, maar wennen doet het nooit, oude man was gewond aan zijn arm. Twee vrouwen, de het waren tenslotte ooit iemands familieleden. een 18 jaar, de ander ouder, lagen op hun buik. Twee Twee paden in het veen waar Krimwijk II, Voorschoten wanneer gevonden oktober 2004 uit welke periode ca. 1200 v. Chr. (Bronstijd) wat is er nog te zien opgenomen in nieuwbouw- plannen (Park Allemansgeest), niet bebouwd

Het gaat om twee paadjes in het veen van ongeveer 80 centimeter breed en 360 meter lang, gemaakt van staande en liggende houten paaltjes. Deze paadjes zijn uniek te noemen omdat ze al zo’n 3200 jaar oud 18 19 zijn. Ze zijn wettelijk beschermd, liggen nog op de oorspronkelijke plaats in de bodem, en er is niet overheen gebouwd. Het veenpad ligt beschermd in de bodem en wordt ingepast in de bouwplannen van de wijk (illustratie: RRog, steden- Veengebieden waren lastig te doorkruisen. Door het bouw en landschap, Amsterdam). gewicht van personen en/of karren te verspreiden over planken of palen, ging het beter. Paden verbon- geofferd aan de goden. De paden in Voorschoten den de hogere delen in het landschap met elkaar of lijken te smal voor karren. Waarheen ze leidden, is met het water, waar met boten verder kon worden onbekend. Nu gaan ze in de richting van de , gereisd. Soms hield een pad ineens op in het natte maar dat kanaal is later pas gegraven. Waar ze van- veen. In Oost-Nederland zijn voorwerpen en zelfs daan kwamen, is wel duidelijk: de hoger gelegen Archeologen aan het werk bij de opgraving van het veen- mensen gevonden in het veen. Misschien zijn die strandwal met de Oude Duinen. pad (foto: Archeomedia, Capelle a/d IJssel). WASSENAAR

SCHEVENINGEN

VOORSCHOTEN

LEIDSCHENDAM DEN HAAG VOORBURG

KIJKDUIN

NOOTDORP

RIJSWIJK

POELDIJK

GANTEL DELFT PIJNACKER Zouthandelaren uit de IJzertijd WATERINGEN De ijzertijdboeren waren inventieve mensen, die al- het conserveren van voedsel. Het speelde een be- lerlei nieuwe dingen bedachten. Ze vonden een ma- langrijke rol spelen bij de ruilhandel. Vooral in Was- nier uit om het ijzer uit het alom aanwezige ijzererts senaar is dit speciale soort aardewerk gevonden. Rond 500 v. Chr. veranderde het landschap opnieuw. te smelten en er gereedschappen van te maken. Zo

De zee drong via de monding van de Maas het land WASSENAAR hoefden ze geen brons meer van elders in te voeren. In het zuiden van Nederland ontstonden binnen de binnen en maakte geulen in het natte moerasgebied strandwalzand Ook werd het veengebied tussen de standwallen af- boerengemeenschappen verschillen in status en achter de Oude Duinen. Die geulen hadden een po- gestoken voor de turf; dit blijkt uit de donkere lange macht tussen de mensen. Er zijn daar rijke graven veen sitief effect: het natte veen ontwaterde en op hoge- SCHEVENINGEN rechte strepen in de grond die bij opgravingen zijn gevonden met wapens en potten van brons, zo- re – en nu droge – plekken achter de strandwallen klei teruggevonden. Turf is een prima brandstof. Uit als het `vorstengraf van Oss’. Dit soort graven zijn kon weer gewoond worden. De hoofdgeul heette VOORSCHOTEN zeewater werd zout gewonnen. Het zout zat in holle langs de kust niet aangetroffen, en het lijkt erop dat de Gantel, en ook de hogere oeverwallen langs de buisjes (gootjes) van aardewerk en werd met gootje de maatschappij hier bleef zoals hij was. Dat daar Gantel vormden een prima woonlocatie. Maar zo’n en al verhandeld. De eindgebruiker brak het zout rond het begin van onze jaartelling vanuit een hele 300 jaar later was dat alweer voorbij. De Gantel en LEIDSCHENDAM20 21 uit de goot en gooide de scherven weg. De gootjes andere hoek verandering in zou komen, had men DEN HAAG haar zijtakken veroorzaakten regelmatig overstro- VOORBURG zijn tot diep in het binnenland teruggevonden. Zout toen vast niet kunnen bedenken. mingen. De bewoners vertrokken met hun familiesKIJKDUIN werd, net als nu, gebruikt als smaakmaker en voor en vee weer naar de hoge strandwalgebieden. Ook de oevers langs de Rijnmonding waren in deze tijd Verpakkingsmateriaal voor de zouthandel in de IJzer- geschikte woonplaatsen. Dat kan verklaren waarom tijd: zogenaamde zoutgootjes, gevonden in de Omme- er meer ijzertijdvondsten zijn gedaan in Den Haag dijkse polder te Wassenaar en Wassenaar dan in Voorburg en Voorschoten. NOOTDORP (foto: Communique, Voorburg).

RIJSWIJK Het kustgebied rond 500 v. Chr. (illustratie: gemeente Den Haag, dienst POELDIJK stadsbeheer, afdeling archeologie). GANTEL WATERINGEN DELFT PIJNACKER

strandwalzand

veen

klei J.H. Holwerda (1873 - 1951)

Jan Hendrik Holwerda studeerde klassieke talen in De opgravingsverslagen van Holwerda zijn nog Leiden. In 1904 werd hij conservator van het Rijks- steeds bruikbaar. Maar hij trok niet altijd de juiste museum in Oudheden, waar zijn vader directeur conclusie uit wat hij vond. Zo bestempelde hij in was. Hij woonde in het toen net gebouwde huis aan 1923 Voorburg niet als belangrijke Romeinse stad, de Veurseweg 66 in Voorschoten. Van 1910 tot 1939 maar als militair kamp met vlootstation. Omdat er was hij zelf directeur van het Rijksmuseum van al vrij veel kampen bekend waren, werd de plaats Oudheden in Leiden, en van 1935 tot 1948 was hij decennia lang niet zo belangrijk gevonden.Tegen- zelf directeur van museum G.M. Kam in Nijmegen. woordig staat vast dat daar de belangrijke Romein- se stad Forum Hadriani lag. Holwerda deed op diverse plaatsen opgravingen. 22 23 Van een Duitse collega leerde hij iets nieuws: de plek waar ooit een houten paal stond, blijft altijd zichtbaar als een verkleuring in de grond. Zo kun je zien waar een houten gebouw heeft gestaan. Hol- werda introduceerde het begrip ‘paalgat’ in de Ne- derlandse archeologie.

Hij gebruikte ook als eerste ‘proefsleuven’. Door lan- ge, smalle sleuven te graven, kon hij snel bepalen of Overzichtsfoto van de opgraving van Holwerda in Fo- er iets in de bodem te vinden was. Ook tegenwoor- rum Hadriani. Op de achtergrond is huis Hoekenburg dig maken archeologen nog proefsleuven. te zien (foto: Rijksmuseum van Oudheden, Leiden).

Romeinen en Cananefaten De Romeinen komen

Tussen 1827 en 1834 is op het Voorburgse landgoed Terwijl de kustbewoners zich vooral bezighielden met Arentsburgh een opgraving uitgevoerd door C.J.C. Reu- landbouw en de ruilhandel van zout en vee, kwamen vens. Reuvens was de eerste hoogleraar archeologie grote veranderingen langzaam maar zeker dichterbij. ter wereld en de eerste directeur van het Rijksmuseum Het Romeinse wereldrijk breidde zich uit over Europa. van Oudheden. In juli 1928 vond hij een skelet tussen Wie zich niet aan de Romeinen onderwiep, kreeg het Versterkingen en steden langs de Limes (illustratie: Rijks- Romeinse fundamenten. Ongebruikelijk, omdat doden zwaar en moest dat in het uiterste geval met de dood dienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort). altijd buiten de stad werden begraven. Reuvens schreef bekopen. De vrijgekomen gebieden werden dan ‘ge- in zijn opgravingsdagboek: “Het hoofd lag voorover vuld’ met bondgenoten. Op deze manier streken bij- bied van de Friezen teruggeroepen naar het gebied gebogen en meer omhoog dan het overige gedeelte van voorbeeld Bataven uit Duitsland rond 50 v. Chr. neer ten zuiden van de Rijn, om te zorgen voor rust en het ligchaam. De borstbeenderen en ribben, waren tot 24 25 in het rivierengebied bij Nijmegen. orde en voor bewaking van de nieuwe grens. Deze op de ruggenstreng neer gedrukt doch niet gebroken; In het Zuid-Hollandse kustgebied vestigden zich hal- grenszone met forten, wachttorens en wegen wordt [...]” Het bleek een meisje van nog geen 20 jaar oud te verwege de eerste eeuw v. Chr. ook inwoners van nu de Limes genoemd, wat `grensweg’ betekent in zijn. elders. Waar ze vandaan kwamen is nog altijd niet het Latijn. In Valkenburg en Leiden stonden de twee duidelijk. Archeologisch onderzoek toont aan dat ze dichtstbijzijnde forten. In de Romeinse tijd lag de niet verwant zijn met de Bataven, wat lang is ge- kustlijn verder naar het westen dan tegenwoordig. dacht. De nieuwkomers vermengden zich met de Het meest westelijke fort van de Limes, de Britten- locale boerenbevolking, en na verloop van tijd wer- burg, lag ten westen van . In de Middeleeu- den ze aangeduid met de naam Cananefaten. wen is het door de zee verzwolgen. Restanten ervan zijn voor het laatst in de zestiende eeuw gezien. In 47 n. Chr. besloot keizer Claudius dat de Rijn de Gera (foto M. d’Hollosy, Amsterdam). noordgrens van het Romeinse rijk zou worden. Zijn Cananefaten en Bataven waren niet altijd blij met de Scherf (foto: Communique, Voorburg). beste veldheer Corbulo werd daarom vanuit het ge- Romeinen. Misschien kwam dat doordat de belas- tingen te hoog waren, doordat ze te veel manschap- Forum Hadriani pen moesten leveren voor de hulptroepen of door een gebrek aan respect voor de eigen hoofdmannen. In Rome vochten na de dood van keizer Nero (68 n. Provincies van het Romeinse rijk waren onderverdeeld Chr.) vier opvolgers met elkaar om de troon. Dat in regio’s, die grofweg samenvielen met de woongebie- was een geschikt moment – de stammen langs de den van bepaalde stammen. In zo’n regio (civitas) werd grens waagden een poging zich los te maken van de een hoofdstad gesticht of aangewezen. Voor de civitas Romeinen. Dit wordt de Bataafse opstand genoemd van de Cananefaten was dat - na de Bataafse opstand (69 - 70 n. Chr.). Ook de Cananefaten streden mee - de nederzetting op de oude strandwallen in wat nu en staken grensforten in brand. De opzet slaagde Voorburg is. De plaats lag aan het kanaal dat rond 50 n. uiteindelijk niet; de Romeinen sloegen de opstand Chr. was gegraven onder bevel van generaal Corbulo. neer en richtten het bestuur in naar Romeins model. De naam van de hoofdstad uit die vroege tijd is niet be- Dat had in elk geval het gewenste effect: er brak kend, en er zijn ook niet veel vondsten uit die periode. 26 27 een lange, relatief rustige periode aan, die duurde De naam Forum Hadriani, marktplaats van Hadrianus, tot circa 170 n. Chr. kreeg de stad pas in de winter van 121/122 n. Chr. van keizer Hadrianus, die toen op reis was vanuit de Bal- In 2006 leek Forum Hadriani, gebaseerd op de toen be- kan naar Engeland. Bij deze benoeming hoorden ook de kende gegevens, eruit te zien zoals op de vogelvluchtte- toekenning van marktrechten. Op zijn laatst in 151 n. kening. In 2007 - 2008 is de zijde bij de Vliet onderzocht. Chr. heeft de plaats ook stadsrechten gekregen. Op een Muren en torens zijn daarbij niet aangetroffen, stenen ge- mijlpaal uit het Wateringse Veld (gemeente Den Haag) bouwen en een rivier of kanaal ook niet, maar wel een ha- wordt het dan aangeduid als Municipium Aelium Ca- ven. De plattegrond van de stad moet dus weer opnieuw nanefatium (M.A.C.), stad van de Cananefaten. worden bekeken, en in de toekomst zal blijken hoe de re- latie haven en stad precies is geweest. Inzet: Impressie van de haven (tekeningen: B. Brobbel, Hilversum).

Tussen 165 - 170 n. Chr. werd een stenen stadsmuur C.J.C. Reuvens (1793 - 1835) gebouwd. Waar die muur precies heeft gelopen, is niet helemaal duidelijk. Alleen de noordwestelijke hoek met enkele poorten is opgegraven en in het hui- Caspar Jacob Christiaan Reuvens werd in 1818 de goed moest worden geveild. Tot zijn onbeschrijfe- dige plaveisel gemarkeerd. Langs de wegen die van eerste hoogleraar archeologie in Nederland. Hij lijke ergernis werd het gekocht door de buurman en naar de stad liepen, lagen de grafvelden. De Romei- hielp het vak archeologie een enorme stap vooruit van huize Hoekenburg, met wie hij voortdurend nen begroeven hun doden nooit in de stad maar altijd toen hij besloot opgravingsgegevens vast te leggen overhoop had gelegen: jonkheer H.J. Caan. langs de uitvalswegen. in woord en beeld (met een tekening). De context Afwijkende bestrating op de plaats van de Romeinse van de vondsten werd daarmee vastgelegd. Dit Deze ergernissen, tezamen met zijn ambitieuze Aan de overzijde van de Vliet zijn regelmatig Romein- stadsmuur in de Arentsburghlaan te Voorburg (foto: zorgde voor aanvullende informatie, die ook nog plannen om drie boeken tegelijk te schrijven, zijn se vondsten te voorschijn gekomen. Mogelijk dat hier Communique, Voorburg). eens telkens opnieuw kon worden geraadpleegd hem uiteindelijk opgebroken. Hij stierf een jaar na- ook een deel van de stad en het kanaal van Corbulo door collega’s. dat de opgravingen op Forum Hadriani waren ge- heeft gelegen. In ieder geval stonden er boerderijen, Huizen (van steen of hout), wegen en een haven zijn 28 29 stopt. Gelukkig had hij veel documentatiemateriaal die voor het voedsel van de stad moesten zorgen. intussen wel aangetroffen. De haven was voorzien Van 1827 - 1834 voerde Reuvens de eerste grote op- nagelaten. Het onderzoek werd aan het begin van van dikke eikenhouten beschoeiingspalen, die vol- graving uit op landgoed Arentsburgh, dat voor die de twintigste eeuw weer opgepakt door Jan Hen- In de bloeitijd had de stad een oppervlakte van on- gens het jaarringenonderzoek uit het eind van de gelegenheid was aangekocht door de Staat der Ne- drik Holwerda, die de aantekeningen van Reuvens geveer twaalf hectare, en er woonden naar schatting tweede / begin derde eeuw stammen. De haven derlanden. Met zijn gezin, twee studenten en twee bestudeerde en daarna is doorgegaan met opgra- 1000 - 1500 inwoners van zowel Cananefaatse als Ro- werd op een gegeven moment dichtgegooid met tekenaars woonde hij op Arentsburgh en bleef daar ven. meinse afkomst. Stukken bewerkt natuursteen, frag- puin, serviesgoed en etensresten om daarna te wor- stug doorwerken tot het geld op was en het land- Handvat, sleutelring en menten van fresco’s, stenen van de vloerverwarmings- den volgebouwd. Dat levert de archeologen veel in- mantelspeld (foto: systemen en duizenden kilo’s dakpannen en tufstenen formatie op. Eén van de opgegraven huizen zou de Restaura, Haelen). bouwblokken laten zien dat de stad stenen gebouwen werkplaats van de plaatselijke smid geweest kun- bezat, en in elk geval één badhuis. Een tempel en een nen zijn, gelegen naast de haven. Op die plek zijn centraal plein zullen zeker aanwezig zijn geweest maar resten metaal gevonden, met brokken steenkool, zijn nog niet aangetoond bij opgravingen. ijzerslakken en een smeltkroes. De haven van Forum Hadriani waar park Arentsburgh, Voorburg wanneer gevonden november 2007 - februari 2008 uit welke periode eind 2de - begin 3de eeuw n. Chr. wat is er te zien twee nieuwe appartementengebouwen

Bijna haaks op de Vliet, vlak naast huis Arentsburgh, liep Uit de haven kwamen allerlei voorwerpen: etensresten in Misschien was de haven alleen nodig om de bouwmaterialen Kadepalen van de haven op hun oorspronkelijke plaats in een watergeul. Deze geul was bijna 40 meter breed en de vorm van botten en schelpen, maar ook bouwmateriaal bij een herinrichting per platbodem zo dicht mogelijk bij de de werkput van de voormalige aula van doveninstituut Ef- liep waarschijnlijk vanaf het kanaal van Corbulo de stad en gebroken serviesgoed (foto: Communique, Voorburg). bouwplaats af te kunnen leveren. Het ging wel eens mis; fatha en onder geborgen (foto’s: Communique, Voorburg). in tot vlak voor de huidige tuinmuur. Het water was diep getuige de vondst van een twee meter lange tufstenen zuil die genoeg voor de boten met een platte bodem die de Ro- 30 31 op de bodem van de haven lag (foto: Communique, Voorburg). meinen gebruikten voor de aanvoer van bouwmaterialen. Waar het kanaal van Corbulo ter hoogte van Voorburg In 2005 zijn deze wagenwielen opgegraven (foto: Stads- precies liep, weten we niet. museum Leidschendam-Voorburg, locatie Museum Swaen- steyn). Tijdens de opgraving kwamen er steeds meer houten steiger- en aanmeerpalen van eikenhout te voorschijn. De jaarringen in het hout gaven aan dat de eikenbomen tussen 160 en 220 n. Chr. in Zuid-Duitsland zijn gekapt en hierheen zijn gebracht. De haven kan aangelegd zijn bij een van de herinrichtingen van de stad. Lang is de haven niet in gebruik geweest; de geul slibde dicht en werd in de derde eeuw volgegooid met afval. Buurtbewoners af Voorburg liep deze weg over de Oude Duinen en De omgeving van Forum Hadriani (illustratie: gemeen- passeerde ook Leidschendam en Voorschoten. Van- te Den Haag, dienst stadsbeheer, uit Forum Hadriani liep bovendien een weg recht- afdeling archeologie). In de stad woonden Romeinen en de rijkere Canane- streeks naar het fort in Scheveningen. Ter hoogte faten, buiten de stad de boeren in hun houten woon- van Scheveningen liep over de jongere strandwal en strandzanden en duinen stalhuizen. Ook daar werd een snufje “Romeins” duinen vermoedelijk ook een weg. Ook Wassenaar getijdegebied (klei) toegevoegd aan de huizenbouw. In Rijswijk is een was bewoond in deze tijd; op verschillende plekken veenmoeras stenen boerderij gevonden waarvan één kamer was zijn Romeinse vondsten te voorschijn gekomen. rivierklei gedecoreerd met fresco’s. In de Harnaschpolder is open water een boerderij opgegraven voorzien van een Romein- se zuilengalerij. In veel boerderijen is naast handge- Het einde huidige kustlijn maakt aardewerk ook typisch Romeins serviesgoed Forum Hadriani en Romeins glas aangetroffen, en ook de munten 32 33 grensfort waarmee men voor deze producten kon betalen. De Hoe Forum Hadriani aan zijn eind is gekomen, is weg (vermoed) Romeinen hadden uit Italië kip, olijfolie, wijn, drui- niet bekend. Het lijkt erop dat de bewoners aan het kanaal van Corbulo ven en kruiden als tuinkers, dille, karwijzaad, ko- eind van de derde eeuw gewoon zijn vertrokken. In riander, peterselie, selderij en venkel meegebracht die tijd was het centrale bestuur van de grensgebie- – voedsel dat ook de inheemse bevolking graag op den vanuit Rome niet meer te handhaven en wer- het menu zette. den de forten langs de Limes opgegeven. Invallen van Frankische stammen kunnen ook een rol heb- Omdat de regio een grensgebied was, lagen er ver- ben gespeeld bij het wegtrekken van de bevolking, schillende kleinere en grotere forten in de buurt. De net als epidemieën en het opnieuw te nat worden weg door of langs Forum Hadriani, parallel aan het van de omgeving. kanaal van Corbulo, liep van de Romeinse vlootba- sis in Naaldwijk naar het fort Matilo bij Leiden. Van-

strandzanden en duinen getijdegebied (klei) veenmoeras rivierklei open water huidige kustlijn Forum Hadriani grensfort weg (vermoed) kanaal van Corbulo Gera uit Forum Hadriani waar park Arentsburgh, Voorburg wanneer gevonden juli 1828 uit welke periode 2de of 3de eeuw n. Chr. wat is er nog te zien gezichtsreconstructie en gipsafgietsel in museum Swaensteyn

Reuvens vond het skelet van een jong meisje (16 - 20 jaar) tussen muurresten in Forum Hadriani. Haar sieraden geven aan dat zij uit de Romeinse tijd stamt. Maar waarom is zij dan niet begraven in een 34 35 van de grafvelden langs de uitvalswegen? Was er zij de ogen en bedekte de schedel lapje voor lapje sprake van een haastige begraving? met ‘vlees’ tot de pinnen verdwenen waren. Op ba- sis van wat al bekend is uit onderzoek koos zij de Jammer genoeg is het originele skelet niet bewaard kleur van de ogen, de vorm van de lippen, de kleur gebleven. Gelukkig liet Reuvens gipsafgietsels ma- en lengte van het haar, veel of weinig rimpels, ta- ken om te bestuderen. Een daarvan is teruggevon- toeages of piercings. den in Parijs. Maja d’Hollosy gebruikte het als basis voor de gezichtsreconstructie van Gera. Van circa 32 vaste punten op de schedel is de gemid- delde dikte van het weefsel bekend. Op de replica van de schedel plaatste Maja pinnen die net zo ver Reconstructie van het gezicht van Gera uitstaken als die gemiddelde dikte. Daarna plaatste (foto’s: Maja d’Hollosy, Amsterdam). Heerlijkheden en kastelen

noemd (feudum = Latijn voor lenen). Maar al in 843 schoten en Wassenaar worden op de lijst van Utrechtse viel het rijk weer uiteen toen het grondgebied werd bezittingen genoemd. De Sint-Maartenskerk speelde verdeeld onder Karels kleinzonen. dus een belangrijke rol in de omgeving! Voorburg heeft Andere tijden nog altijd een parochie die Sint-Martinus heet. Tussen 700 en 800 werd het natte veengebied achter de duinen weer droger en ontstonden er nieuwe ne- Per dorp hoorde meerdere hoeven (boerderijen) toe Na het vertrek van de Romeinen kwamen na Wie had er in deze tijd de macht over dit gebied? derzettingen, als linten langs de zandpaden die over aan de kerk van Sint-Maarten. Boeren die op dergelij- verloop van tijd mensen met een Noord-Duitse Er was sprake van invloed van de Friezen. Volgens de strandwallen liepen. Veel van die dorpen worden ke grondgebieden van kerken en rijke heren woonden of Scandinavische achtergrond aan de kust latere middeleeuwse bronnen bezat ene koning genoemd in een handgeschreven document dat een en werkten, waren niet vrij, maar ‘horig’. Ze moesten wonen. Mogelijk waren hier al eerder familie- Aurindilius een burcht in Voorburg die door de belangrijke bron vormt voor de bewoningsgeschiede- producten afstaan en diensten uitvoeren, maar kregen leden van aangekomen, ingelijfd bij het Ro- Noormannen werd verwoest. Hij heeft misschien in nis van deze regio: het goederenregister van de Sint- in tijden van chaos en onzekerheid ook bescherming. meinse leger. Toch telde de kuststreek in de de ruïnes van Forum Hadriani gewoond of op de nu Maartenskerk uit Utrecht. Locaties in Voorburg, Voor- Toch hoorden de meeste dorpsgemeenschappen niet derde en vierde eeuw veel minder inwoners afgegraven Elsberg, op de grens van Voorburg en 36 37 bij zo’n groot domein. Die boeren werkten voor zichzelf dan daarvoor, onder andere omdat de veenge- Leidschendam. Maar bewezen is dit allerminst. en hun gezin. Ze waren zelfvoorzienend en deelden bieden weer drassiger waren geworden. Wonen met elkaar de grond en het gebruik van de omgeving. was daar niet meer mogelijk; wel ontstonden Het zou tot diep in de achtste eeuw duren voordat toen grote bosgebieden. Voor archeologen zijn iemand een rijk zou stichten dat in omvang kon gegevens en vondsten uit deze periode lastig wedijveren met het Romeinse imperium. Die per- op waarde te schatten, omdat ze veel lijken op soon was Karel de Grote (742 - 814). Hij werd op In mei 2008 werd op het terrein van het Oude Reg- die uit de IJzertijd van eeuwen daarvoor. Geld 25 december 800 in Rome door de paus tot keizer thuys in Wassenaar ontdekt dat de eerste bewoning verdween uit de roulatie. Potten en pannen gekroond. Waar Romeinse keizers kozen voor een ouder was dan gedacht. De paalgaten van behuizin- werden weer met de hand gemaakt en niet proconsul, die de baas was van een provincie na- gen, waterputten en haardplaatsen gaan terug tot de op een draaischijf. Boerderijen werden weer mens de keizer, gaf Karel stukken land `in leen’ aan 7de en 8ste eeuw. De objecten op de foto zijn uit de uitsluitend van hout en leem gebouwd en niet plaatselijke vertegenwoordigers, die hem trouw latere Middeleeuwen (foto: N. Mooyman, Wassenaars meer met steen. zwoeren. Dit systeem wordt het `feodale stelsel’ ge- Nieuwsblad). Kasteel Ter Lips waar Wijngaardenlaan, Voorschoten wanneer opgegraven november 1953 uit welke periode 14de eeuw - 1743 wat is er nog te zien de sloot achter de Friso- gymzaal is een stuk van de gracht

Op de negende-eeuwse goederenlijst van de Sint Maartenskerk uit Utrecht staat als oudste benaming van het gebied: ‘Lippinge’. De grond en de twee hoeven/huizen waren eigendom van het bisdom. De Plattegrond kasteel Ter Lips na de opgraving, met in blauw 38 39 naam Lippinge kan afgeleid zijn van een persoons- het oudste deel (14de eeuw) en latere uitbreidingen in respec- naam of een riviertje. In de veertiende eeuw verrijst tievelijk rood, groen en geel (foto: Communique, Voorburg). er in elk geval op het terrein een woontoren (donjon), die later wordt uitgebreid tot een kasteel, en zijn de naren, de familie Oem van Wijngaarden, die een ge- In 1725 maakte Abraham de Haen twee tekeningen van het slot ter Foto tijdens de opgraving in november 1953. Op eigenaren bekend. Dirk Hoochstraat erfde het kas- bied bezaten dat zo heette. In de 80-jarige oorlog Lips, zo staat in zijn eigen aantekeningen. Hendrik Spilman maakte de achtergrond de huizen aan de Wijngaardenlaan. teel in 1325 van zijn grootmoeder Trude van Leyden is het kasteel danig beschadigd tijdens het beleg daar in 1739 deze gravure van (gravure: privécollectie C. Scheffer). De eerste muurresten kwam Renaud op het spoor Aarndsdochter (getrouwd met Dirk veren Bavens- van Leiden (1573 - 1574), net als diverse andere ge- na aanwijzingen van de bouwers aan de nieuwe zoon). Zij kreeg het van haar broer, hofkapelaan Pie- bouwen in de regio. Het werd hersteld naar de toen Nassauwijk. Zij stootten met het zetten van een ter van Leyden, die vanaf 1315 een kavel grond in gangbare mode. Vanaf die tijd gaat het langzaam hek rond het sportveld op wat later de noordelijke leen had die Ter Lips(en) heette. Vanaf 1498 werd bergafwaarts met het Huis Ter Lips. In 1743 wordt kasteelmuur bleek (foto: Rijksdienst voor het Cul- Huis Ter Lips ook Van Wijngaarden genoemd. Deze het gesloopt. De fundamenten in de bodem zijn in tureel Erfgoed, Amersfoort). laatste toevoeging kwam van de toenmalige eige- 1953 onderzocht door archeoloog J. Renaud. De onderste steen Amstel. De woontorens groeiden uit tot verdedigbare bieden, `heerlijkheden’ genoemd. Het was een be- kastelen, met muren en grachten, waarbinnen de ei- proefde methode om mensen aan zich te binden. genaar en de buurtbewoners een veilig heenkomen Zo kregen de Heren van Wassenaer een behoorlijke Waar zijn al die duizenden stenen bouwblokken, dak- konden zoeken in tijden van nood. Veel van de vroege vinger in de Hollandse grafelijke pap. Kerstant van pannen en bakstenen van de Romeinse forten en van kastelen hebben het woord `horst’ in hun naam. Horst Wassenaer werkte aan het grafelijke hof. Het slot Forum Hadriani gebleven? Wie goed oplet, kan er nog De nog niet afgegraven kasteelheuvel of burchtheuvel ter betekent `een met kreupelhout of hakhout begroeid, van zijn familie (Duivenvoorde) stond op de nu ver- genoeg terugvinden. Ze werden in de tijd dat de eer- plaatse van het huidige Burchtplein in Wassenaar, met hoger gelegen stuk grond.’ Dat was uiteraard een zeer dwenen heuvel op het Burchtplein in Wassenaar. ste steden en dorpen ontstonden, vooral na het jaar daarachter net zichtbaar de molen, circa 1900 (foto: collectie geschikte plek om een kasteel te bouwen. Kerstants oudste kleinzoon Dirc (1195 - 1279) gaf 1000, hergebruikt in belangrijke openbare gebouwen gemeentearchief Wassenaar). Duivenvoorde in leen aan zijn broer Filips II, terwijl die bedoeld waren om lang mee te gaan. De oudste zijn zonen de gebieden bij Santhorst en Rosenburg bouwfasen van de dorpskerken in de drie gemeenten Ook bij bouw van kastelen is gebruik gemaakt van de De graven van Holland kregen. Daar verschenen rond 1250 de eerste don- (uit de tiende en de elfde eeuw) herbergen menig blok al beschikbare materialen. In de tiende en elfde eeuw jons als voorlopers van de latere kastelen. Ook Ter tufsteen uit de Eiffel, en misschien ligt ergens op een brokkelde het centrale overheidsgezag af en grepen 40 41 Horst en Adegeest behoorden tot het bezit van deze dak nog hergebruikt leisteen uit de Maasvallei, ooit lokale edelen en hun leenmannen de macht. Toen ver- Aan het begin van de dertiende eeuw bestond Ne- familie, net als de ambachtsheerlijkheid Voorburg. hierheen verscheept door de Romeinen. schenen de eerste burchten van waaruit de heren met derland uit allerlei aparte gebiedjes: prinsdommen, hun gewapende krijgers de omgeving beheersten. bisdommen, hertogdommen en graafschappen, ge- Na de dood van de 23ste graaf van Holland, ene Wil- De vroegste burchten bestonden uit een kunstma- rund door bisschoppen en edelen die zich weinig lem IV de Stoute, in 1344 brak er een strijd uit om de tige heuvel (de motte) met een houten of stenen toren meer aantrokken van de keizers en koningen elders. opvolging tussen zijn zus Margaretha van Beieren, (donjon) erop. Uit de twaalfde en dertiende eeuw zijn De graven van Holland – bijna allemaal Dirken en de vrouw van de Duitse koning, en haar zoon Willem voor het eerst de namen van de bewoners bekend. Zij Florissen - die de baas waren over de kustgebieden, V. Edelen en steden trokken partij voor de een of de noemden zich vaak naar de streek waar ze woonden waren daarop geen uitzondering. ander, en de Hoekse en Kabeljauwse twisten waren en heersten: Wassenaar, Duivenvoorde, Egmond of geboren. Deze strijd, die ging om de macht en de uit- En zij besteedden hun werk weer uit aan andere oefening van belangrijke functies in de steden, zou Hergebruikte inscriptie van Romeinen uit het fort Matilo ‘heren’. Zij beleenden, verkochten, verpandden anderhalve eeuw lang de gemoederen bezighouden. (bij Leiden) in kasteel Duivenvoorde (foto: R. van Norel). en verpachtten delen van het gezag over hun ge- Afwisselend voerde eerst de ene, dan de andere par- WASSENAAR

SCHEVENINGEN

VOORSCHOTEN

LEIDSCHENDAM DEN HAAG VOORBURG

KIJKDUIN

NOOTDORP

RIJSWIJK

POELDIJK

WATERINGEN DELFT PIJNACKER

WASSENAAR strandwalzand J.G.N. Renaud (1911 - 2007)

veen

jonge duinen SCHEVENINGEN Als kind al was Jaap Renaud dol op kastelen. Hij in Delft, bij de afdeling restauratie. Halverwege de rivierafzetting was vooral gefascineerd door het nabij gelegen huis jaren tachtig ging hij met pensioen, maar hij bleef VOORSCHOTEN De Binckhorst (Den Haag). Nadat hij zijn werk als zijn collega’s en studenten volgen tot kort voor zijn klei hoofdonderwijzer had afgesloten, bouwde hij zijn dood. Hij is 96 jaar geworden. kennis over de Middeleeuwen en de kastelen uit. In 1950 kwam hij in dienst van de Rijksdienst voor Renaud voerde met zes arbeiders in twee weken de het Oudheidkundig Bodemonderzoek. Hij was ver- opgraving van kasteel Ter Lips uit LEIDSCHENDAM volgens de eerste lector die de leerstoel Kastelen- (foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed). DEN HAAG 42 43 kunde bezette. Zijn interesse ging aanvankelijk uit VOORBURG naar het traceren en opgraven van kastelen, zoals KIJKDUIN Santhorst, Rosenburg en Ter Lips. tij weer de boventoon en bij winst van de één ston- De kustlijn rond 1500 (illustratie: gemeente Den Haag, Na een tip van de amateurarcheoloog Chris Eggink den aanhangers van de andere partij represailles te dienst stadsbeheer, afdeling archeologie). jr. voerde hij in 1953 een opgraving uit op het terrein wachten. Zo liet Albrecht van Beieren na de moord van het voormalige kasteel Ter Lips in Voorschoten. op zijn liefje in 1393 tal van Hoekse kastelen slopen. Het zou niet lang duren voordat de uitstraling van De aantekeningen, velddocumentatie en foto’s van De adellijke familie Van Wassenaer behoorde op dat de kastelen als veilig toevluchtsoord zou verande- die opgraving zijn bewaard gebleven, evenals een moment tot de Hoekse partij, en mogelijk hebben ren. Die functie raakten de meeste kwijt door het bescheiden publicatie daarover. De vondsten, die ook hun bezittingen schade opgelopen. De Van Was- gebruik van buskruit. En tijdens deNOOTDORP Tachtigjarige daarbij zeker moet zijn aangetroffen, zijn spijtig ge- senaers hadden nauwe banden met de opkomende Oorlog (1568 - 1648) zijn de kastelen door de Wa- noeg niet meer te traceren. Vanaf 1971 gaf Renaud RIJSWIJK familie Oem van Wijngaarden, die in 1498 op kasteel tergeuzen dikwijls ernstig beschadigd. Maar dat is als gastdocent ook nog les in kastelenkunde aan stu- Ter Lips in Voorschoten zou neerstrijken. weer een heel ander verhaal! denten architectuur van de Technische Universiteit

POELDIJK

WATERINGEN DELFT PIJNACKER

strandwalzand

veen

jonge duinen

rivierafzetting

klei Goederenregister van de Sint-Maartenskerk in Utrecht, afschrift C waar: British Library, Londen voorwaarde. Tot op de dag van vandaag zijn onder- wanneer verworven: In de 17de eeuw aange- zoekers bij sommige namen nog altijd niet zeker kocht door de verzamelaar Sir Robert Bruce waar ze vandaan komen (zie kasteel Ter Lips). De Cotton (1571 - 1631) en na zijn dood geschonken originele lijst is er niet meer, maar de tekst is over- aan de British Library geleverd via twee handgeschreven kopieën, waar- uit welke periode: handgeschreven kopie uit de van er een in Londen is. 11de eeuw naar origineel uit ca. 870 wat is er nog te zien: het manuscript In prima Leithon II, in secun- In het eerste Leithon 2, in het Bisschop Hungher vluchtte in 857 uit Utrecht voor da I, in tertia I. tweede 1, in het derde 1. 44 45 de Noormannen. Hij ging naar Deventer. Toen de In Rodanburg quinque mansa. In Rodanburg vijf hoeven. rust was weergekeerd, liet bisschop Radboud een In Legihan V. In Legihan 5. lijst maken van alle rechten en bezittingen die van In Loppishem duo. In Loppishem twee. de kerk van Utrecht waren, zodat de kerk ze kon te- In Lippinge similiter. In Lippinge (ter Lips) evenzo. rugkrijgen. Daarnaast werden nieuwe bezittingen In UUatdinchem tres. In Watdinchem (Ter Wadding) drie. door Radboud en zijn opvolgers toegevoegd. In het In Fore similiter. In Fore (Veur) evenzo. deel van de lijst dat stamt uit circa 870 staan bezit- In Foreburg II. In Foreburg (Voorburg) 2. tingen uit onze regio genoemd. Het zijn de oudste In Forschate tres. In Forschate (Voorschoten) drie. vermeldingen van deze plaatsen. De goederenlijst In Corscan tres mansa. In Corscan (genoemd naar riviertje vermeldt het aantal ‘hoeven’ die van de kerk wa- de Karske) drie hoeven. ren. De term ‘hoeve’ kan betekenen dat er ook een In Suthrem quattuor mansa. In Suthrem (Zuidwijk) vier hoeven. boerderij of huis op het land stond, maar dat is geen In Helnere V. In Helnere (Hillenaar) 5. (Foto: British Library, Londen) Verder lezen Op het web Aan de slag met archeologie Koning, L. de en K. van der Leer, De canon van • Bakels, A. en R. van Lit, 1989. Bronstijdgraf • • Artikelen over Limes in Cultuurwijzer: http:// Stichting Historisch Centrum Wassenaar, werkgroep archeologie Leidschendam-Voorburg (Leidschendam-Voorburg, Wassenaar, Wassenaar, uitgave van Stichting www.cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/ Postbus 580 Historisch Centrum Wassenaar bij de gelijknamige 2009). cultuurwijzer.nl/i000634.html • Louwe Kooijmans, L.P., P.W. van den Broeke, H. 2240 AM Wassenaar tentoonstelling 1 - 11 - 1989 t/m 1 - 2 - 1990. • De limeswebsite: http://www.limes.nl. Bloemers, J.H.F., L.P. Louwe Kooijmans en H. Fokkens en A. van Gijn (red.), Nederland in de dhr. P.G. de Geus (voorzitter) • • Leven in de IJzertijd: http://ijzertijdboerderij. Sarfatij, Verleden Land (Meulenhoff, Amsterdam, prehistorie (Amsterdam, 2005). 071-5315918 1981). • Nieuwe geologische kaart van Den Haag en web-log.nl/ Daams, F.H.Chr.M. en J.D. de Kort sr. (red.), Over, Rijswijk (gratis af te halen op gemeentehuizen, • Archeologie algemeen in Archeos: http:// • Archeologische Werkgroep Leidschendam-Voorburg door en om de Leytsche Dam. Geschiedenis van gaat t/m Leidschendam en een deel van www.archeos.nl/ een gouden gemeente (Leidschendam, 1988). Wassenaar). • Maltadossier bij RACM/OCW: http://www. Van Naeltwijckstraat 9A • Dane, J., Voorburg in de Romeinse tijd (Delft, 1992). • Nijs, T. de en E. Beukers, Geschiedenis van racm.nl/content/rubriek-n6-6.asp 2274 NV Voorburg • Gouw, J.L. van der, Voorschoten, historische Holland, 3 delen 4 banden (Hilversum 2002-2003, • Nota bodemarchief ontrafeld: http://www. Dhr. mr. R.L. Hirschel (secretaris) dl. 1 tot 1572; dl. 2 1572-1795). studiën (Den Haag, 1971). 46 47 wassenaar.nl/Docs/Vrije_tijd_sport_cultuur/ 070-3862998 • Hingh, A. de en E. van Ginkel, De archeologie van • Pleij, H., Zwemmen er haaien in de slotgracht? (Amsterdam, 2008). het%20bodemarchief%20ontrafeld%20 [email protected] Den Haag (Matrijs, Utrecht, 2009). definitief.pdf of www.wassenaar.nl, zoekterm: • Holleman, Th., Nederland in de Prehistorie, een • Scheffer, C. en R. van Lit, Boerenerfgoed, het archeologische zoektocht (Tirion Uitgevers, 2002). boerderijenboek van Voorschoten en Wassenaar bodemarchief ontrafeld, klik op bijlage ‘nota Historisch Museum Voorschoten (HMV) • Jonge, W. de, De Archeologische Werkgroep (TasT, Hollandsche Rading, 2006). archeologie “Duin, Horst en Weidegebied”. www.historischmuseumvoorschoten.nl • Speet, B. Kleine Geschiedenis van Nederland, de Kastelen: http://www.kastelen.nl, kies Voorburg, ‘Op weg naar Sijtwende, de • Voorstraat 17 geschiedenis en arcehologie van een veranderd tijd van monniken en ridders 500 - 1000 (Zwolle, ‘kinderen’ en/of ‘scholen’. 2251 BL Voorschoten landschap en zijn bewoners’ (Voorburg 2001). 2007). • Kasteel Duivenvoorde: http://www. • Jonge, W. de, J. Bazelmans en D.H. de Jager (red.), • Speet, B. Kleine Geschiedenis van Nederland, kasteelduivenvoorde.nl Mw. drs. C.E.W. Huguenin-Borsje de tijd van steden en staten 1000 - 1500 (Zwolle, Forum Hadriani. Van Romeinse stad tot monument • Het goederenregister van de Sint- (Coördinator tentoonstellingen HMV) 2007). (Utrecht, 2006). Maartenskerk: http://www.ijpelaan.nl/ 071-5615992 of via de website • Willemsen, A., Dorestad, een wereldstad in de • Koopstra, J. en C. Scheffer, Sporen in het landschap, Archief/Kennemerland/Vroeg-SintMaarten. dhr. D. van Vliet een speurtocht naar oude buitens in het gebied van Middeleeuwen (Walburg Pers, 2009). (Medewerker tentoonstellingen HMV) Voorschoten (Leefbaar Voorschoten, 2008). html 071-5617701 of via de website Archeologische vondsten onthullen de identi- teit van de vroegere bewoners: hoe ze leefden, waar ze woonden, welke wegen ze bewandel- den en hoe ze hun akkers bewerkten. Vaak zijn sporen van deze leefwijze nu nog in het huidige landschap en in de huidige infrastructuur terug te vinden. In dit boekje wordt de archeologie van Leidschendam-Voorburg, Voorschoten en Wassenaar zichtbaar gemaakt aan de hand van vondsten afkomstig van drie periodes: de Pre- historie, Romeinse tijd en de Middeleeuwen. Daarbij staat per gemeente één archeologisch hoogtepunt centraal. Het betreft een massa- graf uit de Bronstijd in Wassenaar, waaruit blijkt dat de kuststrook al in zeer vroege tijden bewoond was. Daarnaast Forum Hadriani in Voorburg, dat laat zien hoe de Romeinen hier een bloeiende handelsvestiging hadden. En tot slot het Voorschotense Huis ter Lips, één van de vele verdwenen Middeleeuwse kastelen, die het adellijke landleven symboliseren. Archeologie krijgt een gezicht is een initiatief van het Pact van Duivenvoorde

Illustratie: B. Brobbel, Hilversum. ISBN/EAN: 978-90-806942-7-9