Zuid-Nederlandse Departementsmerken Uit De Franse Tijd
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Meten & Wegen / december 2007 / No. 140 Zuid-Nederlandse departementsmerken uit de Franse tijd AH. Damman, G. Linken/wil, G. De Vleeschouwer Inleiding Na de stichting van de eerste Franse republiek werd in 1790 voorgesteld het hele toenmalige Franse grondgebied onder te verdelen in departementen. De grenzen van deze departementen kwamen groten deels overeen met die van de oude monarchistische administratieve districten uit 1765 [1]. Vanaf 1800 werden er in de eerste Franse republiek wetteksten gepubliceerd aangaande de stempe ling van maten en gewichten (onder andere [2, 3]); • Instructie betreffende de keuring en stempeling van nieuwe lengtematen van Prairial jaar 8 (21 mei- 19 juni 1800). Bij de eerste ijk moeten de lengtematen gemerkt worden met de Vrijheid in een ovaal en de letters RF; bij de herijk moet een merk afgeslagen worden, bestaande uit een kwartcirkel met daarin een getal, zijnde het kenmerk van het departement; • Aankondiging van de consuls van 29 Prairial jaar 9 (19 juni 1801) betreffende de keuring van maten en gewichten. Artikel 6: op iedere goedgekeurde maat of gewicht moeten de ijkmerken van de republiek en een speciaal stempel voor elke onderprefectuur worden afgeslagen; • Instructie van Messidor jaar 9 (20 juni-19 juli 1801) betreffende de controle van de maten en gewich ten. Er zijn in de republiek drie soorten ijkstempels: voor de ijzeren gewichten de letters RF, voor de ko peren gewichten de letters RF, voor de onderdelen van het kilogram in de vorm van rechthoekige blokjes een ijkstempel bestaande uit het juk van een weegschaal met daaronder het nummer van het departement; • Toevoeging aan de instructie op de stempeling van de maten en gewichten, Frimaire jaar 10 (novem ber/december 1801). De ijkstempels die in de departementen van de republiek afgeslagen mogen worden, mogen alleen bestaan uit de letters RF. Een uitzondering gold waarschijnlijk voor· de bovengenoemde rechthoekige onderdelen van het kilogram, die nog steeds geijkt mochten worden met de weegschaal. Uit bovengenoemde gegevens blijkt dat - in de wetgeving van de eerste Franse republiek - het gebruik van het departementsnummer als ijktnerk alleen verordend was in de periode mei 1800 - novem ber 1801. Daarna wordt er niets meer over deze departementsnummers gezegd. Tevens is er in de gegevens, afkomstig van het Franse ijkwezen, nog nergens een tekst gevonden waarin expliciet is aange geven hoe dit departementsnummer is gedefinieerd [3] . Diverse auteurs (onder andere A. Pommier, zie tabel 1) zijn - gebaseerd op gegevens afkomstig van maten en gewichten en gecombineerd met de bovenstaande literatuurgegevens en gegevens afkomstig uit diverse archieven (o.a. Luxemburg; [4]) - tot de conclusie gekomen dat dit departementsmerk veelal een nummer is, afkomstig van de zogenaamde alfabetische lijsten (het meest gangbare idee; tabel 1, kolom Jaar). In een artlkel dat onlangs m Le Systeme metrzque verscheen LJ J laat A. Pommler ZIen aat hl] - meae gezien de gegevens die in dit artikel worden aangedragen - zijn vroegere stellingname nu ook met andere ogen bekijkt. Aangaande de alfabetische lijsten is tot op heden het volgende bekend: in 1790 werden de departe menten van het toenmalige Franse grondgebied op een alfabetische lijst geplaatst en van een nummer voorzien, dat liep van 1 (= Ain) tot en met 83 (= Yonne). In de hierop volgende jaren werden er steeds meer gebieden veroverd, waarvan de departementen werden ingevoegd in de alfabetische lijsten, terwijl andere - al bestaande - departementen werden heringedeeld of opgeheven. Hiernaast blijkt ook nog eens dat: • er - naast elkaar - allerhande verschillende alfabetische lijsten in omloop waren, die ieder hun eigen doel dienden en dat • alfabetische lijsten die voor verschillende doelen dienden - zelfs als ze in een en hetzelfde jaar zijn uit gegeven - verschillen in aantal departementen en daardoor onderlinge verschillen in de nummering van een en hetzelfde departement vertonen. Het gevolg van de hiervoor geschetste chaos is dan ook dat: • er tot op heden nog geen 100% zekerheid bestaat over de precieze nummering - volgens de alfabetische lijsten - van een en hetzelfde departement binnen een bepaalde periode; • er tot op heden onder metrologen veel onzekerheid bestaat welk departement in welk jaar welk departe mentsnummer heeft gehad, daarbij uitgaande van de alfabetische lijsten. Hierdoor wordt het zeer moeilijk om een nummer of departementsmerk, dat op een maat of gewicht voorkomt, zondermeer aan een bepaald departement toe te schrijven. 3335 Melen & Wegen I december 2007 I No. 140 Naast de alfabetische lijsten bestaat er sinds 1792 ook nog de zogenaamde postlijst (tabel 1, kolom Post/ijst; [5, 6]). Op deze post lijst, waarvan de nummers op diverse stempels en briefhoofden (afb. 1) zijn teruggevonden, lopen de kengetallen (of postale nummers) van de departementen van het Franse grondgebied anno 1790 ook van 1 (= Ain) tot 83 (= Yonne). Het verschil met de alfabetische lijsten is echter, dat nieuw veroverde gebieden (departementen) gebaseerd op het jaar van verovering onder aan de postlijst werden toegevoegd, waardoor de departementen in deze nieuw veroverde gebieden altijd een postaal nummer kregen dat hoger was dan 83 [6] . Het postale nummer van de meeste departementen is over de periode 1792-1814 niet aan verandering onderhevig geweest. De Franse posterijen hebben waar schijnlijkbesloten dit systeem - en niet de alfa betische lijsten - te hanteren, omdat hiermee werd voorkomen dat er voor het gehele Franse grondgebied om de paar jaar nieuwe postale stempels gesneden moesten worden, waarmee zeer veel tijd en geld gemoeid was. Als laatste zijn er ook nog een aantal departementsmerken bekend die niet uit een getal, maar uit een symbool of lettercombinatie bestaan, die karakteristiek was voor het departe ment waarin dit merk werd gebruikt [2]. Verder valt ook niet uit te sluiten dat sommige departe menten in de loop der jaren van het ene naar het andere systeem van departementsmerken zijn overgestapt. In het vervolg van dit artikel wordt een overzicht gegeven betreffende de Zuid Nederlandse departementsmerken die tot op heden bekend zijn. Daarna wordt aan de hand van deze gegevens bediscussieerd of het tot op heden meest gangbare model betreffende de departementsmerken ook in de Zuidelijke Het gebruikte materiaal In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de departementale nummers van de Zuid Nederlandse departementen zoals die tot op heden bekend zijn. Hou hierbij wel in de gaten Afb. 1 Briefomslagen afkomstig uit Kortrijk (Courtrai, 91), Cent (Cand, 92), Brussel (Bru.xelles, 94), Maastricht (Maestricht, 95) en Arlon (98). De stempels zijn hier extra geaccentueerd. 3336 Meten & Wegen I december 2007 I No. 140 dat er aangaande de juistheid De Nederlanden van 1606 tot 1613 van de opeenvolging van de [~ __ ~ -:: IZui.delijk.e Nederlanden, aangehecht bij de Franse Republiek ~ ~ nummers op de alfabetische ~ Koninkrijk Hol land in 1606 ~/ lijsten (tabel 1, kolom Jaar) UTRECHT Departementen van 1806 ()~ ........... ., .. ...., .... nog steeds grote onzekerheid ZUIDERZEE Depatlementeh ,Iimaf 1810 (aanhechting bestaat. vail het Koninkrijk Holland bij Frankrijk) Maten en gewichten Gêt?l Hooldpiaats van Departement Tot nu toe hebben we op gewichten de volgende depar tementsmerken aangetroffen (tabel 2, kolom 3): • het getal 96 met daaronder IA in een rechthoekig stem pelveld. Dit merk is ver moedelijk afgeslagen in het jaar 1811 [2, §3.5.l]. Op het gewicht waarop dit merk voorkomt zijn verder onder andere de letter L. en een leeuw in een vierkant stem pel veld afgeslagen. Deze com binatie is in ieder geval vanaf 1818 gebruikt als provinciaal merk voor de provincie Luik (tabel 3), terwijl de letter L. voor de periode 1820-1830 gebruikt is als arrondisse mentsmerk voor het ijkar rondissement Luik [7]; 1= in$peëtQr~$t Luik ~ • het getal 97 in een . inspecteur Dechamps rechthoekig stempelveld met 11 - Inspectoraat BtUSsèi. _. .. .. daarnaast de jaarletter K zon - insp. LeGras St. Ger!T\ain,,,,,:1802 ~ 18 insp. Lecomte,1812 - hé! 1818 der stempelveld, hetgeen sug III ~ ihsPectoré!ilt? ca, 1805 gereert dat deze merken zijn - -' ihspecteur Pi !las afgeslagen in het jaar 1812 [2, §4.2.1]; Afb.2 Kaart van de Zuid-Nederlandse departementen en inspectoraten, circa 1813. • het getal 98 bestaande uit een losse 9 en een losse 8, zonder omringend stempelveld. Dit.. getal komt voor.. op een gewicht met als oudste.. jaarletter de J, hetgeen andere voor de Nederlandse leeuw in vierkant stempelveld, die waarschijnlijk in het jaar 1816 is afgesla gen; • de letters ND in een rechthoekig stempelveld, waarbij de letters waarschijnlijk staan voor Nethes Deux (= departement van de Deux Nethes; tabel 2, kolom 1). Dit stempel is waarschijnlijk afgeslagen in het jaar 1813 [9]. Een soortgelijk stempel komt ook voor op een tinnen maat afkomstig uit Antwerpen enis daarop vóór 1814 afgeslagen [10]; • een stempel met daarin de letter D die de letter y insluit, hetgeen vermoedelijk staat voor het departe ment van de Dyle, ca. 1813 [2, §3.5.2; 7]; • twee merken: a) een grote letter E met daarachter een kleine letter T; b) een losse letter E. Deze mer ken zijn afgeslagen in de binnenzijde van de schenkrand van een tinnen maat, die voor het eerst is geijkt in 1805 en in 1832 is geijkt in het Belgische ijkkantoor 4 (= Gent; [2]; G. De Vleeschouwer, artikel in voorbereiding). Gezien het feit dat deze maat in 1832 te Gent is geijkt, zou dit ET merk (en mogelijk ook de losse E) kunnen staan voor het departement