Pilots Transformatie Cultureel Erfgoed: Passie Initiatiefnemers En Lokale Krachten Grootste Kracht

Pilots transformatie Cultureel Erfgoed: passie initiatiefnemers en lokale krachten grootste kracht

Een gevarieerd gezelschap van provincie, gemeenten, ondernemers, initiatiefnemers en dorpsbewoners kwam op 3 juni bij elkaar in de Melkfabriek van Bunne om te praten over Cultureel erfgoed. De bijeenkomst was bedoeld om verschillende pilots te presenteren en de stand van zaken te bespreken. Waar staan de initiatiefnemers, wat zijn urgente vragen en hoe kunnen we elkaar helpen bij het zetten van de volgende stappen? Ook de rol van gemeenten kwam aan de orde. Welke visie hebben zij ten aanzien van erfgoed, wat is hun bredere verhaal en hebben ze overzicht?

Melkfabriek Bunne, Vivian Keulaars (initiatiefnemer) Vivian Keulaars van de Melkfabriek Bunne vertelt over de geschiedenis van het initiatief. Voor de financiële crisis zochten zij en haar man een tweede locatie voor hun organisatieadviesbureau. Hoewel de fabriek er zeer verwaarloosd bij lag, was het bij kennismaking ‘liefde op het eerste gezicht’. Door de crisis was het behoorlijk moeilijk om het initiatief te realiseren. In 2009 is de Melkfabriek een multifunctioneel centrum geworden. Vooral publiek gefinancierde instellingen weten de fabriek te vinden voor bijeenkomsten, trainingen en vergaderingen. Commerciële organisaties maken er nog weinig gebruik van. Tal van culturele instellingen en initiatiefnemers willen graag van de fabriek gebruik maken. De culturele sector heeft geen geld en dat is een groot probleem. Fabriek en dorp zijn in de loop der jaren naar elkaar toegegroeid. Dorpsbewoners huren soms de fabriek voor bijvoorbeeld (kinder)feesten. Inmiddels is er een stichting Vrienden van de Melkfabriek en worden er ook films vertoond en zijn er theatervoorstellingen. Vivian maakt duidelijk dat realiteitszin, heel hard werken en ondernemerschap nodig zijn om met de Melkfabriek een boterham te verdienen.

Erfgoedpilots, Radboud Engbersen (Platform31) Radboud Engbersen van Platform31 staat kort stil bij de context van de vier erfgoedpilots. De pilots maken deel uit een breder experimentenprogramma wijken dorpseconomie (totaal 13 pilots). Tot voor kort werden wijken en dorpen vanuit een fysieke dan wel sociaal perspectief benaderd en minder vanuit een economisch. In het experimentenprogramma is economie de centrale invalshoek. In de vier erfgoedpilots in het programma staat de vraag centraal hoe erfgoed als katalysator kan fungeren voor kleinschalige economische dynamiek in het betreffende dorp (streek).

Engbersen geeft aan dat in de recente provincieakkoorden van de Noordelijke provincies erfgoed en ondernemend platteland veel aandacht krijgen. Aan de hand van onderzoek van Graaf, Hospers e.a. (2014) en een publieksversie daarvan van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) staat hij stil bij vier manieren van kijken naar erfgoed: Deze manieren zijn samengevat in de metaforen totempaal, ontmoetingsplaats (interne oriëntatie), voedingsbodem en uithangbod (externe oriëntatie). Deze vier perspectieven zijn bruikbare onderleggers voor gemeenten bij het maken van gebiedsvisies op erfgoed.

Pioniers Erfgoed bindt en erfgoed werft1. De bindende kracht van erfgoed geldt niet alleen bewoners die geboren en getogen zijn in een bepaald gebied, maar ook bewoners die nog relatief nieuws zijn of overwegen naar een bepaalde plek te verhuizen. Mensen verbinden zich graag met een plaats met een verhaal. De wervende functie van erfgoed draait om economie. Erfgoed fungeert dan als uithangbord en voedingsbodem. Het erfgoed trekt niet alleen bewoners (toeristen, dagjesmensen) naar een specifiek gebied (uithangbord), maar is ook een trekker voor pioniers die met het erfgoed op een inventieve en creatieve manier aan de slag gaan. De pioniers zorgen ervoor dat mensen met andere ogen naar gebieden kijken die daarvoor met de gangbare blik als onaantrekkelijk te boek stonden. Erfgoed blijkt als economische katalysator te kunnen fungeren in krimpregio’s. In de landen om ons heen, en ook in eigen land, zijn daar aansprekende voorbeelden van te vinden2.

1 Graaf, A. de e.a. (2014), Krimp en erfgoed in Noordwest-Europa; verkenning van een uitdagend probleem. Gepubliceerd in http://www.cultureelerfgoed.nl 2 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed/Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Werven en verbinden (2014). Krimp en erfgoed in Europa. Amersfoort. 2

Metaforen Engbersen betoogt dat het interessant is om te kijken welke metaforen op de experimentpilots betrekking hebben - vaak zal het een mix zijn. Welke metaforen zijn bijvoorbeeld van toepassing op de melkfabriek in Bunne? Als erfgoed te veel totempaal en lokale ontmoetingsplaats blijft (interne ‘bindende’ oriëntatie), dan is het economiseren lastig. Aan de andere kant kunnen gemeenten er bewust voor kiezen om publiek geld in erfgoedobjecten te stoppen die deze bindende functie sterk belichamen.

Marechausseekazerne in Eexterveenschekanaal, Luit Hummel (BOKD) Luit Hummel van de BOKD plaatst de Marechausseekazerne in Eexterveenschekanaal in de industriële geschiedenis van de streek. De Marechausseekazerne is een bewoond rijksmonument. Cor Sterkenburg van Dorpsbelangen Eexterveenschekanaal vertelt dat het rijksmonument er nog relatief onaangetast bij ligt, maar dat het pand snel een opknapbeurt nodig heeft. “Wacht je te lang, dan is het over”, zegt hij. In het dorp en bij ondernemers is er de wil om onder meer het koetshuis van het pand te gaan exploiteren. De eigenaren zijn bereid mee te denken. De initiatiefnemers willen graag uitsluitsel over de financiële plaatjes. Wat zijn grosso modo de kosten voor renovatie pand (alleen woonfunctie) en de kosten voor het opknappen van het pand wanneer het andere functies krijgt (horeca, VVV, museum etc.)? Luit Hummel benadrukt de interesse vanuit dorpsbewoners/ondernemers om mee te denken en mee te doen. “ Eexterveenschekanaal is een levende gemeenschap met een vitaal verenigingsleven”, zegt hij. Om die reden is de pilot ook door provincie Drenthe/BKOD geselecteerd. Luit Hummel tekent hierbij aan dat er in het dorp meer karakteristieke gebouwen leeg staan.

Kralensnoer van parels Edo Jans, als econoom verbonden aan de gemeente Aa en Hunze merkt op dat toerisme als economische drager overschat wordt. Hij wijst erop dat Drenthe de grootste moeite heeft het huidige niveau van toerisme vast te houden. Hij vraagt zich bijvoorbeeld af hoeveel fietsers Eexterveenschekanaal zullen aandoen als de kazerne meer toeristisch wordt geëxploiteerd. Niet veel, schat hij in. Zijn collega Charles Houx zegt dat opknappen van de kazerne alleen maar nuttig is als het gebouw onderdeel is van een ‘kralensnoer aan parels’. Hij bedoelt hiermee een reeks van met zorg geselecteerde objecten in Aa en Hunze en Drentse buurgemeenten die het economische/industriële verhaal van Drenthe vertellen. Binnen dit geheel, vindt hij het wel waardevol om te kijken of de kazerne te behouden is.

Zuivelfabriek De Hoop, Henny Bruynzeel (gemeente Smallingerland) Henny Bruynzeel staat stil bij de Friese pilot: de in 1906 gebouwde zuivelfabriekfabriek De Hoop. De fabriek ging in de jaren 60 dicht. Later deed het gebouw dienst als dorpshuis. Het pand is ernstig verwaarloosd. De eigenaar/projectontwikkelaar zit ver weg in Brabant, voelt zich niet verantwoordelijk en wacht af. Hoewel de fabriek geen monumentenstatus heeft wijst Henny Bruynzeel op een aantal karakteristieke elementen van de oude fabriek. Initiatiefnemer Jentje Steegstra vertelt dat hij ‘op het tweede gezicht verliefd werd op de fabriek’. Hij zag kansen voor herbestemming en maakte met studenten een plan voor appartementen en werkunits en/of horeca op de begane grond. De initiatiefnemers kijken met een makelaarskantoor in Drachten of daar belangstelling voor is. Na de zomer maken zij de balans op. Bruynzeel vertelt dat binnen het Europese Interreg-programma Sigma for Water de gemeente 3

Smallingerland en de provincie Friesland een gebiedvisie is gemaakt die Oudega dichterbij de Friese meren brengt. Het waterfront van Oudega met de fabriek krijgt in de plannen een centrale plek. Dorpsbelang Oudega en de ondernemersvereniging Mivero zijn nauw betrokken bij de plannen. Lútsen Wijma (ondernemersvereniging Mivero Oudega en Architectenbureau Wijma) vertelt dat zowel ondernemers als bewoners ijveren voor verdere ontwikkeling van het waterfront. Juist om het dorp economische impulsen te geven. Hun doel is een dorpsplein aan het water te realiseren. Hij vertelt dat de ondernemers draagvlak in het dorp zoeken voor hun plannen: “Het dorp moet er achter gaan staan.” Na de zomer moet blijken of er interesse is voor het plan van Steegstra. Zo niet, dan gaat Mivero bekijken of het mogelijk is de fabriek in coöperatief eigendom te ontwikkelen.

Melkfabriek de Groeve, Patty Groenland (initiatiefnemer/ondernemer) Patty Groenland, afkomstig uit een ‘echte ondernemersfamilie’, 15 jaar ervaring in sales en marketing en in het bezit van horecapapieren, heeft haar oog laten vallen op de voormalige zuivelfabriek in De Groeve. Zij betitelt zichzelf en haar man als ‘praktisch ingestelde, bevlogen ondernemers’. De huidige eigenaar van de fabriek zoekt naar een overnamekandidaat.

Groenland schetst haar ambities. Ze wil deels commerciële, deels publieke functies in het pand onderbrengen. Er ligt een uitgewerkt bedrijfsplan. Daarnaast heeft Platform31 een visiedocument met haar gemaakt die het initiatief in gemeentelijke en provinciale beleidskaders plaatst.3 Interessant aspect van haar verhaal is dat de melkfabriek ook plaats wil bieden aan een parttime huisarts. Patty heeft hiervoor al interessante contacten gelegd. De noordelijke provincies krijgen te maken met een huisartsentekort (zie het rapport van STAMM voor BZK van september 2014).

Groenland’s initiatief sluit ook aan bij verschillende maatschappelijke ontwikkelingen in krimp/anticipeergemeente Aa en Hunze. Groenland heeft regelmatig contact met een ambtenaar van de gemeente, maar stuit met hem steeds op ambtelijke, juridische vragen en belemmeringen bij de herontwikkeling van de fabriek. De bewuste gemeente(ambtenaar) is van goede wil, maar mist de expertise en ervaring. Haar vraag: wie helpt mij met een helder stappenplan bij het nemen van de verschillende barrières? Is een dergelijk stappenplan er, of is dit op te stellen en vervolgens uit te voeren?

Frank Strolenberg, mede-initiatiefnemer van het experimentenprogramma Strolenberg geeft aan dat de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) steeds meer de nadruk legt op de economische invalshoek rond erfgoed. “Erfgoed vraagt realistische programmering, waardoor het te exploiteren is en niet alleen subsidie opslokt.” Hij wijst erop dat erfgoed concurreert met het enorme aanbod aan leegstaande kantoren, winkels, vrijkomende agrarische gebouwen, etc. De rijksoverheid is bovendien bezig met een omvangrijk afstotingsprogramma van rijksvastgoed. Om die reden stimuleert de RCE dat gemeenten beleidsvisies maken waarin ze beargumenteren welke keuzes ze maken ten aanzien van behoud en herbestemming van erfgoed. Hierin moeten ze aangeven waarom ze bepaalde objecten handhaven en anderen niet. Hij geeft als voorbeeld een inventarisatie van de gemeente Maastricht: “Daar ontdekten ze bij de inventarisatie hoeveel erfgoed er wel niet was; en dat goed gemotiveerde keuzes onvermijdelijk zijn”. Op dit moment voert Strolenberg vanuit de RCE een project uit in Noordoost Groningen. Honderden rijksmonumenten hebben daar schade. Strolenberg gaat bekijken wat behouden moet blijven en of daar een gevoelde urgentie is bij dorpsbewoners. Zonder een gevoelde urgentie vanuit de lokale samenleving is herbestemming volgens hem namelijk slecht te verdedigen.

Hoe nu verder?

Patty Groenland van Melkfabriek De Groeve heeft behoefte aan een concreet tijdspad, wat kan en wanneer? Wie helpt bij het maken van dit overzicht en te zetten stappen voor realisering plannen? Jelle Langeland (provincie Drenthe) vertelt hoe de provincie van plan is in te spelen op het huisartsentekort in

3 Zie Ruud Dorenbos en Bas de Win, Project Groenland: in dienst van de lokale gemeenschap. Den Haag Platform, 31 mei 2015. 4

Drenthe. Inmiddels is bekend dat het College van de gemeente Tynaarlo akkoord heeft gegeven voor het aanvragen van een omgevingsvergunning. Initiatiefnemer en architect gaan de benodigde tekeningen en documenten verzamelen en de vergunning indienen. Daarna volgt een procedure van acht weken, gevolgd door een bezwaarperiode van zes weken. Ook gaat de initiatiefnemer met verschillende partijen werken aan verdere ondersteuning voor de financiering.

Melkfabriek Oudega Voor Melkfabriek Oudega is het wachten tot na de zomer. Er lopen gesprekken met de eigenaar en het is wachten op reacties op het plan van Jeltje Steegstra. Wel is het idee om in het najaar een studiereis naar Wons te organiseren. Woningcorporaties Elkien en Thus Wonen trekken zich terug uit dorpen in West en Noord Friesland. In Wons stoot Elkien zes huurwoningen af en wordt gekeken naar de mogelijkheid van een dorpscoöperatie. Marechausseekazerne Eexterveenschekanaal Platform31 gaat op zoek naar een expert die een beeld kan geven van kansen en valkuilen rond onder meer bouwtechnische- en financiële zaken van de kazerne, inclusief het koetshuis. Daarnaast gaat Platform31 in kaart brengen welk belang en kansen het pand heeft voor het dorp en haar omgeving en wat het kan betekenen voor de lokale economie, ondernemerschap en ander cultureel erfgoed in Eexterveenschekanaal en omgeving. Ook de visie en het beleidsinstrumentarium van gemeente en provincie komen hierbij aan bod. Met verschillende ondernemers, maar ook met de gemeente, is inmiddels gesproken. De rapportage is naar verwachting half augustus klaar.

NS Station Winschoten Platform31 bespreekt in juli een conceptnotitie met Stichting Het Oude Ambt met hierin een terugblik op de verbouwing van het NS Station, het proces richting een nieuwe invulling en een vooruitblik op de invulling. Voor welke invulling is gekozen en hoe zal die invulling er in de praktijk uitzien en wat is er voor nodig om het rendabel te kunnen exploiteren? Deze notitie is naar verwachting half augustus klaar. De notitie gaat onder meer als input dienen voor de conferentie/bijeenkomst die Stichting Het Oude Ambt samen met Platform31 houdt. Op verzoek van Stichting Het Oude Ambt staat de conferentie/bijeenkomst vooral in het teken van de zoektocht om de exploitatie van het NS Station rond te krijgen. Dick Heesterbeek (gemeente Oldambt) geeft aan zo nodig te kunnen helpen bij het gericht mobiliseren van relevante ondernemers voor deze bijeenkomst. Daarnaast krijgen gemeente, provincie, RCE, NS Vastgoed/Prorail en andere belanghebbenden een uitnodiging.

Radboud Engbersen geeft aan dat tijdschrift Noorderbreedte in het komende nummer aandacht besteedt aan het experimentenprogramma. Onder meer de pilot Oudega komt in dit nummer aan bod. Hij vertelt ook dat alle door Platform31 gemaakte analyses eind juni/begin juli op website Platform31 komen te staan.

Radboud Engbersen sluit de bijeenkomst af. Deelnemers kijken positief terug op de bijeenkomst. Inspirerend, was het algemene oordeel. Ook het bijzondere gezelschap (provincie, gemeente, ondernemers, initiatiefnemers, dorpsbewoners) werd gewaardeerd. De uitdaging is nu de pilots verder te brengen. De kracht ligt in de passie van de initiatiefnemers en de lokale krachten. Platform31 en RCE kijken of ze gemeentelijke inbreng verder kunnen brengen.

Aanwezigen: Patty Groenland (initiatiefnemer/ondernemer melkfabriek De Groeve), Jelle Langeland (provincie Drenthe), Eef Flooren (gemeente Oldambt), Dick Heesterbeek (gemeente Oldambt), Henny Bruynzeel (gemeente Smallingerland), Hermie Rijkens (Steunpunt Erfgoed Drenthe/Kenniscentrum herbestemming Noord), Hotze Mellema (provincie Friesland), Luit Hummel (BOKD), Charles Houx (gemeente Aaa en Hunze), Martin Cnossen Stichting DBF), Piet Meerdink, Karin Wierda (provincie Friesland), Wim Mulder, Cor Sterkenburg (Vereniging Dorpsbelangen 5

Eexterveenschekanaal), Edo Jans (gemeente Aa en Huzne), Richard Veenstra (provincie Groningen), Jentje Steegstra (initiatiefnemer/ ondernemer), Lútsen Wijma (ondernemersvereniging Mivero Oudega & Architectenbureau Wijma), Tineke Flik (provincie Groningen), Frank Strolenberg (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed), Vivian Keulaars (ondernemer/ eigenaar Melkfabriek Bunne), Radboud Engbersen (Platform31) en Sandra de Weerd (Platform31).