Na 'N Demokrasie Vir Almal

Hoofstuk Vyftien Na ’n demokrasie vir almal

Onderhandelings en woelinge

Daar was ’n stortvloed van politieke bedrywigheid nadat die regering die verbod op die African National Congress (ANC) en ander bevrydings- en buiteparlementêre organisasies op 2 Februarie 1990 opgehef het. Toe Nelson Mandela op 11 Februarie 1990 vrygelaat is, was daar oral massasaamtrekke om hom te hoor praat. Stakings, straatverset, betogings en ook allerlei soorte geweld het ’n tydperk van groot onsekerheid en potensieel gevaarlike wanorde ingelui. Tog was die veiligheidsmagte oortuig dat hulle enige onmiddellike uitdaging sou kon baasraak. In November 1992 het die ANC-leiers gesê dat die bewind dalk verswak was, maar dat die ANC hom nie kon omverwerp nie. ‘‘Die bewind beheer nog steeds geweldig baie staats- en militêre hulpbronne,’’ het hulle gesê. Dit was tyd om te begin praat.

Op vergaderings met senior polisie- en militêre ofﬁ siere vroeg in 1990 het pres. F.W. de Klerk gesê hulle hoef nie meer bepaalde politieke doelwitte te bevorder of ander te onderdruk nie. Die polisie en weermag moes net misdaad bestry en alle Suid-Afrikaners beskerm. De Klerk het die sterk invloed van militêre en intelligensieraadgewers op die Botha-regering verwerp en die bevelvoerders van die veiligheidsmagte selde geraadpleeg. Geen reserwemagte sou opgeroep word, of militêre parades gehou of sluipmoorde uitgevoer word nie. Onderhandelaars sou nie driftig uit ’n onderhandelingskamer storm soos die ANC, wat onderhandelings opgeskort en rollende massa-optrede aan die gang gesit het nie.

396 na ’n demokrasie vir almal Moordbendes oorkant bo: Dr. Gerrit Viljoen was die In Januarie 1990 het De Klerk die eerste maal gehoor van moordbendes in die hoofonderhandelaar van die Nasionale veiligheidsmagte wat sluipmoorde uitgevoer het. Die Burgerlike Samewerkingsburo Party tot met sy bedanking in die middel (BSB) was ’n militêre eenheid waarin meestal voormalige polisiebeamptes gedien het en van 1992 vanweë swak gesondheid. Hy was wat politieke teenstanders vermoor of ernstig gewond het. Daar was ook ’n soortgelyke voorheen rektor van die Randse Afrikaanse polisie-eenheid met die formele naam C-10. Omdat die eenheid op Vlakplaas naby Universiteit, voorsitter van die Afrikaner- Pretoria gebaseer was, het dit as die Vlakplaas-eenheid bekend geword. Broederbond en ’n kabinetsminister. Tydens Die regering het die Harms-kommissie aangestel om die aantygings van politieke die onderhandelinge by die Konvensie sluipmoorde deur die veiligheidsmagte te ondersoek. ’n Gebrek aan samewerking van die vir ’n Demokratiese Suid-Afrika is hy oor leiers van dié magte, saam met gebrekkige en gefabriseerde getuienis, het dit onmoontlik partygrense heen gerespekteer en sy vertrek gemaak om die georganiseerde aandadigheid van die staat aan die dood van aktiviste is beskou as ’n groot slag vir die NP-regering, onomwonde te bewys. Sommige Vlakplaas-lede is wel aan gewone wetsoortreding waarvan dit nooit herstel het nie. skuldig bevind. Die De Klerk-regering het eers in Maart 1994 bewyse van baie groter betrokkenheid van die Vlakplaas-eenheid verkry. Daar was ook die Coast-projek, wat vir oorkant onder: ’n Plakkaat vir die 1994- verdedigingsdoeleindes navorsing oor chemiese en biologiese wapens gedoen het. Later verkiesing op die hek van ’n afgeleë plaas. is beweer dié operasie het stowwe gelewer waarmee aktiviste vermoor kon word. onder links en regs: ’n Hewige botsing ’n Onrustige tyd oor politieke oppergesag het tussen die ANC In die laat 1980’s was KwaZulu en Natal die brandpunt van botsings tussen Inkatha en en Inkatha in KwaZulu en Natal, asook die die ANC. In 1989 het meer as 90% van alle sterfgevalle hier plaasgevind. In 1990 het Witwatersrand, uitgebreek. Inkatha het die aantal sterftes buite Natal en KwaZulu van 124 tot 1 888 gestyg, grootliks omdat beweer dat honderde van sy ampsdraers in Inkatha en die ANC aan die Witwatersrand slaags geraak het. De Klerk het ’n gevoel van Natal as gevolg van sluipmoorde dood is. In normaliteit probeer herstel deur op 7 Junie 1990 die noodtoestand buite Natal op te hef. die hele land het die dodetal aanhoudend Geweld het toegeneem. gestyg. Tussen September 1984 en Desember Van 1984 tot 1994 was daar sowat 20 000 politieke sterfgevalle – 70% daarvan van 1993 het 18 997 mense gesterf (waarvan Februarie 1990 tot April 1994. Tussen 14 000 en 16 000 het gesterf in botsings tussen sowat 600 wit was). In ’n tydperk van agt jaar ondersteuners van verskillende oorwegend swart organisasies, veral die Inkatha- het die polisie meer as 80 000 voorvalle van vryheidsparty (IVP) en die ANC. Die media het egter verreweg die meeste aandag geweld aangeteken. Die oorgrote meerderheid geskenk aan moordbendes in die veiligheidsmagte. Na raming het die polisie 3 000 mense van die gewelddadige sterftes het in botsings in oproer situasies of in botsings met guerrillas (wat volgens die staat legitieme aksies was) tussen Inkatha- en ANC-lede plaasgevind. doodgemaak. Destydse of voormalige polisielede het vir 150 wederregtelike moorde by die Waarheid-en-versoeningskommissie (WVK) om amnestie aansoek gedoen. ANC-leiers het beweer dat ’n halfmilitêre mag van 200 wat weermagopleiding in Capri- vi ontvang het, vir talle sterftes in Natal verantwoordelik was. Die kabinet het dié eenheid

onderhandelings en woelinge 397 ’N VERGELYKENDE PERSPEKTIEF OP DIE GEWELD Tussen 1984 en 1994 het sowat 20 000 dat hulle waarskynlik verhoor sou word. heid, die leër se spesiale magte en die mense in Suid-Afrika weens die konﬂ ik Die breë swart of wit publiek het niemand eenheid wat in Caprivi opgelei en in Kwa- gesterf. Die tabel toon dat dit na verhou- aangehits om rassemoorde te pleeg nie. Zulu en Natal bedrywig was, het die de- ding baie min was. (Die syfers laat sterftes Dit beteken nie dat alle politieke leiers partementshoofde van die polisie en in botsings tussen die SAW en guerrilla- van voor 1990 skoon hande het nie. Pres. weermag nooit werklik beheer oor hul vegters buite Suid-Afrika se grense, veral P.W. Botha en van sy senior ministers het onderskeie magte verloor nie. Daar was in Mosambiek en Angola, buite rekening.) nooit uitdruklik opdrag vir sluipmoorde op betreklike min ‘‘geteikende sluipmoorde’’ Oral ter wêreld kry ’n mens etniese vooraanstaande aktiviste gegee nie, maar waarvoor bevelvoerders informeel magti- konﬂ ik met baie sterftes meestal in een subtiele en minder subtiele wenke gegee ging gegee het. van die volgende twee kontekste. Een is dat sommige ‘‘verwyder’’ of ‘‘uitgeskakel’’ Die ANC het homself heelwat meer in ’n inval deur ’n buitelandse leër of guerril- word. Daar was selfs in die Nasionale toom gehou as soortgelyke organisasies lamag, wat dan gewasse vernietig, dorpe Veiligheids raad sulke los praatjies. Dit het elders ter wêreld. In die 1980’s het Nel- plunder en mense in kampe jaag. Die an- geëindig toe De Klerk in 1990 aan die son Mandela besluit ’n suksesvolle ge- der is wanneer ’n regering beheer oor sy bewind kom. Ná die oorgang na de- wapende opstand was op kort en medium- weermag verloor of dié magte gebruik om mokrasie het die politici gewone termyn onmoontlik. Oliver Tambo, leier gemeenskappe aan te val en ‘‘etniese sui- polisielede en hul bevelvoerders oor sulke van die ANC, het ook beheersing bepleit. wering’’ deur te voer. sluipmoorde vir die wolwe gegooi. Hulle Die regeringsmagte, die ANC en Inkatha In Suid-Afrika was die regstelsel deur- moes feitlik ál die skuld daarvoor dra ter- het almal gruweldade gepleeg, maar die gaans onafhanklik, en veral teen die begin wyl militêre leiers en veiligheidsagent- sterftesyfer was nooit so hoog dat ’n skik- van die 1980’s het polisielede wat ie- skappe toegelaat is om onskuldig te pleit. king onmoontlik was nie. mand onwettig doodgemaak het, geweet Buiten die polisie se Vlakplaas-een-

STERFTES IN GESELEKTEERDE ETNIESE BOTSINGS (BENADERDE SYFERS)

LAND STERFTES BEVOLKING (MILJOENE) KONFLIKJARE STERFTES AS PERSEN- TASIE

Kambodja* 2 400 000 7,2 (1971) 1975–1978 33,3%

Rwanda 800 000 8,0 (1990) 1994 10,0%

Tsjetsjnja 90 000 1,1 (2002) 1994–2005 8,2%

Guatemala 200 000 3,8 (1962) 1960–1998 5,3%

Bosnië 200 000 4,0 (2002) 1992–1995 5,0%

Algerië** 300 000 10,0 (1965) 1954–1962 3,0%

Oos-Timor 18 600 1,0 (2006) 1974–1999 1,9%

Noord-Ierland 3 500 1,4 (1961) 1968–1998 0,25%

Suid-Afrika 19 000 26,0 (1988) 1984–1993 0,07%

* Die sterftes in Kambodja word op tussen 1,7 miljoen en 3 miljoen geraam. ** Die Algerynse regering wat in 1962 aan die bewind gekom het, stel die sterftesyfer op 1 miljoen.

398 na ’n demokrasie vir almal in 1986 formeel goedgekeur. Bevelvoerders van die veiligheidsmagte het volgehou dié mag is op die been gebring in reaksie op sluipmoorde op minstens 100 Inkatha-leiers of hoofmanne deur ANC-agente. In ANC- en United Democratic Front- (UDM-) kringe was daar ’n persepsie dat dit ’n moordbende is en dat die staat dit steun. Kort nadat die eenheid in KwaZulu-Natal ontplooi is, is 13 mense op een slag by KwaMakutha naby Durban vermoor. In 1995 het die staat elf militêre ofﬁ siere, onder andere twee voormalige weermaghoofde en ’n oudminister van verdediging (genl. Magnus Malan), as medepligtiges aangekla. Die hof het almal onskuldig bevind, en pres. Mandela het die uitspraak aanvaar. Wouter Basson, hoof van die Coast-projek, is ook verhoor op aanklag dat hy stowwe verskaf het waarmee aktiviste vermoor of vergiftig is. Genl. Malan het voor die WVK getuig daar was nooit toestemming dat ’n chemiese vermoë aanvallend benut moes word nie. Die hof het Basson in ’n omstrede uitspraak vrygespreek. Talle moorde is ook aan ANC-lede toegeskryf. Die ANC was trouens steeds deels ’n revolusionêre organisasie met sy eie leër, Umkhonto weSizwe (MK). In 1986 het sekere senior ANC-leiers Operasie Vula onder aanvoering van Mac Maharaj goedgekeur. Die doel hiermee was om ’n ondergrondse beweging in die land te bou, wapens in te smokkel en ’n opstand te ontketen indien onderhandelings sou misluk. Toe De Klerk die ANC in 1990 wettig, het Maharaj die plan in werking gestel, maar die operasie is oopgevlek en bo: Die omslag van ’n boek oor Operasie Vula Maharaj is in hegtenis geneem. toon drie van die stryders in hul verskillende Aktiviste wat hulle met die ANC of sy hulpmag, die UDF, vereenselwig het, het soms vermommings. In 1986 het sommige senior hardhandig opgetree om van die stakings, skool- en verbruikersboikotte af te dwing. ANC-leiers, toe nog in ballingskap, Operasie Polisiebeamptes, soldate, plaaslike raadslede, informante en allerlei ‘‘pionne van die Vula onder leiding van Mac Maharaj bewind’’ was hul teikens. Meer as 400 gewaande informante is volgens die grusame goedgekeur. Dit was daarop gemik om ’n ‘‘halssnoermetode’’ doodgemaak – ’n brandende buiteband om die slagoffer se lyf. Die ondergrondse beweging in die land op te bou, polisie se inligtingsbronne in die townships het gevolglik baie gou opgedroog. wapens in te smokkel en ’n opstand te begin Anthea Jeffrey, wat ’n deeglike studie van die geweld in Natal gemaak het, skryf: as onderhandelinge sou misluk. Toe De Klerk die ANC in 1990 gewettig het, het Maharaj Die geweld wat die ANC geskep het, het gou buite beheer geraak. Omdat so voortgegaan en die plan in werking gestel. Die baie mense in die swart gemeenskap die teikens was, het ’n sterk reaksie gevolg. operasie is oopgevlek en Maharaj is gearresteer. Toe die vergelding begin, het dit sy eie momentum verkry, en onder meer in ’n burgeroorlog tussen die ANC en IVP uitgeloop. onder: Geweld het in 1985 in die plakkersnedersetting Kruispad by Kaapstad Die ANC het die beskouing dat hý saam met die IVP grootliks vir die geweld verant- tussen inwoners en die Suid-Afrikaanse woordelik was, woedend verwerp. Hy het beweer ’n derde mag in die veiligheids magte Polisie uitgebreek. stook die meeste van die geweld aan. Mandela het De Klerk meermale daarvan beskuldig dat hy die geweld persoonlik bestuur of beheer oor sy veiligheidsmagte verloor het. De Klerk se reaksie was dat hy nie sonder bewyse kon optree nie, want dan sou sy veiligheidsmagte alle vertroue in hom verloor. Die ANC se aantygings, wat deur sommige koerante gesteun is, het die regering op die agtervoet gedwing. Dit het die swart steun wat De Klerk volgens peilings geniet het, weggekalwe. In 1991 het getuienis dat die polisie in die geheim geldelike steun aan Inkatha gegee het sodat hy as teenvoeter vir die ANC kon dien, De Klerk gedwing om Magnus Malan as minister van verdediging en Adriaan Vlok as minister van polisie af te dank. Betrekkinge tussen die regering en die ANC was ná 17 Junie 1992 op ’n laagtepunt toe hostelinwoners wat hulle met Inkatha vereenselwig het, 48 bewoners van Boipatong (’n township van ANC-ondersteuners 100 km suidoos van Johannesburg) gedood het. Die ANC het beweer die polisie was aandadig en het sy deelname

onderhandelings en woelinge 399 oorkant bo: Die geskiedkundige “Groote aan die onderhandelings onbepaald opgeskort. Sowel ’n hof as die amnestiekomitee van Schuur-minuut” was die ondertekening van die WVK kon later geen bewys van polisie-aandadigheid kry nie. Net ná die voorval ’n dokument tussen Nelson Mandela, destydse het die ANC dit egter só opgedis dat die staat, en moontlik selfs De Klerk self, na die president van die ANC, en staatspres. F.W. skuldiges gelyk het. de Klerk in Tuynhuis in Kaapstad op 4 Mei Gerugte oor Boipatong het die ANC se weke lange veldtog van ‘‘rollende’’ massa-aksie 1990. Die dokument het die twee partye gestook. Die doel was om die politieke en ekonomiese beheerstelsels sterk uit te daag en verbind tot die oplossing van die bestaande die tuislandregerings (ook KwaZulu s’n) met geweld omver te werp. Ciskei was die eerste klimaat van geweld, asook tot stabiliteit en teiken. ’n ANC-optog na die regeringsgebou het in ’n bloedbad geëindig toe Ciskeise vreedsame grondwetlike onderhandelinge. soldate op die skare losgebrand en 29 mense doodgeskiet het. Onderhandelings tussen die regering en die ANC het weer begin, maar die geweld oorkant onder: Eugène Terre’Blanche, het voortgeduur. Die ANC het ’n derde mag in die polisie of weermag steeds die skuld leier van die Afrikanerweerstandsbeweging vir moorde op aktiviste en treinpendelaars gegee. In November 1992 het die Goldstone- (AWB), met die AWB-vlag op die agtergrond. kommissie ’n klopjag op ’n klandestiene agentskap van Militêre Intelligensie uitgevoer en Die AWB, ’n verregse organisasie, het die afgekom op bewyse van pogings om die ANC se gewapende vleuel, MK, te ondermyn. De eerste keer in die 1970’s aandag getrek Klerk het Pierre Steyn, ’n generaal in die weermag, gevra om na die aantygings ondersoek toe dit tot geweld oorgegaan het, met die in te stel. Steyn het geen skriftelik verslag opgestel nie. In sy voorlegging aan De Klerk in openbare teer-en-veer van die historikus Desember 1992 het hy ’n stuk ingedien wat gegrond was op wat ‘‘ongestaafde aantygings’’ F.A. van Jaarsveld. Hy het die interpretasie genoem is. Na bewering was lede van die weermag se verkenningsdirektoraat (spesiale dat goddelike ingryping die Voortrekkers magte) betrokke by ‘‘moord, terrorisme, destabilisering in die buiteland . . . korrupsie, se oorwinning in die Slag van Bloedrivier die bevordering van verdelende partypolitieke doelwitte en blatante verontagsaming van in 1838 verseker het, bevraagteken. Deur regeringsbeleid’’. Geen aantyging is gestaaf nie, maar De Klerk het 22 weermagofﬁ siere die 1980’s en vroeë 1990’s het die AWB ontslaan. Die getuienis was egter so skraps dat geen vervolgings ingestel is nie. gedreig met ’n gewelddadige opstand sou die Terwyl die ANC en die NP in pas na ’n onderhandelde skikking begin marsjeer het, regering uitgebreide stemreg aan swart Suid- het die PAC die proses probeer ondermyn. Hy het onderhandelings beëindig en geweld Afrikaners toeken. ontketen om die ‘‘koloniale setlaarstaat’’ te vernietig. Sy gewapende vleuel, die Azanian People’s Liberation Army (Apla), het boere, hostelinwoners en buiteklubgaste aangeval. Enkele besonder grusame aanvalle het die land geruk. In Julie 1993 het Apla-lede ’n gemeente in die St. James-kerk in Kaapstad tydens ’n aanddiens aangeval. Hulle het handgranate gegooi en met outomatiese wapens losgebrand. Elf mense is dood en talle gewond. ’n Amerikaanse uitruilstudent, Amy Biehl, is in die Kaapse township Guguletu deur lede van die Pan-Africanist Students’ Organisation doodgekap nadat hulle haar motor met klippe bestook het. In die laaste weke voor die verkiesing het lede van die Afrikanerweerstandsbeweging (AWB) verskeie swart mense met ’n rassemotivering vermoor. Regses was verantwoordelik vir ’n motorbom wat twee dae voor die verkiesing in April 1994 in die middestad van Johannesburg ontplof en nege mense, ook ’n ANC- kandidaat, gedood het.

Die Mandela-faktor Nelson Mandela het ’n deurslaggewende bydrae tot die politieke skikking van 1990-1994 gemaak. Eerstens het hy in 1985 die ‘‘samesprekings oor samesprekings’’ aangevoor – ’n noodsaaklike voorbrand vir die formele onderhandelings. Hy het met Oliver Tambo se breë goedkeuring opgetree, maar self besluit waaroor hy met amptenare gaan praat, en het 47 keer met senior staatslui vergader. Die besprekings het sommige leiers van die NP oortuig dat ’n aanvaarbare skikking met die ANC beding kon word. Mandela het twee voorwaardes vir onderhandelings gestel: Die ANC sal geen voorvereistes deur die regering aanvaar nie, en hy stel net belang in onderhandelings oor ’n verenigde Suid-Afrika wat swart mense se strewe na meerderheidsregering sou bevredig. Dit was van kritieke belang dat ’n ANC-leier wat na die regering se mening betreklik inskiklik was, sulke dinge gesê het. Tweedens is dit moeilik om te dink dat enige ander ANC-ampsdraer soveel gesag as Chris Hani (links) saam met Tokyo Sexwale. Mandela sou kon uitoefen om ANC-ondersteuners te dissiplineer. Net ná die ANC se terugkeer het ’n beroerte sy president, Oliver Tambo, buite aksie gestel. Mandela se morele gesag was veral ná die sluipmoord op Chris Hani in 1993 belangrik. Ná dié moord was daar ’n opstand waarin 70 mense dood is, en die meeste waarnemers stem saam dat Mandela se TV-rede in dié tyd gehelp het om ongevalle te beperk en die politieke ontwrigting te verminder.

400 na ’n demokrasie vir almal In dié krisis het Mandela se aanvaarding van die rol van nasionale versoener sy eie politieke gesag en dié van die ANC bewys, en só gehelp om sterker openbare steun vir ’n politieke skikking onder wit en swart te verkry. Hy het besluite oor die besonderhede van die skikking gewoonlik gedelegeer, maar persoonlik by die bedinging ingemeng om te sorg dat die NP geen minderheidsveto in kabinetsbesluite kry nie. Derdens was Mandela se bereidwilligheid om die ANC se teenstanders tydens die onderhandelings trompop te loop en sy taktiek om dinge tot op die rand van die afgrond te voer, belangrik om toegewings te kry. Sy kansvattery was veral duidelik toe die regering die ANC se voorwaardes vir die hervatting van onderhandelings aanvaar het nadat dié onderhandelings in middel-1992 opgeskort is. Mandela het De Klerk in September 1992 gedwing om gevangenes in dodeselle vry te laat, in ruil vir die ANC se hervatting van grondwetlike onderhandelings, en gesê: ‘‘U weet dat u oplaas tog sal bes gee. Indien nie, gaan ons u verneder. En ek sal toesien dat dit gebeur.’’ Teen 1992 het Mandela homself oortuig dat De Klerk ’n ‘‘oneerlike’’ vennoot in die oorgang is en dat hy deur middel van ’n geheime derde mag onder bevel van intelligensiebeamptes aan volgehoue aanvalle op ANC-ondersteuners aandadig was. Mandela het beslis geglo De Klerk het nie sterk genoeg opgetree om sulke bedrywighede in toom te hou nie. De Klerk het homself ’n gelyke vennoot in die skepping van die nuwe Suid-Afrika geag, maar Mandela kon die president of sy regering nooit as gelykes aanvaar nie. Hy was egter bereid om die regering se dwangmag te erken en dus dat ‘‘sake met hom gedoen’’ moet word. Talle invloedryke ANC-persoonlikhede wou dié noodsaak nie aanvaar nie. Mandela wou egter nie toegee dat sy teenstander se optrede enigsins moreel aanvaarbaar was nie. Mandela was klaarblyklik ontsteld toe die Nobelvredesprys gesamentlik aan die twee mans toegeken is.

Die regses swaai vuis Daar was talle wit organisasies wat die onderhandelings wou verongeluk. Teen 1990 was daar na raming 20 halfmilitêre groepe en 30 fundamentalistiese organisasies. Teen 1993 was daar bykans 200. Heel voor was die AWB, ’n swak gedissiplineerde, halfmilitêre organisasie onder Eugène Terre’Blanche, wat beweer het hy beskik oor 15 000 gewapende lede. Die AWB het in die 1980’s naam gemaak toe die Konserwatiewe Party (KP) sterk gegroei en die NP op die agtervoet gedwing het. Die AWB het verskeie NP-vergaderings ontwrig, maar sy doel om die Boererepublieke te herstel en burgerskap tot regses te beperk, asook sy rasseretoriek, het verreweg die meeste wit ondersteuners afgeskrik. Terre’Blanche was ’n bombastiese spreker wat die styl van Afrikanerleiers uit die hoogty van apartheid nageaap het. Sy teatrale dorpsvergaderings het ruim dekking van buitelandse televisiespanne gekry omdat dit buitelandse stereotipes van reaksionêre wittes wat die land in ’n bloedbad sou dompel, bevestig het. Realisties gesproke was daar binne die wit gemeenskap eintlik net een groot bedreiging vir die onderhandelings. Dit was die moontlikheid dat genl. Constand Viljoen, voormalige hoof van die weermag, ’n opstand deur lede van die staande mag en burgermag kon lei. Dit het nooit gebeur nie (kyk kassie op p. 402). In die maande voor die verkiesing, wat van 26 tot 28 April 1994 sou plaasvind, het dit gelyk asof die politieke sentrum sou uiteenspat. Die tradisionele Zulu onder koning Goodwill Zwelithini en Mangosuthu Buthelezi het onafhanklikheid geëis, eerder as om ‘‘Xhosa-oorheersing’’ onder die ANC te verduur. Op 28 Maart het 30 000 tot 40 000 Zulu verby die ANC-hoofkwartier in Johannesburg se middestad opgeruk. ANC- veiligheidswagte het begin skiet, en 18 mense is dood.

onderhandelings en woelinge 401 GENL. CONSTAND VILJOEN SE WROEGING Genl. Constand Viljoen se planne was ’n Teen 1993 het Viljoen planne begin vir wie hy ‘‘die hoogste agting gehad het’’, groot onbekende faktor tydens die onder- maak om die verkiesing te ontwrig, De vergader om hom van plan te laat veran- handelings. Hy was voor sy uittrede in Klerk as president te laat verwyder en van der. Op ’n keer het Viljoen gesê: ‘‘Jy en ek 1984 hoof van die Suid-Afrikaanse Weer- voor af te begin onderhandel. Sommige en ons manne kan hierdie land in een mag. Hy was die toonbeeld van ’n gedis- het geglo hy sou 50 000 man uit die middag oorneem.’’ Meiring antwoord toe: siplineerde soldaat wat die bevele van die burgermag kon lok, en selfs sommige ‘‘Ja, dit is so, maar wat doen ons die politieke leiers getrou uitvoer, maar was staandemag-eenhede. By ’n inligting- oggend ná die staatsgreep?’’ Die demo- oortuig dat die ANC ’n revolusionêre sessie het genl. George Meiring, hoof van graﬁ ese wanbalans tussen wit en swart, agenda nastreef en dat F.W. de Klerk voor die weermag, die regering en die ANC die binne- en buitelandse druk en al die sy eise geswig het. gewaarsku teen die aaklige gevolge in- ingewikkelde probleme sal steeds be- Hy is die heel laaste Boeregeneraal dien Viljoen die verkiesing sou teenstaan. staan. Ná ’n debakel in Maﬁ keng het genoem, en is in die weermag alom vir sy Meiring het verskeie kere met Viljoen, Viljoen alle planne vir ’n opstand laat vaar. professionaliteit en persoonlike integri teit gerespekteer. Hy was reguit, vasberade en tot die Afrikanersaak verbind – die soort leier wat talle Afrikaners sou aangehang het indien hy ’n geloofwaardige aksie plan gehad het. Viljoen en sy volgelinge het hulle aangesluit by die Afrikanervolks- front (AV), ’n koalisie van regse partye, organisasies en bewegings wat deelname aan ’n demokratiese verkiesing verwerp en ’n Afrikanervolkstaat geëis het. Die meeste AV-lede het ’n ‘‘wit’’ staat voorgestaan, met Pretoria as hoofstad. Dit sou die meeste van Wes-Transvaal, Oos-Transvaal en die Noord-Vrystaat insluit. Hoewel sowat twee derdes van die Afrikaners hier gewoon het, was verreweg die meeste inwoners nie Afrikaners nie. ’n Peiling van 1993 het getoon dat net ’n vyfde van die Afrikaners ’n volkstaat so sterk gesteun het dat hulle self daarheen sou verhuis, en meer as die helfte het dit verwerp of was onseker daaroor.

Lucas Mangope, president van Bophuthatswana, wat ‘‘onafhanklik’’ wou bly, het geweier dat mense in sy gebied hulle vir die verkiesing laat registreer en die tuisland se herinlywing by die res van Suid-Afrika teengestaan. Die ANC het massa-aksie in Maﬁ keng aangevoor, en die situasie het handuit geruk. Mangope het Viljoen – met wie hy ’n losse alliansie gehad het – se hulp ingeroep. Dit was Viljoen se oomblik van waarheid. Hy het belowe om 3 000 man op die been te bring, en Mangope het belowe om hulle te bewapen. Voor Viljoen egter kon optree, het ’n groep AWB-vigilantes daar aangekom, ’n chaos geskep en swart mense voor die voet in die strate geskiet. Bophuthatswana-soldate skiet toe terug. Die Sunday Times het later ’n dramatiese foto geplaas van drie AWB-manne op die grond langs hul motor nadat ’n swart soldaat hulle doodgeskiet het. Dit was ’n bevestiging van die einde van wit oorheersing. Viljoen en sy manne het hulle gou aan die tragiese klug onttrek en

402 na ’n demokrasie vir almal hulle daarvan gedistansieer. ’n Paar dae later het Viljoen aangekondig dat hy as leier van die Vryheidsfront (VF) aan die verkiesing gaan deelneem. Op ’n manier was die AWB- DIE RUSIE TUSSEN MANDELA EN ingryping ’n bestiering, want dit het ’n situasie verhoed waar weermagsoldate op Viljoen, DE KLERK hul voormalige bevelvoerder, sou moes skiet. By die tweedaagse aanvangsessie van die Konvensie vir ’n Demokratiese Suid-Afrika (Kodesa) in Desember 1990 was daar ’n ’n Nuwe grondwet vuurwarm rusie tussen F.W. de Klerk en Amptelike grondwetlike onderhandelings het byna twee jaar ná pres. F.W. de Klerk se Nelson Mandela. De Klerk het die ANC epogmakende toespraak op 2 Februarie 1990 eers by die Konvensie vir ’n Demokratiese betig omdat hy Umkontho weSizwe (MK) Suid-Afrika (Kodesa) begin. In dié tyd is struikelblokke voor onderhandelings uit die weg nie ontbind het nie, en Mandela het sterk geruim. Die eerste, naamlik apartheidswette, is op 1 Februarie 1991 verwyder met De Klerk teruggekap. Die ANC sou dit nie doen se aankondiging dat sy regering voornemens is om almal te skrap. voordat ’n tussentydse regering, waarvan hy deel is, ingehuldig is en daar veelparty- Van die ander struikelblokke is net met moeite ontslae geraak. Met verskeie ooreenkomste beheer oor die veiligheidsmagte was nie. (die Groote Schuur-minuut van Mei 1990, die Pretoria-minuut van Augustus 1990 Behalwe dat die episode beklemtoon en die D.F. Malan-ooreenkoms van Februarie 1991) het die regering en ANC op ’n het watter invloed geweld op die onder- onderhandelde politieke skikking besluit. Die ANC het ingestem om die gewapende handelings gehad het, het dit bewys hoe- stryd op te skort, maar wou nie sy gewapende vleuel, MK, ontbind nie. veel agterdog daar was: Mandela het De Kodesa het op 20 Desember 1991 in die World Trade Centre in Kempton Park met Klerk telkemale daarvan beskuldig dat hy sy werksaamhede begin. Die twee grootste partye, die NP en die ANC, het verskillende ’n geweldsveldtog orkestreer om die ANC idees oor die doel daarmee gehad. Die ANC het gesê net ’n verkose grondwetlike te verswak, of weier om sy gesag te ge- vergadering kan ’n grondwet opstel, maar die NP en die IVP was daarteen gekant omdat bruik om geweldenaars aan die pen te laat hulle bang was dat ’n verkose liggaam waarin die ANC waarskynlik die meerderheid sou ry. De Klerk het die ANC weer van mede- hê, ’n grondwet sou opstel wat sy eie politieke behoeftes bevredig. plig tig heid aan die geweld verdink. Nogtans het 19 uit die 20 afvaardigings – Bophuthatswana se regering het dit nie Inderwaarheid was nóg De Klerk nóg onderteken nie – oor ’n verklaring van voorneme ooreengekom wat hulle verbind tot Mandela ten volle in beheer van die gewa- ’n ‘‘verenigde, demokratiese, nierassige en nieseksistiese staat waarin soewereine gesag pende magte. Dieselfde geld vir Mango- oor sy hele gebied uitgeoefen word’’. Die begrip ‘‘voldoende konsensus’’ is gebruik, wat suthu Buthelezi, leier van die IVP. beteken het dat die proses net kon vorder wanneer die NP en die ANC saamstem. Die rusie tussen De Klerk en Mandela Kodesa het vroeg in 1992 weer aan die gang gekom. Aparte take is aan elke van vyf het onmin geskep wat nooit werklik ver- werkgroepe toegeken, maar daar was nog ’n bedreiging vir die proses, naamlik die dwyn het nie. Albei mans se leierskap was opkoms van die verregses. ’n Oorwinning deur die Konserwatiewe Party (KP) in ’n vir die uiteindelike suksesvolle uitkoms van tussenverkiesing in die voorheen veilige NP-setel Potchefstroom op 19 Februarie was die onderhandelings noodsaaklik. Albei ’n teken hiervan. Dit was die klimaks van verskeie tussenverkiesings waar die KP die NP het besef dat hulle nooit kan wegstap nie, verslaan of sy meerderhede erg laat krimp het. want ál hul politieke en morele kapitaal is belê om ’n politieke skikking te bereik. Dié besef van onderlinge afhanklikheid het die proses ondanks talle probleme op die regte spoor gehou.

oorkant bo: Constand Viljoen word deur die destydse minister van verdediging, P.W. Botha, gelukgewens nadat hy in 1977 ’n toekenning ontvang het.

oorkant onder: Drie AWB-lede is op 9 Maart 1994 langs hul Mercedes Benz in Bophuthatswana doodgeskiet. Hulle wou pres. Lucas Mangope se regering, wat gevaar geloop het om omvergegooi te word deur ANC-betogings, gaan bystaan.

links: Kodesa het in Desember 1991 met onderhandelinge begin.

’n nuwe grondwet 403 De Klerk moes seker maak dat sy inisiatiewe steeds die wit kiesers se steun geniet, dus het hy ’n referendum vir 17 Maart uitgeroep waarin kiesers moes sê of die hervormingsproses en onderhandelings oor ’n nuwe grondwet moet voortgaan. Meer as 68% het ‘‘ja’’ gestem, en die verregses, wat tot die geweld bygedra het, was in wanorde. Die NP se leiers het ná dié oorwinning stilswyend aanvaar dat hulle groot grondwetwysigings nie nog ’n keer na die kiesers hoef te verwys nie, al het De Klerk belowe dat hy ná aﬂ oop van die onderhandelings kiesers se goedkeuring vir die grondwetbeginsels sou kry.

Kodesa verbrokkel In die middel van Mei 1992 het die onderhandelings vasgeval oor wat na wesenlike verskille gelyk het. Die NP se grondwetvoorstelle het ingesluit gedwonge koalisies, ’n uitvoerende presidensiële kollege met lede uit verskillende partye wat om die beurt as president sou dien, en ’n senaat met ruim verteenwoordiging vir minderheidspartye. Hy het ’n federale stelsel voorgestaan, met sterk streeks- en plaaslike owerhede. Die Demokratiese Party (DP), IVP en enkele tuislandadministrasies was ook ten gunste van federalisme. Die ANC was sterk teen die NP se voorstelle gekant. Hy het gedwonge koalisies en minderheidsveto’s verwerp, en gesê al was daar meerderheidsbestuur, sou min der heids- partye danksy proporsionele verteenwoordiging genoeg seggenskap gewaar borg word, die regering as opposisie op sy tone kon hou en ’n lewenskragtige burgery kon skep. Hy was ook agterdogtig oor federalisme, want hy het gedink dis ’n manier waarop die ryker streke hul voordele sou kon behou. De Klerk het oor die beginsel van ’n verkose grondwetskrywende liggaam toegegee, mits daar ’n tweefase-proses is waar ’n veelpartykonferensie ’n oorgangsgrondwet opstel en die bestaande Driekamerparlement dit as ’n wet aanvaar. ’n Volledig inklusiewe

bo: Die 19 politieke groepe betrokke by Kodesa in Desember 1991 het ooreengekom om die Verklaring van Voorneme te onderteken, waarmee hulle hul verbind het om ’n nuwe Grondwet vir Suid-Afrika te begin skryf. regs: Gerrit Viljoen, F.W. de Klerk en Pik Botha by die opening van Kodesa in Desember 1991 by die World Trade Centre in Kempton Park buite Johannesburg.

Parlement wat met algemene stemreg kragtens die oorgangsgrondwet verkies word, sal die grondwetskrywende liggaam wees wat ’n ﬁ nale grondwet opstel en aanvaar. ’n Nuwe instelling, ’n konstitusionele hof, sal dan moet bekragtig dat die grondwet die beginsels waaroor die aanvanklike veelpartykonferensie vooraf ooreengekom het, beliggaam. De Klerk se voorstel het toe oplaas die grondslag vir die toekomstige grondwetlike onderhandelings geword.

Die ANC kry die oorhand Die ANC het in middel-Mei 1992 uit Kodesa gestap toe hy oor wesenlike sake nie met die NP kon saamstem nie. Kort daarna het die Boipatong-slagting van 17 Junie 1992 die politieke situasie selfs donkerder gemaak. Net nadat die ANC onderhandelings opgeskort het, het hy ‘‘rollende’’ massa-aksie aan

404 na ’n demokrasie vir almal STRYDMAKKERS Martin Thembisile (Chris) Hani en Thabo se styl van leierskap agter die skerms het Mbeki was in vele opsigte karperde. Hani toe reeds geblyk. Hoewel Hani, Mbeki en is op 28 Junie 1942 in die gehuggie Sa- Sam Nolutshungu, wat later ’n gerekende balele in die Cofi mvaba-distrik op die politoloog geword het, byvoorbeeld ’n sta- Transkeise platteland gebore en was die king georganiseer het wat die sending- vyfde van ses kinders. Sy pa was ’n half skool gesluit het, het die skoolhoof en geletterde trekarbeider wat in die Randse on derwysers net vir Hani en Nolutshungu myne gewerk het; sy ma was ’n bestaans- raak gesien en hulle berispe. boer. Hy en sy broers en susters het elke Hani het in 1957 by die ANC se Jeugli- weekdag 25 km ver skool toe gestap en ga aangesluit, ’n jaar ná Mbeki. Hani het ’n elke Sondag ewe ver kerk toe. Hani was kursus in klassieke studie aan Fort Hare en ’n vrome Katoliek en wou ’n priester Rhodes gevolg en ’n graad in Latyn en word. Engels aan die Rhodes-universiteit ontvang. Mbeki is op 18 Junie 1942 op die dor- In 1963 het hy by die ANC se gewapende pie Idutywa daar naby gebore as een van vleuel aangesluit. Hy het in die 1960’s met Thabo Mbeki Govan en Epainette Mbeki se vier kinders. vegters van die Zimbabwe African People’s Sowel Hani as Mbeki het hul radikale poli- Union (Zapu) aan die Rhodesiese front op ’n toekomstige leiersrol voorberei het, tiek in dieselfde tyd by dieselfde skool, Love- geveg, en is in 1987 as staf hoof van Um- het die SAKP gehelp om Hani, wat dié dale-kollege, ingekry. Die hardekwas-Hani kontho weSizwe (MK) aan gestel. party se sekretaris-generaal geword het, is danksy sy hoë politieke profi el vroeg Hani het vinnig opgang gemaak in die ’n linkse, sosialistiese alternatief te maak. reeds as ’n leier by Lovedale uitgeken. Daar- geledere van die Suid-Afrikaanse Kom- Dit was duidelik dat Mandela die ANC teenoor was Mbeki meer teruggetrokke, al munistiese Party (SAKP). Govan Mbeki se volgende leier sou word, maar almal het was hy ook by die politiek betrokke. Mbeki het baie invloed op hom gehad. Dié het gevra wie hom sou opvolg – Mbeki of Hani? hom aan Marxisme-Leninisme bekend Toe Hani op 10 April 1993 deur ’n wit gestel, en hy het dié fi losofi e sy lewe lank regse vermoor word, het dit die deur vir aangehang. Hy was die eerste keuse toe Mbeki oopgemaak om president te word. Oliver Tambo, die ANC se uitgeweke Voor Hani se ontydige dood was hy die president, ’n adjudant gesoek het. Hani beskermling van die legendariese SAKP- het homself egter eerder as ’n vegter voorsitter Joe Slovo, en binnelandse mag- soos Che Guevara beskou, en nie as ’n skeppers soos Winnie Madikizela-Mandela burokraat nie, dus het hy hofl ik bedank. het hom (toe sy op die toppunt van haar Ná die Lovedale-kollege het Mbeki sy sjarme en invloed was) aangemoedig om studie in die Verenigde Koninkryk voort- president te probeer word. Die sterk gesit en ’n meestersgraad in ekonomie veiligheidsnetwerk wat die ANC in balling- aan die Universiteit van Sussex behaal. skap opgebou het, was tot sy beskikking, Hy het later ook die bykans verpligte mi- die radikale jeug was aan sy voete en hy litêre opleiding vir talentvolle ANC-kaders het van nature sjarme, charisma en intelli- in die Sowjetunie deurgemaak. Hy het se- gensie gehad. In die lig van sy gewildheid nior poste in die SAKP beklee, maar sy toe hy vermoor is (net Nelson Mandela bande met die party later verbreek toe die was meer gewild) glo talle ANC-onder- verbod op die SAKP in 1990 opgehef is. steuners, veral dié na links, dat hy Mbeki Chris Hani Net soos gematigdes in die ANC Mbeki as Mandela se opvolger sou geklop het.

die gang gesit en verklaar dat hy met ’n bewys van sy meerderheidsteun sy sin sou kry as dit by die onderhandelingstafel onmoontlik was. Boipatong was die keerpunt in die onderhandelings: Voorheen was die ANC en die NP taamlik gelykop, maar nou het die ANC die oorhand gekry. ’n Episode by die Ciskeise hoofstad, Bisho, waar 29 mense doodgeskiet is, het die pessimisme oor sukses met die skikking vererger. Ná die Bisho-slagting het ’n gevaarlike afwaartse ekonomiese spiraal en ook sterk diplomatieke druk die ANC en die regering gedwing om weer bilaterale onderhandelings aan te knoop. De Klerk en Mandela het gevolglik die Rekord van Verstandhouding van 26 September 1992 onderteken en die deur oopgemaak sodat amptelike onderhandelings in 1993 hervat kon word.

’n nuwe grondwet 405 Die rekord het De Klerk se voorgestelde model in wese gevolg, maar bygevoeg dat ’n verkose grondwetskrywende liggaam ’n vaste tydraamwerk moet hê, en ook genoeg meganismes om dooie punte op te los. Voorts sou die verkose liggaam as ’n tussentydse Parlement optree terwyl ’n tussentydse regering van nasionale eenheid (RNE) die land sou regeer. Die ANC wou die RNE so kort moontlik laat bestaan, terwyl die NP ’n onbepaalde tydperk van veelpartyregering voorgestaan het. Die groot verandering was simbolies en het die ANC se nuwe oorwig beklemtoon. ’n Trae De Klerk is oorreed om politieke gevangenes vry te laat, hostelle af te kamp en te polisieer, en die dra van gevaarlike wapens te verbied. Met laasgenoemde twee besluite is Inkatha oënskynlik die skuld vir politieke sterfgevalle gegee. Buthelezi was kwaad omdat hy nie geraadpleeg is nie en het by die Concerned South Africans Group (Cosag) aangesluit. Dié het uit verskeie tuislandregerings en verregse organisasies (ook die KP) bestaan. Die doel was om as teenwig vir die sogenaamde ‘‘onheilige’’ alliansie tussen die ANC en die NP te dien.

Die laaste hekkies Amptelike veelparty-onderhandelings het in April 1993 weer begin. Die naam Kodesa is laat vaar, want ’n gevoel van mislukking het daaraan gekleef, en dit is deur die ‘‘veelparty- onderhandelingsproses’’ (VPOP) vervang. Die VPOP was meer gestroomlyn, en in die lig van die heersende politieke spanning was daar ’n gevoel van dringendheid. Die sluipmoord op die gewilde SAKP-leier Chris Hani op 10 April het die land weer op die rand van groot geweld laat huiwer. Net Mandela se openbare beroep op kalmte het ’n ramp verhoed. In November 1992 is verskille tussen die NP en die ANC oorbrug toe die ANC aanvaar het dat ’n vorm van gesamentlike bestuur (of gesamentlike besluitneming) voor meerderheidsregering nodig was. Joe Slovo, die SAKP-leier en een van die ANC se voorste teoretici, het die nuwe strategiese posisie bedink. Hy het ’n afsnypunt-klousule aanbeveel. ’n Regering van nasionale eenheid (RNE) met die grootste partye as lede, sou vyf jaar lank regeer, met dien verstande dat partye wat die verkiesing verloor het, die regering nie sou kon verlam nie. Slovo het ook daarop gewys dat die burokrasie en veiligheidsmagte ’n ‘‘yslike potensiaal’ gehad het om ’n jong demokrasie te destabiliseer as geen werksekerheid of uitdiensstellingspakkette gebied sou word nie. Die NP wou steeds ’n permanente veelpartyregering hê, maar die ANC se toegewings het hom heelwat gepaai. Roelf Meyer, die minister van grondwetlike ontwikkeling en die regering se hoofonderhandelaar, het daarna erken dat die RNE-reëling nie ’n koalisie is nie, maar ’n ‘‘gedwonge samewerkingsooreenkoms tussen teenstanders, en nie tussen twee partye wat gemeenskaplike grond gevind het nie’’. Die RNE-reëling sou tydelik wees, al het enkele van Meyer se kollegas dit teengestaan omdat hulle wou hê dit moet permanent wees. Met De Klerk se steun het Meyer se standpunt bly staan. Roelf Meyer het Gerrit Viljoen as Die beginsel van ’n RNE is aanvaar, maar dit was moeiliker om te bepaal hoe hy besluite hoofonderhandelaar van die Nasionale Party sou neem. Die NP wou ’n tweederdesteun vir kabinetsbesluite hê, maar die ANC het dit vervang. Hy en Cyril Ramaphosa, sy eweknie verwerp. Instemming is eers in November 1993 bereik toe die NP sy eis laat vaar het. De aan ANC-kant, het ’n “agterdeur” oopgehou Klerk het besef dit sou ’n onmoontlike situasie skep as die kabinet oor alles moes stem: wat die twee partye aan die praat laat bly ‘‘As die minderheidspartye die meerderheid se wil gedurig sou dwarsboom, sou dit oplaas het nadat die formele onderhandelinge in die ’n onhoudbare spanning op die hele grondwetlike bestel kon plaas.’’ winter van 1992 tydelik onderbreek is. Daar is besluit dat elke party wat minstens 80 setels (uit 400) wen, op ’n adjunkpresident- skap geregtig sou wees, en elke party wat minstens 20 setels wen, op kabinetsposte – in oorkant: Verkiesingstonele van reg oor ver houding tot die aantal setels wat hy in die Nasionale Vergadering beklee. die land. Die ANC en die NP het pynlik stadig nader aan mekaar beweeg. Die NP wou aanvanklik die groots moontlike desentralisering van regeringsmagte hê, en die ANC ’n sterk sentrale regering. Oplaas het die ANC streeksregerings aanvaar, met magte wat die sentrale regering nie kon verwyder nie. Dit moes die weg gebaan het vir die IVP se terugkeer na die onderhandelingstafel, maar Buthelezi wou steeds die een of ander soort konfederasie hê en het die beginsel van ’n verkose grondwetskrywende liggaam verwerp. Hy was bang ’n seëvierende ANC sou sy magsbasis in KwaZulu, naamlik die tradisionele leiers, vernietig.

406 na ’n demokrasie vir almal Ná die sluipmoord op Hani kon die ANC baie sterk druk op die regering plaas om ’n datum vir die verkiesing vas te stel. Die VPOP het op 2 Julie 1993 besluit stemdag sal op 27 April 1994 wees. Weens dié spertyd moes talle oorblywende knelpunte gou opgelos word, want die Parlement moes die oorgangsgrondwet voor die einde van 1993 goedkeur. Die partye moes oor drie belangrike sake ooreenkom: grondwetlike beginsels wat deel van die ﬁ nale grondwet sou uitmaak, die afbakening van streke (later provinsies genoem) en wetgewing om die ‘‘speelveld’’ voor die verkiesing ‘‘gelyk te maak’’. Daar is oor die volgende grondwetlike beginsels besluit: ’n grondwetlike demokrasie sonder diskriminasie, skeiding van magte, ’n onafhanklike regbank, ’n onpartydige staatsdiens wat die publiek breedweg weerspieël, gelykheid voor die reg en voorsiening vir regstellende aksie. Grondwetbeginsel 34 is bygevoeg om die oënskynlik onversetlike wit regtervleuel te paai. Dit het erken dat ’n kultuurgemeenskap die reg op selfbeskikking het, mits daar binne die betrokke gemeenskap genoeg bewese steun daarvoor is. Genl. Viljoen en die VF het toe aan die verkiesing deelgeneem omdat die ANC belowe het dat die nuwe regering ’n raad sou aanstel om na die moontlikheid van ’n Afrikanervolkstaat ondersoek in te stel. Buthelezi en die IVP het op die nippertjie besluit om aan die verkiesing deel te neem toe versekerings oor die grondwetlike posisie van die Zulu- koningshuis gegee is. Daar was ook ’n belofte dat oorblywende grondwetlike probleme later deur internasionale bemiddeling geskik sou word. Die ‘‘onafhanklike’’ tuislande Transkei, Bophuthatswana, Ciskei en Venda het nie veel keuse gehad as om weer by Suid-Afrika ingelyf te word nie. Transkei en Venda het gewillig ingestem, want hul militêre diktators het die ANC gesteun. Bophuthatswana en Ciskei was traag, maar onrus onder die inwoners en druk van die Suid-Afrikaanse regering het hulle gedwing om in te stem. Die VPOP het belangrike wetgewing opgestel, en die Parlement het instellings geskep wat sou help om die speelveld in die aanloop tot die verkiesing gelyk te maak, onder meer: • Die Uitvoerende Oorgangsraad, wat in Januarie 1994 in werking getree het. Dit was ’n veelpartyliggaam met ’n breë opdrag om die oorgang na demokratiese regering op alle regeringsvlakke te vergemaklik. • Die Onafhanklike Verkiesingskommissie (OVK) met regter Johann Kriegler as voorsitter. Dit moes verseker dat die verkiesing vry en regverdig is, die uitslag bepaal, geskille besleg en tydens die veldtog oor die gedrag van partye toesig hou. • Die Onafhanklike Mediakommissie. Dit moes bydra tot ’n klimaat wat vrye en regverdige verkiesings bevorder en veral verseker dat staatsinligtingsdienste en die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie alle partye onpartydig behandel.

Die eerste demokratiese verkiesing Die NP en die ANC het ooreengekom dat sowel nasionale as provinsiale verkiesings op die grondslag van proporsionele verteenwoordiging moet plaasvind. Dit is eenvoudig en gee minderheidspartye ’n mate van verteenwoordiging. Die besonderhede van die stelsel is in Bylae 2 van die Oorgangsgrondwet uiteengesit: Die Nasionale Vergadering sou uit 400 lede bestaan, van wie 200 verkies sou word uit nasionale lyste wat geregistreerde partye voorgelê het, en 200 uit provinsiale lyste. Druk van die Demokratiese Party (DP) het gelei tot ’n wysiging dat daar aparte stembriewe vir nasionale en provinsiale verkiesings sou wees.

’n nuwe grondwet 407 onder: Die stembrief vir die eerste vrye ’n Onvermydelike leemte was ’n gebrek aan kieserslyste vir die 1994-verkiesing, verkiesing in Suid-Afrika in April 1994. Die want daar was te min tyd om dié op te stel. Stemgeregtigde kiesers moes toe ’n Inkatha-vryheidsparty (IVP) het gedreig identiteitsdokument toon, maar miljoene het nie een gehad nie. Die OVK is dus gemagtig om die verkiesing te boikot. Dié party was om tydelike stemkaarte uit te reik. Sy statistieke toon dat meer as 3,5 miljoen sulke kaarte veral gekant teen die oorgangsgrondwet. Na teen 29 April uitgereik is, en bykans 1,5 miljoen op die vier stemdae. Klaarblyklik was die sy mening het dit nie vir genoeg afwenteling stelsel aan misbruik blootgestel omdat talle aansoekers nie kon bewys dat hulle minstens van mag in ’n federasie voorsiening gemaak 18 jaar oud is nie. nie en nie die konstitusionele posisie van die Die verkiesing is oor drie dae, naamlik 26 tot 28 April, gehou en in ses gebiede waar Zulu-monargie voldoende beskerm nie. In ’n daar groot logistieke probleme was, tot 29 April verleng. Die OVK het voor geweldige laat stadium het die IVP ingestem om wel aan probleme gestaan. Statistieke dui op die omvang van die taak: ’n Geraamde 22,7 miljoen die verkiesing deel te neem. ’n Plakker met die mense was stemgeregtig (gegrond op die twyfelagtige syfers van die 1992-sensus) en dus party se naam is ter elfder ure onder aan die was 10 000 stemlokale nodig. gedrukte stembrief aangeheg. Geweld het die land steeds geteister. Daar was berigte van mense wat kosvoorraad opgaar ingeval die reg en orde ineenstort. Die OVK was veral oor die moontlikheid van intimidasie bekommerd: Navorsingsverslae van voor die verkiesing het daarop gedui daar is 165 ‘‘spergebiede’’ oral in die land. Die ergste het toe nie gebeur nie. Die OVK se amptelike verslag oor die verkiesing lui: ‘‘. . . gevalle van die belemmering van politieke bedrywighede was minimaal, en die mate van verkiesingsgeweld orals in die land onbeduidend’’. Daar was beslis onreëlmatighede en kullery. De Klerk het verklaar (en dit klink oortuigend) dat tot ’n miljoen stemme onwettig uitgebring is, veral naby die einde van die verkiesing, omdat die tydelike stemkaarte bykans op versoek uitgereik is. Nietemin het die eerste verkiesing merkwaardig vreedsaam verloop.

DIE VERKIESINGSUITSLAG Van die 22,7 miljoen stemgeregtigdes Op provinsiale vlak het die ANC vol- het 19,7 miljoen in die nasionale ver- strekte beheer oor ses provinsies gehad. kiesing gestem, en 19,6 miljoen op Die NP het in die Wes-Kaap gewen, en provinsiale vlak. Die syfers dui op ’n die IVP in KwaZulu-Natal. In die Noord- stempersentasie van 86%. Baie min Kaap het die ANC die meeste stemme bedorwe stembriewe is aangeteken, al op hom verenig (49,7%), effens meer as was daar talle ongeletterde kiesers, veral wat die NP, VF en DP saam gekry het. op die platteland. Die stembriewe was Veral onder swart en wit kiesers is eenvoudig – elke party se naam en ken- die rasseskeiding gehandhaaf. Volgens teken saam met ’n foto van die leier. Die Andrew Reynolds se ramings het 94% grootste rede vir die merkwaardig hoë van die ANC se nasionale stemme van opkoms was moontlik dat dit vir talle kie- swart kiesers gekom, en net 0,5% van sers, veral swartes, ’n vreugdevolle wittes. In verhouding tot sy totale katarsis was en ’n simboliese bevesti- stemme het die NP die grootste steun ging van hul nuwe regte as burgers. oor al die rasse heen getoon: 49% Die OVK het die uitslag op 6 Mei be- wittes, 30% bruines, 14% swartes en kend gemaak, hoewel die NP reeds op 7% Indiër. Sowat twee derdes van die 2 Mei bes gegee het. Die sewe partye bruin en Indiër-kiesers het vir die NP wat verteenwoordiging gekry het, hul gestem. persentasie en hul aantal setels, was:

African National Congress (ANC) 62,65% 252 Nasionale Party (NP) 20,39% 82 Inkatha-vryheidsparty (IVP) 10,54% 43 Vryheidsfront (VF) 2,17% 9 Demokratiese Party (DP) 1,73% 7 Pan-Africanist Congress (PAC) 1,25% 5 African Christian Democratic Party (ACDP) 0,45% 2

408 na ’n demokrasie vir almal links: Toue kiesers in die Alexandra- township staan geduldig hul beurt en afwag vir die tweede ten volle demokratiese verkiesing in Suid-Afrika op 2 Junie 1999.

onder: Die NP se Roelf Meyer en die ANC se Thabo Mbeki en Cyril Ramaphosa kom bymekaar met die twee huise van die Suid-Afrikaanse Parlement vir ’n foto om die afsluiting van die werk van die Grondwetgewende Vergadering (GV) te gedenk. Die GV was belas met die opstel van die ﬁ nale Suid-Afrikaanse Grondwet, en het dit aan die einde van 1996 voltooi.

Die finale Grondwet Die Grondwetlike Vergadering (GV) wat uit die 400 lede van die Nasionale Vergadering en die 90 lede van die Senaat bestaan het, het op 24 Mei 1994 die eerste keer vergader en Cyril Ramaphosa (ANC) tot voorsitter en Leon Wessels (NP) tot ondervoorsitter verkies. Die liggaam moes binne twee jaar ná die eerste sitting van die Nasionale Vergadering, naamlik 9 Mei, ’n nuwe grondwet aanvaar. Indien nodig kon ’n meganisme in werking tree om dooie punte op te los. Die GV moes die teks met ’n tweederdemeerderheid aanvaar. Die ANC het in die openbaar gesê as konsensus oor die volledige konsep nie verkry kon word nie, hy die meganisme vir dooie punte sou gebruik. Hy sou selfs ’n referendum uitroep (want hy het geweet hy sou wen) en dit oorweeg om daarna na sy eie oorspronklike konsep terug te keer, nie die teks waaroor onderhandel is nie.

’n nuwe grondwet 409 Met meer as 62% van die stemme in die verkiesing het die ANC heelwat gewig in die EK IS ’N AFRIKAAN GV se beraadslagings gedra, maar selfs met die moontlike steun van die PAC sou hy nie Op 8 Mei 1996 het Thabo Mbeki ’n roeren- ’n tweederdemeerderheid hê nie. Kompromieë was nodig. de toespraak oor die Grondwet-wetsontwerp Die 34 beginsels wat reeds grootliks in die teks van die Oorgangsgrondwet verweef in die Parlement gelewer. Hy het etlike eeue was, het ’n goeie raamwerk verskaf, maar talle besonderhede moes uitgebrei word, en van stryd en strewes genoem, en sy veel- talle duiwels het in dié besonderhede geskuil. vuldige identiteite as ’n Afrikaan uitgedruk. Die kwelvrae met die onderhandelings het nie soseer oor die struktuur van die uitvoerende gesag en die begrip van ’n regering van nasionale eenheid gegaan nie (dié Ek is geskep uit die immigrante wat Euro- is tydens die veelparty-onderhandelingsproses uitgestryk); dit was eerder verskeie meer pa verlaat het om in ons land ’n nuwe tegniese sake wat besonder moeilik geblyk het om op te los. Die spertyd van 8 Mei 1996 het tuiste te vind. Ongeag wat hulle gedoen baie druk op die hoofonderhandelaars geplaas. Die besprekings het meestal gehandel oor: het, is hulle steeds ’n deel van my. In my are vloei die bloed van die Malei- • Die verhouding tussen die nasionale en provinsiale regerings. erslawe wat van die Ooste gekom het. Hul • Die mate waarin eiendom grondwetlike beskerming (indien enige) sou geniet. trotse waardigheid beïnvloed my houding, • Ewewig tussen vakbonde se reg om kollektief te beding en te staak, en hul kultuur is deel van my wese . . . werkgewers se reg om werkers uit te sluit. Ek is die kleinkind van die krygermanne • Die doodstraf. en -vroue met Hintsa as hul hoof, die patri- • Die prosedure vir die aanstelling van regters, ’n prokureur-generaal, otte wat Cetshwayo en Mphephu na die ouditeur-generaal en ander amptenare wie se poste streng onpartydigheid en slagveld geneem het, die soldate wat by Mo- bekledingsveiligheid vereis om die politieke faktor in hul aanstellings te beperk. shoeshoe en Ngungunyane geleer het om • Die amptelike taal of tale. die saak van vryheid nooit te onteer nie . . . • Of die grondwet enkelmediumskole moet toelaat (wat in die praktyk Ek is die kleinkind wat vars blomme op Afrikaansmediumskole was). die Boeregraftes op St. Helena en die Ba- • Of die Handves van Regte ‘‘tweedegenerasie’’- of sosiaal-ekonomiese regte moes hamas lê, wat in sy gedagtes die lyding insluit, en of regte in noodtoestande beperk kon word. van eenvoudige kleinboere ervaar: sterftes, konsentrasiekampe, afgebrande opstalle, ’n droom aan skerwe. Die nege nuwe provinsies Ek is die kind van Nongqawuse. Ek is hy wat dit moontlik gemaak het om dia- mante en goud in die wêreld se markte te verhandel . . . Ek kom van dié wat van Indië en China vervoer is, wie se wese bloot daaruit bestaan het dat hulle ﬁ sieke arbeid kon verrig . . . Omdat ek deel van al dié mense is, en al weet ek dat sommige dié bewering be- twis, sê ek ek is ’n Afrikaan.

410 na ’n demokrasie vir almal Die grootste kwellings word verdoesel Algemene konsensus is verkry deur deels sake te verdoesel, met dubbelsinnige klousules of deur middel van ‘‘ontsnapping’’-klousules. Die teks bevat oënskynlik byvoorbeeld bepaalde federale kenmerke, soos dat sekere eksklusiewe bevoegdhede by die provinsies berus, maar dié word grootliks ongedaan gemaak deur die behoud van ‘‘troefkaarte’’ wat die nasionale regering kon inspan om te verseker dat provinsies hulle gedra. Voorts kon provinsies self min geld insamel. Die beskrywing van die Grondwet as ’n mengsel van ’n federale en unitêre model is misplaas – dit was eintlik maar ’n unitêre grondwet met federale vyeblare. Die onderrigmedium in skole, wat in die praktyk beteken het dat Afrikaans as enkel- medium gebruik is, is ’n voorbeeld van ’n ‘‘ontsnapping’’-klousule. Skole kon enkel- medium onderrig aanbied, maar onderworpe aan oorwegings van billikheid, praktiese uit voer baarheid en die behoefte om vorige diskriminasie reg te stel. Ander klousules van so ’n aard kwaliﬁ seer die beginsel van gelykheid en niediskriminasie deur regstellende aksie toe te laat. Die reg om eiendom te besit is aan onteiening onderworpe, maar kragtens ’n gewone wet en betaling van vergoeding. Daar is op 8 Mei 1996 oor die Grondwet gestem. Die ANC, NP, DP en PAC het ten gunste daarvan gestem – 421 stemme (327 stemme was vir ’n tweederdemeerderheid nodig). Die VF het buite stemming gebly, die IVP het die werksaamhede geboikot soos tydens die meeste van die GV se verrigtinge, en die ACDP het daarteen gestem. Die teks is voorgelê aan die Konstitusionele Hof met die beste regslui in die land daarin. Dié het bevind die Grondwet se basiese struktuur is in orde. Ná enkele tegniese wysigings het die Konstitusionele Hof die hersiene teks goedgekeur, en pres. Mandela het dit as Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, Wet 108 van 1996, met sy handtekening bekragtig.

Die Mandela-presidensie

Die Mandela-presidensie het drie doelwitte probeer nastreef, en elkeen het groot teenstrydighede bevat. Eerstens het pres. Mandela opreg probeer om versoening te bewerkstellig, maar hy het ook die Waarheid- en-versoeningskommissie ingestel, al het die wit minderheid nie gedink dit sal nasiebou aanhelp nie. Tweedens het sy presidensie hom sterk tot heel bo: Die nuwe Suid-Afrikaanse menseregte as grondslag vir buitelandse beleid verbind, maar tuis was Mandela self glad nie Grondwet is in brosjureformaat in elk van gediend met die gedagte van ’n lewenskragtige en selfgeldende opposisie nie. Derdens is ’n die elf ampstale gedruk, met die bedoeling markgerigte ekonomiese beleid onder die leierskap van adj.pres. Thabo Mbeki sterk gevestig, dat landsburgers dit moet ken en gebruik. as grondslag vir groei én herverspreiding. Terselfdertyd het druk van die regering se kant vir Maar die doeltreffendheid van die Grondwet regstellende aksie, saam met betreklike strak arbeidswette, ernstige vaardigheids- en vermoë- as ’n lewende dokument is ondermyn deur probleme asook werkloosheid meegebring. die onwilligheid van die regering om die beslissings van die howe, met inbegrip die Die Nasionale Vergadering het Nelson Mandela tot president verkies en F.W. de Klerk Konstitusionele Hof, na te kom, veral ten en Thabo Mbeki tot adjunkte. Die Nuwe Suid-Afrika het oplaas op 10 Mei 1994 met opsigte van sosio-ekonomiese regte. Die die inhuldiging van Mandela as president van die Republiek amptelik tot stand gekom. Konstitusionele Hof word nogtans beskou Die ANC het die kabinet met sy 18 minister oorheers. Die NP het ses ministers en twee as die hoofbastion vir die beveiliging van adjunkministers in die RNE gehad. Mangosuthu Buthelezi en twee IVP-ministers was eersterangse menseregte, soos vryheid van ook deel daarvan. spraak – ’n standpunt wat die regering nie verander het nie. ’n Gees van versoening Die demokrasie het in ’n gees van versoening weggespring, en dit is deur Mandela versin- bo: F.W. de Klerk en Nelson Mandela deel ’n nebeeld. Hy het nie veel tyd op kabinetsvergaderings deurgebring of die naderende kri- ligte oomblik. sisse van werkloosheid en ’n daling in die doeltreffendheid van die strafregstelsel probeer

die mandela-presidensie 411 stuit nie. Hy het as wyse staatsman, waardige vredemaker, opperste politikus en ver- beeldingryke samesnoerder van mense oor rassegrense heen aan die stuur gestaan. Hy het selfs tee met Betsie Verwoerd en ander weduwees van NP-leiers gedrink. Hy het geen teken van bitterheid oor sy 27 jaar in die gevangenis getoon nie. Mandela het wittes bekoor; sy betowering het ’n staat van ‘‘charismatiese verwarring’’ geskep, soos een kommentator dit beskryf het. Die hoogtepunt was sy verskyning by die eindstryd van die Wêreldbeker-rugbytoernooi in 1995 in Johannesburg nadat daar besluit is die nasionale rugbyspan sal sy groen-en-goue trui met die springbok-embleem behou, al was dit vir baie mense ’n simbool van apartheid in sport. Mandela het so ’n trui aange- trek en voor ’n skare van 70 000 op die veld verskyn om die spelers voorspoed toe te wens. Die opgesweepte Springbokke het teen die verwagting in die wêreldbeker gewen.

Agteruitgang van die NP Die NP se pogings om hom in die nuwe regering te laat geld, het gou gewankel. Die ANC wou hom geen krediet vir sy aandeel gee nie. Sy eie steunbasis het verkrummel, en al hoe meer ondersteuners het na die DP oorgestap, want dié is as ’n doeltreffender opposisie beskou. De Klerk het steeds gehoop dat sy party ná die eerste demokratiese verkiesing in sekere strategiese sektore die hekwagter sou wees, maar daar was sommer gou vraagtekens oor sy vermoë om as beskermer van dié sektore op te tree. Toe die ANC nasionalisering as ’n beleidsopsie laat vaar, het sakelui die ANC gou aanvaar as ’n regering waarmee hulle sake kan doen en hul steun vir die NP afgeskaal. Die meeste wit staatsamptenare het vroeg reeds besef die onderhandelings sal ’n swart meerderheidsregering meebring en dat talle van hulle deur swart mense vervang sou word. Hulle het die NP ook verlaat, want dié kon hul belange nie meer waarborg nie. Boonop het die ANC belowe om pensioene en bevredigende uittreepakkette te betaal aan almal wat uit diens gestel wil word. Die veiligheidsmagte se vervreemding het in ontsteltenis verander toe ’n geleentheid om ’n amnestie vir lede van alle partye te beding, verspeel word. Tydens ’n besoek aan Suid-Afrika vroeg in 1992 het Cyrus Vance, ’n voormalige minister van buitelandse sake van die VSA, die onderskeie partye aangeraai om ’n algemene amnestie te aanvaar om dié probleem uit die weg te ruim. Heel onverklaarbaar het die De Klerk-regering hieroor voete gesleep. In die laaste onderhandelingsronde is ’n klousule inderhaas ingesluit wat menseregteskenders sou dwing om amnestie te vra om vervolging te vermy. As toekomstige meerderheidsparty sou die ANC die grootste seggenskap hê in die samestelling van heel bo: Op 27 April 2004 is pres. Thabo die kommissie wat amnestie en die verlede sou bespreek. Mbeki ingehuldig. Hier is hy saam met Die NP is ook sterk gekritiseer omdat hy die toekomstige status van Afrikaans baie Nelson Mandela, die uittredende president. wankel gelaat het. Niemand het verwag dat Afrikaans sy voormalige status sou behou nie, maar min mense het gedink die NP sou Afrikaanse skole en universiteite so weerloos bo: Die Rugby-wêreldbekerﬁ naal van laat. Die Grondwet het die regte van enkelmediumonderrig erken waar dit moontlik was, 24 Junie 1995. Een van die grootste maar ook vir die reg van toegang (in die praktyk deur middel van Engels) voorsiening turksvye vir die demokratiese regering in gemaak. Die nuwe regering het gou laat blyk dat hy laasgenoemde reg as belangriker hul sportbeleid was die kwessie van die as eersgenoemde beskou het. Die eerste twee ministers van onderwys het dit duidelik Springbokkleure (groen en goud met ’n gestel dat Afrikaanse universiteite vir hulle onaanvaarbaar is. springbok wat spring), wat histories baie Binne die eerste tien jaar het sowat 40% van die Afrikaanse skole wat in 1990 enkel- nou met rugby verweef was. Die nuwe medium was, parallel- of dubbelmedium geword. Die bestendige insypeling van Engels regering het op ’n nuwe naam (Proteas) en in die voormalige Afrikaansmedium-universiteite het Afrikaans op die agtervoet geplaas. nuwe kleure aangedring, maar sommige Op die staatstelevisie is Afrikaans eensklaps van om die helfte met Engels op een kanaal stemme in die ANC het gevoel dat daar ’n tot minder as 10% van die keurtyd op ’n ander kanaal verminder. Staatsinstellings het min uitsondering vir rugby gemaak moes word. ag geslaan op die grondwetlike bepaling dat die staat minstens twee van die elf amptelike Die kwessie is opgelos toe pres. Nelson tale moet gebruik. Die Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad, wat kragtens die Grondwet inges- Mandela in ’n Nommer 6-Springboktrui tel is om die inwerkingstelling van die taalklousules dop te hou, het gewaarsku dat dié by Ellis Park, Johannesburg, aangekom praktyk ’n algemene oneerbiedigheid teenoor die Grondwet sou kon meebring. het vir die eindstryd. Hier wens hy die In die regering van nasionale eenheid is daar van die NP-ministers verwag om binne Springbokkaptein, Francois Pienaar, geluk die ANC se beleidsraamwerk te werk. Daar is geen konvensies vir die kabinet bepaal nie. nadat Suid-Afrika die All Blacks met Die ANC het De Klerk sterk gekritiseer wanneer hy verskille oor vraagstukke wat die 15–12 geklop en die beker gewen het. kabinet bespreek het, in die openbaar genoem het.

412 na ’n demokrasie vir almal Die grootste onenigheid tussen die ANC en die NP was oor die verskansing van ’n onder: Tonele by sittings van die Waarheid- magsdelende kabinet in die ﬁ nale Grondwet. Toe die ANC weier, het De Klerk die NP en-versoeningskommissie. By die ﬁ nale aan die einde van 1996 aan die RNE onttrek. In Januarie 1997 het hy in ’n toespraak in vergadering van die WVK op Menseregtedag, Londen verklaar dat daar geen gebalanseerde politieke skikking was soos die NP wou hê 21 Maart 2003, het aartsbiskop emeritus nie; daar was eerder ’n magsprysgawe en daarmee saam ’n verlies aan ‘‘soewereiniteit’’. Desmond Tutu sy verslag aan pres. Thabo Mbeki oorhandig. Die besluit om die reg op nasionale soewereiniteit prys te gee, is beslis een van die pynlikste wat van enige leier gevra kan word. Die meeste nasies waag eerder oorlog en katastrofe as om dié reg prys te gee. Dit is egter die besluit wat ons moes neem. Ons moes aanvaar dat dit nodig is om die ideale wat ons gekoester het, en die droom waarvoor so baie generasies gestry het, en waarvoor so baie van ons mense gesterf het, prys te gee.

In reaksie het Die Burger, onder die opskrif ‘‘Oorgawe’’, gevra of die leier van ’n party wat in die onderhandelings so swak gevaar het, as leier kon voortgaan. Ter verdediging het De Klerk daarop gewys dat hy nooit ’n wit minderheidsveto belowe het nie. Hy het die storm oorleef, maar sy politieke rol het geëindig. Die NP se steun het bestendig by die stembus gedaal, en De Klerk se uittrede uit die politiek in Augustus 1997 het dié party net vinniger laat agteruitgaan.

Die Waarheid-en-versoeningskommissie Die Waarheid-en-versoeningskommissie (WVK) is in 1995 geskep om menseregteskendings sedert 1960 te ondersoek. Hy is gemagtig om amnestie te verleen aan oortreders wat ’n volle bekentenis maak. Die kommissie moes ook versoening en eenheid onder Suid-Afrikaners kweek. Volgens die WVK se mandaat moes hy onpartydig wees, maar sy samestelling was allesbehalwe ewewigtig. Die voorsitter, aartsbiskop Desmond Tutu, was ’n beskermheer van die United Democratic Front (UDF), sedert die vroeë 1980’s die ANC se binnelandse front. Alex Boraine, die ondervoorsitter, was in die 1970’s en 1980’s ’n teenstander van die

die mandela-presidensie 413 ONTWYKENDE WAARHEDE NP in die Parlement. De Klerk het hom as ’n ‘‘heethoof en inkwisiteur’’ beskou. Nie een Hoe moeilik dit is om die waarheid oor van die 17 lede was lid van die NP of die IVP nie. Bykans al die lede is as onuitgesproke Suid-Afrika se pynlike apartheidsverlede of uitgesproke ANC-ondersteuners beskou. vas te pen, blyk uit drie uiteen lopen de Dit was nie soseer die samestelling van die liggaam, hoe hy sy werksaamhede uitgevoer boeke. In The Truth about the Truth Com- het of beriggewing deur ’n grootliks kruiperige pers wat vertroue ingeboesem het nie, mission (1999) kry Anthea Jeffery die maar die feit dat sowel Mandela as Tutu, twee leiers van groot aansien, statuur aan die Waarheid-en-versoen ings kom missie voor verrigtinge gegee het. Swart mense het die vrymoedigheid gehad om die WVK te nader stok omdat hy die konsep van feitelike, en pynlike verhale van hul eie lyding of geliefdes se dood te vertel. As gevolg van die objek tiewe waarheid volgens haar “onder- wye dekking wat die verrigtinge in die media geniet het, was dit daarna vir enigiemand myn” het. Omdat die WVK nie kruisonder- onmoontlik om die wreedhede van die vorige bewind te ontken. Die WVK was nie bang vraging toegelaat het nie, sê sy, berus om menseregteskendings deur die bevrydingsbewegings te kritiseer nie. sleutel bevindings op ongetoetste getuienis. Die WVK het sowat 21 300 verklarings deur slagoffers ontvang en sowat 38 000 growwe Maar hofuitsprake laat ’n mens soms menseregteskendings aangeteken. Meer as 1 000 skuldiges het ná ’n volle onthulling met die gevoel dat hoewel formele regs- amnestie ontvang. Die Suid-Afrikaanse Instituut vir Rasseverhoudinge het in ’n ontleding prosesse gevolg is, die soektog na die bevind dat die kommissie se personeel oorweldigend teenoor die ANC simpatiek was en waarheid verydel is. Dit is wat Marlene slagoffers van menseregtevergrype deur die regering of IVP bevoordeel het. Voorts is Burger en Chandré Gould in Secrets and slagoffers se getuienis swak gestaaf. In plaas van ’n beklemtoning van die konteks van ’n Lies (2002) te kenne gee oor die militêre daad het die WVK op die skuldige of slagoffer gekonsentreer, en in die meeste gevalle medikus Wouter Basson en die chemiese is die konteks maar net effentjies geskets. Slagoffers is meestal nie in die sittings onder en biologiese oorlogsvoeringsprogram kruisverhoor geneem nie en hoorsê-getuienis is toegelaat. waarvan hy hoof was. Basson is in 1981 Daar was gemengde gevolge. Waar teenstrydighede in die getuienis duidelik was, aan gestel as die hoof van die Coast-projek, het ‘‘’n gemoedelike wisselwerking tussen die kommissarisse en getuies moontlik die met die opdrag om ’n teenvoeter te ontwik- genesingsproses bevorder, maar dit was nie noodwendig goed om die feitelike waarheid kel vir die moontlike gebruik van chemiese vas te stel nie’’, skryf Pierre du Toit in sy boek South Africa’s Brittle Peace (2001). Die en biologiese wapens deur vyandelike WVK het na 60% van die moorde geen ondersoek ingestel nie en sleutel-bevindings op magte in Angola. Hy het voor die WVK ge- ongetoetste en ongestaafde stellings gegrond. Met sy bevindings oor die skuldiges het hy tuig oor projekte wat biologiese metodes moontlik sy mandaat oorskry. sou gebruik om weerstand teen die staat Aan die positiewe kant het die WVK ’n belangrike terapeutiese rol gespeel in die opsig te onderdruk. Basson het later tereg ge- dat dit ’n geleentheid vir die slagoffers was om hul verhale te vertel en erkenning aan staan op aanklagte dat hy gif aan lede van hul lyding gegee het. In enkele berugte gevalle is die waarheid ook blootgelê. Vlakplaas- die veiligheidsmagte verskaf het om teen- agente of plaaslike veiligheidspolisiebeamptes het amnestie vir die moorde op Matthew standers van die regering te vermoor. In ’n Goniwe en drie vriende naby Port Elizabeth gevra, asook vir die ‘‘Pebco-drie’’, die omstrede uitspraak is hy egter vrygespreek. ‘‘Guguletu-sewe’’ en verskeie ander teikenmoorde. ANC-agente het amnestie vir die In haar bekroonde Country of My Skull Kerkstraat-bomaanval van 1983, waarin 18 mense dood is, gevra. (1998) skryf Antjie Krog, die bekende digter wat as radiojoernalis oor die WVK verslag gedoen het, oor die onweerlegbare getuienis van afskuwelike vergrype onder apartheid. Sy vra: “Hoe kan ek saamleef met die feit dat die woorde wat gebruik is om te verneder, die opdragte om te vermoor, behoort aan die taal van my hart?”

Antjie Krog

414 na ’n demokrasie vir almal Daar was baie groot belangstelling in die omstrede kwessie of die kabinet of Staatsveiligheidsraad (SVR) uitdruklik opdrag vir sluipmoorde op vyande van die staat DE KLERK SE VERSKONING gegee het. Daar was geen bewyse van uitdruklike opdragte nie, maar die waarheid was Oudpres. F.W. de Klerk het soos volg voor ingewikkeld. Genl. Johann van der Merwe, die polisiehoof, het daarop gewys dat politici die Waarheid-en-versoeningskommissie vir doelbewus dubbelsinnige taal gebruik het wanneer hulle met die veiligheidsmagte oor apartheid verskoning gevra: sleutel-aktiviste gepraat het, soos ‘‘maak ’n plan’’, ‘‘skakel uit’’ of ‘’neutraliseer’’. Senior polisiebeamptes het tereg gevoel dat hulle in die steek gelaat is deur politici wat Apartheid was verkeerd. In my hoeda- enige rol in wandade ontken het. nigheid as leier van die Nasionale Party vra Oudpres. De Klerk het namens die NP en vorige regerings verskoning gevra (kyk ek verskoning vir miljoene Suid-Afrikaners kassie). Dié verskoning het die WVK nie tevrede gestel nie. Hy wou hoor of die SVR wat ten opsigte van hul huise, onderne- waarvan De Klerk lid was, moorde op of die marteling van staatsvyande gemagtig of mings en grond die verskeurende ont- goedgekeur het. De Klerk het ontken dat die SVR ooit sulke opdragte gegee het, en wrigting van gedwonge verhuisings moes volgehou dat die woorde wat in die notule aangeteken is (‘‘uitskakel’’ of ‘‘uitdelg’’), verduur. Wat oor jare heen die skande van nie beteken het dat die veiligheidsmagte toestemming gehad het om te vermoor of inhegtenisnemings weens die paswette te martel nie. moes verduur. Wat oor dekades en selfs Op ’n mediakonferensie het Tutu De Klerk se bewering dat hy nie van wandade en eeue heen die onwaardighede en ander misdade geweet het nie, verwerp en volgehou dat die NP-regering se beleid die vernedering van rassediskriminasie ver- veiligheidsmagte ’n ‘‘lisensie’’ gegee het om moord te pleeg. Die NP het die ANC van duur het. Wat lank nie hul volle demokra- vooroordeel beskuldig en om ’n hofbevel teen Tutu aansoek gedoen. Tutu het sy bewering tiese regte in hul geboorteland kon teruggetrek. uitoefen nie. Wat weens werkreservering Die WVK het geen bewyse vir ’n derde mag onder sentrale bestuur gekry nie, nie hul volle potensiaal kon bereik nie. En maar beweer dat agente van die veiligheidsmagte met die hulp van senior ofﬁ siere by wat op enige ander manier weens diskrimi- geweld en moorde betrokke was. Hy het ook bevind dat die ANC vir growwe vergrype nerende wetgewing en beleid gely het. aanspreeklik was en verklaar dat sommige ANC-lede soms die grens tussen sagte en Hierdie verskoning word in ’n gees van harde teikens laat vervaag het. Die UDF was ook aan talle vergrype skuldig, onder meer ware berou aangebied, met ’n volle besef halssnoer-teregstellings en aanvalle op swart raadslede. Die PAC het sy visier grootliks op van die geweldige skade wat apartheid burgerlikes ingestel. Laastens het die WVK bevind dat wit regses, en veral die Volksfront, miljoene Suid-Afrikaners aangedoen het. lukrake aanvalle op swart mense uitgevoer en ’n revolusie probeer aanblaas het om die swart regering deur ’n wit regering te vervang. Die WVK se poging om die groot belangegroepe en professies soos die sakesektor, die oorkant: ’n ANC-lid hang plakkate op in media en die regbank te oorreed om te verklaar of hulle apartheid voor- of teengestaan die Suid-Kaapse dorp George op 22 Januarie het, het weerstand ontlok. Hy het die burgery se verset teen dié poging om hom te 1998, aan die vooraand van die hofverskyning verhoor, onderskat. van die voormalige president, P.W. Botha, op Op 18 Februarie 1998 het Tutu as voorsitter van die WVK ’n beroep op ‘‘alle wittes, klagte van versuim om voor spesiale verhore veral die Afrikaners’’ gedoen om te erken dat ‘‘aaklige dinge’’ in die verlede gebeur het. van die Waarheid-en-versoeningskommissie ‘‘Julle wittes – as julle die WVK verwerp, sal julle die las van jul skuld na jul grafte toe te verskyn. dra,’’ het hy gesê. Ná ’n bohaai het Tutu sy stelling getemper en Afrikaners wat apartheid teengestaan of voor die WVK gebieg het, uitgesluit. In sy verslag sonder die WVK die NP-regering met die bystand van die IVP as die grootste skuldiges uit. Nie een van die groot partye – ook die ANC – was tevrede nie. Die ANC het ’n stokkie probeer steek voor die uitreiking van die tussentydse verslag, waarin sommige van sy metodes gekritiseer word. Die WVK was egter ’n katarsis. Suid-Afrika, en veral die wittes, is skielik met ’n dikwels donker en tragiese verlede gekonfronteer. Die kommissie het gesorg dat net enkele amptelike of byna amptelike leuens oor die tyd van wit oorheersing nie aan die kaak gestel is nie. Die waarhede wat onthul is, het die NP waarskynlik vernietig en die Ned. Geref. Kerk ernstige skade berokken, want albei is sterk met apartheid verbind. Die ANC het die meeste baat by die proses gevind, maar kon nie meer beweer dat sy geweld geregverdig was omdat hy ’n regverdige oorlog gevoer het nie. Toe sommige leiers huiwer om amnestie te vra vir die 1983-bomaanval in Kerkstraat in Pretoria waarin 18 mense gesterf het, het Tutu gedreig om te bedank. Die punt is gemaak dat selfs mense wat hulle as bevryders beskou het, skuld moes beken as hulle uiterste metodes ingespan het. Een van die beste verslae oor die WVK is Country of My Skull deur Antjie Krog, die gerekende digter en radioverslaggewer oor die kommissie se verhore. Dit is ’n skrynende poging deur ’n lid van die Afrikaanssprekende gemeenskap om die pynlike onlangse verlede onder oë te sien.

die mandela-presidensie 415 onder: Ná die 1994-verkiesing het die nuwe Die Mandela-presidensie op die keper beskou ANC-regering geweldige uitdagings in die Nelson Mandela het die demokrasie gekonsolideer deur belangrike voorbeelde te stel en gesig gestaar, waarop dié spotprent wys. die grondwetlike beperkings op sy uitvoerende mag te erken. Sy geredelike aanvaarding Sanksies het die land se ekonomie ernstig van uitsprake deur die Konstitusionele Hof teen die regering was veral belangrik. In 1998 verswak, wat dit vir die nuwe regering was sy aanvaarding van die WVK se bevindings ondanks Thabo Mbeki (destyds sy adjunk) moeilik gemaak het om werkloosheid aan te se woedende verwerping nog ’n voorbeeld van sy vermoë om hom soms van sy kamerade pak en die rasse-ongelykhede in befondsing se partydige standpunte te verwyder. vir opvoeding en openbare gesondheid aan te Sy beroemde versoeningsgebare en empatie met wit Suid-Afrikaners het breë open- pak. Terselfdertyd het die moontlikheid van bare aanvaarding van die nuwe regering se morele gesag gekweek. Sy rol om die ANC regse geweld die regering daarvan weerhou se beleid na ’n markvriendelike beleid te stuur, en veral om die ANC se verbintenis om té vinnig op te tree om gelykheid te tot openbare besit te verswak, het beslis gehelp om wit Suid-Afrikaners en buitelandse probeer bewerkstellig. ondernemings gerus te stel. Deur slegs een termyn as president uit te dien en ’n betreklik ordelike opvolgingsprosedure binne die ANC te bestuur, is die ANC se verbintenis tot grondwetlike prosedures beslis versterk. Hy het gesê ‘‘menseregte moet die kern van internasionale betrekkinge uitmaak’’. Sy poging om Afrika- en Statebondsleiers te mobiliseer om die Abacha-diktatorskap in Ni- gerië te boikot, was een van die duidelikste voorbeelde van dié neiging. Hy het egter ook steun gegee aan verdrukkende regerings wat die ANC gehelp het en sodoende die menseregte-fondament van sy buitelandse beleid ondermyn. Waar het sy presidensie tekort geskiet? Namens sy party het Mandela self voor liberale grondwetlike korrektheid gebuig, maar hy is ook ten dele verantwoordelik vir die oorle- wing, binne die ANC, van die sterk outoritêre neigings wat hy uit ballingskap na Suid- Afrika gebring het. Tussen 1990 en 1994 het Mandela probeer om interne verkiesings- prosedures in die organisasie te beperk. Mbeki se opgang as adjunkpresident onder Mandela was nie die gevolg van ’n verkiesing nie, maar van geheime ooreenkomste tussen ANC- leiers.

416 na ’n demokrasie vir almal Die meer outoritêre aspekte van Mandela se persoonlikheid was ook dikwels duidelik onder: Thabo Mbeki het net ’n geringe rol in sy aanvalle op onafhanklike joernaliste en ander kritici, veral swart mense. Sy optrede gespeel in die grondwetonderhandelinge, teenoor sy koalisievennote het sy renons in liberale parlementêre opposisie getoon. F.W. maar het hom goed genoeg posisioneer de Klerk is van meet af aan in die RNE gemarginaliseer, deels weens Mandela se per- om in 1994 as adjunk-president aangewys soonlike vyandigheid teenoor die oudpresident. te word. Dit het die weg vir hom gebaan Mandela het dalk gehelp om die korrupsie wat in Suid-Afrika se openbare lewe so na die presidentskap in 1999. Hy het ooglopend geword het, aan te wakker. Individue met ’n bewese geskiedenis van sulke ’n hoogs gesentraliseerde vorm van gedrag was deel van sy administrasie, veral sy voormalige vrou, Winnie, en Stella Sigcau. uitvoerende regering gevestig, deur die Mandela was terugskouend self krities oor sy regering se trae reaksie op die MIV/vigs- Parlement te omseil en mag in die kantoor krisis. Met die debakel oor Saraﬁ na, ’n musiekblyspel wat MIV/vigs-opvoeding moes van die president te konsentreer. Hy kon bevorder, het Mandela die minister van gesondheid, Nkosazana Zuma, heftig verdedig. aanstellings in feitlik al die strategiese poste Daarbenewens het die Virodene-skandaal ernstige vrae oor die gehalte van leierskap in op verskillende vlakke van die regering die departement van gesondheid laat ontstaan toe die minister die gebruik van ’n nywer- maak. Dit het gou geblyk dat hy nie in heidsoplosmiddel as geneesmiddel vir MIV/vigs voorgestaan het. Sedert sy uittrede het staat was om Nelson Mandela se gemaklike Mandela wel ’n belangrike bondgenoot van MIV/vigs-aktivisme geword. In 2001 het hy verhouding met die publiek voort te sit ANC-leiers uitgedaag oor hul traagheid om volskaalse voorskrywing van antiretrovirale nie – in stede van openbare toesprake, het medisyne te steun. hy deur ’n weeklikse brief op die Internet Sal dié glesse in Mandela se leierskap sy prestasies heeltemal oorskadu? Op lang ter- gekommunikeer. Dié brief was geneig om te myn hang die antwoord af van wat gebeur. As Suid-Afrikaanse politici steeds die politieke abstrak te wees om by ’n wye gehoor byval te reëls wat hulle in die middel-1990’s aanvaar het, bly aanhang, sal Mandela vir sy rol in die vind. Hy het hard probeer om dienslewering skepping van ’n suksesvolle demokrasie geloof word. Indien dié demokrasie ’n verlore aan die massas te verbeter, maar sy saak word, sal geskiedskrywers sy tekortkominge beklemtoon. Die oorwig van bewyse is pogings is gedwarsboom deur ’n te vinnige steeds ten gunste van die eerste scenario, maar korrupsie en ’n moontlik wilde opvolging- transformasie van die staatsdiens, wat tot stryd binne die ANC beteken dat die tweede opsie dalk werklikheid kan word. ernstige kapasiteitsprobleme gelei het.

Die Mbeki-presidensie

In baie opsigte het die Mbeki-presidensie reeds in 1994 begin, want onder Mandela het hy feitlik oor die magte van ’n eerste minister beskik. In dié hoedanigheid het Mbeki die mag probeer sentraliseer, ’n markgegronde ekonomiese beleid deurgedruk en oor die herstrukturering van die onderwys toesig gehou. In sy termyn as president was daar ook ’n daadwerklike poging om die staatsdiens en bestuursvlakke van semistaatsinstellings te Afrikaniseer.

Thabo Mbeki het ná die 1999-verkiesing president geword. In dié verkiesing het die ANC 66,4% van die stemme gelok, die Demokratiese Party 9,6%, die Nuwe Nasionale Party (NNP) 6,9% en die IVP 8,6%. Teen 2001 het Mbeki gereeld in peilings 20% minder steun as die ANC gekry, maar ná sterk uitbreiding van maatskaplike toelaes vir armes het hy herstel. Die opposisie is verswak toe ’n groot deel van die NNP ná wysigings aan die oorloopklousule by die ANC kon aansluit sonder om hul setels te verloor. Dit het gebeur toe ’n ongelukkige huwelik met die DP, waaruit die Demokratiese Alliansie (DA) ontstaan het, verbrokkel het. In die 2005-verkiesing het die ANC 69,7% van die stemme gelok, die DA 12,3% en die IVP 7%. In dié tyd is die wêreld oorheers deur die Washington-konsensus, met die klem op groei onder aansporing van die private sektor, en met monetêre en ﬁ skale dissipline. Mbeki se hoogs aangeskrewe prestasie was die instelling van ekonomiese beleid wat in- ﬂ asie hokgeslaan, staatsbesteding streng aan bande gelê en handelsliberalisering bevorder het. Die ekonomie het gevolglik gegroei teen ’n koers wat 30 jaar tevore laas ervaar is. Mbeki het twee belangrike Afrika-inisiatiewe ingestel, naamlik die New Partnership for Africa’s Development (Nepad) en die vervanging van die Organisasie vir Afrika-eenheid deur die Afrika-unie (AU). Albei was gans te ambisieus. Die AU het vir homself die onmoontlike langtermyndoel- witte van ’n enkele geldeenheid en leër vir die vasteland gestel. Op kort termyn was Ne- pad afhanklik van grootskaalse kapitaalinvloei van die Eerste Wêreld na Afrika. Hiervoor sou Afrikastate korrupsie en ander euwels moes hokslaan. ’n Gebrek aan toewyding deur Afrikastate het dit gekelder. Die ernstigste terugslag was Mbeki se versuim om iets oor

die mbeki-presidensie 417 DIE MIV/VIGS-KRISIS Teen die einde van die 1980’s was daar ding moes aanwakker, het mense woedend vigs-afvalliges wat grootliks in bewyse van ’n epidemie van MIV/vigs wat gemaak en ’n wig tussen die departement die VSA gesetel was. Dié heteroseksueel oorgedra word. Onder van gesondheid en die burgery ingedryf. het bevraagte- pasiënte wat openbare voorgeboorte- Die gaping is net vererger deur die ken of vigs be- klinieke besoek – meestal minder ge- 1997-skandaal rakende Virodene, ’n gif- staan, aan die goede swart vroue – was daar in 1990 ’n tige nywerheidsoplosmiddel (dimetiel- hand gedoen dat voorkoms van 0,7% van MIV/vigs wat formamied) wat as vigsbehandeling opge- vigs deur die gebruik van leefstyl- heteroseksueel oorgedra is. Teen 1994 hemel is deur navorsers wat alle dwelms (of selfs AZT) veroorsaak het dit tot 7,6% gestyg, en teen 2005 tot bestaande etiese en prosedure-protokolle word en bespiegel dat die epidemie in 30,2%. Na raming was 5,5 miljoen van vir medisynenavorsing verontagsaam het. Afrika bloot ou siektepatrone is wat deur Suid-Afrika se 47 miljoen mense toe geïn- Zuma en die hele kabinet, ook adj.pres. armoede vererger word. Mbeki se reaksie fekteer, en was daar elke dag 1 000 nuwe Mbeki, is by die saak ingesleep, want is steeds ’n raaisel. Miskien vrees hy dat MIV-gevalle en 900 sterftes weens vigs. hulle wou hê die Medisynebeheerraad ’n erkenning dat miljoene Suid-Afrikaners Talle glo dit kon anders gewees het. moet dit goedkeur. Die raad het geweier. ’n seksueel oordraagbare siekte het, Teen 1991 was die dringende behoefte Die volgende jaar was die minister se rasse- en seksuele stereotipes sou ver- aan ’n geloofwaardige en doeltreffende weiering om AZT – daar is bewys dat dit sterk. Hy het daarna verwys as ’n geloof vigs-strategie duidelik. In November van die oordrag van MIV van moeders na hul dat swart mense ‘‘van nature losbandige daardie jaar het die gesondheidsekreta- kinders beperk – aan MIV-positiewe draers van kieme is’’. riaat van die ANC en die departement van swanger vroue beskikbaar te stel, ’n fak- Sy minister van gesondheid het die nasionale gesondheid en bevolkings- tor in die totstandkoming van die Treat- veiligheid en doeltreffendheid van antire- ontwikkeling vergader om ’n strategie te ment Action Campaign (TAC). Die passie trovirale middels openlik bevraagteken en formuleer. Die gevolg was die stigting van en invloed van dié aktivistegroep het eerder die terapeutiese waarde van die National Aids Convention of South toegeneem omdat Suid-Afrika se vigs- bisarre ‘‘voedings’’-items soos beet, olyf- Africa (Nacosa) wat verskeie organisasies beleid onder Tshabalala-Msimang al hoe olie en suurlemoene, multivitamiene in en beroepslui saamgesnoer het. meer omstrede geword het. Mbeki het dié oormatige dosisse wat kwakke aangebied Mary Crewe, die sameroeper van Na- minister van gesondheid aangestel toe hy het, en ongetoetste ‘‘tradisionele’’ Afrika- cosa, het geskryf die nasionale vigsplan in 1999 president word. geneesmiddels bevorder. Die deelnemers ‘‘weerspieël jare se ondervinding’’ en dat Mbeki het die ‘‘wetenskap van vigs’’ in wat eens agter die Nacosa-plan van 1992 die meeste van die plan ‘‘doeltreffend 1999 openlik bevraagteken. Weens sy verenig was, het bykans eenparig in hul binne twee jaar in werking gestel’’ kon skeptisisme het hy aansluiting gevind by kritiek op die Mbeki-regering geword. gewees het. In plaas daarvan het sy in 2000 geskryf daar is steeds nie oor die plan oorleg gepleeg nie; dit is nie in werking gestel nie en word grootliks geïgno- reer, al was die eerste twee ministers van gesondheid in Suid-Afrika se nuwe bestel, drr. Nkosazana Dlamini-Zuma en Manto Tshabalala-Msimang, sleutel-lede van die span wat dit opgestel het. Indien die plan deur sy talle geesdrif- tige, toegewyde ondersteuners ingestel was en Nelson Mandela met sy groot morele gesag dit gesteun het, kon Suid-Afri- ka soos Uganda een van Afrika se vigs- suksesverhale geword het. Die program het egter skipbreuk gely. Aanvanklik is die saak onder Zuma in omstredenheid ge- dompel. Die debakel oor Saraﬁ na, ’n on- vanpaste musiekblyspel wat vigs-opvoe- Manto Tshabalala-Msimang

418 na ’n demokrasie vir almal pres. Robert Mugabe se menseregtevergrype in Zimbabwe te sê. Nadat Mugabe in 2000 in ’n grondwet-referendum verslaan is, het hy die volgende verkiesing bekook en sy bul- lebakke op die opposisie losgelaat. Hy het die meeste wit plase gegryp, wat rampspoedige ekonomiese agteruitgang meegebring het. Mbeki het geswyg. Mbeki het ook versuim om leierskap in die MIV/vigs-pandemie te gee (kyk kassie). Dit het sterk uitdagings deur die Treatment Action Campaign (TAC) ontlok, en oplaas is die staat gedwing om behandeling te verskaf. Zackie Achmat, die TAC se leier, het een van die helde van die eerste dekade van demokrasie geword (kyk kassie). Boonop het die persepsie onder Mbeki se leierskap posgevat dat misdaad, en veral geweldsmisdaad, handuit geruk het en dat hy die omvang van die krisis nie wou besef nie.

ZACKIE ACHMAT EN DIE TREATMENT ACTION CAMPAIGN Die Treatment Action Campaign (TAC) is veldtog geëis dat antiretrovirale middels aktivistegroepe soos ACT-UP saamgevoeg. in Desember 1998 bekend gestel. Dit het beskikbaar gestel word aan almal wat dit Hy is openlik homoseksueel en MIV- voortgevloei uit die National Association nodig het. Die veldtog sluit deesdae ook positief. In 1994 het hy die National Co- of People Living with Aids/HIV (Napwa) sake in soos voorkoming, opvoeding in alition for Gay and Lesbian Equality ge- SA as ’n drukgroep wat geëis het dat die behande lingsmetodes en die aan die kaak stig, en help sorg dat hul regte in die regering en die farmaseutiese bedryf bestel van vigs-mites en onbewese Grondwet ná apartheid erken word. Hy handelingsmiddels vir MIV/vigs toeganklik aansprake oor be handeling. Daar is ook het direkteur geword van die Universiteit maak. Aanvanklik wou die TAC hê dat gra- (meer onlangse) veldtogte vir ‘‘toegang van die Witwatersrand se Aids Law Proj- tis AZT (asido-timidien) aan MIV-positiewe tot bekostigbare gesondheidsorg van ge- ect (ALP), wat hy in 1993 gestig het. Met swanger vroue beskikbaar moet wees om halte vir almal in Suid-Afrika’’. die ALP se regsteun probeer hy onver- die kans dat hulle die virus na hul babas In die eerste sewe jaar van sy bestaan poos om die regering te dwing om anti- sal oordra, te verminder. Mettertyd het die was die TAC vir talle onskeibaar van sy dina- retrovirale middels by gesondheids- miese voorsitter, Zackie Achmat. Hy is in geriewe beskikbaar te stel. Waar nodig, 1962 in ’n Kaapse Moslemgesin as Aburaz- het hy al sake tot in die Konstitusionele zack Achmat gebore. In sy tienerjare het die Hof gevoer. stryd teen apartheid fel gewoed. Hy was Achmat is ’n ingeskrewe lid van die re- deel van dié stryd, het sy opvoeding prys- gerende ANC, en vir talle TAC-lede was gegee (in 1976, toe skoolboikotte aan die die dikwels bitter struwelinge – veral met orde van die dag was, het hy sy skool aan dr. Manto Tshabalala-Msimang, die minis- die brand gesteek), en is tussen 1976 en ter van gesondheid – ontstellend. Die TAC 1980 vyf maal in hegtenis geneem. Sy styl se hardnekkige veldtogte het die regering as ’n aktivis in ’n demokratiese stelsel het egter gedwing om antiretrovirale middels gemeenskapsmobilisering en die militant- te begin verskaf en ook bewys dat die heid en straatteater van Westerse vigs- burgery ’n kritiek belangrike rol kan speel. Zackie Achmat

Die ANC se sentralisering van mag Voor 1990 was sowel die ANC as die NP sterk tot outoritêre ideologieë van die een of ander aard verbind. Die ANC in ballingskap het in Oos-Europa inspirasie gesoek vir die soort samelewing wat hy in Suid-Afrika wou bou. Die regsgeleerde Raymond Suttner, wat in 1994 ’n ANC-verteenwoordiger geword het, het opgemerk dat dit vir die ANC in ballingskap moeilik was om steun buite die Oosblok te kry. Gevolglik is ‘‘baie politieke denke deur Sowjetopleiding en blootstelling aan die lewe in die voormalige sosialistiese state beïnvloed’’. Die ballingskap-ervaring en Suid-Afrikaanse magte se welslae met die inﬁ ltrering van die organisasie het ’n eng en geslote besluitnemingsirkel geskep. Toe die ANC aan die bewind kom, het hy die mag gou in die president se kantoor gesentraliseer en streng dissipline op die party afgedwing. Tydens en ná die onderhandelings het die ANC getrou gebly aan die gedagte dat demokrasie die oordrag van mag van die wit heersersklas na ‘‘die mense’’, soos in die ANC beliggaam, beteken. Die ANC was aanvanklik egter sterk bewus van die gevaar van ontwrigting wat die wit regses vir die bewind ingehou het. Mandela het dié bedreiging teengewerk deur Afrikaners weer in senior poste aan te stel, te bevestig dat die ANC die

die mbeki-presidensie 419 wit minderheid se vaardighede waardeer en dat dié vir die heropbou van die samelewing nodig sou wees. Die Grondwet het vereis dat staatsinstellings onpartydig en ‘‘sonder vrees of gunste’’ optree. Toe die NP die RNE in 1996 verlaat, het die regering strenger teen opposisiepartye begin optree. Op die ANC se 50ste konferensie in Maﬁ keng in Desember 1997 het Mandela in ’n toespraak (wat volgens berigte deur Mbeki geskryf is) gewaarsku dat ’n teenrevolusionêre aanslag op die regering die ‘‘bevoorregting van die wit minderheid’’ probeer behou. Die ‘‘grootliks wit’’ opposisiepartye is aangeval omdat hulle ‘‘wit voor- regte’’ verdedig. Die partye onder wit aanvoering het besluit teen ‘‘die navolging van ’n nasionale agenda’’; hulle propageer ’n ‘‘reaksionêre, gevaarlike en opportunistiese posisie’’. Die verklaring verwerp die beskouing dat dit die opposisie se ‘‘legitieme verant- woordelikheid’’ is om die regerende party teen te staan en die mag deur die stembus te probeer verower.

Leiersbeheer word ingestel Op die Maﬁ keng-konferensie van Desember 1997 het die ANC-leiers ’n amptelike mandaat gekry om alle magsentrums onder sy beheer te bring. Luidens ’n ANC-dokument op ’n hoë vlak wat die volgende jaar aanvaar is, het die transformasie van die staat behels dat die bevrydingsbeweging sy mag oor ‘‘alle magshefbome: die weermag, die polisie, die burokrasie, intelligensiestrukture, die regbank, semistaatsinstellings en agentskappe soos reguleringsliggame, die openbare uitsaaier, die sentrale bank en so meer’’ moet uitbrei. Die ANC het ANC-‘‘kaders’’ in sleutel-poste in die staat begin ‘‘ontplooi’’ en geëis dat hulle partydissipline bly gehoorsaam. Die beleid het min weerstand van die publiek gekry. In die media is algemeen aanvaar dat dit demokraties is dat so ’n oorheersende regerende party die hefbome van staatsgesag moet beheer. Buite die ANC het geen werklike weerstand ontstaan nie. Die regering het ’n verstandige ﬁ skale en monetêre beleid ingestel en wou die swart aandeel in die ekonomie verhoog deur sektorhandveste te skep waarin die leiers van maatskappye waar wittes oorheers, ’n deel van hul aandeelhouding vrywillig aan swart maatskappye verkoop. Teen die middel-1990’s is die ANC dikwels beskryf as sou hy ’n lang ‘‘tradisie’’ van interne demokrasie hê, en dit is as ’n baie belangrike perk op ’n neiging na outorita- risme beskou. Nadat die party sy mag egter gevestig het, het hy veel strenger dissipline gehandhaaf en die organisasiebeginsels van ‘‘demokratiese sentralisme’’ weer toegepas. Binne die beweging was daar ’n gevoel dat die ANC samehorigheid, dissipline en sentrale rigtinggewing nodig het. Ongeag waar party-aktiviste ook al was, moes hulle nou die leiers se wense uitvoer en lojaliteit aan die party bo hul lojaliteit aan die instelling waarheen hulle ‘‘ontplooi’’ is, stel. Die ANC se alliansievennote, Cosatu en die SAKP, het poste in die party se nuwe ontplooiingskomitees aanvaar. Carol Paton het later gesê dat hulle die ANC se ontplooi- ingstrategie geesdriftig aanvaar het. ‘‘Dit was vir iemand binne die alliansie ondenkbaar dat die beweging se belange nié die nasie se belange kon wees nie.’’ Gevolglik is Cosatu in die besluitnemingsprosesse eenkant geskuif. Die ANC het Mbeki heel gewillig beheer oor aanstellings op alle regeringsvlakke gegee en aanvaar dat die party se agenda sodoende bevorder sou word. Dit het Mbeki egter in staat gestel om ‘‘sy vriende te beloon en sy vyande te straf’’ en hy het dié mag gebruik om sy gesag oor sowel die party as die staat te verstewig. Toe Mbeki in Junie 1999 amptelik Suid-Afrika se president word, het staatswetge- wing, die ANC se verkiesingsoormag en sy interne partyreëls tesame reeds ’n sterk gesentraliseerde stelsel geskep. Ministers, direkteure-generaal, premiers en burgemeesters van ANC-beheerde provinsies en munisipaliteite, speakers en voorsitters van parlementêre komitees is almal deur die ANC-leiers aangestel. Teen 2000 was die meeste sleutel-poste in staatsinstellings, van die Reserwebank tot die nuusdiens van die openbare uitsaaier, tot die vervolgingsgesag en die polisie, met politieke aanstellings gevul. Daar was selfs ’n hoë persentasie voormalige partylede onder die Konstitusionele Hof se regters. Net die laer geregshowe was nog grootliks vry van die ANC se invloed. Daar was min opposisie vir die ANC se al hoe sterker allesoorheersing. Die sakewêreld

420 na ’n demokrasie vir almal en koerante was twee van die grootste magsentrums buite die party se regstreekse be- onder: Tony Grogan se spotprent van 2003 heer. Groot sakeondernemings was gou bedrewe met ‘‘spontane steun’’ vir die ANC se oor Manto Tshabalala-Msimang se optrede beleid. Talle joernaliste wat in die twee grootste Engelssprekende koerantgroepe tot se- as minister van gesondheid. Terwyl sy in nior poste bevorder is, het hulle aanvanklik sterk met die ANC vereenselwig. ballingskap was, het Tshabalala-Msimang Teen 2000, wat as die hoogty van die ANC se politieke invloed en morele gesag beskou mediese grade behaal in Rusland, Tanzanië kan word, is die kritiese gesprek deur ’n handjie vol individue en instellings volgehou, en België. Met haar terugkeer na Suid-Afrika veral die taamlik linkse Mail & Guardian, die liberale Demokratiese Party onder aan- in 1990 het sy vinnig opgang gemaak in voering van Tony Leon (wat die vorige jaar die amptelike opposisie geword het) en die ANC-geledere en in 2002 het sy die vyftiende Suid-Afrikaanse Instituut vir Rasseaangeleenthede. posisie in die verkiesing vir die Nasionale Die mate waarin Suid-Afrika se grondwetlike wigte en teenwigte ondergrawe is, is in Uitvoerende Komitee behaal. Haar posisie is 2001 blootgelê toe die ANC-leiers opgetree het om ’n ondersoek na die wapenaankope- verder versterk deur haar huwelik met Mendi transaksie van etlike miljarde rande wat vroeër deur die Parlement ingestel is, te be- Msimang, wat jare lank die ANC se tesourier- heer en te beperk. Die spesiale ondersoekeenheid onder regter Willem Heath is van die generaal was en goed vertroud was met die ondersoek uitgesluit. Andrew Feinstein, die vrygeestige hoof van die ANC-koukus in die ﬁ nansiële transaksies waarby die leierskap staande komitee oor openbare rekeninge (Skoor), is van sy pos onthef en die komitee is betrokke was. Ná haar aanstelling as minister met meer betroubare partylojaliste gelaai. van gesondheid in 1999 en voorsitter van een Die talle politieke aanstellings in die ander ondersoek-agentskappe het die verloop van die vyf sektorale kabinetskomitees in die van die ondersoek fyn dopgehou, en die ondersoekers se ﬁ nale verslag is verwater nadat Mbeki-kabinet, het sy gou een van die mees pres. Mbeki met Shauket Fakie, die ouditeur-generaal, vergader het. Die ANC-koukus in bespotte kabinetsminister geword vanweë die Parlement, wat deeglik aan die leiers ondergeskik was, kon die uitvoerende gesag nie haar afwykende siening oor die verband doeltreffend tot verantwoording roep nie. Toe Feinstein in Augustus 2001 bedank, sê hy tussen MIV en vigs en die behandeling van dit het ‘‘vir LP’s met onafhanklike neigings al hoe moeiliker of selfs onmoontlik geword dié pandemie. Daar is wyd aanvaar dat sy om in die Parlement vir die ANC te werk’’. haar portefeulje behou het omdat pres. Mbeki Hoewel die ANC se nasionale uitvoerende komitee (NUK) teoreties heelwat mag oor haar standpunte gedeel het. die organisasie het, het sy invloed afgeneem. Partyleiers het die meeste van die lede van dié verkose liggaam in hul betaalde poste aangestel, terwyl die NUK veronderstel was om oor dié leiers toesig te hou. Die verswakking van die ANC se kultuur van interne debat het geblyk uit die traagheid van senior ANC-lede om Mbeki se skadelike MIV/vigs-beleid te opponeer, laat staan nog om te keer. In Desember 2002 het die ANC se nasionale konferensie wysigings aan die party se grondwet aanvaar wat die leiers selfs meer mag gegee het. Die afdeling oor dissipline het drie maal langer geword en ’n klousule is ingevoeg wat lui dat alle lede ‘‘sonder uitson-

die mbeki-presidensie 421 onder: Inwoners van die Walmer-township dering’’ aan partydissipline onderworpe is. In die nasionale en provinsiale verkiesings van in Port Elizabeth protesteer oor behuising 2004 het die ANC-leiers die premiers van die provinsies ná die stemmery aangestel, en in in Mei 2005. Tussen 1994 en 2004 het die 2006 het dieselfde ten opsigte van burgemeesters in munisipaliteite onder ANC-beheer regering aansienlike vordering gemaak met gebeur. Die groot magte van die nasionale leiers, en dié se beheer oor alle begunsti - die verskafﬁ ng van behuising en dienste. ging, het meegebring dat dié magte nie van onder uitgedaag kon word nie. Almal moes Daar was ’n toename van 40% in die saamstaan. Ernstige teenstand teen Mbeki se ysere beheer oor die party het eers in 2006 getal formele huise, waarvan baie vir lae- begin opbou. inkomstehuishoudings gebou is, ’n toename van 69% in die aantal formele huise wat Verswakkende staatsvermoë elektrisiteit vir beligting gebruik het, ’n Die regering het baie gou ook van wit staatsamptenare ontslae geraak deur te beweer dat toename van 47% in huishoudings met talle van hulle teen transformasie gekant was. Vroeg in 1996 het die ANC-regering stappe toegang tot skoon water, en ’n toename van gedoen om die Staatsdienskommissie se mag oor staatsamptenare te verminder. Hy het 36% in huishoudings waarvan afval deur vroeë uittrede en vrywillige skeidingspakkette ingestel om bestaande posbekleërs aan te die plaaslike owerheid verwyder word. moedig om elders heen te gaan. Nogtans maak ’n enorme agterstand en Die Grondwet bepaal openbare administrasie moet ‘‘breedweg verteenwoordigend’’ snelle bevolkingsaanwas dit moeilik om van Suid-Afrika se bevolking wees. ‘‘Vermoë, objektiwiteit en billikheid’’ moet egter ook veral die armes, die regerende party se in ag geneem word. Dit vereis nie die toepassing van die beginsel dat die private sek- belangrikste kiesers, tevrede te stel. Teen tor en burgerlike samelewing verteenwoordigend van die demograﬁ e moet wees nie. die einde van 2006 het ogeveer 30% van Die regering het individuele verdienste as die belangrikste maatstaf vir aanstelling en gesinne nie in formele huise gewoon nie, het bevordering in die staat egter verwater en politieke hoofde van departemente veel meer meer as 60% van huishoudings nie water in diskresie met aanstellings gegee. hul wonings gehad nie en was 20% van die Groot bedrae is bestee om wit werknemers uit die staatsdiens te verwyder. Teen die huishoudings sonder elektrisiteit. Daar was einde van 1998 het die staat 56 985 pakkette vir vroeë uittrede toegestaan, die meeste aan 4,2 miljoen mense wat op minder as R10 per wit staatsamptenare (dié syfers sluit lede van die weermag uit). Nog 60 000 personeellede dag moes oorleef. Meer as 200 uit ’n totaal het hul poste in die volgende vier jaar ontruim. van 284 munisipaliteite in die land kon nie Dit het ’n ingrypende uitwerking op die rassesamestelling van die staatsdiens gehad. elektrisiteit, sanitasie, afvalverwydering en In 1994 het wittes 44% van alle poste in die staatsdiens beklee, en aan die begin van 1999 water aan die meerderheid inwoners verskaf net 18%. Teen 1999 was 56% van die topbestuur in die staatsdiens (direkteure-generaal nie. Daar was 42 munisipaliteite wat die en hul adjunkte) swart, bruin of Indiër, en het 42% van die ander bestuursposte (hoof- helfte van hul funksies nie kon verrig nie. Van direkteure en direkteure) uit dié groepe gekom. Die regering het verklaar dat hy steeds 2000 af het talle proteste uitgebreek oor swak dink dat wittes oorverteenwoordig word, veral op die vlak van senior bestuur. dienslewering. Politieke aanstellings in staatsinstellings sonder die nodige vaardighede om die werk te doen, het organisasie-hiërargieë dikwels ontwrig en aanspreeklikheidslyne laat vervaag. Die burokrasie het ook die boodskap gekry dat bevordering nou van politieke begunstiging eerder as van individuele toewyding of verdienste sou afhang. Teen 2006 was 40 000 uit ’n totaal van die bykans 400 000 poste in die nasionale

422 na ’n demokrasie vir almal staatsdepartemente vakant. As ’n mens die departement van veiligheid en sekuriteit buite rekening laat, is gemiddeld een uit elke vyf poste in nasionale staatsdepartemente nie gevul nie. Die poging om die mag te konsentreer en rassetransformasie teweeg te bring, het nie ’n sterker en doeltreffender staat meegebring nie, maar ’n swakker en onsamehangender een.

Die regbank en misdaad Die regering het aan howe se uitsprake gehoor gegee, maar ook hard probeer om die regbank te transformeer sodat dit die bevolkingsamestelling weerspieël. In Januarie 2005 het die ANC die land se regters van ‘‘populêre antagonisme’’ teenoor die regbank en howe beskuldig. Daar is gesê hulle is nie in voeling met die ‘‘visie en strewes van die miljoene wat deelgeneem het aan die stryd om die land van wit minderheidsoorheersing te bevry nie’’. Daar is erken dat vordering wel gemaak is om die rasse- en geslagsproﬁ el van die regbank te verander, maar dat talle regters en landdroste hulself in werklikheid nie ‘‘as deel van die massa beskou nie’’. Die nuwe regering se aandrang op vinnige transformasie van die regbank en sy weiering om polisiefunksies op die provinsies af te wentel, het gehelp om die regstelsel te verswak. Dié het reeds in die 1980’s tekens van groot druk begin toon. Tussen 1980 en 2000 het die aantal misdade per 100 000 mense met ’n derde toegeneem, maar die aantal skuldigbevindings het met ’n derde gedaal. Teen 1999 was die aantal strafregtelike skuldigbevindings in absolute terme die laagste in 40 jaar, al het die bevolking en misdaadkoers skerp toegeneem. Teen 2003 was daar ’n kans van minder as een uit vyf dat ’n moordenaar skuldig bevind sal word, in vergelyking met een uit twee in Europa en die VSA. In Suid-Afrika het iemand ’n 50 keer groter kans as in Wes-Europa gehad om vermoor te word. ’n Verlies aan kundigheid was ’n groot rede. ’n Derde van die aanklaers het in die eerste twee bewindsjare van die demokratiese regering bedank. Persoonlike beveiliging is in groot mate geprivatiseer. Teen 1999 was daar dubbel soveel personeel in die private sekerheidsbedryf as in die polisiediens – en ironies genoeg is minstens een polisiegebou in Pretoria deur ’n private sekerheidsmaatskappy beveilig. In ’n landwye peiling laat in 2006 het twee derdes van alle Suid-Afrikaners gesê hulle wil dringend ’n referendum oor die doodstraf hê, want hulle dink die misdaadvlak noodsaak dit. Die meeste het gesê misdaad is ‘‘erg, en buite beheer’’.

Die strewe na groei en herverspreiding ’ ’n Informele ooreenkoms wat swart en wit gemeenskappe saamgesnoer het, het aan die oorgang ten grondslag gelê. Die politieke mag sou na swart mense gaan, maar danksy eiendomsregte sou welvarende wittes hul welvaart behou. Groot wit ondernemings sou swart sakelui help om aandele in hul korporasies te verkry, en wittes met gevorderde vaardighede sou seker wees van werk in ’n ekonomie wat ’n hoë groeikoers en ’n doeltreffender ekonomie sou probeer bewerkstellig deur die private sektor te bevorder. Thabo Mbeki moes die ekonomiese deel van dié ooreenkoms aan die seëvierende ANC verkoop. Dit was ’n reuse-taak. Talle ANC- en Cosatu-leiers het sosialisme aangehang en grootskaalse staatsinmenging verwag wat armes sou help, die gaping tussen wit en swart vinnig vernou en ’n beter lewe vir almal sou skep.

In die twee dekades van 1973 tot 1994 het ekonomiese groei drasties afgeneem. Daar was ’n geweldige daling in vaste belegging, ’n toename in werkloosheid en ook ’n styging in armoede- en ongelykheidsvlakke. Swartes het aan die kortste ent getrek. Voorts was ﬁ siese en maatskaplike infrastruktuur soos behuising, gesondheid, onderwys, sanitasie, water en elektrisiteit, ná dekades van verwaarlosing vir die meeste swart mense hopeloos ontoereikend. In die laaste jaar van die NP-regering het die begrotingstekort tot 10,8% van die BBP gestyg; die verhouding van totale nasionale skuld tot die BBP was 52,8%; die inﬂ asiekoers was 8%.

die strewe na groei en herverspreiding 423 Vuurdoop Alan Hirsch som die ANC se taak toe die party in 1994 aan die bewind gekom het, goed op: ‘‘Hoe kon die nuwe SA ’n ewewig kry tussen die take om die ekonomie op ’n groeipad te plaas, die grondslag vir welvaart te skep en tegelykertyd inkomste, welvaart en ander hulpbronne soos menslike kapitaal te herversprei om die doelwitte van maatskaplike geregtigheid en volhoubaarheid op lang termyn te behaal?’’ Dit was vir Nelson Mandela en die eerste ANC-ministers baie gou duidelik dat daar eenvoudig nie genoeg hulpbronne was om die ANC se beloftes van ’n beter lewe vir al

DIE ANC SE TALLE MODELLE Die ANC het in 1955 die Vryheidsmanifes staat, maar albei sê dat nasionalisering ’n nasionale Monetêre Fonds saam te werk aanvaar wat openbare besit en nasionali- moontlikheid is. Sakelui en wit politieke en hom tot handelsliberalisering te sering in sleutel-sektore bepleit het. Van- partye in die hoofstroom het dié doku- verbind. Bowenal is daar van die slag- dat die ANC in die 1960’s verbied is, tot mente sterk weens hul sogenaamde ‘‘so- spreuk ‘‘groei deur herverspreiding’’ af- in die 1980’s was sy ekonomiese beleid sialistiese’’ ondertone aangeval. stand gedoen. Die debat oor ekonomiese ongetwyfeld links. Sy eerste belangrike Die ANC se belangrike beleidskonfe- beleid het egter voortgeduur. Die ‘‘Ge- beleidsdokument in ballingskap – die rensie van 1992 het die ‘‘Gereed om te reed om te Regeer’’-dokument was die “Strategie en Taktiek”-dokument van Regeer’’-dokument aanvaar. Die konsep- grondslag van die ANC se manifes in die 1969 het “kapitalistiese sosialisme” dokument wat voor die konferensie be- 1994-verkiesing – die Heropbou-en- voorgestaan. Teen die middel-1980’s is kend gemaak is, het geen verwy sings na ontwikkelingsprogram (HOP). sommige van die voorste denkers oorge- hoër maatskappybelasting en ’n herstruk- Die ANC se verkiesingsmanifes het sowel haal tot die Skandinawiese model van so- turering van die fi nansiële sektor bevat nie sy linkse lede as die mark probeer tevrede siale demokrasie. ANC-ekonome het ook en het op privatisering en ’n behoefte aan stel. Die belangrikste was dat dit weer die begin belangstel in suksesvolle Oos- waarborge vir besitregte ge sinspeel. klem op herverspreiding laat val het. Die Asiese industrialisering – dié was mark- Links gesindes het volgehou die ANC HOP het egter benadruk dat makro- gerig en oor die algemeen kapitalisties, moet nasionalisering aanvaar, privatise- ekonomiese bestendigheid die kern van maar met die staat aan die stuur. Die mis- ring verwerp en sy ekonomiese program die beleid sal uitmaak. Daar is byvoor- lukking van kommunisme in die Sowjet- op ‘‘groei deur herverspreiding’’ rig. In die beeld gesê dat ‘‘die meeste HOP-projek- blok het die ANC na ortodokse ekonomie daaropvolgende warm bespreking het die te . . . gefi nansier sal word deur ’n beter laat neig. sentriste onder Thabo Mbeki ’n belangrike benutting van bestaande hulpbronne’’ eer- Die ANC se belangrike Grondwetrig- oorwinning oor die linkses behaal. der as deur hoër belastings. Mandela, lyne van 1988 het ’n gemengde ekono- Nasionalisering is in die fi nale besluite Mbeki en ander ANC-leiers het sakeleiers mie voorgestel, met ’n ‘‘openbare sektor, as hoeksteen van ANC-beleid laat vaar en soos die Oppenheimers deeglik geraad- ’n koöperatiewe sektor en ’n kleinskaalse die weg vir privatisering onder ’n ANC- pleeg. Talle aspekte van die fi nale HOP- familiesektor’’. Dit lui: ‘‘[D]ie private sek- regering is gebaan. Voorts het die ANC dokument is verskeie kere gewysig om tore sal met die staat moet saamwerk om besluit om met die Wêreldbank en Inter- agterdogtige sakeleiers gerus te stel. die doelwitte van die Vryheidsmanifes te bereik om maatskaplike welsyn te bevorder.’’ ’n ANC-verklaring van 1989 ná ’n vergadering met belangrike organisasies in die wit burgerlike samelewing het gelui: ‘‘Die presiese vorm en meganismes van staatsbeheer word in ons programper- `spektiewe oopgelaat. Nasionalisering . . . bevorder nie sosiale beheer nie.’’ Toe Nelson Mandela vrygelaat word, het hy gesê nasionalisering is steeds ’n hoeksteen van die ANC. Die vakbonde, ’n groot onderdeel van die ANC-alliansie, was baie skepties en het geglo die ANC se uitgeweke en gevange leiers het ten opsigte van ekonomiese beleid ‘‘sag’’ geraak. ANC-beleidsdokumente van 1990 bepleit ’n beperkte ekonomiese rol vir die

424 na ’n demokrasie vir almal sy kiesers na te kom nie. Om alles te kroon was daar nie beleggings deur binnelandse onder: Die minister van fi nansies Trevor maatskappye of die internasionale gemeenskap nie. Manuel saam met Tito Mboweni in Augustus Die ANC het geglo die wêreld se afsku van apartheid sou lei na beleggings en dat geld 1999 tydens Mboweni se inhuldiging Suid-Afrika sou instroom sodra apartheid beëindig is, baie soos die Marshall-plan wat as president van die Suid-Afrikaanse Wes-Europa se ekonomie ná die vernietiging van die Tweede Wêreldoorlog gered het. Reserwebank ná Chris Stals se aftrede. Die Boonop is algemeen geglo dat plaaslike ondernemings gou sou belê en werk sou skep algemene mening was dat sowel Mboweni as in ruil daarvoor dat hul bates nie genasionaliseer word nie. In die eerste twee kritieke Manuel hul onderskeie take goed uitgevoer jare (1994-1996) van die nuwe demokratiese regering was daar eenvoudig nie sulke het. Makro-ekonomiese stabiliteit is in die beleggings nie. land gehandhaaf en ’n raamwerk is geskep vir Pres. Mandela het wittes wat swart vergelding gevrees het, én swartes wat onmiddellik ekonomiese groei. veranderings wou hê, probeer paai. Beleggers het gewag en gekyk voordat hulle in die nuwe demokrasie belê het. Talle plaaslike sakelui het onder mekaar van ‘‘kapitaalvlug’’ gepraat indien die ANC ’n radikale herverspreidingsprogram sou instel. Die markte het die ANC se vermoë om die ekonomie te bestuur, skepties dopgehou; fi nansiële aanwysers het getoon sowel ’n fi skale as ’n monetêre krisis is op hande; en die toestand van die ekonomie was selfs erger as wat gevrees is. Die ANC se linkses wou meer ekspansionistiese ekonomiese en sosiale beleidsrigtings hê, en dit het markvertroue selfs verder geknou.

Twee benaderings Binne die ANC-familie het twee benaderings oor die pad vorentoe ontstaan, en dié verskille bestaan tien jaar later nog. Die linkse groepe, veral Cosatu en die SAKP, wou ’n program van vinnige herverspreiding hê, ongeag hoe die markte daarop reageer. Hulle was ten gunste van groei deur middel van herverspreiding. Daarteenoor wou Thabo Mbeki, destyds adjunkpresident en hoof van die ANC se ekonomiese strategie, die vinnig verslegtende makro-ekonomiese situasie eers stabiliseer, op groei fokus en markvertroue herstel. Sentristiese ekonomiese hervormers soos Alec Erwin, Tito Mboweni, Trevor Manuel (wat in Maart 1996 minister van ﬁ nansies geword het) en Joel Netshitenzhe (een van die party se belangrikste beleidsadviseurs) het hom gesteun. Mbeki se idee was dat die regering die nywerheidsektor van die ekonomie (die sogenaamde eerste ekonomie, met maatskappye wat reeds internasionaal kon meeding) steun en ’n beter sake-omgewing vir hulle skep. ’n Gesonde eerste ekonomie sal dan deursyfer na die tweede ekonomie, waar die meeste swart Suid-Afrikaners in die informele sektor ’n karige bestaan maak. Eers wanneer die land makro-ekonomiese bestendigheid en ’n beter sake-omgewing vir maatskappye in die eerste ekonomie bewerkstellig, kan die regering herverspreiding, groter welsynsbesteding en beter dienste vir die armes aanpak. Mbeki se visie het van die veronderstelling uitgegaan dat beter prestasies deur maatskappye mark- en beleggersvertroue sal verbeter en ’n positiewe siklus van nuwe beleggings deur sowel plaaslike as buitelandse beleggers sal meebring. Vir dié beleid moes stabiliteit en groei dus eerste kom, en daarna herverspreiding, dienslewering en groter welsynsbesteding aan armes. Die ANC se markgerigte hervormers moes toe die res van die partylede hiervan oortuig en dié het die ingrypende beleidsveranderings baie teensinnig aanvaar. Geen wonder die ANC se linkses was woedend nie. Die nuwe benadering is in 1996 in ’n nuwe beleidsraamwerk, die Growth, Employment and Redistribution Strategy (Gear), vasgepen. Dié strategie stel beleid vas met die klem op ‘‘gesonde geld’’, uitvoergerigte groei, privatisering van openbare dienste, streng beheer oor openbare ﬁ nansies, arbeidsmark-buigsaamheid en buitelandse belegging as ’n sleutel tot welvaart. Die belastingbeleid van Gear wil maatskappybelasting verlaag om beleggers te lok. Die staat se rol in die ekonomie moet ook verklein word, en die staatsdiens moet met ’n derde ingekort word. Handel moet geliberaliseer en Suid-Afrika se ekonomie oopgestel word. As deel van die poging om sakevertroue in die nuwe swart regering te skep, het Suid- Afrika tariefgrense verder verlaag as wat die Wêreldhandelsorganisasie vereis het. Gear is as ’n verlenging van die HOP aan ANC-ondersteuners voorgehou, eerder as ’n vervanging daarvan. Die sleutel-mense wat Mbeki en Manuel gesteun het, was

die strewe na groei en herverspreiding 425 Die opkoms van ’n nuwe swart middelklas hul bondgenote in Cosatu en die SAKP soos Mbhazima Shilowa (destyds Cosatu se van verbruikers wat op groot skaal tot die sekretaris-generaal), Charles Nqakula (destyds die SAKP se sekretaris-generaal) en ekonomiese oplewing in Suid-Afrika bygedra Mlungisi Hlongwane (destyds sekretaris-generaal van die South African National Civics het, was een van die mees prominente temas in Organisation, oftewel Sanco). Die ANC het op sy nasionale konferensie in Desember koerante in die eerste jare van die nuwe eeu. 1997 in Mafi keng ’n besluit aanvaar wat makro-ekonomiese bestendigheid die sluitsteen Hoe groot was hierdie middelklas? Die meer van sy beleid gemaak het. konserwatiewe ontledings het gewaarsku teen Mandela en Mbeki het alles in hul vermoë gedoen om aan die markte en sakelui te die insluiting by hierdie kategorie van mense bewys dat die ANC se leiers nie aan ’n onwrikbare linkse ideologie verknog is nie. Albei met gewone witboordjieberoepe, soos kassiere, het die SAKP en Cosatu in die openbaar aangeval. Mbeki het die sakewêreld met sy talle klerke en verkoopsassistente, wat swaar getref vaardighede, toegang tot kapitaal, hulpbronne, infrastruktuur en leweringsmeganismes sou word deur ’n resessie. As internasionale as ’n sleutel-vennoot beskou om die land se ontwikkelingsdoelwitte na te strewe. defi nisies gebruik word, sou sowat 200 000 swart mense in Suid-Afrika deel vorm van die Groter mededingendheid “kernmiddelklas”, gemeet aan ’n kombinasie Die mededingendheid van die ekonomie het in die 15 jaar ná die normalisering van die van lewenstyl en ’n inkomste van minstens politiek aan die meeste internasionale norme gemeet, verbeter. Die land het inderdaad ’n R120 000 per jaar. Hul getalle het met 23% vlak van makro-ekonomiese bestendigheid bereik wat hy in 40 jaar nie geken het nie. Die per jaar toegeneem in die eerste dekade ANC het begrotingstekorte tot 3% van die BBP gesnoei en infl asie en nasionale skuld ná apartheid, maar hul totale getal is nog verminder. Die ekonomie het bestendig begin groei. ver onder die 1,3 miljoen wit mense in die Boonop het die regering groot maatskappye soos Anglo American en Suid-Afrikaanse kernmiddelklas. Teen 2004 het swart mense Brouerye toegelaat om ’n primêre notering op ’n buitelandse aandelebeurs te kry. Mbeki 11% van die kernmiddelklas gevorm, maar en Manuel het geglo dat sulke maatskappye as teenprestasie groot plaaslike beleggings sou dit het minder as 1% van die totale swart doen en gelykheidsprogramme in hul maatskappye sou aanpak. Dit het nie gebeur nie. bevolking verteenwoordig. In ’n merkwaardige mate – min mense het dit verwag – het die ANC-leiers daarin geslaag om die indruk van ’n ekonomies versigtige party te wek en daarmee die algemene van links na regs: ’n Kantoorwerker, opvatting van spandabelrige Afrika-regerings teengewerk. Met die verwydering van inkopies by die Southgate-inkopiesentrum historiese ongelykhede en die vermindering van werkloosheid – die heel grootste politieke buite Soweto, en die aandelemakelaar kwelling onder die ANC se kernsteungroepe – is egter wisselvallige welslae behaal. Mpho Mojalefa aan die werk by die Aan die een kant het die swart middelklas geweldig uitgebrei, maar aan die ander Johannesburgse Effektebeurs. kant het die gaping tussen ryk wittes en hul nuwe swart neefs, en die swart armes groter geword. Die vlakke van armoede, werkloosheid en ongelykheid het besonder hoog gebly. Voorts het middelklas-swartes wat moontlik danksy hul opvoeding en vaardighede selfs onder apartheid goed sou gevaar het, by herverspreiding baat gevind. Beleggings het selfs met Gear op ’n lae vlak gebly. Die redes is hoë reële en nominale rentekoerse wat belegging beperk het, die onbestendigheid van die rand in dié tyd, persepsies van ’n star arbeidsmark en volgehoue negatiewe indrukke oor talle dinge soos die hoë misdaadsyfer, die vigs-pandemie en die krisis in Zimbabwe. Op ’n vergadering met die land se senior sakeleiers het Mbeki gesê hy is verslae oor die negatiewe beskouing van die land se ekonomiese vooruitsigte, die sakewêreld se gedurige

426 na ’n demokrasie vir almal kritiek op die regering, en die gebrek aan nuwe beleggings. Die sakeleiers het belowe om die kritiek te temper en ’n binnelandse beleggingspoging aan te wend. DIE NUWE GEVESTIGDE ORDE VAN SEB Rassebevryding en herverspreiding ’n Sterk kenmerk van swart ekonomiese Mbeki het die skepping van ’n swart kapitalistiese klas reeds vroeg in die 1990’s beskou as bemagtiging (SEB) was dat politici en se- die sleutel tot ’n Suid-Afrikaanse gemeenskap sonder ras, en ’n volhoubare demokrasie. nior amptenare in die staatsdiens hul ge- Bemagtiging het twee aspekte behels: ’n groter besit in maatskappye deur histories waande invloed en netwerk van kontakte benadeelde gemeenskappe en beter vooruitsigte vir hulle in die werkplek. Die ANC het gebruik het om die sakewêreld te betree. op sy uiters belangrike konferensie van Desember 1997 swart ekonomiese bemagtiging Die Instituut vir Geregtigheid en Ver soe- (SEB) aanvaar. Van net een SEB-transaksie op die Johannesburgse Effektebeurs in 1993 ning se Transformasie-oudit vir 2006 bevat het dit tot 238 in 2005 gegroei. Dié transaksies het in waarde van R140 miljoen in 1993 ’n ‘‘aanwyserkaart’’ van wat hy die ‘‘nuwe tot R56,2 miljard in 2005 toegeneem. gevestigde orde’’ noem. Daar is sowat Die Wet op Billike Indiensneming is in 1998 aanvaar. Daar was nou groter druk 120 name van swart leiers in beherende op werkgewers om regstellende aksie te implementeer. Regstellende aksie en ander poste in die staatsektor, private sektor en ingrypings het die rassesamestelling in die openbare sektor reeds vinnig laat verander. semistaatsinstellings. Van hulle is minstens Die regering het druk op die private sektor geplaas om dieselfde te doen. 43 voormalige politici en burokrate, terwyl talle ander op die lys naasbestaandes (ook ‘‘Selfverryking van die enkeles’’ gades) van bekende politici is. Hoewel die regering van ‘‘bemagtiging met ’n breë grondslag’’ gepraat het, het die Verskeie van die oudpolitici wat sakelui kleinsakesektor maar min voordeel daaruit getrek. Moeletsi Mbeki, die president se geword het, was steeds binne die ANC broer, het gesê SEB beteken ‘‘verryking van die enkeles‘’. Talle SEB-transaksies het aktief. Name wat in dié opsig uitstaan, is Cyril meestal dieselfde handjievol mense met sterk politieke bande behels. Ramaphosa, voorheen die ANC se hoof- Ekonome soos Nicoli Nattrass het gesê daar is geen bewys dat SEB indiensneming grondwet onder handelaar en sekretaris-ge- bevorder of die kleinsakesektor gestimuleer het nie. Daar was steeds min uitwerking op neraal; Tokyo Sexwale, voormalige premier die rasse-besit van die private sektor. Teen 2002 het ondernemings in swart besit net 3% van Gauteng; Popo Molefe, voormalige van die markkapitalisasie van die sekuriteitebeurs, die JSE, uitgemaak. premier van Noordwes; en Saki Macozoma, Daar was uit verskeie oorde druk om die SEB-proses te verander. Gevolglik het Mbeki voormalige ANC-parlementslid. in 2000 die Black Economic Empowerment Commission geskep, met Cyril Ramaphosa, ’n Ander beduidende kategorie is direk- die voormalige sekretaris-generaal van die ANC, as voorsitter. Die kommissie moes teure-generaal wat die staatsdiens vir die weer na die doeltreffendheid van SEB kyk. ’n Nuwe manier om SEB te meet is as ’n sakewêreld verruil het. Voorbeelde is Ketso regstreekse uitvloeisel van die kommissie ingestel – die sogenaamde benadering van ’n Gordhan (vervoer); Andile Ngcaba (kom- ‘‘gebalanseerde telkaart’’. Die verskillende nywerheidsektore het handveste opgestel en munikasie); Sipho Pityana (buitelandse minimum teikens vir SEB bepaal. Die Mynbou-handves wat in Oktober 2002 voltooi is, sake en arbeid); Alister Ruiters (handel en was die norm. ’n Belangrike bepaling van die handves was dat 26% van alle mynboubates nywerheid); en Robinson Ramaite (staats- binne tien jaar na SEB-maatskappye oorgedra moet word. diens en die administrasie). Daar was verskeie pogings om deelname aan SEB verder as enkele oligarge met Een van die grootste SEB-transaksies hegte bande te laat strek. Tog is SEB-maatskappye teen laat 2004 steeds deur ’n was toe Thintana Communications, wat in paar vooraanstaandes in die politiek oorheers. In Desember 2005 het die regering ’n die VSA gesetel is, sy aandeel van 15,1% in Telkom verkoop het. Smuts Ngonyama, die ANC se hoof van die presidensie, was een van die suksesvolle bieërs. Sleutel- lede van die ANC, onder andere die president, Ivy Matsepe-Casaburri, die minister van kommunikasie, en Mendi Msimang, die ANC se tesourier-generaal, het ’n groot rol gespeel om die transaksie moontlik te maak. Niks omtrent die transaksie was onwettig nie, maar die gebrek aan deursig- tigheid daarmee het heelwat negatiewe kommentaar ontlok. Daar was wel vrae oor die behoorlikheid daarvan dat voormalige senior amptenare soos Ngcaba hul binne- inligting so kort ná hul uittrede uit die staats diens ingespan het om winsgewen de transaksies aan te gaan.

die strewe na groei en herverspreiding 427 konsepkode vir SEB bekend gestel met die doel om SEB met ’n breë grondslag werkliker te maak. Aanvanklik het die regering vereistes vir swart aandelebesit beklemtoon, maar hy het later ’n buigsamer benadering met SEB gevolg. Maatskappye kon op terreine soos voorkeurverskafﬁ ng, vaardigheidsontwikkeling en kleinsake-ontwikkeling punte kry. Daar was steeds ’n gevaar dat die las van die ﬁ nansiering vir SEB-transaksies groei sou belemmer of dat die beklemtoning van SEB sowel staats- as private pogings om armoede, werkloosheid en ongelykheid te verminder, in die wiele kon ry. Op die oog af het SEB nie gerym met die regering se Accelerated Shared Growth Initiative (Asgisa) wat in 2006 aangekondig is nie. Dié inisiatief was daarop gemik om groei in die volgende klompie jare tot 10% te versnel.

Die ANC se linkses steek vas Hoewel die nuwe regering armes se omstandighede graag wou verbeter en heelwat gedoen het om die gaping tussen rykes en armes te vernou, het hy wisselende welslae behaal. Die belangrikste rede was al hoe meer werkloosheid weens stramheid in die arbeidsmark en ’n sterker posisie vir die vakbonde. In ’n studie deur ’n Noorse instituut wat gedeeltelik bo: Tokyo Sexwale, die seun deur die departement van arbeid geﬁ nansier is, is bevind dat 32% van die ekonomies van ’n wasvrou, was jare in aktiewe lede van die bevolking volgens die streng omskrywing van werkloosheid werkloos aanhouding op Robbeneiland. was. Dit het tot 45% gestyg indien die uitgebreide omskrywing gebruik word. In 1994 het hy die eerse Mbeki het in Junie 2005 nog ’n golf van ekonomiese hervormings ingestel om selfs premier van Gauteng geword, sterker ekonomiese groei aan te wakker. Dit het ’n rebellie onder die party se linkervleuel maar hy het gekies om die ontketen. Toe Mbeki adj.pres. Jacob Zuma weens beweerde korrupsie die trekpas gee, politiek vir die sakewêreld te het die linkses dit as hul wekroep gesien. Zuma het belowe om die veranderings ongedaan verruil, waar hy skouspelagtige te maak en die ANC na sy wortels van voor 1970 – ten gunste van herverspreiding – terug opgang gemaak het. te neem. Aan die begin van 2005 het gegriefdheid by die ANC se lede op voetsoolvlak wyd toegeneem. Daar was ’n aandrang dat Mbeki sy strak leierskapstyl verander. Daar was ook ’n wydverspreide rebellie deur ANC-lede teen premiers wat persoonlik uitgesoek is (bes moontlik omdat hulle lojaliteit teenoor Mbeki se hervormingsprojek getoon het), al het hulle op die oog af geen plaaslike steunbasis gehad nie. Gewone swart Suid-Afrikaners het al hoe meer geëis dat hulle die ekonomiese voordele van demokrasie kry. Hulle wou ‘‘lewering’’ hê, hetsy dit werkgeleenthede, huise of maatskaplike dienste is. Voorts het ANC-lede aangedring op meer seggenskap in die verkiesing van plaaslike leiers en die bepaling van beleid. Talle kon sien dat enkelinge by Gear en SEB baat gevind het. Tien jaar gelede was dié mense hul bure in die townships, maar nou is hulle oënskynlik danksy hul politieke bande ‘‘bemagtig’’. Terselfdertyd kon hulle sien dat beter opgevoede wittes gedy het in ’n markekonomie waar ’n goeie opvoeding tel. Teen dié agtergrond het die verset van laat 2004 teen stadige lewering op landelike dorpe en townships gegroei. Waarnemers het met al hoe groter dringendheid begin sê maatskaplike stabiliteit vereis dat daar verder as sterker groei en SEB gekyk word. Maniere moes gesoek word om Suid-Afrika se sterk punte in te span om armoede te verlig, en maatskaplike geregtigheid en rasse-eenheid te bewerkstellig. Suid-Afrika moes ook mededingender word.

Pogings tot gelyke onderwys

Toe die nuwe demokratiese regering in 1994 aan die bewind kom, was die erfenis van apartheidsonderwys ’n simboliese en ’n beleidsuitdaging. Daar was grootskaalse rasse- ongelykheid in onderwys. Suid-Afrika moes eenvoudig vinniger groei om sy bevolking werk te gee. Sterk groei sou net moontlik wees as die land sy kennis en vaardighede beter kweek en benut. Skole moes dus doeltreffender word en al hoe meer leerders voortbring wat ná skool universiteit toe gaan. Die nuwe regering het die taak om onderwys te hervorm, geesdriftig aangepak. Dié geesdrif, en die feit dat hy ervare opvoeders se raad goedsmoeds verwerp het, het die saad vir groot mislukkings bevat.

428 na ’n demokrasie vir almal links: ’n Gelukkige “geïntegreerde” groep leerders tydens pouse. Ná 1994 is die vyftien afsonderlike onderwysdepartemente in een department verenig. Buiten enkele voorvalle het die integrasie van skole sonder ontwrigting plaasgevind. ’n Groot deel van die bruin en swart kinders in townships het egter nog steeds na skole gegaan wat in die praktyk gesegregeer was.

’n Groot gaping om te oorbrug Tussen 1975 en 1985 het die groottotaal swart leerders in sekondêre skole van 319 000 tot 1 193 000 toegeneem, en die aantal in die laaste twee skooljare tienvoudig van 27 000 tot 266 000. Die stelsel is van 1976 af deur die verset van skoolkinders ontwrig. Dit het gou in skoolboikotte ontaard. Ná ’n verposing was daar van 1983 af weer wanorde, en groot dele van die swart onderwys is by ’n openlike politieke stryd betrek. Die slagspreuk ‘‘Eers bevryding, dan onderwys’’ het dít versinnebeeld. In dié fase het die swart jeugdiges se woede skoolhoofde en -inspekteurs geïntimideer en is die administratiewe gesag in swart skoolonderwys erg ondermyn. In sommige opsigte het die leer- en onderrigkultuur nooit herstel nie.

Nuwe take, nuwe ideale In 1994 het die nuwe demokrasie ten opsigte van dissipline en respek vir onderwys- owerhede ’n uiters wankele raamwerk geërf. Die grootste onderwysuitdaging waarteen die nuwe regering vasgestaar het, was rasse-ongelykhede ten opsigte van voorsiening en uitkomste. Soos politici oral ter wêreld wat met revolusionêre idealisme vervul is (en heel verstaanbaar ná apartheid), het hulle gereageer deur die ou struktuur af te breek. Al was daar vroeg reeds vordering met die vernouing van die rassegaping het die relatiewe prestasies en uitsette van swart skole erg agtergebly. Rasseskeiding het meegebring dat die swart onderwysgemeenskap van die norme en standaarde van meer suksesvolle wit en Indiër-onderwys afgesonder is. Daar was wel ’n mate van integrasie by instellings vir tersiêre onderwys, maar op skoolvlak was dit minimaal. In 1992 is feitlik alle wit skole as sogenaamde Model C-skole herklassifi seer en toegelaat om hul eie toelatingsbeleid te bepaal. Minder as 1% van die kinders in dié skole was egter swart, en die administrasiegesag was steeds wit. Die ANC-regering het die ingewikkelde taak gehad om al die onderwysdepartemente en -stelsels in die voormalige swart tuislande, die provinsies en die land se gemeenskaplike gebied, waar dit volgens ras gestruktureer was, te integreer. Boonop was daar die reusetaak om massiewe agterstande in die verskaffi ng van hulpbronne aan swart skole uit die weg te ruim. Daar was talle ondergekwalifi seerde onderwysers in swart skole, ’n hoë getalsverhouding van leerders tot onderwysers, asook ’n skole-infrastruktuur wat in vergelyking met voormalige wit skole grootliks vervalle was. Dié werklikhede, en die swak sosiaal-ekonomiese omstandighede van die meeste swart en bruin leerders, het tot gevolg gehad dat die koers van vordering deur die skoolgrade ontsettend stadig was. Teen 1993-1994 het slegs 489 swart en 326 bruin leerders uit elke 1 000 wat die skoolstelsel binnegegaan het, tot by graad 12 uitgehou, in vergelyking met 616 Indiër- en 853 wit leerders. Vir elke swart leerder in ’n sekondêre

pogings tot gelyke onderwys 429 skool was daar 2,7 in primêre grade, en vir bruin leerders was dié verhouding selfs ONDERWYSPRESTASIE, 1993-2004 erger, naamlik 1:2,8. Daarteenoor was die verhoudings vir Indiër- en wit leerders onder- Die staat se onderwysbegroting, wat in skeidelik 1:1,7 en 1:1,5. 2005 R80 miljard oorskry het, was aan in- Slaagsyfers in eindeksamens het dié ongelykhede weerspieël. In 1993 het dit gewissel ternasionale standaarde gemeet hoog, en van 39% onder swartes, 86% onder bruines, 93% onder Indiërs en 95% onder wittes. hy bestee in verhouding tot BBP meer aan Effens minder as 2% van die swart en 4% van die bruin kandidate het wiskunde in die onderwys as die meeste ander lande. Die hoër graad geslaag, vergeleke met 21% van die Indiër- en 24% van die wit kandidate. opbrengs op dié besteding was egter baie Die nuwe regering was onder geweldige druk om die billikheid, doeltreffendheid en swak. Die volgende prestasie-aanwysers gehalte van onderwys te verbeter. Skoolplig is na swart leerders uitgebrei en besteding vir die tydperk 1993-2004 dui op ’n stelsel aan onderwys het aansienlik toegeneem: van R22 miljard in 1992-1993 tot R37 miljard in wat in ’n krisis is. 1997-1998 en R82 miljard in 2005-2006. Daar is meer in die provinsies met die grootste agterstande bestee. Die gemiddelde besteding per leerder het van R1 360 in 1991 tot Graad 1-leerders in 1993 R3 336 in 2001 toegeneem, en provinsiale ongelykhede is verklein. wat in 2004 tot by graad 12 32% Om ’n oplossing vir die hoë verhouding van leerders tot onderwysers te vind, is meer vorder (bruto vergelyking) onderwysers ook in benadeelde provinsies aangestel. Personeeluitgawes het gevolglik die Graad 12-leerders grootste deel van die begroting in beslag geneem en daar was min oor om geriewe en in 2004 wat die 21% infrastruktuur te verbeter. skoolverlatingseksamen slaag Te groot spronge Graad 12-leerders in 2004 wat universiteitstoelating 5% In 1996 het ’n veels te ambisieuse poging om ongelykhede in die leerder-onderwyser- behaal verhouding tussen provinsies reg te stel, rampspoedige gevolge gehad. Die regering het onderwysposte herversprei en oortollige onderwysers verplasings na benadeelde skole Afstuderingskoers aan óf skeidingspakkette aangebied. Die vaardigste, mees ervare en gesogste onderwysers universiteite en technikons 14% het laasgenoemde gekies, en die gevolg was ’n aansienlike netto verlies van menslike (voorgraads) in 2004 hulpbronne in ’n stelsel waar vaardighede skaars was. Infrastruktuur, veral klaskamers, sanitasie en water, was ’n prioriteit, maar op dié gebied Bronne vir berekenings: Departement van is heeltemal te min vordering gemaak. Teen 2002 het 28% van die skole geen water gehad onderwys, Onderwysstatistiek in Suid-Afrika nie, 43% geen krag nie en 78% geen biblioteek nie. Om meer aan die aanbou van skole, in ’n oogopslag in 2004, Desember 2005; infrastruktuur en leersteunmateriaal te bestee, het provinsies opdrag gekry om besteding Navorsingsinstituut vir onderwysbeplanning, aan personeel tot minder as 80% van die totale begroting te beperk. Teen 2003-2004 het Universiteit van die Vrystaat, Verslag 14, sommige provinsies egter steeds bykans 87% aan personeel bestee. 1993 (voorberei deur Monica Bot en Law- Vir groter doeltreffendheid het die regering in 2000 regulasies rakende toelatings- rence Schlemmer). ou der dom en ouderdom-vir-graad ingestel en ook beperkings op herhalings geplaas. Gevolglik het inskrywing in die laagste en hoogste grade gedaal omdat te jong en te ou kinders uit die stelsel verwyder is. Ondanks dié feitlik drakoniese regulasies het deurvloei ’n probleem gebly. Daar was steeds in verhouding tot gepaste ouderdomme te veel inskrywings in primêre skole. Die departement van onderwys was baie bekommerd oor die hoë uitsaksyfers onder seuns in sekondêre grade, veral in arm landelike gemeenskappe. Dit het ’n groeiende leërskare oortollige jeugdiges opgelewer; hulle was ongeskik vir werk en die gevolge daarvan was pynlik voorspelbaar. Onder talle ander inisiatiewe en veranderings moet veral een genoem word – ’n nuwe leerplan en onderrigmetodologie. Kurrikulum 2005 is van 1998 af ingevoer en moes teen 2003 in alle grade in gebruik wees. ’n Nuwe benadering van uitkomsgebaseerde onderwys (UGO) het radikaal nuwe onderrigmetodes en leerplaninhoud behels. Die nuwe benadering moes papegaai-leer en roetinetoetse uitskakel en dit deur deurlopende klasassessering, selfassessering en onafhanklike pogings deur leerders vervang. Die onderwysers of ‘‘opvoeders’’ moes ‘‘studiefasiliteerders’’ wees eerder as dat hulle aantekeninge en feite verskaf. Daar was feitlik van meet af aan probleme omdat onderwysers nie behoorlik opgelei was nie en daar te min hulpbronne en studiegeriewe in die skole was. Die instelling daarvan in die hoër grade is dus uitgestel en ’n hersiene, eenvoudiger weergawe is in 2004 bekend gestel. Daar was prestasie-aanwysers vir leerders terwyl hulle deur die skool vorder. Heel voorspelbaar het UGO meestal net in skole met beter hulpbronne en opgeleide en gemotiveerde onderwysers goed gewerk. Navorsers het agtergekom dat die gaping tussen goeie en swak leerders, en dus tussen rasse, in die senior skoolfase al hoe groter geword het. In 2005 was daar berigte van hoofde

430 na ’n demokrasie vir almal van sekondêre skole wat kla dat die meeste swak leerders nie kan lees of skryf of reken nie. Voorts het talle ouers, en selfs sommige onderwysers, teen UGO beswaar gemaak.

Ongelykheid duur voort Die ironie van die hervormde en herstruktureerde skoolstelsel was dat sommige van die regering se beleidsmaatreëls ’n nadelige uitwerking gehad het juis op die skole wat moes verbeter – dié in arm gebiede. Standaarde in die meeste voormalige wit en Indiër-skole was meestal hoog en het verbeter, maar hulle kon net ’n klein persentasie swart kinders inneem. Dié het egter geweldig daarby baat gevind. In die Senior Sertifi kaat-eksamen van 2003 het meer as ’n derde van die swart leerders in voormalige swart skole gedruip, teenoor net ’n tiende van die swart leerders in die voormalige wit skole. Onderrig in wiskunde en wetenskap was in talle skole ’n byna katastrofi ese probleem. Die uitslae van die Senior Sertifi kaat-eksamen in die Wes-Kaap bewys dit. Uit die 10 144 swart kandidate wat die eksamen in 2005 afgelê het, het net 4% wiskunde in die hoër graad geslaag, in vergelyking met 30% van die wit kandidate. In 2003 het die voormalige wit skole 82% van die suksesvolle skoolverlaters met wiskunde in die hoër graad in die provinsie opgelewer. Gehalteprobleme was ook op primêre vlak duidelik omdat graad 6-assesserings in die Wes-Kaap in 2006 gemiddeld ’n punt van net 42% vir geletterdheid en ’n baie ontstellende 17% vir syfervaardigheid opgelewer het. Taal was nog ’n belangrike faktor met ’n invloed op die gehalte van die leerervaring. Tot die einde van 1992 moes die moedertaal tot graad 5 as onderrigmedium gebruik word. Van 1993 kon swart skole enige van die 11 amptelike tale gebruik, en ouers kon besluit watter taal of tale van watter graad af gebruik moes word. Dié beleid van ouerkeuse ten opsigte van die taalmedium het grootliks dieselfde gebly en alle kinders moes van graad 1 af ook minstens een ander taal leer. Ouers, met ’n beeld van Engels as die taal van ekonomiese vooruitgang, internasionale prestasie en selfs bevryding, het die bewese voordele van huistaal in die vroeë skooljare ignoreer. Daar was feitlik ’n ontploffi ng in die gebruik van Engels. Die aantal primêre skole met Engels as onderrigmedium het van 33% in 1991 tot 55% in 1998 toegeneem, en daarna selfs meer. Verskeie kundiges skryf die laaste klompie jare se swak uitslae ten opsigte van geletterdheid en syfervaardigheid op graad 3- en graad 6-vlak toe aan te min geleentheid om dié uiters noodsaaklike vaardighede eers in ’n bekende huistaal te leer. Die regering het gesê hy is voornemens om moedertaalonderrig aan te moedig, maar ’n massiewe taak van onderwyser- en materiaalontwikkeling en administratiewe koördinering het voorgelê voordat dit werklikheid kon word. Sommige kinders moes ’n prys betaal vir ongelykhede wat lank voor hul geboorte vasgelê is. Dit was die leerders in talle van die 2 000 voormalige Afrikaansmediumskole waar integrasie beteken het dat onderrig in plaas van of bykomend tot Afrikaans ingestel is. Die gebruik van Engels het in dié skole so vinnig toegeneem dat die uiteindelike verlies van Afrikaans as onderrigmedium in talle of die meeste van dié skole feitlik onvermydelik was.

’n Stelsel in krisis bo: Christina Mulemba, 11 (voor), Die land sou sy indrukwekkende ekonomiese prestasie van die eerste klompie jare van op pad om lugtyd vir haar ma se selfoon die eeu waarskynlik nie kon volhou met ’n onderwysstelsel wat steeds nie rekrute kon te koop. Christina loop elke dag 7 km skool lewer vir ’n arbeidsmark wat al hoe meer wiskunde- en wetenskapvaardighede nodig het toe en haar ma laai haar selfoon met nie. Suid-Afrika bestee meer aan onderwys (as persentasie van BBP) as die meeste ander ’n motorbattery. lande, maar die opbrengs op dié uitgawe is swakker as dié van verskeie ander lande. Die onderwysstelsel se prestasie (kyk kassie) het soveel kommer gewek dat sommige ontleders dit met die ander groot krisisse – MIV/vigs, misdaad en werkloosheid – vergelyk het.

pogings tot gelyke onderwys 431 SUID-AFRIKA: ’N BUITELANDSE BLIK Vir die meeste toeriste wat ’n vrye Suid-Afrika Suid-Afrika se vordering met sosiaal-struk- Onder die ernstigste duike in Suid- kom besoek het, was dit ’n paradys van natuur- turele hervormings, van die verskaffi ng van Afrika se beeld onder ingeligte buite- skoon, eksotiese diere en vriende like mense. huise, water en elektrisiteit tot toegang tot landse waarnemers tel MIV/vigs, misdaad Vir die Weste was die land ’n mikrokosmos basiese gesondheidsdienste vir talle. en ’n gebrek aan optrede teen Zimbabwe, van globale harmonie. Dit was anders vir die Legitimiteit ná apartheid het Afrika se en die regering se wapenaankope, wat miljoene onwettige immigran te uit Afrika wat hekke vir Suid-Afrikaanse ondernemings beskou word as ’n vermorsing van hulp- ’n karige bestaan as straatsmouse of motor- oopgesluit. Die selfverklaarde suidelike bronne op fregatte en vegvlieg tuie. wagte maak en uitgekryt word vir mededin- ‘‘groeilokomotief’’ word nog nie naastenby Korrupsie is volgende op die lys. Be- gers om skaars werkgeleenthede of misdadi- soveel verwerp as vergelykbare multi- drog deur hoë amptenare spruit gedeelte- gers. Dié onsigbares, minagtend ma kwere- nasionale VSA-maatskappye in hul Latyns- lik voort uit die wapentransaksie, maar kwere deur swart Suid-Afrikaners genoem, Amerikaanse agterplaas nie. In die eerste ook ander sektore is deurtrek daarmee, moes die spit van vreemdelingehaat afbyt. dekade van inklusiewe demokrasie het soos die massiewe ongerymdhede met Die beeld van Suid-Afrika ná apartheid Suid-Afrikaanse maatskappye na ra ming maat skap like toelaes. Begunstiging word is ten nouste met Nelson Mandela ver- R200 miljard op die vasteland belê. Net ook sterk veroordeel. weef. Selfs ideologiese vyande het hom agt uit die boonste 100 maatskappye wat Parlementslede, bestuurders en uitvoe- geprys. Feitlik almal in buitelandse mags- op die JSE genoteer is, was nié in die res rende amptenare het vir hulself buiten spo- posisies het hom sonder kritiek gesteun. van Afrika bedrywig nie. Beleggingster- rig groot salarisse en byvoordele gegee Mandela se reputasie was in die buite- reine was onder meer kleinhandel, fi nan- sonder om hulle aan ’n al hoe groter in- land groter as binnelands, waar die beeld siële dienste, telekommunikasie en ver- kom ste ga ping te steur. Gewone Suid- teen 2006 beslis gemeng was. Die land voer. Shoprite Checkers, Pep Stores en Afrikaners was verslae. Toe Desmond Tutu moes die wêreld se hoogste MIV-infeksie- ander Suid-Afrikaanse maatskappye het dié praktyk kritiseer, het ’n ANC-woord- koers die hoof bied en was vrot van die in Afrika-hoofstede begin opduik. voerder geantwoord: ‘‘Die aartsbiskop be- misdaad, en boonop het die Mbeki-rege- ’n Ondersoek na internasionale ont- hoort hom by godsdiens te bepaal.’’ ring keer op keer geweier om Robert nugtering twaalf jaar ná bevryding toon Die einde van apartheid het Suid-Afrika Mugabe se bewind in Zimbabwe selfs maar dat ’n opeenvolging van morele koers- se politiek genormaliseer. Prag matiese te veroordeel. Goedgesinde buitelandse veranderings, eerder as ’n enkele voorval, kompromieë en die politiek van diens- regerings is deur die Suid-Afrikaanse rege- die skuld moet kry. Dit kan nie alles aan tigheid het die land van sy voorma lige ring se ondoeltreffende reaksie op die MIV/ die leiers se kortsigtigheid gewyt word morele statuur beroof. Dis moeilik om die vigs-pan demie geskok. Terselfdertyd het nie. Talle tekortkominge spruit voort uit koste van sulke morele verliese te bere ken, die land se merkwaardig robuuste media- strukturele toestande wat die nuwe mag- maar dit spreek duidelik uit ’n kleiner in- debatte en ’n waarlik vrye pers beïndruk. hebbers geërf het. vloed wat internasionale diplomasie betref. Links-liberale in die Weste het die al hoe groter ongelykheid tussen ’n klein, nie rassige ekonomiese elite waar wittes steeds oorheers het, en ’n yslike, arm onderklas van feitlik geheel en al werklose en onderopgevoede swart jeugdiges be- treur. Sommige het gereken ’n brose demokrasie wat in sulke ongelykhede ge- wortel is, moet in wese onstabiel wees. Daarteenoor het internasionale sakelui die neo-liberale beleid van die regering ná apartheid geprys. Die uitwissing van onge- lyk hede verg ’n groeiende ekonomie, en hiervoor is fi skale dissipline, verstandige privatisering van staatsbates en onge- wilde markgerigte beleid as noodsaak like fondamente beskou. Al skend Mbeki se sentralisering van besluitneming die links-liberale leerstel- lings van deelnemende demokrasie, was daar ’n besef dat ’n ontwikkelende land ’n sterk uitvoerende gesag nodig het. Invloed- ryke buitelandse media was vol lof vir

432 na ’n demokrasie vir almal Ter afsluiting: ’n verwarrende, uitdagende land TOENEMENDE ONGELYKHEID Ná die eerste vrye verkiesing in April 1994 het Suid-Afrikaners ’n gedeelde nasionaliteit en Ongelykheid tussen wit en swart was ’n burgerskap gehad, en ook ’n verbintenis om die toekoms saam tegemoet te gaan. Die aanhef brandpunt in die stryd teen apartheid. Een van die hoogaangeskrewe Grondwet het burgers aangespoor om die lyding én prestasies van van die gebruiklikste maatstawwe vir on- die verlede te onthou. Die landsvlag en volkslied het historiese simbole en liedere suksesvol gelyke inkomste is die GINI-koëfﬁ siënt. Dit saamgevoeg. Die verskillende sportsoorte se nasionale spanne het geleidelik meer gemeng kan wissel van 0 (volslae gelykheid) tot 1 geword en is geesdriftig deur almal gesteun, met uitsondering van enkele bittereinders. (volslae ongelykheid). In 1978 was die GINI-koëffisiënt van Vroeg in die nuwe eeu het verreweg die meeste swartes én wittes verklaar dat hulle trotse Suid-Afrika se be volking 0,66. Dit was die Suid-Afrikaners is. Hulle het hul Suid-Afrikaanse identiteit as ’n belangrike deel van hul hoogste (d.w.s. die hoogste graad van on- maatskaplike identiteit beskou. Dié sentiment is daarop gebou dat swartes uit alle groepe gelykheid) onder die 57 lande waarvoor oplaas vry was en dat die wittes nie meer hul verdrukkers was nie. Gepaard hiermee was data beskikbaar was. Die waardes van daar geweldige verligting dat Suid-Afrika sonder hulp van buite ’n grondwet kon beding Mexiko en Brasilië, wat nooit formele segre- wat algemeen aanvaar is en dat daar geen bloedbad was nie. As president het Nelson gasie ondervind het nie, was net-net laer. Mandela sy rol as groot versoener met grasie gespeel en die oudpolitikus met die grootste Onderlinge onge lyk heid tussen wittes in aansien ter wêreld geword. Suid-Afrika was klein (0,39), maar tussen Die verlede het egter steeds nog op die hede gedruk. Suid-Afrika was steeds ’n swartes was dit toe reeds hoog (0,55). verwarrende land. Rykes wat hul rykdom onder almal se neus druk, het gewoon naby In die nuwe demokratiese bestel was talle (en al hoe meer) brandarm mense met min of geen vooruitsigte op ’n vaste werk die groepe met die hoogste basiese inkom- nie. Enkele staatskole wat vir die bestes ter wêreld kers kon vashou, het voortbestaan in ste (0,45 vir wittes en 0,48 vir Indiërs) ook ’n stelsel waarin vier vyfdes van die staatskole ‘‘swak vaar’’. Welgestelde stadsbewoners dié wat die minste verandering ervaar het het steeds die jongste motors gekoop, al het Suid-Afrika een van die hoogste kapingsyfers t.o.v. ongelykheid. Dieselfde is nie die ter wêreld. geval by swart (0,64 in 2005) en bruin mense (0,56 in 2005) nie. Hulle het toe- Deur ’n groeiende ekonomie saamgevoeg names van onderskeidelik 21% en 17% in Maatskaplike bestendigheid sou dalk moontlik wees as die ekonomie kon uitbrei en nuwe ongelykheid sedert 1996 ervaar. werkgeleenthede en welsynsvoordele aan die heel armes kon bied. Van die vroeë 1930’s Dit dui op ’n snelle styging in inkomste het Suid-Afrika die boeie van ’n sukkelende, neo-koloniale ekonomie afgeskud. Dit was vir ’n klein seksie van dié groepe, terwyl die ’n wedloop teen die tyd om genoeg kos en werk vir sy vinnig groeiende bevolking te laagste inkomstegroep min geldelike voor- verseker. Die goudmyne het al hoe minder wins opgelewer, die vervaardigingsektor was deel ervaar het. Teen 2004 het drie vyfdes traag en die landbou is byna deur allerlei probleme oorweldig. Die liberale geskiedskrywer van swart mense ’n inkomste van minder C.W. de Kiewiet het gesê dat die agterlike ekonomie van die vroeë 1930’s gely het onder as die armoedsgrens gehad, teenoor net drie faktore wat groei beperk het: ‘‘laegraadse erts, laegraadse grond en laegraadse [swak 4% van die wittes.

links: Kinders van die Sterretjie-kleuterskool in Witpoortjie hou ’n optog teen misdaad in September 2003, ’n paar maande nadat hul skoolhoof in ’n skaking gesterf het.

oorkant: Een van baie MTN-stalletjies in Abudja, Nigerië.

ter afsluiting: ’n verwarrende, uitdagende land 433 onder: Sedert 1994 het die regering opgevoede] mense.’’ In dié stadium was Suid-Afrika se ekonomie baie soos die sukkelende groot vordering gemaak met die ekonomieë wat onafhanklike Afrikalande in die 1970’s sou kenmerk. voorsiening in basiese behoeftes. Daar Die 40 jare van sterk groei tussen 1933 en 1973 is gevolg deur stagnasie ná die Soweto- is 2 miljoen nuwe huise, 1 000 nuwe opstand van 1976 en ’n dalende per capita-inkomste. Die ekonomie het ná die eerste klinieke, toegang tot skoon water vir demokratiese verkiesing versnel. Private vaste kapitaalskepping het van 10% van die 10 miljoen mense en sanitasiegeriewe bruto binnelandse produk in 1993 tot 26% gestyg – ’n vlak wat laas in 1983 (voor die vir 7 miljoen mense verskaf, terwyl 4,5 aanvang van groot oproer) ervaar is. miljoen nuwe elektrisiteitskonneksies, Teen 2003 het Suid-Afrika se ekonomie feitlik onherkenbaar gegroei. Hy was nou 33ste laerskoolvoedingstoelaes wat 5 miljoen ter wêreld ten opsigte van nywerheidsuitsette en 27ste ten opsigte van dienste-uitsette. kinders bereik en maatskaplike toelaes aan Die land was op 20 na die grootste ekonomie aan koopkrag gemeet en op 17 na die 11 miljoen begunstigdes voorsien word. grootste wat markkapitalisasie betref. Hy was egter ook onder die top-vier ten opsigte van Die foto’s hieronder toon nuut geïnstalleerde werkloosheid onder die ontwikkelende ekonomieë, onder die boonste drie ten opsigte lopende water, posbusse en elektrisiteit. van die GINI-koëfﬁ siënt vir ongelykheid en onder die boonste drie vir sy moordsyfer. In sommige opsigte was die grondliggende swakhede in die ekonomie en politieke stelsel steeds daar. Eerstens, soos ander ekonomieë waar groei deur kommoditeite aangedryf word (in Suid-Afrika was dit minerale en landbouprodukte), het die land geen uitvoergedrewe vervaardigingsektor ontwikkel nie. Tweedens het die regerende party te veel bestee in sy dramatiese poging om die welvaart van alle sektore van sy steunbasis wesenlik te verbeter. Voor die middel-1970’s was daar gans te veel maatskaplike besteding aan wittes. Ná beloftes van ‘‘’n beter lewe vir almal’’ in 1994 het die ANC-regering armes se lot probeer verbeter. Hy het op ’n taamlik goed ontwikkelde stelsel vir maatskaplike toelaes voortgebou. In die laaste apartheidsdae het Suid-Afrika, as persentasie van die BBP gemeet, reeds meer aan maatskaplike bystand in die vorm van nie-bydraende skemas as ontwikkelde lande bestee en meer as bykans enige land in die ontwikkelende Suidelike Halfrond. Tussen 2001 en 2005 het die ANC-regering bestaansbeveiliging met gemiddeld 26% per jaar verhoog. In 2000 was daar net minder as 3 miljoen ontvangers van alle soorte maatskaplike toelaes, maar met die 2004-verkiesing was daar al net minder as 8 miljoen. Teen 2004 het tot 56% van die huishoudings in die kategorie met die laagste lewenspeil

434 na ’n demokrasie vir almal toelaes en pensioene ontvang. Twaalf miljoen mense, of bykans ’n kwart van die bevolking, het regstreekse kontantoordragte van die staat gekry. Suid-Afrika se welsynstelsel was maklik die grootste in die ontwikkelende wêreld. Hy het feitlik die enigste welsynstaat in die ontwikkelende wêreld geword. Sonder hoë ekonomiese groei kan so ’n welsynnet – of ’n uitbreiding daarvan – nie volgehou word nie. Die ekonomie word ook geknel deur die regering se neiging – nes sy voorganger – om ideologiese doelwitte voor doeltreffendheid, verdienste en groei te plaas. Voor 1994 was daar ’n obsessie oor die skeiding van die gemeenskappe, maar ná 1994 was die obsessie oor swart bemagtiging en pogings om demograﬁ ese verteenwoordiging te verkry. Niks hiervan kon meer werk skep of misdaad verminder nie, maar dit is juis die sake wat die publiek bekommer. Die regering se pogings om Afrika se ontwikkelingsprobleme op te los het buitelandse vaste belegging afgeskrik, en dié het afwaarts geneig. Die staat het water-, elektrisiteits- en sanitasiedienste uitgebrei, maar die helfte van die ekonomies aktiewe bevolking was werkloos en kon daarvoor nie betaal nie.

Terug na politieke bestendigheid Ná die oorgang in 1994 het daar gou politieke bestendigheid geheers. Dit kan grootliks demograﬁ es verklaar word. Teen 2000 was wittes minder as 10% van die bevolking en Afrikaners skaars 5%. Daar was ’n skielike en onomkeerbare oordrag van politieke mag van wittes na swartes. Ter wille van hul loopbaan en uittreeplanne het die sowat 30 000 wittes in die staande mag in 1994 geen wrewel teen die nuwe orde uitgespreek nie. Kritiek is gesmoor deur selfsensuur eerder as ’n gebrek aan persvryheid. Die pensioen was magtiger as die pen. Gedagtes aan ’n belastingopstand onder wittes het gou verdamp toe ’n diens ingestel is wat doeltreffender as dié van voor 1994 is. In talle opsigte was Suid-Afrika ’n nuwe land, ver verwyder van die oue waar wittes al die boonste en middelvlakposte gevul het. Op die boonste vlakke is die werkplek vinnig van rasse-eksklusiwiteit gesuiwer. Die rykste 20% van die bevolking was in 1975 omtrent 87% wit, maar in 1996 het dit tot minder as 54% gedaal, en daarna selfs verder. Die armste tiende van die bevolking was egter steeds vir meer as 90% swart.

ter afsluiting: ’n verwarrende, uitdagende land 435 In die staatskole, waar middel- en laermiddelklas-ouers steeds hoë gelde betaal het, het bestendige en vreedsame rasse-integrasie plaasgevind. Die studentemassa van die voorheen grootliks wit universiteite is hervorm, en die meeste van die voorgraadse studente was swart, behalwe aan die universiteite van Stellenbosch en Potchefstroom.

’n Mengelstaat Die nuwe staat was ’n vreemde vermenging van ’n swak en sterk staat. Die sentrale regering het geen uitdaging van sy gesag in die vorm van krygshere, private leërs, multinasionale korporasies, etniese gemeenskappe of streeksregerings gehad nie. Tog was daar heelwat bewyse van grootskaalse korrupsie onder staatsamptenare, dwelmbaronne wat bo die reg verhewe was en al hoe meer misdaadbendes. In Suid-Afrika bestaan daar wat die ontleder Frederik van Zyl Slabbert in Duskant die Geskiedenis (2006) ‘‘grootliks konsensuele stabiliteit’’ genoem het. Die Grondwet was liberaal en die politieke masjinerie ’n sameﬂ ansing van modelle uit die gevorderdste nywerheidslande. Die grootste gemis was ’n doeltreffende staat met die vermoë om wette af te dwing en misdadigers vinnig te laat boet, om ernstige gevalle van geweldsmisdaad wat die meeste mense (behalwe miskien die president) as buite beheer beskou het, in toom te hou. Die uitvoerende gesag se pogings, in die eerste tien jaar, om soveel moontlik mag te sentraliseer, het teruggeplof. Die regerende party was in ’n groot krisis omdat ’n groot deel van die party in verset gekom het teen ’n stelsel waarin die president die stelsel kon gebruik en misbruik om sy vyande te straf en sy vriende te beloon. Buiten intimidasie het hy maar min middele gehad om teenstemme die swye op te lê. Die liberale Grondwet het daarvoor gesorg dat niemand die reg kon omseil om ’n faksie die mond te snoer of kritici of teenstanders tot onderdanigheid te dwing nie. Die polisie en weermag was so uitgedun dat enige gedagte aan ’n staatsgreep absurd was. Die enigste manier om krisisse te bowe te kom, was om steun te bou. Korrupsie het posgevat omdat die skeidslyn tussen party en staat vervaag het en omdat politici en staatsamptenare oor mekaar geval het om persoonlik uit beleid oor swart ekonomiese bemagtiging munt te slaan. In ’n onderhoud met ’n finansiële tydskrif vroeg in 2007 het Kgalema Motlanthe, die ANC se nasionale sekretaris- generaal, verklaar: ‘‘Korrupsie is veel erger as wat enigiemand dink.’’ Hy voeg toe by: ‘‘Hierdie verrotting is oral. Dit is nie tot enige vlak of enige gebied in die land beperk nie. Feitlik elke projek word bedink omdat dit sekere mense ’n kans gee om geld te maak.’’ Die ANC het sy morele bates verspil. Ironies genoeg het dit goeie gevolge gehad. Teen die laat 1990’s, met Mandela aan die stuur, was die morele gesag so oorweldigend dat mense buite die geledere van die ANC bang was om kritiek te lewer of versetoptrede te organiseer. Suid-Afrika se liberale demokrasie is byna by geboorte versmoor. Ná Mandela se verdwyning van die toneel, en gegewe die Mbeki-presidensie se blindheid ten opsigte van die krisis in Zimbabwe, die vigspandemie, ongebreidelde geweldsmisdaad en florerende staatskorrupsie, het die gesag van die politieke leiers gekwyn. Die burgerlike samelewing het as gevolg van dié kwynende morele gesag herleef. Sakelui het vir die regering gesê korrupsie en misdaad ondermyn die ekonomie se vermoë om nuwe vaste beleggings te lok en hoogs vaardige mense te behou. Mense het druk op die regering begin plaas om iets omtrent die krisisse te doen. Hulle was al hoe minder gewillig om die regering se verskonings te aanvaar. In koerante van alle tale was daar ’n opmerklike daling in die rassebewustheid van die mediakommentators. Mense het hul gemeenskaplike en kultuuridentiteit begin herontdek. Daar was onder Afrikaners ’n vasberadenheid om te veg om Afrikaans as onderrigtaal te behou, maar ook ’n besef dat alle minderheidstale hulle in dié stryd teen Engelse kulturele allesoorheersing moet verset.

436 na ’n demokrasie vir almal ‘‘Die ergste gebeur nooit’’ bo: Die silhoeët van Johannesburg. Ekonomiese groei in die eerste dekade In 1949 het ’n bejaarde genl. Jan Smuts, wat pas in ’n baie belangrike verkiesing van volle demokratiese regering is verslaan is, opgemerk: ‘‘Die hele wêreld beweeg na ’n kleurgebaseerde fase van veral aangespoor deur ’n oplewing in die geskiedenis, met gevolge wat niemand kan voorsien nie, en wat Suid-Afrika die verbruiksbesteding en die konstruksiebedryf. meeste moet vrees. Maar die ergste, soos die beste, gebeur nooit.’’ Dit was miskien ’n In die vernaamste stede het talle bouterreine ontkenning van sommige van die wreedste gebeure in Suid-Afrika se geskiedenis – die die indruk geskep van ’n land met vertroue uitwissing van die San, die onderwerping van die Xhosa en hul nasionale selfmoord, in die toekoms en seker van sy vermoë die lyding van trekarbeiders in die myne en die dood van vroue en kinders in die om uitdagings die hoof te bied. Ten spyte konsentrasiekampe tydens die Suid-Afrikaanse Oorlog. In die 1930’s was die krotbuurte van tekens van groei en voorspoed was om Suid-Afrikaanse stede van die heel ergstes ter wêreld. Apartheid het talle hegte werklike vooruitgang egter pynlik stadig. In gemeenskappe vernietig. 2006 het die per capita bruto binnelandse Maar die ergste het nie in die 1980’s en 1990’s gebeur nie. Die gevreesde produk vir die eerste keer die 1981-vlak bloedbad het met die oorgang van ’n wit na ’n swart bewind weggebly. Suid- verbygesteek. Daar was groot hindernisse in Afrikaners het hulle as veerkragtig en vernuwend bewys. Verstedeliking, beter die pad van vinnige vooruitgang: ongekende gesondheidsorg, die verskaffing van massa-onderwys en kleiner rassegapings in misdaadvlakke, ’n MIV/vigs-pandemie, ’n onderwys het die bevolking nie net vinnig laat aanwas nie, maar het vaardighede reusetekort aan vaardighede, ’n tekort aan ook oor die rassespektrum heen sien blom. kapasiteit in die staatsadministrasie, ’n Die gemeenskap was aan die verander. Prestasie of onbevoegdheid is toenemend van dreigende krisis in die onderwysstelsel en ras geskei. Met die te gereelde gebruik en oplaas misbruik van die rassekaart om kritiek miljoene werklose mense sonder die nodige weg te kaats, het die regering dié kaart gediskrediteer. Wittes se gewete het hulle veel vaardighede vir ’n moderne arbeidsmark. minder gepla, en swart mense was veel minder geneë om swak dienslewering van die Tog is daar ongetwyfeld vordering gemaak: regering te aanvaar. die private sektor was veerkragtig, die ’n Gemeenskap met talle onderdele wat van die begin af gesukkel het om met belastingstelsel doeltreffend, en handel was mekaar saam te leef, het nou kragte saamgesnoer. Ondanks geweldige probleme vryer as ooit. Bowenal was daar vertroue moes dié gemeenskap probeer om van onder af boontoe ’n nuwe nasie te skep. Hulle onder Suid-Afrikaners, swart en wit, dat het geleidelik met hul eie geskiedenis en dié van ander versoen geraak. Hulle het Suid-Afrika die byna onmoontlike kón bereik, ook nuwe liedjies begin sing en nuwe stories begin vertel, en het hulle só opnuut en die belofte van die vreedsame politieke met hul land, mense en kultuur vereenselwig. ooreenkoms van 1994 kon verwesenlik.

ter afsluiting: ’n verwarrende, uitdagende land 437