P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz SIERPC (365)

Warszawa 2007 Autorzy: Eugeniusz Sztromwasser*, Krystyna Wojciechowska**, Anna Bli źniuk* Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Stanisław Wołkowicz* Główny koordynator MGsP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Jacek Ko źma* we współpracy z Krzysztofem Seifertem* Redaktor regionalny planszy A: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp (E. Sztromwasser) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Sztromwasser) ...... 4 III. Budowa geologiczna (E. Sztromwasser) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (E. Sztromwasser) ...... 10 1. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 12 2. Kruszywo naturalne...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (E. Sztromwasser) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (E. Sztromwasser) ...... 15 VII. Warunki wodne (E. Sztromwasser) ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby (A. Bli źniuk, P. Kwecko) ...... 20 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze (S. Wołkowicz) ...... 24 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (E. Sztromwasser) ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Sztromwasser) ...... 35 XII. Zabytki kultury (E. Sztromwasser) ...... 40 XIII. Podsumowanie (E. Sztromwasser) ...... 43 XIV. Literatura ...... 45

I. Wst ęp

Przy opracowywaniu Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) arkusz Sierpc, wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Sierpc Ma- py geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym (Sztromwasser, 2002). Niniejsze opracowanie wykonano w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym zgodnie z instrukcją opracowania MGsP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa przed- stawia stan rozpoznania i eksploatacji złó Ŝ kopalin oraz zasi ęg obszarów perspektywicznych na tle wybranych elementów środowiska przyrodniczego, kulturowego i infrastruktury tech- nicznej. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Urz ędach Marszałkowskich w Warszawie i Bydgoszczy (To- runiu), Mazowieckim Urz ędzie Wojewódzkim w Warszawie i jego oddziale zamiejscowym w Płocku, Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Bydgoszczy i jego Oddziale zamiejscowym we Włocławku. Wykorzystane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w staro- stwach, urz ędach gmin, nadle śnictwach, u u Ŝytkowników złó Ŝ oraz pochodz ące z bazy danych Systemu Gospodarki i Ochrony Bogactw Mineralnych MIDAS. Zebrane informacje zweryfikowano w czasie zwiadu w terenie. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin z obszaru arkusza

3 zamieszczono w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych, ści śle powi ązanej z Map ą geo środowiskow ą Polski.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Sierpc jest ograniczony współrz ędnymi: 19°30’ i 19°45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52°50’ i 53°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany teren znajduje si ę na pograniczu województw mazowieckiego i kujawsko-pomorskiego. W województwie mazowieckim obejmuje cz ęś ci gmin powiatu sierpeckiego: Mochowo, Sierpc, Ro ściszewo, Szczutowo i miasto Sierpc oraz cz ęść gminy Lutocin w powiecie Ŝuromi ńskim. Do województwa kujawsko-pomorskiego nale Ŝą cz ęś ci gmin: Skrwilno, Rypin i Rogowo w powiecie rypi ńskim i fragment gminy Sk ępe w powiecie lipnowskim. Główn ą miejscowo ści ą jest Sierpc, siedziba Starostwa Powiatowego. Rze źba terenu jest tu urozmaicona, a główny wpływ na nią miało zlodowacenie północ- nopolskie – wisły. Czynnikiem rze źbotwórczym był l ądolód wraz z wodami roztopowymi. Śladami po tym s ą m. in. pagórki i wysoczyzny morenowe, jeziora polodowcowe oraz sandry. Wysoko ści bezwzgl ędne wynosz ą od około 114 m n.p.m. w cz ęś ci południowo-zachodniej w rejonie Pokrzywnicy do maksymalnie 134,9 m n.p.m. na południe od Grójska. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 1998) omawiany teren le Ŝy w granicach dwóch makroregionów: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie i Nizina Północnomazowiecka w podprowincji Niziny Środkowopolskie (fig. 1). Cz ęś ci ą Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego s ą mezoregiony Dobrzy ńskie i Równina Urszulewska. Pojezierze Dobrzy ńskie zajmuje niewielki fragment obszaru w południowo- zachodniej cz ęś ci. południowo-zachodniej cz ęś ci. Wzniesienia nad poziom morza dochodz ą do 120 m. Rze źba terenu powstała w stadiale górnym (leszczy ńsko-pomorskim) zlodowace ń północnopolskich. Równina Urszulewska jest sandrem o wysoko ściach od 130 do 115 m n.p.m., utworzonym w tym samym okresie. Obejmuje du Ŝe powierzchnie północnej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. W tej cz ęś ci obszaru znajduj ą si ę jeziora. Najwi ększym jest Urszulewskie o powierzchni 2,93 km 2, a poło Ŝone na południe od niego Jezioro Szczu- towskie ma niespełna 1 km 2 powierzchni. Równin ą Urszulewsk ą płynie rzeka Skrwa, kieruj ą- ca si ę na południe do Wisły. Mezoregiony: Wysoczyzna Pło ńska i Równina Raci ąska stanowi ą cz ęść Niziny Północ- nomazowieckiej. Równina Raci ąska wchodzi na obszar arkusza niewielkim pasem w częś ci północno-wschodniej. Pokrywaj ą j ą piaski sandrowe, wydmowe oraz gliny morenowe. Wyso-

4 czyzna Pło ńska jest równin ą morenow ą o wysoko ściach do nieco ponad 120 m n.p.m., zajmu- jącą południowo-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza.

318.63 315.16 W k ra

r k

Rypin S śuromin Skrwilno

318.62 Bie Ŝuń W k 315.16 ra 315.14 Sk ępe Sierpc

a rw k 318.61 S Tłuchowo Mochowo Drobin

0 5 10 15 20 25 km

1 2 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Sierpc na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu Mezoregiony Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.14 – Pojezierze Dobrzy ńskie, 315.16 – Równina Urszulewska Mezoregiony Niziny Północnomazowieckiej: 318.61 – Wysoczyzna Pło ńska, 318.62 – Równina Raci ąska, 318.63 – Wzniesienia Mławskie

Omawiany obszar le Ŝy na pograniczu regionów klimatycznych: zachodniomazurskiego i środkowomazowieckiego (Wo ś, 1999). Wysoko ść rocznej sumy opadów osi ąga na obszarze arkusza warto ść 500-550 mm. Liczba dni z przymrozkami wynosi od 70 do 120 dni z pokry- wą śnie Ŝną jest tu 60-70. Okres wegetacyjny trwa 210-220 dni. Średnia temperatura roczna wynosi około +7,5°C. Wa Ŝny potencjał zasobów środowiska przyrodniczego stanowi ą tu grunty rolne. U Ŝytki rolne (gleby i ł ąki) zajmuj ą około 75 % powierzchni obszaru arkusza. W śród gleb dominuj ą gleby średnio urodzajne: piaskowe i szczerki (piaszczysto-gliniaste) oraz gleby urodzajne,

5 bielicowe, wytworzone z piasków słabo gliniastych i gliniastych oraz glin zwałowych. Znacz- na cz ęść gleb to gleby chronione, urodzajne, wykorzystywane w rolnictwie. W dolinach rzek i cieków, zagospodarowanych jako pola uprawne oraz ł ąki i pastwiska, cz ęsto wyst ępuj ą torfy i gytie. Niewielk ą powierzchni ę, około 15%, zajmuj ą tereny le śne. Zwarte kompleksy znajduj ą si ę głównie w cz ęś ci północno-wschodniej i środkowej obszaru arkusza Sierpc. Obszar arkusz Sierpc le Ŝy w zlewni Wisły. Najwi ększ ą rzek ą jest Skrwa, płyn ąca z pół- nocy – cz ęsto zmieniaj ąc kierunki, na południe, do Wisły. Inn ą wa Ŝną rzek ą jest Sierpienica, płyn ąca z południowego wschodu na północny zachód do Skrwy. Głównymi jeziorami s ą Urszulewskie i Szczutowskie. Omawiany teren ma charakter typowo rolniczo-przemysłowy. Dominuje przemysł rolno-spo Ŝywczy, czemu sprzyjaj ą warunki klimatyczne i Ŝyzne gleby. Preferowane gał ęzie gospodarki to: przetwórstwo rolne, przemysł drzewny, odzie Ŝowy, produkcja materiałów budowlanych. Przewa Ŝa tu ludno ść wiejska. Jedyne miasto, Sierpc, le Ŝą ce nad Sierpienic ą, licz ące ponad 20 tys. mieszka ńców, jest najwi ększym o środkiem: przemysłu, handlu, usług, turystyki, administracji pa ństwowej oraz wa Ŝnym w ęzłem kolejowym. W Sierpcu znajduj ą si ę takie zakłady jak: Kasztelan Browar Sierpc SA – producent kilku odmian piwa, Cargill Polska SA – wytwórnia pasz, Okr ęgowa Spółdzielnia Mleczarska, Zakłady Paliw Zast ępczych, Za- kłady Przetwórstwa Mi ęsa „Olewnik”, Zakład Produkcji Czekolady i Artykułów Cukierni- czych „Wiepol”, Fabryka Materiałów Budowlanych Sierpc-Kwa śne, w Urszulewie, Szczuto- wie, Cissem i Sierpcu – tartaki, w Borkowie Ko ścielnym przedsi ębiorstwa P-H „Dolchem” i „DREW-ART”, w Studzie ńcu Wytwórnia Worków Papierowych. W rolnictwie jest obecna gospodarka wielkotowarowa (dawne PGR-y dzier Ŝawione przez osoby prywatne), nastawiona głównie na uprawy zbo Ŝowe i hodowl ę zwierz ąt oraz dominuj ąca – małotowarowa (indywidualne gospodarstwa). M. in. w Józefowie k/Gójska jest du Ŝe gospodarstwo rolno-hodowlane bydła mi ęsnego, w Babcu Piasecznym Zakład Wyl ęgu Drobiu, a w Miłob ędzynie du Ŝe gospodarstwo rolne. Przemysł wydobywczy jest zwi ązany z eksploatacj ą niewielkich złó Ŝ kruszywa naturalnego w Karolewie i Borkowie Ko ścielnym, a przeróbczy – z produkcj ą ceramiki budowlanej (cegły) w cegielni w Babcu Piasecznym. Obecno ść lasów sprzyja rozwojowi gospodarki le- śnej. Obecnie coraz wi ększe znaczenie dla gospodarki tego rejonu odgrywa turystyka i rekreacja, wykorzystuj ąca atrakcyjne warunki środowiska naturalnego, zwłaszcza w okolicach jezior Urszulewskiego i Szczutowskiego.

6 Na omawianym obszarze jest dobrze rozwini ęta sie ć dróg. Wszystkie wi ększe miejscowo ści s ą poł ączone drogami o utwardzonej nawierzchni. Z południowego wschodu na pół- nocny zachód przebiega droga główna nr 10: Warszawa–Sierpc–Lipno–Toru ń. Ponadto Sierpc jest wa Ŝnym w ęzłem kolejowym. Przebiegaj ą tu linie kolejowe z północy: Gda ńsk– Brodnica–Sierpc w kierunku Kutna i Warszawy oraz z zachodu Toru ń–Lipno–Sierpc.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Sierpc została przedstawiona na podstawie Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 arkusz Sierpc (Kotarbi ński, 1999a, 1999b). Oma- wiany teren jest poło Ŝony w środkowej cz ęś ci niecki brze Ŝnej, zwanej nieck ą warszawsk ą lub płocką. Najstarsze skały na obszarze arkusza, znane wył ącznie z wierce ń, pochodz ą z kredy górnej i nie zostały przewiercone. S ą to czarne margle, nieco piaszczyste, mi ąŜ szo ści 3,5 m. Stwierdzono je w północnej cz ęś ci obszaru, na gł ęboko ści 216,3 m. Starsze podło Ŝe, do kar- bonu wł ącznie, jest rozpoznane gł ębokimi otworami w bliskim s ąsiedztwie omawianego obszaru (Marek, 1983). Na ści ętej erozyjnie powierzchni utworów mezozoicznych i w bezpo średnim podło Ŝu osadów czwartorz ędowych zalega kompleks osadów trzeciorz ędowych: paleogenu (paleocen i oligocen) i neogenu (miocen, pliocen). Na całym obszarze przykrywaj ą one dyskordantnie skały starszego podło Ŝa. Ich maksymaln ą, przewiercon ą mi ąŜ szo ść , 129,4 m, stwierdzono na północ od Jeziora Urszulewskiego. Paleoce ńskie margle, piaskowce margliste i piaski z pia- skowcami o mi ąŜ szo ści do 15,1 m nawiercono na gł ęboko ściach 193,7 i 211,4 m w Mo ści- skach i Rumunkach Ligowskich. Oligocen buduj ą: iły, mułki i iłowce brunatne oraz mułki i mułki piaszczyste miejscami z glaukonitem, szare i zielonoszare o mi ąŜ szo ści do 16,7 m. Miocen środkowy reprezentuj ą: szare mułki piaszczyste, szare piaski pylaste z pokładem w ę- gla brunatnego grubo ści do 3 m, seria iłów brunatnych i szarozielonych z wkładkami mułków i w ęgli brunatnych oraz niebieskoszare mułki piaszczyste i piaski pylaste. Maksymalna, przewiercona ich mi ąŜ szo ść wynosi 88,5 m. Najmłodsze osady neogenu s ą zwi ązane z okresem miocen-pliocen. Zachowały si ę one tylko w północnej cz ęś ci obszaru arkusza. Reprezen- tuj ą je iły pstre, szaroniebieskie lub niebiesko-rdzawe z wkładkami mułków i piasków pylastych formacji pozna ńskiej (warstwy pozna ńskie górne) o ł ącznej mi ąŜ szo ści 24,2 m. W okresie najstarszego zlodowacenia plejstoce ńskiego osady oligocenu, miocenu i pliocenu, uległy w ró Ŝnym stopniu zaburzeniom glacitektonicznym.

7 Na całej powierzchni terenu arkusza Sierpc wyst ępuj ą osady czwartorz ędowe. S ą to utwory: rzeczne, zastoiskowe, wodnolodowcowe i lodowcowe plejstocenu oraz osady rzeczne, jeziorne, zastoiskowe i eoliczne holocenu (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść jest bardzo zmienna. Najwi ększ ą (208 m) stwierdzono w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w Gójsku, a najmniej- sz ą (32 m) w północno-zachodniej cz ęś ci, w rejonie Czumska Du Ŝego. Najstarsze osady wyst ępuj ące na powierzchni terenu to gliny zwałowe młodszego zlodowacenia środkowopol- skiego – warty.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Sierpc na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.), (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 2 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach, 3 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 4 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 5 – piaski i mułki kemów, 6 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 7 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Ci ągi drobnych form morfologicznych: 8 – moreny czołowe, 9 – kemy, 10 – ozy, 11 – zasi ęg zlodowacenia Wisły.

Plejstocen jest reprezentowany przez osady kilku zlodowace ń (zlodowacenia najstarszego – narwi, zlodowace ń południowopolskich – nidy, sanu i wilgi, zlodowaceń środkowo-

8 polskich – odry i warty, zlodowace ń północnopolskich – bałtyckie) i 4 interglacjałów (podla- ski, małopolski, wielki i eemski). Z okresem zlodowacenia narwi s ą zwi ązane gliny zwałowe ciemnoszare, prawie czarne, z porwakami piasków i mułków mioce ńskich oraz przemazami iłów w ęglistych. Gliny s ą zlu- strowane i silnie ilaste. Maj ą mi ąŜ szo ść do 26 m. Z interglacjału podlaskiego pochodz ą piaski rzeczne z wkładkami mułków piaszczystych. Do zlodowace ń południowopolskich zaliczono: gliny zwałowe, mułki zastoiskowe, osady wodnolodowcowe i rzeczne. Zlodowacenie nidy reprezentuj ą mułki zastoiskowe i gliny zwałowe, ciemnoszare, piaszczyste. Z interglacjału małopolskiego pochodz ą osady rzeczne: piaski, piaski ze Ŝwirami i mułki rzeczne ze spływami glin zwałowych o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 50 m. Gliny zwałowe zlodowacenia sanu s ą ciemnoszare i maj ą mi ąŜ szo ść kilkunastu metrów. Zlodowacenie wilgi jest reprezentowane przez mułki i piaski zastoiskowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe o ł ącznej mi ąŜ szo ści ponad 55 m. Gliny zwa- łowe s ą szare, piaszczyste i zawieraj ą porwaki iłów w ęglistych z w ęglem brunatnym oraz starszych glin zwałowych. Interglacjał wielki obejmuje seri ę piasków ze Ŝwirami i piasków mułkowatych rzecz- nych o mi ąŜ szo ści ponad 20 m. W rejonie Sierpca stwierdzono kopalną dolin ę, wypełnion ą ponad 100-metrowym kompleksem piaszczysto-Ŝwirowym, cz ęś ciowo pochodz ącym z tego okresu. Ta mi ąŜ sza seria stanowi główny poziom wodono śny dla zaopatrzenia w wod ę Sierp- ca. Z okresu zlodowace ń środkowopolskich pochodz ą dwa poziomy glin zwałowych, roz- dzielone osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi. Utwory zwi ązane ze zlodowaceniem odry, to mułki zastoiskowe i le Ŝą ce na nich gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści do 20 m. Mułki i iły zastoiskowe z okresu zlodowacenia warty osi ągaj ą mi ąŜ szo ści kilkunastu metrów. Od le Ŝą- cych powy Ŝej glin zwałowych s ą oddzielone kilkunastometrowym poziomem piasków i Ŝwi- rów wodnolodowcowych. Gliny zwałowe maj ą mi ąŜ szo ść do ponad 20 m. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę one we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza oraz w zboczach doliny Skr- wy. Osady rzeczne, piaski ze Ŝwirami i mułki, wypełniaj ące kopaln ą dolin ę w Szczutowie oraz osady organiczne – torfy, gytie, opisane w okolicach Sierpca okre ślono wiekowo na in- terglacjał eemski. Lądolód zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenie wisły) obj ął swym zasi ęgiem ca- ły obszar arkusza. Z tego okresu pochodz ą osady: zastoiskowe, lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczne.

9 Serie zastoiskowe buduj ą: piaski pylaste, mułki i iły. W okolicach Babca Piasecznego i w dolinie Sierpnicy iły i mułki warwowe wyst ępuj ą na powierzchni terenu. Osady te osi ągają mi ąŜ szo ść do kilkunastu metrów. Gliny zwałowe s ą spotykane głównie w południowo- zachodniej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie: Sierpca, Łukomia, Małuszyna i Gójska, gdzie tworz ą zwarte płaty na wysoczy źnie morenowej. Gliny s ą barwy br ązowej z Ŝółtym lub czerwonym odcieniem. Ich mi ąŜ szo ść nie przekracza kilku metrów. Piaski, Ŝwi- ry i głazy lodowcowe wyst ępuj ą w postaci niewielkich płatów w okolicy Sierpca i Łukomia, gdzie tworz ą m. in. niewysokie, do 5 m, pagórki czołowomorenowe. Osady wodnolodowcowe najmłodszego zlodowacenia, zbudowane z piasków i Ŝwirów s ą bardzo szeroko rozpo- wszechnione na obszarze arkusza, pokrywaj ą ponad 50% jego powierzchni. Wyst ępuj ą w formie sandrów, kemów i ozów. Mi ąŜ szo ść tych osadów miejscami przekracza 10 m, zwłaszcza w obr ębie Równiny Urszulewskiej. Piaski i Ŝwiry rzeczno-wodnolodowcowe buduj ą najwy Ŝ- sze tarasy nadzalewowe w dolinie Skrwy, a piaski i Ŝwiry rzeczne buduj ą ni Ŝsze tarasy nadzalewowe Skrwy i Sierpnicy. Na przełomie plejstocenu i holocenu oraz w holocenie powstały: piaski eoliczne i wy- dmy (głównie na powierzchni sandru dobrzy ńskiego), osady deluwialne, wypełniaj ące suche dolinki denudacyjne oraz utwory pylasto-ilaste zwietrzelinowe (eluwialne), pokrywaj ące gliny zwałowe. Najmłodsze osady tworz ą si ę w holocenie. Piaski i mady wypełniaj ą doliny głównych rzek, Skrwy i Sierpnicy oraz ich dopływów, tworz ąc tarasy zalewowe. Mniejsze cieki i potoki tworz ą namuły den dolinnych i namuły torfiaste. Piaski jeziorne, mułkowate, wyst ępuj ą wo- kół jezior: Urszulewskiego i Szczutowskiego. W zagłębieniach wytopiskowych i starorze- czach wyst ępuj ą torfy, gytie i piaski humusowe. Najwi ększe powierzchnie torfów znajduj ą si ę na południe i na północ od Gójska oraz w dolinie Skrwy. Mi ąŜ szo ści torfów i gytii przekracza miejscami 4 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach obszaru arkusza Sierpc jest sze ść udokumentowanych złó Ŝ: dwa zło Ŝa su- rowców ilastych ceramiki budowlanej i 4 zło Ŝa kruszywa naturalnego (tabela 1). Wszystkie s ą uj ęte w Bilansie zasobów (Przeniosło, 2006). Zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Sierpc-Piaski, cegielnia Sierpc 5” (Ru- dzi ński, Morkowska, 1964; Samocka, 1972) zostało wykre ślone z bilansu w latach 70. XX wieku.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Kategoria Numer geologiczne zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Rodzaj Wiek komplek- rozpo- Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa bilansowe rowania (tys. ton) kopaliny Nazwa zło Ŝa kopali- su litologiczno- znania konfliktowości na (tys. ton) złoŜa ny surowcowego zło Ŝa mapie Klasy Klasy wg stanu na rok 2005 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 g(gc), 1 BABIEC PIASECZNY Q 0 C Z 0 Scb 4 A - i(ic) 1 2 BABIEC WIENCZANKI i(ic) Q 0 C1 Z 0 Scb 4 A - 3 KAROLEWO p Q 203 B G 0 Skb 4 A - 4 BORKOWO KOŚCIELNE pŜ Q 206 C1 G 0 Skb 4 A - 5 MIŁOB ĘDZYN I p Q 1 C1 Z 0 Skb 4 A - 6 DĄBKOWA PAROWA p Q 15 C1* G 0 Skb 4 A -

11 11 SIERPC-PIASKI i(ic) Q - - ZWB - - - - - cegielnia Sierpc 5

Rubryka 3: i(ic) – iły ceramiki budowlanej, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: kategoria poznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: Scb – ceramiki budowlanej, Skb – kruszyw budowlanych; Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe; Rubryki 5 i 8: wg aktualnego „Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce” (Przeniosło, 2006)

1. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

Zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej buduj ą osady czwartorz ędowe – zastoiskowe i glacjalne. Zgodnie z klasyfikacj ą złó Ŝ ze wzgl ędu na ich ochron ę wszystkie nale Ŝą do 4 klasy – złó Ŝ powszechnych; licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych. S ą to kopaliny zaliczone do pospolitych.

Zło Ŝe „Babiec Piaseczny” jest udokumentowane w kategorii C 1 (Lichwierowicz, 1993). Znajduje si ę ono na północny zachód od miejscowo ści o tej samej nazwie. Zło Ŝe stanowi ą utwory czwartorz ędowe – gliny i iły zastoiskowe. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 0,353 ha, a mi ąŜ szo ść od 1,7 do 2,0 m, średnio 1,8 m. Nadkład o grubo ści 1,5-1,8 m, średnio 1,7 m stanowi ą gleba i piaski. Parametry jako ściowe kopaliny: zawarto ść marglu o średnicy > 0,5 mm od 0,05 do 0,18%, średnio 0,10%; skurczliwo ść wysychania od 4,0 do 6,5%, średnio 5,4%; wytrzymało ść na ściskanie po wypaleniu od 13,28 do 34,69 MPa, średnio 20,60 MPa. Jest to zło Ŝe suche. Kopalina jest przydatna do produkcji: ceramiki czerwonej, cegieł i wyrobów grubo ściennych.

W s ąsiedztwie zło Ŝa „Babiec Piaseczny” udokumentowano w kategorii C 1 zło Ŝe „Ba- biec Wienczanki” (Kwiatkowski, 1999). Zło Ŝe buduj ą czwartorz ędowe iły i mułki warwowe, zastoiskowe. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 0,905 ha, a mi ąŜ szo ść od 2,0 do 2,4 m, średnio 2,2 m. Nadkład o grubo ści 0,5-0,6 m, średnio 0,55 m stanowi ą: gleba i piaski. Parametry jako ściowe kopaliny: zawarto ść marglu o średnicy > 0,5 mm od 0,23 do 0,41%, średnio 0,31%; zawarto ść wody zarobowej od 29,0% do 31,2%, średnio 29,6%; skurczliwo ść suszenia od 7,7 do 9,2 %, średnio 8,4%; skurczliwo ść całkowita od 7,5 do 9,4%, średnio 8,47%; nasi ąkli- wo ść po wypaleniu od 18,4 do 19,6%, średnio 19,06%; wytrzymało ść na ściskanie po wypaleniu od 28,19 do 31,96 MPa, średnio 29,25 MPa; temperatura wypalania 960°C. Jest to zło Ŝe suche. Kopalina nadaje si ę do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej – cegły.

2. Kruszywo naturalne

Zło Ŝa kruszyw naturalnych tworz ą czwartorz ędowe osady fluwioglacjalne i lodowcowe. Zgodnie z klasyfikacj ą złó Ŝ ze wzgl ędu na ich ochron ę wszystkie nale Ŝą do 4 klasy – złó Ŝ powszechnych; licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych. S ą to kopaliny zaliczone do pospolitych. Zło Ŝe piasków „D ąbkowa Parowa” posiada uproszczon ą dokumentacj ę (Łudczak, 1994). Znajduje si ę ono w miejscowo ści D ąbkowa Parowa, jeden km na południe od Jeziora Szczutowskiego, w obr ębie sandru na Równinie Urszulewskiej. Powierzchnia zło Ŝa obejmuje

12 1,2 ha. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 1,7 do 2,55 m, średnio 2,04 m. Nadkład o grubo ści 0,15– 0,2 m stanowi gleba. Punkt piaskowy (zawarto ść ziarn do 2 mm) kopaliny wynosi od 68,4 do 96,0%, średnio 82,4%. Zawarto ść pyłów mineralnych mie ści si ę w granicach 1,8–6,8%, śred- nio 4,1%. Kruszywo mo Ŝe mie ć zastosowanie do budowy nawierzchni dróg, w budownictwie ogólnym jako piasek do wyrobu zapraw i wypraw budowlanych, mieszanek bitumicznych, betonów. Zło Ŝe jest suche, ale na dnie wyrobiska utrzymuje si ę woda. Zło Ŝe piasków drobnoziarnistych „Karolewo ” zostało udokumentowane w kategorii B (Szcz ęś niak, 1998). Znajduje si ę ono przy szosie Sierpc – Gójsk, w obr ębie sandru na Równi- nie Urszulewskiej. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 2,075 ha. Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny to 7,0 m. Nadkład o grubo ści 0,2–0,4 m stanowi ą: gleba, piaski i piaski gliniaste. Średni punkt piaskowy (zawarto ść ziarn do 2 mm) kopaliny wynosi 99,44%, przy skrajnych warto ściach 95,3–99,8%. Zawarto ść pyłów mineralnych mie ści si ę mi ędzy 0,1–0,35%, średnio 0,2%, a zawarto ść siarki w przeliczeniu na SO 3 wynosi średnio 0,004%. Jest to zło Ŝe suche. Kru- szywo mo Ŝe mie ć zastosowanie do budowy nawierzchni dróg, w budownictwie jako piasek do wyrobu zapraw i wypraw budowlanych, mieszanek bitumicznych, betonów.

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Borkowo Ko ścielne” udokumentowano w kategorii C 1 (Kwiatkowski, 2000). Zło Ŝe znajduje si ę na południowy wschód od centrum Sierpca, w obr ę- bie Wysoczyzny Pło ńskiej, na lewym brzegu rzeki Sierpienicy. Zło Ŝe buduj ą piaski i Ŝwiry lodowcowe. Całkowita jego powierzchnia wynosi 1,866 ha. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 7,9 do 10,1 m, średnio 9,2 m. Nadkład o grubo ści od 0,6 do 1,1 m, stanowi ą: gleba, piaski i Ŝwi- ry. Średni punkt piaskowy wynosi 67,9%, przy skrajnych warto ściach 32,4–97,0%. Zawarto ść pyłów mineralnych stanowi 0,2–1,9%, średnio 1,1%. Zawarto ść frakcji kruszywa >2 mm mie- ści si ę w granicach 2,2-66,0%, średnio 30,6%. Zanieczyszcze ń obcych brak. Zło Ŝe jest suche. Kopalina nadaje si ę jako kruszywo naturalne dla nawierzchni drogowych i piaski do zapraw i wypraw budowlanych.

Zło Ŝe piasków „Miłob ędzyn I ” jest udokumentowane w kategorii C 1 (Trochimczuk, Sa- łyga, 1992) i dodatkiem rozliczeniowym do niej (Koszalski, 2002). Znajduje si ę ono na połu- dniowy zachód od miejscowo ści Miłob ędzyn, w obr ębie Wysoczyzny Pło ńskiej. Zło Ŝe buduj ą piaski wodnolodowcowe. Powierzchnia udokumentowanego zło Ŝa wynosi 1,73 ha. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę od 1,8 do 7,8 m, średnio 4,2 m. Nadkład o grubo ści 0,0-0,2 m stanowi gleba. Kopalin ę charakteryzuje punkt piaskowy w granicach 84,9–96,0%, średnio 92,59%. Zawar- to ść pyłów mineralnych wynosi 1,6–6,0%, średnio 2,66%. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystana dla potrzeb drogownictwa i budownictwa.

13 Klasyfikacj ę złó Ŝ kopalin pospolitych: surowców ceramiki budowlanej i kruszyw naturalnych, ze wzgl ędu na ochron ę środowiska wykonano po przeanalizowaniu stopnia kolizyj- no ści eksploatacji górniczej danego zło Ŝa w odniesieniu do ró Ŝnych elementów środowiska przyrodniczego. Zło Ŝe kredy jeziornej zaliczono do klasy B, jako zło Ŝe konfliktowe, gdy Ŝ znajduje si ę na obszarze podlegaj ącym ochronie (ł ąki na gruntach pochodzenia organicznego). Wszystkie zło Ŝa kruszyw naturalnych i surowców ceramiki budowlanej zaliczono do klasy A, złó Ŝ małokonfliktowych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Sierpc jest prowadzona koncesjonowana eksploatacja odkrywkowa złó Ŝ kruszywa naturalnego: „D ąbkowa Parowa”, „Karolewo” i „Borkowo Ko ścielne”. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Karolewo” jest eksploatowane systemem odkrywkowym od roku 2001, obecnie okresowo. Wyrobisko ma gł ęboko ść do 3 m. Aktualna powierzchnia odsłoni ęta wynosi około 1,0 ha. Decyzja koncesyjna na eksploatacj ę dotyczy cz ęś ci udokumentowanego obszaru zło Ŝa – 1,58 ha i jest wa Ŝna do 15.11.2012 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy „Karolewo” o powierzchniach odpowiednio 1,58 ha i 2,43 ha. U Ŝyt- kownikiem zło Ŝa jest osoba prywatna. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Borkowo Ko ścielne” jest eksploatowane systemem odkrywkowym od roku 2001, obecnie okresowo. Jest tu wyrobisko stokowo-wgł ębne. Jego powierzchnia wynosi około 0,5 ha. Decyzja koncesyjna na eksploatacj ę obejmuje obszar 1,97 ha i jest wa Ŝna do 30.06.2017 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy „Borkowo Ko- ścielne” o powierzchniach odpowiednio 1,97 ha i 2,48 ha. U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest osoba prywatna. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „D ąbkowa Parowa” jest eksploatowane odkrywkowo od roku 1994 wyrobiskiem wgł ębnym o maksymalnej gł ęboko ści 2,5–3,0 m. Aktualna powierzchnia odsłoni ęta wynosi około 0,35 ha. Zło Ŝe jest eksploatowane okresowo, na niewiel- ką skal ę na potrzeby gminy. U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest Urz ąd Gminy w Szczutowie. Nie posiada on koncesji na jego eksploatacj ę. Zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Babiec Piaseczny” było eksploatowane odkrywkowo od roku 1993 do roku 1999. U Ŝytkownikiem zło Ŝa było PP-UH „Cegłotex” E. Drohomirecki, a od 1996 roku PP-UH „Cegłotex” Jan Ku źniewski. Zło Ŝe zostało wyeksploatowane. Wyrobisko zarosło drzewami i krzewami. Zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Babiec Wienczanki” było eksploatowane odkrywkowo od 2000 do 2004 roku. U Ŝytkownikiem zło Ŝa było PP-UH „Cegłotex” Jan Ku ź-

14 niewski. Jest tu wyrobisko wgł ębne o powierzchni około 0,1 ha. Zło Ŝe zostało wyeksploatowane. Wyrobisko nie jest rekultywowane. W s ąsiedztwie zło Ŝa jest czynny zakład pierwotnej prze- róbki, cegielnia, produkuj ąca wyroby ceramiki budowlanej, głównie cegł ę czerwon ą, z surowca miejscowego zgromadzonego na placu jeszcze przed zako ńczeniem eksploatacji. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Miłob ędzyn I” było eksploatowane odkrywkowo, wyrobiskiem wgł ębnym od 1993 do 2002 roku. U Ŝytkownikiem zło Ŝa była osoba prywatna. W zwi ązku z zaniechaniem eksploatacji wykonano dodatek rozliczeniowy do dokumentacji geologicznej. Wyrobisko po eksploatacji ulega samorekultywacji. Wyrobisko powstałe po eksploatacji iłów ceramiki budowlanej „Sierpc-Piaski cegielnia Sierpc 5” ulega samorekultywacji, jest wypełnione cz ęś ciowo wod ą, cz ęś ciowo zaro śni ęte drzewami i krzakami. Na omawianym obszarze zaznaczono punkty wyst ępowania kopaliny, dla których nie sporz ądzono karty informacyjnej. S ą to niewielkie wyst ąpienia piasków i Ŝwirów, z mo Ŝliw ą ich eksploatacj ą na potrzeby własne w: Puszczy, Piankach, Łukomiu, Stopinie, Białasach, Mo ściskach, Osówce, Sierpcu i Borkowie Młynie.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Omawiany obszar arkusza Sierpc nie jest zasobny w kopaliny (Krzy śków i in., 1995). Zo- stały przedstawione tu perspektywy wyst ępowania kruszywa naturalnego. Ze wzgl ędu na brak dokładniejszego rozpoznania geologicznego nie wyznaczono Ŝadnych prognoz dla kopalin. Na podstawie wyników prac geologiczno-poszukiwawczych prowadzonych na terenie powiatu sierpeckiego (Soroko, 1968) wytypowano jeden rejon perspektywiczny wyst ępowa- nia piasków i Ŝwirów. Znajduje si ę on w Karolewie, przy drodze Sierpc – Gójsk. Jest to roz- legły poziom sandrowy. Do gł ęboko ści około 2 m wyst ępuj ą piaski z domieszk ą Ŝwiru drob- nego, poni Ŝej, do gł ęboko ści 5,5 m piaski ró Ŝnoziarniste. Kruszywo to nadaje si ę do celów budowlanych. W bezpo średnim s ąsiedztwie obszaru udokumentowano zło Ŝe kruszywa naturalnego „Karolewo”. Prace poszukiwawcze złó Ŝ iłów dotyczyły ich rozpoznania pod k ątem przydatno ści do produkcji ceramiki budowlanej. Prowadzono je ju Ŝ w latach 50-tych ubiegłego wieku. Do bada ń wytypowano okolice: Miłob ędzyna, Gójska i Pawłowa (Ruszczy ńska, 1951). Zło Ŝa surowców ilastych poszukiwano równie Ŝ w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie wsi Boguszewiec (Doboszy ńska, 1974) oraz w rejonie Babiec-Troska (Sta śkiewicz, 1977). Wszystkie te przebadane obszary uznano za negatywne dla udokumentowania zło Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej.

15 Prace poszukiwawcze za zło Ŝami kruszywa naturalnego były prowadzone w rejonach: Sierpca (Kornowska, 1969), Gójska (Listkowski, 1971) oraz Agnieszkowa (Kwa śniewska, 1982). Ich wyniki okazały si ę negatywne z powodu braku Ŝwirów, małej mi ąŜ szo ści serii piaszczystych, przerostów glin i znacznej domieszki frakcji pylastej. Na obszarze arkusza Sierpc, w dolinach rzek, w zagłębieniach polodowcowych i w ryn- nach jeziornych wyst ępuj ą niewielkie torfowiska. Na ogół s ą to torfy o małej mi ąŜ szo ści, silnie zawodnione, o du Ŝej popielno ści i w znacznym stopniu wyeksploatowane. Najbardziej znacz ące znajduj ą si ę na północ od Jeziora Urszulewskiego i na południowy zachód od Gój- ska. Nie przedstawiaj ą one wi ększej warto ści u Ŝytkowej i nie wchodz ą w skład potencjalnej bazy zasobowej ze wzgl ędu na ich lokalizacj ę: na terenach zalesionych, w obszarach chronionych oraz z uwagi na płytko wyst ępuj ący poziom wód gruntowych do gł ęboko ści 0,5 m (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). W obr ębie cz ęś ci torfowisk utworzono u Ŝytki ekologiczne.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Prawie cały obszar arkusza Sierpc le Ŝy w zlewni Skrwy Prawej, w dorzeczu Wisły. Skrwa jest najdłu Ŝsz ą rzek ą na jego terenie. Płynie ona szerokim obni Ŝeniem z północy na południowy wschód, a nast ępnie silnie meandruj ąc na południe, zachód i południowy zachód, przecina wysoczyzn ę morenow ą zmierzaj ąc do Wisły. Dwa kilometry za miastem Sierpc, do Skrwy uchodzi jej główny lewobrze Ŝny dopływ – Sierpienica, płyn ąca z południowego wschodu na północny zachód. Inny lewobrze Ŝny dopływ Skrwy to Chraponianka, płyn ąca w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Najwi ększym prawobrze Ŝnym dopływem Skrwy jest Gozdawnica. Na obszarze arkusza zaznaczono działy wodne II i III rz ędu. Główne działy wodne II rz ędu oddzielaj ą zlewni ę Skrwy od zlewni Wkry we wschodniej cz ęś ci obszaru i od zlewni Drw ęcy w jego północno-zachodniej cz ęś ci. Do Drw ęcy, w kierunku północnym, płynie rzeka Rypienica. Dział wodny II rz ędu, obramowuj ący podrz ędniejsz ą zlewni ę rzeki Mie ń, przebiega w cz ęś ci zachodniej opisywanego terenu. Działy wodne III rz ędu ograniczaj ą zlewnie rzek: Urszulewki, Konopatki, Chraponianki, Gozdawnicy, Sierpienicy i kilku bezimiennych cieków. W ostatnich kilku latach nie wykonywano bada ń stanu jako ści wód płyn ących na obszarze arkusza Sierpc (Stan środowiska, 2005, 2006; Raport, 2005). Ostatnie takie badania prowadzono tu w 1999 roku na Skrwie Prawej i Sierpienicy (Stan środowiska, 2001). Skrwa na znacznej długo ści odpowiada III klasie czysto ści, jedynie odcinek poni Ŝej uj ścia Sierpienicy,

16 zanieczyszczony ściekami z Sierpca, zakwalifikowano do wód pozaklasowych, głównie ze wzgl ędu na przekroczone warto ści miana coli. Skrwa jest ponadto nara Ŝona na przedostawa- nie si ę zanieczyszcze ń ze źródeł powierzchniowych (u Ŝytki rolne i zabudowa mieszkalno- gospodarcza). Sierpienica na obszarze arkusza prowadzi wody pozaklasowe, co wykazały badania przeprowadzone w punktach pomiarowych zlokalizowanych tu Ŝ przed jej uj ściem do Skrwy i kilka kilometrów powy Ŝej Sierpca. Wody stoj ące s ą zwi ązane z dwoma du Ŝymi jeziorami: Urszulewskim (293,1 ha) i Sz- czutowskim (91,0 ha) w cz ęś ci północno-wschodniej obszaru arkusza oraz znacznie mniejszymi jeziorami w cz ęś ci środkowej i południowej obszaru. Badania stanu czysto ści wód dwóch głównych jezior s ą prowadzone od 1985 roku. Ostatnie badania z roku 2005 wskazuj ą, Ŝe wody Jeziora Szczutowskiego odpowiadaj ą II klasie czysto ści, a wody Jeziora Urszulewskiego – III klasie (Stan środowiska, 2006). Badania wód jezior prowadzone w latach 1985–2005 wyka- zały popraw ę stanu ich czysto ści od pozaklasowych: w Jeziorze Urszulewskim w latach 1999- 2004, i w Jeziorze Szczutowskim w 1999 roku (Stan środowiska, 2001, 2005; Raport, 2005). Jeziora te nale Ŝą do zbiorników podatnych na degradacj ę, co wynika głównie z ich niewielkiej gł ęboko ści, średnio 2,6 m w Jeziorze Urszulewskim i 1,9 m w Szczutowskim.

2. Wody podziemne

Rozdział ten opracowano na podstawie map hydrogeologicznych Polski w skali 1:50 000 (Mikołajków, Jó źwiak, 2002a, 200b) i 1:200 000 (Sukowska, 1986, 1987). Według Atlasu hydrogeologicznego Polski obszar arkusza Sierpc le Ŝy w rejonie chełmi ńsko-dobrzy ń- skim regionu mazowieckiego (Paczy ński, red., 1995). W granicach obszaru arkusza Sierpc u Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych i paleoge ńsko-neoge ńskich. Brak danych dotycz ących wyst ępowania i jako ści wód w utworach kredy. UŜytkowe poziomy wodono śne w utworach czwartorz ędu s ą zwi ązane z mi ędzymore- nowymi piaskami wodnolodowcowymi głównie z okresu zlodowace ń środkowopolskich oraz piaszczystymi osadami interglacjalnymi. W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego wyró Ŝniono: poziom przypowierzchniowy i główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Poziom przypowierzchniowy ma mi ąŜ szo ść od kilku do kilkunastu metrów i jest zwi ą- zany z wyst ępuj ącymi na powierzchni terenu osadami piaszczystymi, wodnolodowcowymi i moren czołowych zlodowacenia bałtyckiego. Jest ujmowany studniami kopanymi i wyko- rzystywany głównie w gospodarstwach indywidualnych. Poziom ten jest drenowany przez sie ć cieków powierzchniowych, odprowadzaj ących wody do Skrwy.

17 W starszych osadach czwartorz ędowych, z którymi jest zwi ązany główny u Ŝytkowy poziom wodono śny stwierdzono zró Ŝnicowanie ze wzgl ędu na wykształcenie utworów i wodono śno ść . Wydzielone zostały trzy rejony. W rejonie Sierpca wyst ępuje struktura o charakterze doliny kopalnej, wypełnionej osadami rzecznymi i zastoiskowymi. Rozci ąga si ę ona od Szczutowa przez Sierpc w kierunku południowo-wschodnim. Osady piaszczyste wypełniaj ące dolin ę nie zostały przewiercone do gł ęboko ści 130 m. W cz ęś ci północnej, środkowej i zachodniej główny u Ŝytkowy poziom wodono śny jest zwi ązany z osadami piaszczystymi zlodowace ń środkowopolskich, głównie Warty, wyst ępu- jącymi na gł ęboko ści 30–50 m. Mi ąŜ szo ść tego poziomu wynosi średnio od kilkunastu do ponad 30 m, a zmniejsza si ę jedynie w rejonie Czarnia Du Ŝa – Urszulewo, gdzie stwierdzono maksymaln ą elewacj ę stropu osadów neogenu. Wschodni ą i południowo-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza, w rejonie Łukomia i Kapu- śników buduj ą mi ąŜ sze osady glin zwałowych, przekraczaj ące miejscami 200 m, w których tylko lokalnie wyst ępuj ą nieci ągłe przewarstwienia piaszczyste. W tych obszarach brak u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego w osadach czwartorz ędowych. Sumaryczna mi ąŜ szo ść czwartorz ędowego poziomu wodono śnego na obszarze arkusza wynosi od kilku do ponad 130 m. Zwierciadło ustalone wód jest na gł ęboko ści od kilku do kilkunastu metrów p.p.t. Wydajno ści studni zawieraj ą si ę mi ędzy kilka, a ponad 200 m 3/h, przy depresjach od 1,9 do 30,4 m. Chemizm wód czwartorz ędowych: sucha pozostało ść od 135 do 480 mg/dm 3, twardo ść od 1,9 do 8,9 mval/dm 3, zawarto ść Cl - od kilku do 86 mg/ dm 3, zawarto ść Ŝelaza, ogólnie, od 0,1 do 4,5 mg/dm 3. Pi ętro to stanowi podstawowe źródło zaopatrzenia w wod ę odbiorców przemysłowych i komunalnych. Zasilanie pi ętra czwartorz ędowego nast ępuje głównie przez infiltracj ę wód opadowych. Poziom wodono śny w obr ębie neogenu jest zwi ązany głównie z miocenem i posiada niewielkie znaczenie u Ŝytkowe. Jest rozpoznany w Czumsku Du Ŝym, gdzie wyst ępuje w osadach piaszczystych mi ędzy poziomami iłów miocenu na gł ęboko ści 45,8–52,0 m. Wydajno ść osi ągni ęta z odwierconej tu studni wynosi 20,8 m 3/h przy depresji 30,4 m. Drug ą studni ą uj- muj ącą przypuszczalnie mioce ńsko-oligoce ński poziom wodono śny jest studnia w Szczuto- wie. Warstwa piasków mioce ńskich ł ączy si ę tu z czwartorz ędow ą warstw ą wodono śną. Uj ęte są tu ł ącznie wody czwartorz ędowe i starsze (miocen i oligocen) z gł ęboko ści 34–61 m o wydajno ści ł ącznej 60 m 3/h, przy depresji 14 m. Wody te charakteryzuj ą si ę twardo ści ą 3,6– 4,1 mval/dm 3, zawarto ści ą Cl - – 2-8 mg/dm 3 i zawarto ści ą Ŝelaza, ogólnie, 2–4,5 mg/ dm 3.

18 Zasilanie pi ętra paleogen-neogen nast ępuje przez infiltracj ę wód z warstw wy Ŝej le- głych i przez okna hydrauliczne w strefach dolin kopalnych. W ramach sieci krajowego monitoringu w latach 2003 i 2004 były badane wody podziemne w studni w Sierpcu z czwartorz ędowej warstwy wodono śnej o gł ęboko ści stropu 9 m. Wyniki bada ń wykazały, Ŝe wody te spełniaj ą normy jako ści III kasy (Stan środowiska, 2005). Na północno-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza Sierpc przechodzi granica strefy ochrony po średniej ustanowionej dla uj ęcia wodoci ągowego w Lutocinie, znajduj ącego si ę na obszarze arkusza Bie Ŝuń (Frankiewicz, 2004; Macioszczyk, Mikołajków, 2002). Według regionalizacji A. S. Kleczkowskiego (1990) obszar arkusza Sierpc, znajduje si ę w obr ębie trzeciorz ędowego zbiornika Subniecka Warszawska (GZWP nr 215) o szacunko- wych zasobach dyspozycyjnych 250 tys.m 3/d i średniej gł ęboko ści uj ęć 160 m (fig. 3). Zbior- nik ten nie posiada szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

r T W 214 k ra Rypin a

k S

śuromin

Skrwilno Q 214

Bie Ŝuń

r W T k ra 215 Sk ępe Sierpc

a rw k S Mochowo Tłuchowo 215 Drobin

0 5 10 15 20 25 km

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Sierpc na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – granica GZWP w o środku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 214 – Zbiornik Działdowa, czwartorz ęd (Q); 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr)

19 Na mapie zaznaczono uj ęcia eksploatuj ące wody pi ętra czwartorz ędowego (Sierpc, Szczutowo i Miłob ędzyn) oraz uj ęcie eksploatuj ące równocze śnie wody pi ętra czwartorz ędo- wego i pi ętra neogen-paleogen w Szczutowie.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU Nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 365 – Sierpc, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach

20 analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 365- dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Sierpc bach na arku- dowanych Polski Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) szu 365- Metale Sierpc

N=6 N=6 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa 1) <1 mm Grupa A Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0–0,3 0–2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5–6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5–44 20 25 Cr Chrom 50 150 500 <1–6 3 5 Zn Cynk 100 300 1000 7–50 29 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–6 3 3 Ni Nikiel 35 100 300 <2–5 3 3 Pb Ołów 50 100 600 7–18 10 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 365-Sierpc 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 6 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Mied ź 6 tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane sza 365-Sierpc do poszczególnych grup u Ŝytkowania z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

21 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści pierwiastków: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą war- to ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść ołowiu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowia człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

22 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Deve- lopment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspekto- ra Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osa- dów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawar- to ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu tech-

23 niki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajdujących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Urszulew- skiego. Osady te charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą cynku, kadmu, ołowiu i rt ęci, ale zwarto ści te s ą ni Ŝsze od dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Urszulewskie Pierwiastek 2005 r. Arsen (As) 9 Chrom (Cr) 7 Cynk (Zn) 104 Kadm (Cd) 1,1 Mied ź (Cu) 11 Nikiel (Ni) 8 Ołów (Pb) 55 Rt ęć (Hg) 0,134

Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu

24 Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma- spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 mi- nuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wzdłu Ŝ profilu zachodniego warto ści dawki promieniowania gamma s ą do ść zró Ŝnico- wane i wahaj ą si ę w granicach od 15 do 32 nGy/h. Warto ść średnia wynosi około 20 nGy/h, jest wi ęc istotnie ni Ŝsza od warto ści średniej dla Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści dawki s ą bardziej zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę w granicach od 15 do 40 nGy/h, Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 25 nGy/h. Wy Ŝsze dawki promieniowania gamma, wynosz ące ponad 25 nGy/h, s ą zwi ązane z wyst ępowaniem na powierzchni terenu glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich. Ich wychodnie znajduj ą si ę w połu- dniowej i południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w okolicach Sierpca. Pozostał ą cz ęść arkusza buduj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowace ń północnopolskich, holoce ńskie torfy i namuły rzeczne (np. w dolinie Skrwy), cechuj ące si ę z reguły niskimi warto- ściami dawki promieniowania gamma, zwykle nieprzekraczaj ącymi 25 nGy/h. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od około 0,4 do ponad 5 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą ni Ŝsze i wahaj ą si ę od 1,5 do 3,5 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla ob- szarów bardzo słabo zanieczyszczonych (fig. 4).

25 365 W PROFIL ZACHODNI 365 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5871634 5874722 5869712 5865985 5872628 m m 5863852

5870749 5861828 5859681 5866028 5857729 0 5 10 15 20 25 30 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h

26 26

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5871634 5874722 5869712 5865985 5872628 m m 5863852

5870749 5861828 5859681 5866028 5857729

0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4 Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Sierpc (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej.

27 Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów,

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 x 0-9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do

28 materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń doku- mentuj ących obecno ść warstwy izolacyjnej w obr ębie wytypowanych obszarów. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Sierpc Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Mikołajków, Jó źwiak 2002 a,b). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępować z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Sierpc bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: - zwarta zabudowa Sierpca, b ędącego siedzib ą Starostwa Powiatowego, Urz ędu Miasta i Gminy oraz Szczytowa – siedziby Urz ędu Gminy, - strefy ochrony po średniej uj ęcia wód podziemnych, - lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, - obszary podmokłe, bagienne, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego oraz obszary źródliskowe, - strefy (do 250 m) wokół akwenów, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Sierpienicy, Skrwy, Chraponianki i mniejszych cieków, - tereny o spadkach powy Ŝej 10 0 (Gójsk, Kolonia Pianki, Babiec K ępa).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t.

29 Pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych rozpatrywano gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich i zlodowacenia północnopolskiego. Gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich na powierzchni odsłaniaj ą si ę we wschodniej cz ęś ci analizowanego terenu. Mi ąŜ szo ść utworów wynosi od kilkunastu do dwu- dziestu kilku metrów. W ich obr ębie daje si ę zauwa Ŝać słabo zaznaczaj ąca si ę dwudzielno ść . Osadami rozdzielaj ącymi s ą wodnolodowcowe, gliniaste piaski ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do 5 m, Ŝwiry z głazikami lub poziom bruku zło Ŝony z głazików. Górny poziom glin zawiera mniej głazików skał wapiennych, poziom dolny charakteryzuje si ę du Ŝą zawarto ści ą piaszczysto-mułkowych odruchów skał lokalnego podło Ŝa (Kotarbi ński, 1999 a,b). Gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego s ą zwykle piaszczyste, maj ą barw ę br ązow ą z Ŝółtym lub czerwonym odcieniem. W południowej cz ęś ci analizowanego terenu tworz ą zwarty płat na wysoczy źnie morenowej, wyst ępuj ą tak Ŝe w obr ębie równin sandrowych w postaci niewielkich płatów. Mi ąŜ szo ść ich nie przekracza na ogół kilku metrów (od 3 do 5 m). Cz ęsto tworz ą z glinami zlodowace ń środkowopolskich wspólny poziom, wtedy mi ąŜ szo ść warstwy izolacyjnej wzrasta. Gliny te s ą w znacznym stopniu zwietrzałe, co osła- bia ich wła ściwo ści izolacyjne. Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gminy Lutocin w rejonie Chraponia; w gminie Ro ściszewo w rejonach: Gugoły–Pianki–Śniedza- nowo i Rachocin–Babiec Piaseczny; w gminie Sierpc w rejonie Studzieniec–Dąbrówka– Borkowo Wielkie oraz Selenowo–Sudragi–Miłob ędzyn–Sierpc. Na terenie gminy Szczutowo wyznaczone obszary znajduj ą si ę mi ędzy Chlewikami i Całowni ą. W rejonach, gdzie gliny przykryte s ą piaskami pylasto-ilastymi lub piaskami ze Ŝwirami i głazami (rezydualne) wskazano zmienne wła ściwo ści izolacyjne. Obszary wyznaczone pod składowanie odpadów maj ą du Ŝe powierzchnie, o równinnym charakterze. Poło Ŝone s ą przy drogach dojazdowych. Istnieje mo Ŝliwo ść zlokalizowania skła- dowisk w dogodnych odległo ściach od zabudowa ń miejscowo ści. Ograniczeniem warunkowym lokalizacji składowisk s ą: zabudowa Sierpca, poło Ŝenie w obszarach chronionego krajobrazu: „Mi ędzyrzecze Skrwy i Wkry” i „Przyrzecze Skrwy Prawej”.

30 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych W rejonach wsi: Babiec–Wrzosy, Babiec–RŜały, Babiec–Piaseczny, Śniedzanowo oraz Osówki, Słocina-Towarzystwo i Borkowa Ko ścielnego wyznaczono obszary preferowane do składowania odpadów komunalnych. Są to miejsca, gdzie do gł ęboko ści 2,0–2,5 m p.p.t. wyst ępuj ą iły i mułki zastoiskowe zlodowace ń północnopolskich pod przykryciem piasków ze Ŝwirami wodnolodowcowych (sandrowych) górnych lub piasków i Ŝwirów rezydualnych. Iły i mułki warwowe oraz drob- noziarniste piaski mułkowate osi ągaj ą du Ŝą mi ąŜ szo ść , dochodz ącą do 16,0 m (szczególnie w dolinach rzek: Sierpienicy i Skrwy oraz jeziora Orszulewskiego. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego wykształcenia litologicznego osadów zastoiskowych oraz mo Ŝliwo ść zaburze ń glacitektonicznych ewentualn ą decyzj ę o lokalizacji skła- dowisk w ich obr ębie musz ą poprzedzić szczegółowe badania geologiczne i hydrogeologicz- ne, które pozwol ą na określenie rzeczywistych warunków izolacyjnych osadów. Wyznaczone obszary maj ą do ść du Ŝe powierzchnie o równinnym charakterze, istnieje mo Ŝliwo ść lokalizacji składowisk w dogodnej odległo ści od zabudowa ń miejscowo ści. Sie ć dróg jest dobrze rozwini ęta. Ograniczeniem warunkowym składowania odpadów w ich granicach jest poło Ŝenie w obszarze chronionego krajobrazu „Przyrzecze Skrwy Prawej” oraz w pobli Ŝu zabudowa ń Borkowa Ko ścielnego i Babca.. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna równie Ŝ rozpatrywa ć rejony w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w których stwierdzono gliny zwałowe o du Ŝych mi ąŜ- szo ściach. W pobli Ŝu wsi Łukomie w gminie Ro ściszewo gliny maj ą 14,5 m mi ąŜszo ści, w Pawłowie w gminie Sierpc 26,5 m. Konieczne b ędzie dodatkowe rozpoznanie geologiczne, które pozwoli na okre ślenie ich rozprzestrzenienia poziomego. Składowisko odpadów komunalnych dla gminy Sierpc znajduje si ę w Rachocinie, dla gminy Mochowo w Gozdach, dla gminy Lutocin w Boguszewcu, a dla gminy Szczutowo w Całowni. Maj ą one zatwierdzony przegl ąd ekologiczny i instrukcj ę eksploatacji, s ą syste- matycznie monitorowane.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne dla składowania odpadów komunalnych okre ślono na mało korzystne, ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść wyst ępowania zaburze ń glacitektonicznych w obr ębie wytypowanych osadów zastoiskowych (iłów i mułków) oraz na fakt, Ŝe le Ŝą one pod nadkładem

31 osadów piaszczysto-Ŝwirowych. Dodatkowo litologia serii zastoiskowej jest zmienna w po- ziomie i pionie a warstwy ilasto-mułkowe zawieraj ą wkładki i soczewki piasków pylastych i mułków piaszczystych. Warunki geologiczne obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów oboj ętnych są korzystne. Gliny zwałowe zlodowace ń środkowo- i północnopolskich cz ęsto tworz ą wspólny poziom o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do kilkudziesi ęciu metrów. Generalnie na analizowanym terenie u Ŝytkowe poziomy wodono śne zwi ązane s ą z utworami czwartorz ędu wyst ępuj ącymi na gł ęboko ści 15-50 m, a tak Ŝe z osadami mioce ń- skimi wyst ępuj ącymi na gł ęboko ści ponad 150 m. Poziomy te s ą zazwyczaj dobrze izolowane od powierzchni osadami nieprzepuszczal- nymi, w obr ębie obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów stopie ń zagroŜenia ich wód jest niski, jedynie w pobli Ŝu Sierpca poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 15 m, wyst ępuj ą tu liczne ogniska zanieczyszcze ń, a stopie ń zagro Ŝenia wód jest średni.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod lokalizacj ę składowiska odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobisko zaniechanego zło Ŝa piasków „Miłob ędzyn I” o du Ŝej powierzchni i gł ęboko ści około 4,5–5,0 m. Konieczne będzie wykonanie dodatkowych uszczelnie ń dna i ścian bocznych obiektu. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć tak Ŝe wyrobiska po niekoncesjo- nowanej eksploatacji kruszyw w rejonie Pianek, Wrześni i Łukomia oraz odkrywk ę zlokali- zowan ą w rejonie Sierpca. Ka Ŝdorazowo konieczne b ędzie wykonanie dodatkowych bada ń, które pozwol ą na okre ślenie warunków hydrogeologicznych i wybór optymalnych sztucznych barier izolacyjnych. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów.

32 Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa na obszarze arkusza Sierpc przedstawiono dla terenów le Ŝą cych poza granicami wyst ępowania: złó Ŝ kopalin, lasów, gleb chronionych w klasach I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zbiorników wodnych, zwartej zabudowy wiejskiej, terenów zieleni urz ądzonej. W rezultacie tych ogranicze ń ocenie podlegały płaty terenu rozrzucone po całym arkuszu, zajmuj ące około 35% jego powierzchni. Na mapie wyró Ŝniono obszary o: warunkach korzystnych dla budownictwa i warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Podstaw ą ich wydzielenia były kryteria podane w Instrukcji opracowania MGsP oraz tre ści zawarte na mapie geologicznej (Kotarbi ński, 1999a, 1999b). Obszary o korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego charakteryzuj ą si ę wyst ępo- waniem gruntów niespoistych: średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, gdzie gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. oraz gruntów spoistych: zwartych, pół- zwartych i twardoplastycznych. Najlepsze warunki podło Ŝa gruntowego s ą zwi ązane z wyst ępowaniem gruntów niespoistych średniozag ęszczonych i zag ęszczonych. S ą to grunty morenowe i fluwioglacjalne z o- kresu zlodowacenia wisły (bałtyckiego), stadiału leszczy ńsko-pomorskiego. Stanowi ą je piaski średnie oraz drobne i pylaste, miejscami z domieszk ą piasków grubych i Ŝwirów z głazi- kami. Wyst ępuj ą one na całym obszarze arkusza, m. in. w okolicach: Sierpca, Karolewa, Gra- bala, Szczutowa, Sułocina, Stopina, Boguszewca i Czarni Du Ŝej. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe tworz ą du Ŝe powierzchnie sandrowe, głównie w cz ęś ci środkowej i północnej. Grunty spoiste maj ą z reguły ni Ŝsze warto ści parametrów geotechnicznych ani Ŝeli grunty niespoiste, ale s ą tak Ŝe dobrym podło Ŝem budowlanym. S ą to nieskonsolidowane utwory morenowe zlodowacenia wisły, w postaci glin zwałowych twardoplastycznych lub półzwar- tych, wyst ępuj ące płatami w południowej, wschodniej i północno-wschodniej cz ęś ci obszaru

33 arkusza, w tym głównie w okolicach Sierpca, Sułocina, Sudragów, Łukomia, Gójska i Chra- ponia. Wi ększe kompleksy gruntów korzystnych dla budownictwa znajduj ą w rejonach mi ędzy Czarni ą Du Ŝą i Bogusławcem, mi ędzy Szczutowem, Mierz ęcinem, Łukomiem i Babcem Pia- secznym, mi ędzy Gójskiem, Sułocinem i Miłob ędzynem oraz na wschód i południe od Sierp- ca. Obszary o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich niekorzystnych dla budownictwa s ą zwi ązane z wyst ępowaniem gruntów słabono śnych: gruntów organicznych (torfy, namuły organiczne) i gruntów spoistych (gliny pylaste, mułki, piaski gliniaste) w stanie plastycznym lub mi ękkoplastycznym. Warunki niekorzystne lub utrudniaj ące budownictwo wyst ępuj ą tak- Ŝe na wszystkich terenach, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści do 2 m p.p.t., na obszarach podmokłych i zabagnionych oraz na obszarach zmienionych w wyniku działalno ści człowieka (grunty antropogeniczne, wysypiska, składowiska, stare wyrobiska, itp.). Grunty organiczne – torfy i namuły torfiaste, rzadziej gytie, z okresu holocenu wyst ępu- ją w dolinach rzek Skrwy i Urszulewki oraz innych cieków w rejonie Puszczy, Czarni Du Ŝej, Agnieszkowa, Czumska Du Ŝego, Modrzewi oraz w blisko ści jezior w Urszulewie, Szczuto- wie i Szczechowie. Poziom wód gruntowych wyst ępuje tu bardzo płytko (od 0,5 do 1,3 m p.p.t.) i wody te mog ą wykazywa ć agresywno ść wzgl ędem betonu. Grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym – mułki i piaski pylaste oraz iły zastoiskowe zlodowacenia wisły, wyst ępuj ą niewielkimi płatami w cz ęś ci południowo- wschodniej i wschodniej, w śród osadów lodowcowych, mi ędzy Borkowem Ko ścielnym, Sierpcem a Łukomiem. Natomiast grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym – mady holoce ńskie oraz grunty niespoiste lu źne – piaski rzeczne, holoce ńskie wyst ępuj ą w obni Ŝeniach i dolinach głównych rzek: Skrwy i Sierpienicy. Poziom wód gruntowych wyst ępuje tu cz ęsto na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 1 m. Niekorzystne warunki budowlane wyst ępuj ą równie Ŝ wzdłu Ŝ znacznego odcinka rzeki Skrwy, zwłaszcza mi ędzy Rachocinem a Sierpcem, gdzie rzeka wcina si ę w osady wysoczyzny na gł ęboko ść do kilkunastu metrów, tworz ąc wysokie, strome kraw ędzie (zagro Ŝenia osuwiskowe). Najwi ększe kompleksy obszarów o niekorzystnych warunkach dla budownictwa wyst ę- puj ą w rejonie miejscowo ści: Chrapo ń, Zambrzyca, Stopin, Agnieszkowo, Gójsk, Białasy, Modrzewie i Sierpc.

34 Wśród analizowanych terenów w obr ębie całego arkusza w niewielkim stopniu ilo ścio- wo przewa Ŝaj ą warunki korzystne dla budownictwa. Obszary o zmienionych antropogenicznie cechach podło Ŝa wyst ępuj ą m.in. w: Borko- wie Młynie, Borkowie Ko ścielnym, Babcu Piasecznym, Karolewie i Sierpcu (doły po eksploatacji kruszywa i glin, cz ęś ciowo jako dzikie śmietniska). Na obszarze arkusza Sierpc nie ma wi ększego zagro Ŝenia powodziowego dla miejscowo ści. Rzeki płyn ą w szerokich i rozległych lub w ąskich, a gł ębokich dolinach, co zmniejsza ryzyko wyst ąpienia wód. Ponadto wzdłu Ŝ rzek s ą tereny podmokłe, które mog ą przyj ąć nad- miar płyn ących wód.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Nieznaczna cz ęść gleb (gruntów rolnych) to gleby chronione kl. I–IVa (około 15% ca- ło ści gleb), które rozwin ęły si ę na osadach lodowcowych w cz ęś ci południowej obszaru arkusza Sierpc. Najwi ększe obszary gleb chronionych znajduj ą si ę wokół Sierpca, w rejonie: Paw- łowa, Gójska, Łukomia i Chraponia. W dolinach rzek i cieków oraz na tarasach zalewowych, zagospodarowanych jako ł ąki i pastwiska, wyst ępuj ą mady. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą w północnej i zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w dolinach Skrwy i jej wielu dopływów, m.in. Urszulewki. Zajmuj ą one około 5% powierzchni całego obszaru. Lasy w zwartych kompleksach wyst ępuj ą głównie w cz ęś ci środkowej, północno- zachodniej i północnej w obr ębie Równiny Urszulewskiej. S ą to głównie lasy mieszane oraz sosnowe. Ziele ń urz ądzona, to ogródki działkowe i park miejski w Sierpcu. Na obszarze arkusza Sierpc znajduj ą si ę fragmenty czterech obszarów chronionego krajobrazu, obejmuj ące prawie cały jego obszar. Najwi ększ ą powierzchni ę, w cz ęś ci środkowej zajmuje obszar chronionego krajobrazu „Przyrzecze Skrwy Prawej”, który utworzono w 1990 roku. Znajduje si ę on w powiecie sier- peckim, a jego granica północna przebiega po granicy dawnego województwa płockiego. Obejmuje m. in. jeziora Urszulewskie i Szczutowskie. Całkowita jego powierzchnia wynosi 33 338 ha. W granicach obszaru arkusza zajmuje on około 65% jego powierzchni. Północno-wschodni ą cz ęść obszaru, w granicach dawnego województwa ciechanow- skiego, zajmuje obszar chronionego krajobrazu „Mi ędzyrzecze Skrwy i Wkry”. Powołano go w 1990 roku. Całkowita jego powierzchnia wynosi 28 206,9 ha, w tym na terenie arkusza Sierpc około 1700 ha.

35 Północn ą cz ęść obszaru arkusza, w obr ębie dawnego województwa włocławskiego, a o- becnie kujawsko-pomorskiego, zajmuje obszar chronionego krajobrazu „ Źródeł Skrwy”. Utworzono go w 1983 roku. Całkowita jego powierzchnia wynosi 5 178 ha, w tym na terenie arkusza Sierpc około 1500 ha. W zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza wchodzi niewielki fragment obszar chronionego krajobrazu „Jezior Sk ępskich”, utworzony w 1983 roku, w granicach dawnego województwa płockiego. Cała jego powierzchnia wynosi 10 405 ha, w tym na omawianym obszarze – około 120 ha. Ten fragment obszaru chronionego krajobrazu „Jezior Sk ępskich”, znajduje si ę w granicach projektowanego „Sk ępskiego Parku Krajobrazowego” o powierzchni 3 200 ha. Na obszarze arkusza Sierpc ochron ą konserwatorsk ą s ą obj ęte równie Ŝ pomniki przyrody, u Ŝytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe (tabela 6). Szereg okazałych drzew uznano za pomniki przyrody Ŝywej. S ą to głównie pojedyncze drzewa: d ęby, lipy, klony, topole, jałowce oraz aleje. Do ciekawszych pomników nale Ŝą aleje: grabowa w Łukomiu i lipowa w Sierpcu – Wymy ślinie oraz grupa drzew w Borkowie Wiel- kim. Jedyny pomnik przyrody nieo Ŝywionej znajduje si ę w Rydzewie. Jest to głaz narzutowy o obwodzie 10 m. W celu ochrony zabagnionych terenów w 2005 roku utworzono w granicach nadle śnictwa płockiego wiele u Ŝytków ekologicznych o powierzchni głównie poni Ŝej i nieco powy Ŝej 1 ha, za wyj ątkiem u Ŝytku w Modrzewiach, który ma powierzchni ę przekraczaj ącą 22 ha (tabela 6). Dwa jeziora – Urszulewskie i Szczutowskie obj ęto w 2001 roku ochron ą, jako zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę liczne głazy narzutowe o średnicy >1,5 m, niebędące pomnikami przyrody. Ich wyst ąpienia koncentruj ą si ę głównie w częś ci południowej, w rejonie: Sierpca, Rydzewa, Miłob ędzyna, Mieszczka, Sułocina-Towarzystwo, Borkowa Wielkie- go i w cz ęś ci wschodniej w rejonie Borowa i Łukomia. Tabela 6 Wykaz pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo- krajobrazowych

Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia ha) 1 2 3 4 5 6 Szczutowo 1 P Blizno 1992 PŜ – d ąb szypułkowy sierpecki Szczutowo 2 P Karlewo 1992 PŜ – 2 jałowce pospolite sierpecki

36 1 2 3 4 5 6 Wrze śnia Ro ściszewo 3 P 1992 PŜ – d ąb szypułkowy (kol. Stopin) sierpecki Szczutowo 4 P Gójsk 1977 PŜ – lipa drobnolistna sierpecki Szczutowo 5 P Szczechowo kol 1992 PŜ – brzoza brodawkowata sierpecki Szczutowo 6 P Szczechowo kol 1992 PŜ – klon pospolity sierpecki Szczutowo 7 P Białasy 1992 PŜ – lipa drobnolistna sierpecki Ro ściszewo PŜ – aleja drzew pomniko- 8 P Łukomie 1979 wych, 50 grabów pospoli- sierpecki tych Ro ściszewo 9 P Łukomie 1979 PŜ – lipa drobnolistna sierpecki Ro ściszewo 10 P Łukomie 1979 PŜ – topola czarna sierpecki Ro ściszewo 11 P Łukomie 1973 PŜ – d ąb szypułkowy sierpecki Ro ściszewo 12 P Łukomie 1973 PŜ – lipa drobnolistna sierpecki Sierpc 13 P Rydzewo 1992 Pn – G, granit, obwód 10 m sierpecki Ro ściszewo 14 P Nadolnik 1992 PŜ – sosna pospolita sierpecki Sierpc 15 P Miłob ędzyn 2004 PŜ – 2 d ęby szypułkowe sierpecki m. Sierpc PŜ – aleja drzew pomniko- 16 P Sierpc-Wymy ślin 1990 sierpecki wych, 71 lip drobnolistnych m. Sierpc 17 P Sierpc-Wymy ślin 1990 PŜ – buk pospolity sierpecki m. Sierpc 18 P Sierpc 1992 PŜ – topola biała sierpecki Sierpc 19 P Borkowo-Młyn 1992 PŜ – 2 d ęby szypułkowe sierpecki Borkowo Ko- Sierpc 20 P 1992 PŜ – jesion wyniosły ścielne sierpecki Sierpc PŜ – grupa drzew: 2 klony, 21 P Borkowo Wielkie 1985 lipa drobnolistna, biało- sierpecki drzew Sierpc 22 P Borkowo Wielkie 1985 PŜ – 8 lip drobnolistnych sierpecki Słupia Szczutowo teren zabagniony, 23 U 2005 (oddz. 42i) sierpecki uŜytek 700* (1,96) Szczutowo (oddz. Szczutowo teren zabagniony, 24 U 2005 46r) sierpecki uŜytek 705 (0,51) Szczutowo (oddz. Szczutowo teren zabagniony, 25 U 2005 45i) sierpecki uŜytek 704 (1,03) Szczutowo (oddz. Szczutowo teren zabagniony, 26 U 2005 45f) sierpecki uŜytek 703 (0,29) Szczutowo (oddz. Szczutowo teren zabagniony, 27 U 2005 44d) sierpecki uŜytek 702 (0,93) Szczutowo (oddz. Szczutowo teren zabagniony, 28 U 2005 43d) sierpecki uŜytek 701 (0,47) Łazy Szczutowo teren zabagniony, 29 U 2005 (oddz. 61Am) sierpecki uŜytek 709 (0,14)

37 1 2 3 4 5 6 Cisse Szczutowo teren zabagniony, 30 U 2005 (oddz. 57i) sierpecki uŜytek 707 (0,35) Cisse Szczutowo teren zabagniony, 31 U 2005 (oddz. 69f) sierpecki uŜytek 719 (0,32) Cisse Szczutowo teren zabagniony, 32 U 2005 (oddz. 69c) sierpecki uŜytek 718 (1,36) Cisse Szczutowo teren zabagniony, 33 U 2005 (oddz. 77c) sierpecki uŜytek 721 (0,58) Cisse Szczutowo teren zabagniony, 34 U 2005 (oddz. 59k) sierpecki uŜytek 708 (0,36) Blizno Szczutowo teren zabagniony, 35 U 2005 (oddz. 63c) sierpecki uŜytek 713 (1,81) Blizno Szczutowo teren zabagniony, 36 U 2005 (oddz. 63g) sierpecki uŜytek 714 (0,63) Cisse Szczutowo teren zabagniony, 37 U 2005 (oddz. 64h) sierpecki uŜytek 715 (0,36) Cisse Szczutowo teren zabagniony, 38 U 2005 (oddz. 67f) sierpecki uŜytek 716 (0,93) Cisse Szczutowo teren zabagniony, 39 U 2005 (oddz. 67j) sierpecki uŜytek 717 (0,25) Cisse Szczutowo teren zabagniony, 40 U 2005 (oddz. 84c) sierpecki uŜytek 722 (1,2) Mo ściska Szczutowo teren zabagniony, 41 U 2005 (oddz. 85c) sierpecki uŜytek 723 (3,11) Mo ściska Szczutowo teren zabagniony, 42 U 2005 (oddz. 92k) sierpecki uŜytek 724 (3,23) Dąbkowa Parowa Szczutowo teren zabagniony, 43 U 2005 (oddz. 90f) sierpecki uŜytek 689 (0,59) Dąbkowa Parowa Szczutowo teren zabagniony, 44 U 2005 (oddz. 73m) sierpecki uŜytek 720 (0,49) Szczechowo Szczutowo teren zabagniony, 45 U 2005 (oddz. 96p) sierpecki uŜytek 690 (0,61) Szczechowo Szczutowo teren zabagniony, 46 U 2005 (oddz. 96z) sierpecki uŜytek 691 (0,1) Szczechowo Szczutowo teren zabagniony, 47 U 2005 (oddz. 58o) sierpecki uŜytek 688 (0,89) Białasy Szczutowo teren zabagniony, 48 U 2005 (oddz. 34g) sierpecki uŜytek 683 (0,28) Białasy Szczutowo teren zabagniony, 49 U 2005 (oddz. 22d) sierpecki uŜytek 679 (0,18) Białasy Szczutowo teren zabagniony, 50 U 2005 (oddz. 30h) sierpecki uŜytek 681 (1,31) Babiec Wi ęczanki Ro ściszewo teren zabagniony, 51 U 2005 (oddz. 26f sierpecki uŜytek 680 (0,22) Borowo Ro ściszewo teren zabagniony, 52 U 2005 (oddz. 4j) sierpecki uŜytek 670 (0,22) Borowo Ro ściszewo teren zabagniony, 53 U 2005 (oddz. 4k) sierpecki uŜytek 671 (1,06) Modrzewie Szczutowo teren zabagniony, 54 U 2005 (oddz. 62n) sierpecki uŜytek 710 (0,61) Modrzewie Szczutowo teren zabagniony, 55 U 2005 (oddz. 62p) sierpecki uŜytek 711 (0,11) Modrzewie Szczutowo teren zabagniony, 56 U 2005 (oddz. 62r) sierpecki uŜytek 712 (22,68) Mo ściska Szczutowo teren zabagniony, 57 U 2005 (oddz. 99b) sierpecki uŜytek 726 (0,88)

38 1 2 3 4 5 6 Mo ściska Szczutowo teren zabagniony, 58 U 2005 (oddz. 98j sierpecki uŜytek 725 (0,57) Szczechowo Szczutowo teren zabagniony, 59 U 2005 (oddz. 96Cf) sierpecki uŜytek 693 (0,49) Szczechowo Szczutowo teren zabagniony, 60 U 2005 (oddz. 96Cg) sierpecki uŜytek 694 (0,04) Szczechowo Szczutowo teren zabagniony, 61 U 2005 (oddz. 96Ck) sierpecki uŜytek 695 (0,08) Szczechowo Szczutowo teren zabagniony, 62 U 2005 (oddz. 96Aw) sierpecki uŜytek 692 (1,16) Studzieniec Sierpc teren zabagniony, 63 U 2005 (oddz. 137f) sierpecki uŜytek 696 (0,53) Białasy Szczutowo teren zabagniony, 64 U 2005 (oddz. 33j sierpecki uŜytek 682 (1,08) Rachocin Sierpc teren zabagniony, 65 U 2005 (oddz. 37i) sierpecki uŜytek 686 (0,62) Rachocin Sierpc teren zabagniony, 66 U 2005 (oddz. 37b) sierpecki uŜytek 685 (1,07) Rachocin Sierpc teren zabagniony, 67 U 2005 (oddz. 35k) sierpecki uŜytek 684 (1,19) Studzieniec Sierpc teren zabagniony, 68 U 2005 (oddz. 16g) sierpecki uŜytek 676 (0,28) Studzieniec Sierpc teren zabagniony, 69 U 2005 (oddz. 17i) sierpecki uŜytek 677 (0,62) Studzieniec Sierpc teren zabagniony, 70 U 2005 (oddz. 21c) sierpecki uŜytek 678 (0,21) Zamo ść Nowy Ro ściszewo teren zabagniony, 71 U 2005 (oddz. 8b) sierpecki uŜytek 673 (0,26) Zamo ść Nowy Ro ściszewo teren zabagniony, 72 U 2005 (oddz. 7j) sierpecki uŜytek 672 (0,16) Zamo ść Nowy Ro ściszewo teren zabagniony, 73 U 2005 (oddz. 9i) sierpecki uŜytek 674 (0,68) Miłob ędzyn Sierpc teren zabagniony, 74 U 2005 (oddz. 204j) sierpecki uŜytek 749 (0,7) Miłob ędzyn Sierpc teren zabagniony, 75 U 2005 (oddz. 204o) sierpecki uŜytek 750 (1,29) Bledzewko Sierpc teren zabagniony, 76 U 2005 (oddz. 205d) sierpecki uŜytek 751 (0,53) Szczutowo „Jezioro Urszulewskie” 77 Z Urszulewo 2001 sierpecki (350,3 ha) Szczutowo „Jezioro Szczutowskie” 78 Z Szczutowo 2001 sierpecki (150,9 ha)

Rubryka 2: – P – pomnik przyrody; Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; U – uŜytek ekologiczny; Rubryka 6: – rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy; - 700* – numer u Ŝytku ekologicznego według Rejestru Wojewody Mazowieckiego (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 175, 2005).

Według systemu krajowej sieci ekologicznej – ECONET (Liro, 1998) przewa Ŝaj ąca cz ęść terenu arkusza znajduje si ę w obr ębie korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym – Skrwy (19k), obejmujący prawie cał ą jego powierzchni ę (fig. 5).

18k 20k

K 8 W k ra Rypin a

k śuromin S

Skrwilno

Bie Ŝuń 19k W k ra 41k

Sk ępe Sierpc

19k a w r k S Mochowo Drobin Tłuchowo

K 7

0 5 10 15 20 25 km

8K 1 19k 2

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Sierpc na tle systemów ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 7K – Obszar Pojezierza Gostyni ńskiego, 8K – Obszar Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego. 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 18k – Drw ęcy, 19k – Skrwy, 20k – Górnej Wkry, 41k – Wkry.

Zgodnie z systemem Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 na obszarze arkusza Sierpc nie ma obszarów specjalnej ochrony ptaków ani ochrony siedlisk. Miejscowo ści letniskowe na omawianym obszarze to: Urszulewo i Słupia nad Jeziorem Urszulewskim oraz Szczutowo nad Jeziorem Szczutowskim. Znajduj ą si ę tu o środki wypoczynkowe i pola kempingowe.

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Sierpc jest bogaty w znaleziska archeologiczne. Najstarsze pochodz ą z epoki kamienia – mezolitu i neolitu, z epoki br ązu i z okresu Ŝelaza. Świadczy to o bardzo wczesnym rozwoju osadnictwa na tych terenach. Wiele znalezisk pochodzi z wczesnego i pó źnego średniowiecza oraz z okresu kultury nowo Ŝytnej. Dokumentowane znaleziska obejmuj ą: grodziska, osady, obozowiska, cmentarzyska ciałopalne, kurhany, ko ść ce, urny, przed-

40 mioty codziennego u Ŝytku, narz ędzia – młotki, tylczaki i krzemienice, bi Ŝuteri ę, monety oraz głównie fragmenty ceramiki. Najwi ększe skupiska znajduj ą si ę w rejonach współczesnych miejscowo ści oraz w ich s ąsiedztwie: Sierpc, Sołocin, Pianki, Gójsk, Szczutowo. W wielu miejscach znajdowano ślady osadnictwa z kolejnych okresów, np. w Sierpcu od okresu kamienia do wczesnego średniowiecza, w Mierz ęcinie od mezolitu do nowo Ŝytnej, w Sułocinie od pó źnego neolitu do wczesnego średniowiecza. Stanowiska osadnictwa z epoki mezolitu udokumentowano w rejonie: Mierz ęcina, Łu- komia, Topi ącej, Pianek, Babca i Pawłowa. Ślady osadnictwa z epoki neolitu znaleziono m. in. w: Szczutowie (toporek kamienny), Puszczy, Gójsku i Woli Starej. Ślady epoki br ązu (okresu kultury łu Ŝyckiej) znaleziono w: Grabalu, Puszczy Rz ądo- wej, Zamo ściu Nowym, Gójsku, Pawłowie, Sudragach, Modrzewiach i Białasach (cmentarzy- sko). Osadnictwo z epoki Ŝelaza obejmuje okresy halsztacki, late ński, rzymski i wczesnego średniowieczna – udokumentowano je m.in. w: Bli źnie, Piankach, Gójsku i śurawie ńcu. Cmentarzyska i osadnictwo wczesnego i pó źnego średniowiecza znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Urszulewo, Szczutowo, Mierz ęcin, Łukomie, Borowo, Mieszczk, Sudragi, Ka- pu śniaki i Sierpc. Okres nowo Ŝytny dokumentowano w: Czumsku Du Ŝym, Czarniej Du Ŝej, Stopinie i Mo- ściskach. Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne o du Ŝej warto ści poznawczej: osady, grodziska, cmentarzyska i ślady osadnictwa, wpisane do rejestru zabytków. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę liczne zabytkowe obiekty sakralne, architekto- niczne i techniczne. Jest te Ŝ du Ŝo pomników i miejsc pami ęci, głównie z okresu drugiej wojny światowej. Najwi ęcej znacz ących zabytków znajduje si ę w Sierpcu, którego pocz ątki si ęgaj ą XI wieku. Prawa miejskie Sierpc uzyskał w 1322 roku, a jego rozkwit przypada na XIV–XVI wiek. Rozwijało si ę tu browarnictwo i sukiennictwo. W 1937 roku zbudowano w Sierpcu w ę- zeł kolejowy. Zabytkowe obiekty sakralne Sierpca to: pó źnogotycki, pobenedykty ński ko- ściół, zbudowany w 1483 r. pw. Wniebowzi ęcia NMP z barokow ą dzwonnic ą z ko ńca XVIII w. w s ąsiedztwie i barokowym klasztorem ss. benedyktynek wzniesionym w I połowie XVIII wieku, przylegaj ącym do tego ko ścioła, gotycki ko ściół farny z XIV lub XV wieku pw. św. Wita, Modesta i Krescencji, uwa Ŝany za najstarszy zabytek Sierpca, murowany z ce- gły i kamieni polnych, ko ściół filialny p.w. Świ ętego Ducha z 1519 roku, wzniesiony jako kaplica szpitalna oraz ko ściół poewangelicki pw. św. Maksymiliana Kolbe zbudowany w sty-

41 lu neogotyckim w latach 1911–1913. Z zabytków architektury świeckiej zachowały si ę: układ urbanistyczny z dwoma rynkami, Starym i Nowym z I połowy XVI wieku, spichlerz drewniany z ko ńca XVIII wieku z dachem krytym słom ą, charakterystyczne XIX-wieczne domy drewniane z wysokimi przyziemiami oraz klasycystyczny ratusz z I połowy XIX wieku, murowany, pi ętrowy, zwie ńczony czworoboczn ą wie Ŝą zegarow ą, w którym od 1921 roku znaj- dowało si ę Muzeum Etnograficzne, a obecnie Muzeum Wsi Mazowieckiej. Na obrze Ŝu miasta, w kierunku północno-zachodnim, w Bojanowie, jest skansen budownictwa wiejskiego północnego Mazowsza, jako cz ęść tego muzeum. W czasie okupacji, podczas drugiej wojny światowej, Sierpc był wł ączony do Niemiec. O wydarzeniach II wojny światowej i działalno ści tutejszych partyzantów przypominaj ą liczne pomniki oraz miejsca pami ęci. W tym okresie zgin ęło tu około 3,5 tys. mieszka ńców, a tragedi ę t ę przypomina obelisk po świ ęcony pomordowanym. W Sierpcu jest jeszcze kilka pomników, m. in.: pomnik upami ętniaj ący śmier ć polskich Ŝołnierzy ziemi sierpeckiej w Ka- tyniu, Ostaszkowie, Kozielsku i Starobielsku, pomnik ku czci poległych Ŝołnierzy wrze śnia i Armii Krajowej, pomnik ku chwale bohaterom ziemi sierpeckiej, Ŝołnierzom, partyzantom i wszystkim poległym w walce z okupantem w okresie drugiej wojny światowej. Przy rozwi- dleniu dróg do Torunia i Rypina jest pomnik ku czci ofiar terroru hitlerowskiego, a obok na cmentarzu pomnik około 700 Ŝołnierzy radzieckich poległych w 1945 roku. Na cmentarzu Ŝydowskim jest pomnik pami ęci „ śydom Sierpca, którzy zgin ęli z r ąk hitlerowskich w latach 1939-1945”. Na tym cmentarzu znajdował si ę jeszcze w 2002 roku drewniany dom przedpo- grzebowy, zapewne jeden z ostatnich w kraju, wewn ątrz z oryginalnymi napisami na deskach w j ęzyku hebrajskim, dzi ś zniszczony prawie całkowicie. Ponadto zabytkowe obiekty sakralne znajduj ą si ę w: Bli źnie na skrzy Ŝowaniu dróg – ko ściół p.w. św. Wawrzy ńca, drewniany, z roku 1720, Łukomiu – ko ściół pw. św. Katarzyny z 1761 roku wraz z dzwonnic ą z 1872 roku, Szczutowie – drewniany ko ściółek z XVIII wieku pw. św. Marii Magdaleny, jednonawowy, konstrukcji zr ębowej, z barokowym wyposa Ŝeniem wn ętrza oraz drewnian ą dzwonnic ą, Gójsku – ko ściół pw. Serca Jezusowego, murowany z dwoma wie Ŝami z lat 1903–1904, Borkowie Ko ścielnym – ko ściół pw. św. Apolonii z 1923 roku. W Urszulewie była drewniana, ludowa figurka św. Jana Nepomucena z ko ńca XIX wieku, ale ju Ŝ jej tu nie ma. Wśród zabytkowych obiektów architektury świeckiej dominuj ą dwory i drewniane, wiejskie chałupy. W Borkowie Ko ścielnym jest klasycystyczny dwór drewniany z ko ńca XIX wieku, w Miłob ędzynie – zespół dworski: mur i dwór murowany z I połowy XIX wieku, przebudowany w XX wieku, w Łukomiu zespół dworski z XIX wieku, w Studzie ńcu – dwór

42 z XIX wieku, w którym obecnie mie ści si ę tu szkoła, w Zambrzycy obora ze stajni ą z 1870 roku i drewniana stodoła z XIX wieku oraz charakterystyczne dla tej cz ęś ci Mazowsza drewniane domy z XIX wieku w Gójsku, Łukomiu, Mieszczku, Czumsku Du Ŝym, Jagle-Nartach i Zambrzycy. Zabytkowy obiekt techniczny, młyn murowany z pocz ątku XX wieku znajduje si ę w Borkowie Ko ścielnym. Parki podworskie, obj ęte ochron ą konserwatorsk ą znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Łu- komie, Sułocin-Teodory, Sierpc-Bojanowo, Sierpc-Wymy ślin, Miłob ędzyn i Borkowo Ko- ścielne. Cz ęść z tych obiektów jest zadbana. W Szczutowie na cmentarzu jest obelisk z 1930 roku, przypominaj ący tragedi ę miej- scowej bitwy oddziału powsta ńczego z wojskami carskimi w czasie powstania styczniowego 9.07.1863 r. Jest tu te Ŝ zbiorowa mogiła 40 powsta ńców. W Gójsku na małym cmentarzu w polu jest pomnik poległych w 1915 roku Ŝołnierzy wielu narodów, a na cmentarzu parafial- nym pomnik miejscowych ofiar niemieckiej okupacji z okresu II wojny światowej. Pomnik upami ętniaj ący pomordowanych przez okupanta hitlerowskiego w latach 1939-1945 znajduje si ę przy drodze z Czumska Du Ŝego do Szczutowa. W Borkowie Ko ścielnym znajduje si ę cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej.

XIII. Podsumowanie

Arkusz Sierpc obejmuje obszar poło Ŝony na pograniczu województw mazowieckiego i kujawsko-pomorskiego. Wi ększo ść obszaru zajmuj ą grunty rolne, w tym znaczn ą ich cz ęść stanowi ą gleby chronione. Lasy obejmuj ą około 15% powierzchni omawianego obszaru. Dominuj ącą rol ę w gospodarce pełni tu rolnictwo, hodowla zwierz ąt, le śnictwo, prze- mysł rolno-spo Ŝywczy, turystyka i rekreacja oraz usługi. Głównym ośrodkiem gospodarczym, administracyjnym, usługowo-handlowym i kulturalnym jest Sierpc. Na pozostałym obszarze przemysł jest zwi ązany głównie z budownictwem i przemysłem drzewnym, eksploatacj ą kopalin i przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym. Znaczn ą cz ęść obszaru arkusza obejmuj ą obszary chronionego krajobrazu: „ Źródeł Skrwy”, „Miedzyrzecze Skrwy i Wkry”, „Przyrzecze Skrwy Prawej” i „Jeziora Sk ępskie” oraz u Ŝytki ekologiczne. Eksploatacyjnym poziomem wodono śnym jest poziom czwartorz ędowy. Studnie o najwi ększych wydajno ściach znajduj ą si ę w Sierpcu. Na obszarze arkusza prowadzono prace poszukiwawcze w celu udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego i iłów ceramiki budowlanej. S ą tu udokumentowane dwa zło Ŝa surow-

43 ców ilastych ceramiki budowlanej oraz cztery zło Ŝa kruszywa naturalnego. Aktualnie jest prowadzona eksploatacja trzech złó Ŝ kruszywa naturalnego. Wyznaczono jeden obszar perspektywiczny dla kruszywa naturalnego, w okolicach Ka- rolewa. Na terenie obj ętym arkuszem Sierpc wyznaczono obszary preferowane do składowania odpadów komunalnych i oboj ętnych. Pod lokalizacj ę składowisk odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć miejsca, gdzie w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. wyst ępuj ą iły i mułki warwowe zlodowace ń północnopol- skich. Wyznaczone obszary znajduj ą si ę w rejonach: Babieniec R Ŝały, Babieniec-Wrzosy, Ba- bieniec Piaseczny, Osówki, Słocina i Borkowa Ko ścielnego. Pod k ątem składowania odpa- dów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć równie Ŝ bezpo średnie s ąsiedztwo otworów wykonanych w rejonie Łukomia i Parkowa, gdzie nawiercono gliny o du Ŝej mi ąŜ szo ści. Pod składowanie odpadów oboj ętnych wyznaczono obszary powierzchniowych wyst ą- pie ń glin zwałowych zlodowace ń środkowowo- i północnopolskich. Gliny te tworz ą cz ęsto wspólny poziom, o du Ŝej mi ąŜ szo ści. Obszary predysponowane do ewentualnego składowa- nia odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę na terenie gmin: Lutowin, Ro ściszewo, Sierpc i Szczy- towo. Do składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć równie Ŝ wyrobiska po niekoncesjonowa- nej eksploatacji kruszyw na potrzeby lokalne zlokalizowane w rejonie Pianek, Wrze śni, Łu- komia i Sierpca. Konieczne b ędzie wykonanie dodatkowych, sztucznych barier izolacyjnych. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Obszar arkusza Sierpc nale Ŝy do atrakcyjnych turystycznie z uwagi na walory przyrod- nicze i zabytki kultury. O środki wypoczynkowe znajduj ą si ę nad jeziorami w Urszulewie i w Szczutowie. Jeziora s ą zagospodarowane pod k ątem wypoczynku letniego z mo Ŝliwo ści ą uprawiania kajakarstwa i w ędkarstwa. Trasa przelotowa z Warszawy do Torunia, biegn ąca przez Sierpc, sprzyja rozwojowi handlu oraz usług gastronomicznych i hotelowych.

44 XIV. Literatura

DOBOSZY ŃSKA K., 1974 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- poszukiwawczych w celu zlokalizowania złó Ŝ surowców ilastych na terenie powiatu Mława i śuromin. Cergeo, Warszawa. FRANKIEWICZ A., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Bie Ŝuń (366). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH. Kraków. KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KORNOWSKA I., 1969 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za zło Ŝami piasków do produkcji cegły wapienno-piaskowej w rejonie Sierpca i Mławy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KOSZALSKI J., 2002 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków „Miłob ędzyn I” dotycz ący rozliczenia zasobów w zwi ązku z zako ńczeniem eksploatacji. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KOTARBI ŃSKI J., 1999a – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sierpc. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KOTARBI ŃSKI J., 1999b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Sierpc. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KRZY ŚKÓW T., MERLE B., GRYKO K., KRZY ŚKÓW M.,1995 – Weryfikacja zasobów złó Ŝ kopalin pospolitych województwa płockiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1982 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych kruszywa naturalnego na terenie północnej cz ęś ci woj. płockiego. Kombinat Geologiczny Pół- noc. Warszawa.

KWIATKOWSKI M. K., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło- Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej „Babiec Wienczanki” zlokalizowanego na działce gruntowej nr ewidencyjny 95/1, obr ęb Babiec Wienczanki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

45 KWIATKOWSKI M. K., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło- Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Borkowo Ko ścielne” zlokalizowanego na frag- mencie działek gruntowych nr ewidencyjny: 48/1 i 50/3. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LICHWIEROWICZ I., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej (glin–iłów) do produkcji cegły budowlanej „Babiec Pia- seczny”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. . Warszawa (w: Kwiatkowski, 1999). Urz. Marsz. Wojew. Mazow. w Warszawie, Delegatura w Płocku. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET–Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISTKOWSKI W., 1971 – Projekt prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego wraz ze sprawozdaniem na terenie pow. Sierpc. Kombinat Geologiczny Północ. Warsza- wa. ŁUDCZAK R., 1994 – Uproszczona dokumentacja (karta rejestracyjna) ukopu piasku w miejscowo ści D ąbkowa Parowa przeznaczonego na modernizacj ę dróg gminy z elementami projektów zagospodarowania na lata 1994–1998. UG w Szczutowie. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MACIOSZCZYK A., MIKOŁAJKÓW J., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Bie Ŝuń (366). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MAREK S., 1983 – Budowa geologiczna niecki warszawskiej (płockiej) i jej podło Ŝa. Pr. Inst. Geol. CIII. Wyd. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MIKOŁAJKÓW J., JÓ ŹWIAK K., 2002a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Sierpc (365). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MIKOŁAJKÓW J., JÓ ŹWIAK K., 2002b – Obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sierpc (365). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniami i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Wojewódz-

46 two zielonogórskie. Instytut melioracji i u Ŝytków zielonych Falenty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. . Warszawa. PACZY ŃSKI B., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol. Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2005 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. RAPORT o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2004 roku. 2005 – Biblioteka Monitoringu Środowiska. Bydgoszcz. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165, poz. 1359.z dnia 4 pa ździernika 2002 r. RUDZI ŃSKI B., MORKOWSKA J., 1964 – Karta rejestracyjna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej Sierpc – Piaski dla cegielni Sierpc 5. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. RUSZCZY ŃSKA H., 1951 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych nad wyst ępo- waniem surowców ilastych dla ceramiki budowlanej w rejonie Sierpca. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

SAMOCKA B., 1972 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 z rozpozna- niem surowca w kategorii B (karty rejestracyjnej) zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej Sierpc–Piaski, pow. Sierpc, woj. warszawskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SOROKO R., 1968 – Sprawozdanie z prac geologiczno – poszukiwawczych zło Ŝa kruszywa naturalnego na terenie powiatu Sierpc, woj. warszawskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STAN ŚRODOWISKA w województwie mazowieckim w 2000 roku. 2001 – Inspekcja Ochrony Środowiska. Warszawa. STAN ŚRODOWISKA w województwie mazowieckim w 2004 roku. 2005 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie. STAN ŚRODOWISKA w województwie mazowieckim w 2005 roku. 2006 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie.

47 STA ŚKIEWICZ E., 1977 – Zestawienie wyników prac zwiadowczych za zło Ŝami surowców ilastych do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej w woj. płoc- kim. Kombinat Geologiczny Północ. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala: 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SUKOWSKA K., J., 1986 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Brodni- ca. Wyd. Geol. Warszawa. SUKOWSKA K., J., 1987 – Obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Brodnica. Wyd. Geol. Warszawa. SZCZ ĘŚ NIAK H., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii B zło Ŝa kruszywa naturalnego drobnoziarnistego „Karolewo” w Karolewie. Urz. Marsz. Wojew. Mazow. w Warszawie, Delegatura w Płocku. SZTROMWASSER E., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 ark. Sierpc (365). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. TROCHIMCZUK M., SAŁYGA J., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Miłob ędzyn I” wraz z elementami projektu zagospodarowania zło Ŝa. J. Kaptejna. Sierpc. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo PWN. Warszawa.