Orientalia Christiana Cracoviensia 11 (2019) Ks

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/350500101

"Orientalia Christiana Cracoviensia" 11 (2019). EDITORIAL TEAM: Editor Paweł Krokosz (Editor-in-Chief), Sławomir Cebula (Editorial Assistant), Walentyna Łoś, Elżbieta Przybył-Sadow...

Book · March 2021

CITATIONS READS 0 9

1 author:

Paweł Krokosz Uniwersytet Papieski Jana Pawla II

51 PUBLICATIONS 13 CITATIONS

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Artykuł powstał w ramach projektu badawczego Narodowego Centrum Nauki SONATA, nr 20016/23/D/HS3/03210, umowa nr UMO-2016/23/D/HS3/03210, pt. "Rewolucja militarna jako czynnik modernizacji skarbowości i organizacji państwa polsko-litewskiego na tleeuropejskim". View project

All content following this page was uploaded by Paweł Krokosz on 30 March 2021.

The user has requested enhancement of the downloaded file. Orientalia Christiana Cracoviensia 11 (2019) ks. Andrzej Wciślak · Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów 11 (2019) i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku. Jeszcze jedna próba identyfikacji osób Olha Krainia · Comparative studies of medical specialization in Orthodox and Catholic monasteries. Preliminary remarks Hanna Filipova · Panegyric works and their connectionwith the Kyiv monasteries in the contextof the relations between the Hetmanate and the Moscow kingdom in the early 18th century Сергей Шумило · Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местамБлижнего Востока Lubow Żwanko · Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) Adrian Cieślik · Misjonarska działalność polskich dominikanów w Chinach w świetle listów o. Sadoka Maćkowiaka do redakcji „Róży Duchownej” z lat 1937–1939 Piotr Popiołek · Carl S. Kilcourse, Taiping Theology. The Localization of Christianity in China, 1843–64, Palgrave Macmillan, Nottingham 2016, XVIII, 281 ss., 8 il. 11 11 (2019) ORIENTALIA CHRISTIANA CRACOVIENSIA Journal of the Institute of History at the Pontifical University of John Paul II in Krakow

EDITORIAL TEAM Paweł Krokosz (Editor-in-Chief) Sławomir Romański-Cebula (Editorial Assistant) Walentyna Łoś Elżbieta Przybył-Sadowska Marcin Rzepka

LANGUAGE EDITORS Murat Kornajew (Russian) Otylia Plucińska (English)

EDITORIAL BOARD Dr hab. Michael Abdalla, Poznań University of Life Sciences, Poland Dr hab. Cezary Galewicz, Jagiellonian University in Kraków, Poland Prof. dr hab. Aleksander Naumow, Ca’ Foscari University of Venice, Italy Prof. dr hab. Andrzej Pisowicz, Jagiellonian University in Kraków, Poland Prof. dr hab. Maciej Salamon, The Pontifical University of John Paul II in Krakow, Poland Prof. Dmitri Spivak, Russian Scientific Research Institute for Cultural and Natural Heritage named after D. Likhachev, St. Petersburg, Russian Federation Prof. dr hab. Krzysztof Stopka, Jagiellonian University in Kraków, Poland Dr hab. Jan Żelazny, The Pontifical University of John Paul II in Kraków, Poland

REVIEWERS Dr hab. Tomasz Gałuszka OP, The Pontifical University of John Paul II in Kraków, Poland Dr Marek Hałaburda, The Pontifical University of John Paul II in Kraków, Poland Prof. dr hab. Kazimierz Łatak, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warszawa, Poland Dr Kirill Kochegarov, Institute of Slavic Studies of the Russian Academy of Sciences, Russia Dr Michał Michalski, The Pontifical University of John Paul II in Kraków, Poland Dr Norber Morawiec, Jan Dlugosz University in Częstochowa, Poland Dr hab. Alicja Z. Nowak, Jagiellonian University in Kraków, Poland Dr Serhij Pakhomenko, Mariupol State University, Ukraine Prof. dr hab. Jakub Polit, Jagiellonian University in Kraków, Poland Dr Oleh Razyhrayev, Lesya Ukrainka Eastern European National University, Ukraine Dr Vyacheslav Stanislavsky, The National Academy of Sciences of Ukraine, Ukraine Dr Katarzyna Syska, Jagiellonian University in Kraków, Poland Dr Wiktor Szymborski, Jagiellonian University in Kraków, Poland Dr Wiotletta Zielecka-Mikołajczyk, Nicolaus Copernicus University in Toruń, Poland

EDITOR Paweł Krokosz

The original version of the journal is the online version: http://czasopisma.upjp2.edu.pl/orientalia.

ISSN 2081-1330

MAILING ADDRESS OF PUBLISHER The Pontifical University of John Paul II in Krakow Faculty of History and Cultural Heritage Institute of History ul. Kanonicza 9 · 31-002 Kraków · Poland E-mail: [email protected] · tel. +48 (12) 421 65 19 http://czasopisma.upjp2.edu.pl/orientalia

SUBSCRIPTIONS The Pontifical University of John Paul II in Krakow Press ul. Bobrzyńskiego 10 · 30-348 Kraków · Poland E-mail: [email protected] · tel. +48 (12) 422 60 40 Orientalia Christiana Cracoviensia 11 (2019)

Spis treści

Artykuły

ks. Andrzej Wciślak 7 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku. Jeszcze jedna próba identyfikacji osób

Olha Krainia 63 Comparative studies of medical specialization in Orthodox and Catholic monasteries. Preliminary remarks

Hanna Filipova 77 Panegyric works and their connection with the Kyiv monasteries in the context of the relations between the Hetmanate and the Moscow kingdom in the early 18th century

Сергей Шумило 91 Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока

Lubow Żwanko 113 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) Adrian Cieślik 141 Misjonarska działalność polskich dominikanów w Chinach w świetle listów o. Sadoka Maćkowiaka do redakcji „Róży Duchownej” z lat 1937–1939

Relacje, sprawozdania, komunikaty

Piotr Popiołek 163 Carl S. Kilcourse, Taiping Theology. The Localization of Christianity in China, 1843–64, Palgrave Macmillan, Nottingham 2016, XVIII, 281 ss., 8 il. Artykuły

Orientalia Christiana Cracoviensia 11 (2019), s. 7–61 DOI: http://dx.doi.org/10.15633/ochc.3898

ks. Andrzej Wciślak ORCID: 0000-0002-3855-491X Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku. Jeszcze jedna próba identyfikacji osób

Abstract Catalogue of cardinals, archbishops, and bishops present at the Fourth Lateran Council in 1215. One more trial of identyfying people. The Council was appointed in 1215 by Pope Innocent III (1198–1216) and was extremely important as great guidelines of the Church ministry for another 300 years were guided. 400 bishops from almost whole Europe attended the assembly; there were also bishops from Poland and the Orient. The article is dedicated to the participants of the assembly and is another attempt in identyfying cardinals, patriaches archbishopsand and bishops who gathered at the Council in 1215. The content of the article can be used for further reaserch concerning history of the Medieval Church in Europe and Poland.

Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku. Jeszcze jedna próba identyfikacji osób. W roku 1215 miał miejsce sobór laterański IV zwołany przez papieża Innocentego III (1198–1216). Był on niezwykle ważny, bo wytyczono na nim wielkie kierunki kościelnego duszpasterstwa na trzysta następnych lat. Na sobór przybyło ponad 400 biskupów niemal z całej Europy, także z Polski. Byli obecni również przedstawiciele Orientu. Niniejszy artykuł traktuje o uczestnikach tego soboru. Jest kolejną próbą identyfikacji kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na Lateranie w 1215 roku. Praca może być przycznkiem do dalszych badań nad historią Kościoła średniowiecznego w Europie i w Polsce. Keywords Fourth Lateran Council (1215), Pope Innocent III, Catalogue of bishops, history of the Catolic Church, history of Poland

sobór laterański IV (1215), papież Innocenty III, katalog biskupów, historia Kościoła katolickiego, historia Polski ks. Andrzej Wciślak

Minęło już 800 lat od czasu soboru laterańskiego IV, który zgromadził w Rzy- mie ponad 400 biskupów (niemal z całej Europy i z Orientu), a ponadto dwu- krotnie tylu duchownych niższej rangi (opatów, przeorów i dziekanów)1. Był to zatem jeden z największych soborów średniowiecznych, a przynajmniej nie było tak licznego aż do tamtej pory2. Nic więc dziwnego, że jeden z niemieckich świadków tego wydarzenia pisał potem pełen zachwytu do swoich rodaków: „Nie jestem w stanie opisać wam wszystkiego w Rzymie, co wydaje się być warte opisu, a co w istocie przekracza granice zachwytu; powiem wam jednak, że żadne oczy nie widziały, żadne uszy nie słyszały, ani żaden człowiek w swym sercu nie jest w stanie sobie wyobrazić, tak wielkich tłu- mów wybitnych ludzi, pochodzących ze wszystkich narodów, które istnieją pod niebiosami, a którzy obecnie zgromadzili się w Stolicy Apostolskiej: Partowie, Medowie i Elamitowie, z tymi którzy mieszkają w Jeruzalem”3. Trudno nie dostrzec, że autor nawiązuje w ten sposób do opisu Zesłania Du- cha Świętego (o czym mowa w Dziejach Apostolskich)4, by jeszcze bardziej podkreślić powszechność tego zgromadzenia. Architektem soboru był oczywiście sam papież Innocenty III5 – „człowiek o nieprzeciętnych zdolnościach politycznych, wielkiej energii oraz głębokim

1 Zob. A. P. Bagliani, Kościół rzymski od Innocentego III do Grzegorza X (1198–1276), w: Historia chrześcijaństwa, t. 5: Ekspansja Kościoła rzymskiego 1054–1274, red. A. Vauchez, Warszawa 2001, s. 459–460. 2 Por. T. Silnicki, Sobory powszechne a Polska, Warszawa 1962, s. 39. 3 C. Morris, Monarchia papieska. Dzieje Kościoła zachodniego w latach 1050–1250, Kęty 2015, s. 698; zob. także G. Ryś, Kościół a państwo w średniowieczu. Istota sporu, „Analecta Cracoviensia” 25 (1993), s. 419. 4 Dz 2, 1–13. 5 Innocenty III – hrabia Lotar z Segni, pochodził z Anagni. Wybrany został na papieża w 1198 roku, gdy miał zaledwie 37 lat. Za jego czasów papiestwo przeżywało szczyt potęgi. Ukoronowaniem pontyfikatu Innocentego III był sobór laterański IV zwołany w roku 1215. Zmarł w Perugii w 1216 roku w trakcie przygotowywania piątej krucjaty. Por. F. K. Seppelt, K. Löffler, Dzieje papieży od początków Kościoła do czasów dzisiejszych, t. 2, red. W. L. Babicz, Poznań 2000, s. 85–95.

8 wykształceniu prawnika i teologa”6, który już prawie dwa i pół roku wcześ- roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog niej (19 kwietnia 1213 roku) rozpoczął przygotowania do tego szczególnego wydarzenia. W tym celu wystosował do biskupów list w którym czytamy: „[…] zgodnie ze starożytnym zwyczajem świętych Ojców – zwołujemy so- bór powszechny […] i z góry określamy, że przed upływem października [1215 roku] stawicie się przed nami skromnie i przezornie, tak aby w wa- szej prowincji jeden lub dwóch biskupów sufraganów mogło pozostać dla wypełniania chrześcijańskich posług”7. 1 listopada 1215 roku przybyli zatem do bazyliki laterańskiej w Wiecz- nym Mieście przedstawiciele niemal wszystkich Kościołów8 europejskich, a nawet z Bliskiego Wschodu. Byli wśród nich kardynałowie, patriarchowie, arcybiskupi i biskupi z „80 prowincji kościelnych”9. Najbardziej liczebną grupę – niemal połowę – stanowili biskupi z terenów dzisiejszych Włoch (włącznie z Sycylią i Sardynią); dużą część stanowili ojcowie soborowi z Francji, Prowansji i Burgundii; następnie z Wysp Brytyjskich – Anglicy, Szkoci i Irlandczycy; potem biskupi z Półwyspu Iberyjskiego oraz z Cesar- stwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego; w końcu biskupi z Węgier, Dalmacji oraz Polski. Na Lateranie byli również przedstawiciele Orientu (z Palestyny, Cypru i z terenów dzisiejszej Grecji) oraz dwaj biskupi misyjni znad Bałtyku (De Livonia i De Hestia) i jeden biskup (bliżej nieokreślony) z Danii. Ten ostatni był jedynym przedstawicielem Skandynawii na soborze w 1215 roku. W niniejszym opracowaniu postawiłem sobie za cel próbę odnalezienia i uporządkowania imion (i jeśli to możliwe także nazwisk) jak największej liczby biskupów Kościoła, którzy brali udział w soborze laterańskim IV zwołanym przez papieża Innocentego III. Ich uporządkowany katalog za- mieszczę na końcu niniejszego artykułu w formie tabeli jako aneks. Podob- nych całościowych zestawień ojców soborowych z 1215 roku niestety nie spotkałem w literaturze. W artykułach i innych pracach naukowych pojawia się bowiem tylko łacińska lista miejscowości, z których pochodzili biskupi biorący udział w soborze. Pierwszym, który opublikował taką listę był prof. Achille Luchaire. Ten francuski mediewista umieścił w październiku

6 S. Bylina, Ruchy heretyckie w średniowieczu. Studia, Wrocław 1991, s. 30. 7 Innocenty III, List zwołujący Sobór Laterański IV „Vineam Domini Sabaoth”, w: Dokumenty soborów powszechnych, t. 2, oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2007, s. 215 i 217. Cały tekst łaciński i polski: s. 214–219. 8 Oprócz biskupów byli obecni na soborze laterańskim IV – i to w zdecydowanej większości – również opaci, przeorzy, przełożeni zakonni oraz przedstawiciele kapituł i władców. 9 A. P. Bagliani, Kościół rzymski od Innocentego III…, s. 459.

9 1905 roku na łamach „Journal des Savants” artykuł zatytułowany Un document retrouvé10. Temu dokumentowi i jego autorowi poświęcę więcej miejsca nieco niżej, podobnie zresztą niemieckiemu bibliotekarzowi Jak[obowi] Wernerowi, który w 1906 roku opublikował artykuł zatytułowany: Nachlese aus Zürcher Handschriften11, gdzie również zamieścił omawianą listę, ale ks. Andrzej Wciślak także ważne uwagi o pracy Luchaire’a. Na gruncie polskim trzeba natomiast wymienić publikację Stanisława Kętrzyńskiego z 1906 roku: Wiadomość o udziale Polski w IV Soborze Lateraneńskim12, gdzie autor stwierdza, że „po- nieważ owa lista jest również cennym przyczynkiem źródłowym do dziejów polskich, jak i europejskiego wschodu, przeto podaję ją poniżej w całości, ażeby w ten sposób zastąpić mało dostępną i mało u nas znaną publikacyę Instytutu francuskiego”13. Wspomniana lista pojawia się także w późniejszych pracach polskich i obcych, chociażby w książce prof. Raymonde Foreville’a z 1965 roku: Latran I, II, III et Latran IV14. Od czasu opublikowania po raz pierwszy listy miejscowości, z których pochodzili biskupi uczestniczący w obradach soborowych w 1215 roku, po- jawiło się w literaturze europejskiej i polskiej wiele prac przedstawiających w mniejszym lub większym stopniu osoby biskupów tamtejszego okresu. Tym niemniej już wcześniej istniały pozycje, które przedstawiały katalogi bisku- pów w niektórych diecezjach. Taką pozycją jest niewątpliwie wielotomowe dzieło Italia Sacra15 i Gallia Christiana16. W dziełach tych zostały opisane

10 A. Luchaire, Un document retrouvé, „Journal des Savants” (publié sous les auspices de l’Institut de France) 10 (1906), s. 557–568. (Lista miejscowości – tekst łaciński: s. 561–563; tekst francuski: s. 563–567). 11 J. Werner, Nachlese aus Zürcher Handschriften, „Neues Archiv der Gesellschaft für Ältere Deutsche Geschichtskunde zur Beförderung einer Gesamtausgabe der Quellenschriften deutscher Geschichten des Mittelalters“ 31 (1906), s. 575–593. (Lista miejscowości – tekst łaciń- ski: s. 584–592). 12 S. Kętrzyński, Wiadomość o udziale Polski w IV Soborze Lateraneńskim, „Przegląd Historyczny” 3 (1906) nr 1, s. 139–142. Tu również znajduje się łacińska lista miejscowości, z których przybyli biskupi na sobór w 1215 roku. 13 Tamże, s. 139. 14 R. Foreville, Latran I, II, III et Latran IV, Paris 1965, s. 391–395 (lista podana w języku francuskim). 15 F. Ughelii, Italia Sacra sive de episcopis Italiae et insularum adiacentium, t. 1–10, Roma 1644–1662. 16 Gallia Christiana, in provincias ecclesiasticas distributa, qua series et historia archiepiscoporum, episcoprum et abbatum Franciae vicinarumque ditionum ab origine Ecclesiarum ad nostra tempora deducitur, & probatur ex authenticis Instrumentis ad calcem appositis, op. Dionysii Sammarthani, Paris 1715–1728 (t. 1–4); Gallia Christiana, in provincias ecclesiasticas distributa, qua series et historia archiepiscoporum, episcoprum et abbatum regionum omnium, quas vetus Gallia complectebatur ab origine Ecclesiarum ad nostra tempora deducitur, & proba-

10 diecezje włoskie i francuskie oraz przedstawione katalogi ich biskupów. roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Godny uwagi jest także A political index to the histories of Great Britain & Ireland napisany przez Roberta Beatsona17, gdzie autor ułożył chronologicznie biskupów w poszczególnych diecezjach; podobnie zresztą uczynił również Conrad Eubel18 i Pius Bonifacius Gams19. Bardzo ciekawą pozycją jest na pewno artykuł Die deutschen Bischöfe auf dem vierten Laterankonzil 1215 napisany przez Hermanna Krabbo20, który nie tylko wymienia z imienia obecnych na soborze biskupów niemieckich, ale również i nieobecnych, którzy pozostali w swoich diecezjach (zgodnie ze wskazaniem papieża In- nocentego III); ponadto daje krótką notę informacyjną niemal o każdym z nich. Warto prześledzić też pracę Georginy Tangl: Die Teilnehmer an den allgemeinen Konzilien des Mittelalters21, w której podejmuje studium nad uczestnikami średniowiecznych synodów i soborów powszechnych, w tym również nad soborem laterańskim IV. Przy tej okazji autorka wymienia, skąd przybyli biskupi w 1215 roku do Rzymu, a jednocześnie porównuje ich obecność z soborem laterańskim III z 1179 roku. Na gruncie polskim ciekawą pozycją jest na pewno książka Wojciecha Jakubowskiego i ks. Marka Solarczyka22, którzy podobnie jak wyżej wspomniani Robert Beatson, Conrad Eubel i Pius Bonifacius Gams pokazali chronologicznie biskupów we wszystkich diecezjach w Polsce. Godne uwagi są również monografie, których doczekali się niektórzy biskupi polscy z czasów soboru laterańskiego IV. Jednym z nich jest ówczesny arcybiskup

tur ex authenticis Instrumentis ad calcem appositis, op. Monachorum Congregationis S. Mauri Ordinis S. Benedicti, Paris 1731–1785 (t. 5–13); Gallia Christiana, in provincias ecclesiasticas distributa, qua series et historia archiepiscoporum, episcoprum et abbatum regionum omnium, quas vetus Gallia complectebatur ab origine Ecclesiarum ad nostra tempora deducitur, & probatur ex authenticis Instrumentis ad calcem appositis, cd. Bartholomaeus Hauréau, Paris 1856–1865 (t. 14–16). 17 R. Beatson, A political index to the histories of Great Britain & Ireland or, a complete register of the hereditary honours, public offices, and persons in office, from the rarliest periods to the present time, vol. 1, London 1806. 18 Hierarchia catholica medii aevi, sive Summorum pontificum, S. R. E. cardinalium, ecclesiarum antistitum series ab anno 1198 usque ad annum 1431 perducta e documentis tabularii praesertim Vaticani collecta, digesta, edita per Conradum Eubel, ed. 2, Monasterii 1913. 19 Series episcoporum ecclesiae catholicae, quotquot innotuerunt a beato Petro Apostolo. A multis adjutus edidit P. Pius Bonifacius Gams O.S.B., Ratisbonae 1873. 20 H. Krabbo, Die deutschen Bischöfe auf dem vierten Laterankonzil 1215, „Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken“ 10 (1907), s. 275–300. 21 G. Tangl, Die Teilnehmer an den allgemeinen Konzilien des Mittelalters, Darmstadt 1969. 22 W. Jakubowski, M. Solarczyk, Organizacja Kościoła rzymskokatolickiego na ziemiach polskich od X do XXI wieku. Informatorium historyczne, Warszawa–Olsztyn 2011.

11 gnieźnieński Henryk Kietlicz23, innym zaś biskup krakowski Wincenty Kad- łubek24. Odrębnej monografii doczekał się również biskup płocki Gedko25, choć ten nie był na Lateranie w 1215 roku, podobnie zresztą, jak biskup poznański Paweł26. Niestety brakuje monografii tego ostatniego, ale nie doczekali się jej także trzej pozostali biskupi, którzy reprezentowali nasz ks. Andrzej Wciślak kraj na pierwszym XIII-wiecznym soborze w Rzymie. Mam tutaj na myśli biskupa wrocławskiego Wawrzyńca27, biskupa włocławskiego (kujawskiego) Barthę28 i biskupa lubuskiego Wawrzyńca29. Z innych prac trzeba pamię- tać jeszcze o monografii Jacka Maciejewskiego30, traktującej o episkopacie polskim tamtego okresu, oraz o artykule Wojciecha Barana-Kozłowskiego w którym jest mowa o polskiej delegacji na obrady omawianego soboru31. W procedurze identyfikacyjnej poszczególnych biskupów biorących udział w soborze laterańskim IV bardzo pomocne są leksykony i ency- klopedie. Godny uwagi jest przede wszystkim dziewięciotomowy Lexi- kon des Mittelalters32, wielotomowy Biographisch – Bibliographisches

23 W. Baran-Kozłowski, Arcybiskup gnieźnieński Henryk Kietlicz (1199–1219). Działalność koś- cielna i polityczna, Poznań 2005. Wcześniej monografię o Kietliczu napisał: J. Umiński, Henryk Arcybiskup Gnieźnieński, zwany Kietliczem (1199–1219), Lublin 1926. Zob. także: K. R. Prokop, Arcybiskupi gnieźnieńscy w Tysiącleciu, Kraków 2000, s. 58–60; J. Wyrozumski, Pontyfikat arcybiskupi i reformy Henryka Kietlicza, w: 1000 lat Archidiecezji Gnieźnieńskiej, pod red. J. Strzelczyka i J. Górnego, Gniezno 2000, s. 97–105; A. Gąsiorowski, Kietlicz Henryk, w: Wielkopolski słownik biograficzny, red. A. Gąsiorowski, J. Topolski, Warszawa–Poznań 1983, s. 331–332; K. Tymieniecki, Henryk zwany Kietlicz, w: Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław–Warszawa–Kraków 1960–1961, s. 415–417. 24 J. Stabińska, Mistrz Wincenty, Kraków 1973; O. Balzer, Pisma pośmiertne. Studyum o Kadłubku, t. 1 i 2, Lwów 1934–1935; R. Grodecki, Mistrz Wincenty, biskup krakowski (zarys biograficzny), „Rocznik Krakowski” 19 (1923), s. 30–61; zob. także: Mistrz Wincenty Kadłubek, pierwszy uczony polski – w 750-lecie śmierci, „Studia Źródłoznawcze” 20 (1976), s. 3–140; Mistrz Wincenty Kadłubek. Człowiek i dzieło, pośmiertny kult i legenda, Kraków 2001, s. 13–124. 25 M. Szymaniak, Biskup płocki Gedko (1206–1223). Działalność kościelno-polityczna na tle procesu emancypacji Kościoła polskiego spod władzy książęcej, Toruń 2007. 26 S. Karwowski, Biskupi poznańscy z XII i początku XIII wieku, [brak roku i miejsca wydania], s. 128–140. 27 Zob. J. Pater, Poczet biskupów wrocławskich, Wrocław 2000, s. 36–37; T. Silnicki, Rola dziejowa Kościoła polskiego na Śląsku w wiekach XI–XIII, Katowice 1935. 28 Zob. J. Fijałek, Ustalenie chronologii biskupów włocławskich, Kraków 1894. 29 Zob. A. Weiss, Studia kościelno-historyczne, t. 1: Organizacja diecezji lubuskiej w średniowie- czu, Lublin 1977. 30 J. Maciejewski, Episkopat polski doby dzielnicowej 1180–1320, Kraków–Bydgoszcz 2003. 31 W. Baran-Kozłowski, Skład polskiej delegacji na obrady Soboru Laterańskiego IV, „Kwartalnik Historyczny” 110 (2003), s. 15–20. 32 Lexikon des Mittelalters, t. 1–9, Hrsg. G. Avella-Widhalm, L. Lutz, R. Mattejiet, U. Mattejiet, München 2002.

12 Kirchenlexikon33, ale również Encyklopedia katolicka34 i Encyklopedia Koś- roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog cioła35. Ponadto warto zwrócić uwagę na słowniki, wśród których ważną pozycją jest bez wątpienia ponad stutomowy słownik historyczno-kościelny opracowany przez Geatana Moroniego36, a także Słownik biograficzny historii Polski37 i Słownik biograficzny Piotra Niteckiego38 oraz poczty biskupów39. Osobną grupę stanowią prace ogólne o soborze laterańskim IV, poczynając od dokumentów źródłowych, poprzez monografie, a na artykułach kończąc. Pozycją niezastąpioną są na pewno źródła wydane przez księży Arkadiusza Barona i Henryka Pietrasa40. Z klasycznych prac trzeba wspomnieć jeszcze raz takich autorów, jak Achille Luchaire41, Józef Umiński42, a także Ray- monde Foreville43. Z artykułów na szczególną uwagę zasługują te, które mówią o udziale Polaków44 w soborach, ale również te bardziej uniwersalne45. Mając na uwadze całą tę bazę naukową, należy stwierdzić, że wiele z tych pozycji – zarówno na gruncie krajowym, jak i zagranicznym – powstało dzięki ważnemu odkryciu, jakiego dokonał na początku XX wieku wspomniany już wcześniej prof. Luchaire. Ten francuski mediewista – profesor

33 Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon t. 1–39, Hrsg. T. Bautz, Hamm 1975 – Nordhausen 2018. 34 Encyklopedia katolicka, t. 1–20, Lublin 1989–2014. 35 Encyklopedia Kościoła, t. 1–2, opr. F. L. Cross i E. A. Livingstone, Warszawa 2004. 36 G. Moroni, Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, t. 1–103, Venezia 1840–1861. 37 Słownik biograficzny historii Polski, t. 1–2, red. J. Chodera i F. Kiryk, Wrocław–Warszawa– Kraków 2005. 38 P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograficzny, Warszawa 2000. 39 K. R. Prokop, Poczet biskupów krakowskich, Kraków 1999; K. R. Prokop, Arcybiskupi gnieź- nieńscy w Tysiącleciu, Kraków 2000; J. Pater, Poczet biskupów wrocławskich, Wrocław 2000. 40 Dokumenty soborów powszechnych, t. 2 (869–1312), układ i oprac. ks. A. Baron i ks. H. Pietras, Kraków 2007 (konstytucje Soboru Laterańskiego IV znajdują się na s. 220–325: tekst łaciński i polski). 41 A. Luchaire, Innocent III. Le concil de Latran et la réforme de l’Église, Paris 1908. 42 J. Umiński, Czwarty Sobór Lateraneński i udział w nim Polski, „Przegląd Powszechny” 42 (1925) z. 167, s. 210–234 oraz z. 168, s. 42–69. 43 R. Foreville, Latran I, II, III et Latran IV, Paris 1965. 44 J. Kłoczowski, Solus de Polonia… Polacy na soborach powszechnych XII–XIII wieku, w: Cultus et cognitio. Studia z dziejów średniowiecznej kultury, red. S. K. Kuczyński, T. Lalik, Warszawa 1976, s. 259–265; T. Silnicki, Sobory powszechne a Polska, Warszawa 1962. 45 K. Schatz, Sobory powszechne. Punkty zwrotne w historii Kościoła, Kraków 2001, s. 104–108; R. Minnerath, Sobory, Warszawa 2004, s. 64–68; F. Bécheau, Historia soborów, Kraków 1998, s. 119–125; J. Dyl, Sobory powszechne w drugim tysiącleciu chrześcijaństwa, Tarnów 1997, s. 41–49; J. Keller, Sobory powszechne w średniowieczu, w: Katolicyzm średniowieczny, red. J. Keller, Warszawa 1977, s. 133–137; A. Garcia y Garcia, Lateran, Kozilien, w: Lexikon der Kirchengeschichte, t. 1, Hrsg. B. Steimer, Freiburg 2001, s. 961–973 (Konzil von 1215: s. 966–971).

13 na uniwersytecie w Bordeaux, a potem na uniwersytecie w Paryżu46 – dał historykom średniowiecza niezwykle ważne narzędzie, jakim była nieznana dotąd lista miejscowości, z których przybyli biskupi na sobór laterański IV w 1215 roku. Luchaire – jak sam potem zanotował47 – podczas krótkiego urlo- pu w Zürychu w lipcu 1905 roku przez przypadek odkrył tę listę, gdy w jego ks. Andrzej Wciślak rękach znalazł się rękopis o sygnaturze C 148 przechowywany w tamtejszej bibliotece kantonalnej. Odnaleziony tekst rozpoczyna się od słów: „Nomina cardinalium, patriarcharum, archiepiscoporum, episcoporum…”, sugerując, że w dokumencie będą podane imiona kardynałów, patriarchów, arcybisku- pów i biskupów. W rzeczywistości jednak wymienione są tylko łacińskie nazwy miejscowości, z których przybyli biskupi na IV sobór laterański. Wy- jątek stanowi jedynie pierwsza część dokumentu, gdzie rzeczywiście pojawia się kilka imion, ale i tak nie wszystkich. Na pierwszym miejscu wymieniony jest oczywiście papież Innocenty III, jako catolice ecclesie episcopus oraz 14 kardynałów przybyłych na Lateran z rzymskich bazylik. Pominięte zostały natomiast imiona purpuratów z pięciu diecezji podmiejskich Rzymu (Frascati, Palestrina, Ostia, Porto i Albano). Opublikowany przez prof. Luchaire’a tekst wzbudził, rzecz jasna, wśród historyków zainteresowanie, ale i oburzenie. Oburzeni byli przede wszystkim naukowcy niemieccy. Hermann Krabbo we wspominanym już przeze mnie artykule napisał, że francuski uczony nie okazał zbyt wiele życzliwo- ści bibliotekarzom z Zürychu48. Z relacji bibliotekarza Jak[oba] Wernera wynika, że prof. Luchaire szukał materiałów o Innocentym III i o takie dokumenty zapytał w bibliotece kantonalnej 3 lipca 1905 roku. Otrzymał wtedy niezbędne książki oraz rękopis o sygnaturze C 148, który zawierał protokół z soboru laterańskiego IV z roku 1215, szczególnie godny uwagi ze względu na załączoną listę uczestników. Francuski mediewista pracował potem nad tym manuskryptem przez kilka dni, po czym wyjechał, nie mó- wiąc nic więcej. W listopadzie na spotkaniu środowiska antykwarycznego okazało się jednak, że prof. Luchaire opublikował listę uczestników w artykule Un document retrouvé, twierdząc, że w jego rękach zaginiony spis otrzymał niejako drugą szansę49. Zdaniem Wernera lista, choć nie była nigdy drukowana, to jednak była znana już od XVI wieku50. Mając na uwadze

46 Zob. Luchaire Achille, w: Britannica. Edycja polska, t. 24, Poznań 2001, s. 54. 47 Por. A. Luchaire, Un document…, s. 560. 48 Por. H. Krabbo, Die deutschen Bischöfe…, s. 276. 49 Por. J. Werner, Nachlese aus Zürcher…, s. 577. 50 Zob. tamże, s. 577.

14 te słowa (zarówno jednego, jak i drugiego naukowca z Niemiec), możemy roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog oczywiście mieć wątpliwości, czy prof. Luchaire słusznie postąpił, choć dla historyków ważne są fakty. Świat nauki z początkiem XX wieku otrzymał przecież dokument rzucający nowe światło na sobór, który zgromadził tak wielką liczbę pasterzy Kościoła. Biskupi biorący w nim udział wyjeżdżali z Rzymu z programem duszpasterskim opartym o trzy filary: kaznodziejstwo, spowiednictwo i Eucharystię51. Tworząc poniższą tabelę z imionami biskupów (choć nie wszystkimi), chciałem pokazać ludzi odpowiedzialnych za Kościół na początku XIII wieku, którzy z programu duszpasterskiego mieli stworzyć reformę dla całego Koś- cioła, zwłaszcza w swoich diecezjach i prowincjach kościelnych. Realizacją tego programu miały zająć się w szczególności nowe zakony: dominikanie i franciszkanie52, które rodziły się niemal w tym samym czasie, co sobór laterański IV – „sobór szczególnie ważny, na którym wytyczono na trzysta następnych lat wielkie linie kościelnego duszpasterstwa”53. Swój wielki wkład mieli w to dzieło włożyć niżej wymienieni biskupi.

51 Por. G. Ryś, Kościół a państwo…, s. 414. 52 Por. J. Kracik, G. Ryś, Dziesięć wieków diecezji krakowskiej, Kraków 1998, s. 74. 53 J. Kłoczowski, L. Müllerowa, J. Skarbek, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986, s. 40.

15 ANEKS

Biskupi obecni na soborze laterańskim IV (1215) ks. Andrzej Wciślak

Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) I. PAPIEŻ I KARDYNAŁOWIE54 Innocentius55 Innocentius papież 1. (8 I 1198 – catolice ecclesie epi- 16 VII 1216)56 scopus Nicolaus de Romanis57 Tusculanus kardynał- 2. (5 V 1205 – Frascati Tusculum, -i -biskup 14? IX 1219)58 Guido Papareschi Palestrinus60 kardynał- 3. (9 I 1207 – Palestrina Praeneste, -is -biskup 22 VIII 1221)59 Hugo(linus)61 Hostiensis63 kardynał- 4. (24 V 1206 – Ostia Ostia, -ae -biskup 19 III 1227)62 Benedictus Portuensis kardynał- 5. Porto (1212–1216)64 Portus, -us -biskup

54 Opis poszczególnych części dał A. Luchaire w tekście francuskim. Zob. tenże, Un document…, s. 563–567. 55 Innocenty III zanim został papieżem nosił imiona Jan Lotar i pochodził z hrabiów Segni. Por. Hierarchia catholica…, s. 3. Zob. także T. Kölzer, Innozenz III, w: Lexikon der Päpste und des Papsttums, Hrsg. B. Steimer, Freiburg 2001, s. 157–161. 56 Hierarchia catholica…, s. 3. 57 Mikołajowi z Rzymu (Nicolaus de Romanis) przysługiwał w Wiecznym Mieście tytuł wielkiego penitencjarza (Poenitentiarius Maior). Zob. Hierarchia catholica…, s. 4, przypis 2. 58 Tamże, s. 4. 59 Series episcoporum…, s. XVII. 60 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Praenestin(us). Zob. Annuario Pontificio, Città del Vaticano 2011, s. 541. 61 Hugo(linus) był krewnym papieża Innocentego III. Pochodził również z hrabiów Segni. To póź- niejszy papież Grzegorz IX. Zob. Hierarchia catholica…, s. 3 wraz z przypisem 2. 62 Hierarchia catholica…, s. 3 i 5. 63 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Ostien(sis). Zob. Annuario…, s. 532. 64 Hierarchia catholica…, s. 36.

16 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Pelagius Galvani O.S.B.65 Albanensis kardynał- 6. (5 VIII 1213 – Albano Albanum, -i -biskup 8 III 1229)66 z (bazyliki) św. Cinthius Wawrzyńca Cintius item Sancti kardynał- 7. (1191–1217)67 w Lucinie Laurentii in Lucina -prezbiter RZYM Cinthius z (bazyliki) świętych Cintius item Sanctorum kardynał- 8. (Cencius Sabellus)68 Jana i Pawła Johannis et Pauli -prezbiter (? – 18 VII 1216)69 RZYM z (bazyliki) świętego Leo Brancaleo Leo item Krzyża kardynał- 9. (19 III 1202 – Sancte Crucis w Jerozolimie -prezbiter 23 III 1224)70 et Jherusalem RZYM Petrus Saxonis71 z (bazyliki) świętej Petrus item kardynał- 10. (4 V 1206 – Pudencjany Sancte Pudentiane -prezbiter 31 V 1219)72 RZYM (Jacobus) Guala z (bazyliki) świętego Guala item kardynał- 11. (30 IX 1211 – Marcina Sancti Martini -prezbiter 30 VI 1227)73 RZYM Joannes de Columna z (bazyliki) świętej Johannes item kardynał- 12. (15 III 1212 – Praksedy Sancte Praxedes -prezbiter 17 I 1244)74 RZYM Stephanus z bazyliki Dwunastu Stephanus de Ceccano O.Cist. kardynał- 13. Apostołów basilice (4 XI 1213 – -prezbiter RZYM XII apostolorum 23 IX 1227)75 z (bazyliki) świętego Robertus Cursonus76 Robertus Szczepana kardynał- 14. (de Corzon) Sancti Stephani na wzgórzu Celio -prezbiter (? – 31 V 1219)77 in Celio Monte RZYM

65 Zob. J. M. Powell, P. Galvani, w: Lexikon des Mittelalters, t. 6, München 2002, s. 1861. 66 Hierarchia catholica…, s. 4. 67 Tamże, s. 43. 68 Późniejszy papież Honoriusz III. 69 Hierarchia catholica…, s. 5. 70 Tamże, s. 4. 71 Tamże, s. 5. 72 Tamże, s. 4. 73 Tamże. 74 Tamże. 75 Tamże. 76 Zob. R. Peppermüller, R. de Courson, w: Lexikon des Mittelalters, t. 7, München 2002, s. 903–904. 77 Hierarchia catholica…, s. 5.

17 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) z (bazyliki) świętego Guido Pierleone Guido Mikołaja kardynał- 15. (30 V 1205 – Sancti Nocolai w więzieniu Tulliano -diakon 27 IV 1221)78 in carcere Tulliano

ks. Andrzej Wciślak RZYM Octavianus z (kościoła) świętych Octavianus kardynał- 16. (4 V 1206 – Sergiusza i Bakchusa Sanctorum -diakon 31 VII 1231)79 RZYM Sergii et Bachi Gregorius z (kościoła) de Crescentio Gregorius kardynał- 17. świętego Teodora (22 VI 1206 – Sancti Theodori -diakon RZYM 9 V 1226)80 z (kościoła) świętych Johannes Joannes kardynał- 18. Kosmy i Damiana Sanctorum (4 V 1206 – 1216)81 -diakon RZYM Cosme et Damiani z (kościoła) Petrus Duacensis świętej Marii Petrus kardynał- 19. (15 III 1212 – na Aguiro Sancte Marie in Aquiro -diakon 7 III 1216)82 RZYM Bertinus z (kościoła) świętego Berterannus kardynał- 20. (Bertramus) Jerzego na Velabrum Sancti Gregorii84 -diakon (1212–1216)83 RZYM in Velum

II. BISKUPI BEZPOŚREDNIO PODLEGLI PAPIEŻOWI

Jacobus Antonius Tiburtinus 21. Colonna Tivoli biskup Tibur, -uris (1209–?)85 Joannes Anagninus 22. Anagni biskup (1196–?)86 Anagnia, -ae J. Signinus 23. Segni biskup (7 I 1207 – ?)87 Signia, -ae Ferentinus 24. (?) Ferentino biskup Ferentinum, -i

78 Tamże, s. 4. 79 Tamże. 80 Tamże. 81 Tamże, s. 4 i 49. 82 Tamże, s. 4. 83 Tamże, s. 50. 84 A. Luchaire zauważa w tym miejscu błąd. Powinno być Georgii, a nie Gregorii, bo chodzi o św. Jerzego, a nie o św. Grzegorza. 85 Hierarchia catholica…, s. 484. 86 Series episcoporum…, s. 663. 87 Hierarchia catholica…, s. 451. Zob. także Series episcoporum…, s. 725.

18 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Verulanus 25. (?) Veroli biskup Verulae, -arum Teracensis89 Simeon 26. Terracina Tarracina, -ae = biskup (1203–1224)88 (staroż.: Anxur, -uris) Robertus O.Cist. Fondi Fundanus 27. biskup (1210–1227)90 (Fundi) Fundi, -orum Petrus Ismaeli91 Sutri Sutrinus 28. biskup (6 X 1202 – 1229?)92 (Sutrium) Sutrium, -ii Petrus Nepi Nepesinus 29. biskup (? – 1 VI 1218)93 (Nepeta) Nepeta, -ae Romanus 30. Civita Castellana Civitatiscastellanus95 biskup (1204–?)94 Orte Ortanus96 31. (?) biskup (Hortanum; Horta) Horta, -ae Narniensis 32. (?) Narni biskup Narnia, -ae Jacobus Ameliensis98 33. Amelia biskup (1196 – 13 VI 1217)97 Ameria, -ae Borgondius Bagnoregio Balneoregensis100 34. biskup (6 X 1206 – ?)99 (Balneoregium) Balneoregium, -ii Capitan(er)ius Urbevetanus 35. Orvieto biskup (23 II 1213 – 1217)101 Urbiventum, -i Rusticus Brancaleoni Tudertinus 36. (1 IX 1179 – 12 III Todi biskup Tudertum, -i 1218)102

88 Series episcoporum…, s. 732. 89 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Terracinen(sis). Zob. Annuario…, s. 391. 90 Hierarchia catholica…, s. 256. 91 Petrus Ismaeli był nauczycielem Innocentego III w czasie studiów rzymskich. Zob. A. P. Bagliani, Kościół rzymski od Innocentego III…, s. 445. 92 Hierarchia catholica…, s. 469. Zob. także Series episcoporum…, s. 730. 93 Hierarchia catholica…, s. 363. 94 Tamże, s. 190. 95 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Civitatis Castellanae. Zob. Annuario…, s. 179. 96 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Hortan(us). Zob. Annuario…, s. 949. 97 Series episcoporum…, s. 662. 98 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Amerin(us). Zob. Annuario…, s. 731. 99 Series episcoporum…, s. 670. 100 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Balneoregien(sis). Zob. Annuario…, s. 845. 101 Series episcoporum…, s. 711. 102 Tamże, s. 734.

19 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Joannes Toscolani Perusinus 37. Perugia biskup (1206103– 1231)104 Perusia, -ae Hermannus Ciusinus106

ks. Andrzej Wciślak 38. Chiusi biskup (1215–1230)105 Clusium, -ii Joannes Castellanus108 39. Città di Castello biskup (1206–1226)107 Tifernum Tiberinum, -i Martinus Aretinus110 40. Arezzo biskup (1212–1236)109 Arretium, -ii Fesulanus Rainerius 41. Fiesole Fesulae, -arum biskup (I 1193–1219)111 (Faesulae, -arum) Joannes de Velletri Florencja Florentinus 42. biskup (1205–1231)112 (Firenze) Florentia, -ae Rolandus Castro 43. Castrensis biskup (1206–?)113 (Castrum) 44. (?) (?) Susanus biskup Paganus Vulterranus115 45. de Ardenghesca Volterra Volaterra, -ae biskup (1213 – 27 VIII 1239)114 (Volaterrae, -arum) Soffredus Soffredi Pistoriensis 46. Pistoia biskup (1211–1222)116 Pistorium, -ii Gualterus Lucensis 47. Lucca biskup (1209–?)117 Luca, -ae Marsuchius Lunensis 48. (Marsuccus de Gaetani) Luni biskup Luna, -ae (1213118– 1221)119

103 Wcześniej (od roku 1204) był biskupem diecezji Aquila. Zob. Hierarchia catholica…, s. 98. 104 Tamże, s. 396. 105 Tamże, s. 195. 106 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Clusin(us). Zob. Annuario…, s. 476. 107 Hierarchia catholica…, s. 190. 108 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Civitatis Castelli o Tifernaten(sis). Zob. Annuario…, s. 175. 109 Series episcoporum…, s. 742. 110 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Arretin(us). Zob. Annuario…, s. 54. 111 Series episcoporum…, s. 749. 112 Hierarchia catholica…, s. 250. 113 Tamże, s. 173. 114 Tamże, s. 536. 115 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Volaterran(us). Zob. Annuario…, s. 789. 116 Hierarchia catholica…, s. 400. 117 Tamże, s. 313. 118 Wcześniej (od roku 1211) był biskupem diecezji Massa Maritima. Zob. tamże, s. 329. 119 Tamże, s. 317.

20 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Rolandus Ferrariensis 49. Ferrara biskup (1214 – 27 IV 1231)120 Ferraria, -ae (S.) Fulco (Scotti) 121 Placentinus electus 50. Piacenza biskup (1210–1216)122 Placentia, -ae Rodobaldus Sangregorio (1213–1215) Pawia Papiensis 51. lub biskup (Pavia) Papia, -ae Gregorius Crescenzi (1215–1216)123 Robertus de Mehun Le Puy Aniciensis 52. biskup (1215 – 21 XII 1219)124 (-en-Velay) Anicium, -ii Joannes Ovetensis 53. Oviedo biskup (IX 1189 – 8 II 1243)125 Ovetum, -i Burgensis Mauritius 54. Burgos Burgi, -orum = biskup (1213 – 12 X 1238)126 Burgum de Oca, -i Rodericus Alvarez Legionensis 55. (VII 1209 – 8 III Leon biskup Legio, -onis 1232)127 Marsi Marsicanus128 56. (?) biskup (Avezzano) Marsi, -orum Oddo (Othon) Valvensis 57. Valva biskup (1207–1232?)129 Valva, -ae Gualdericus (Gualtericus) O.Cist. (1200–1215) Pennensis131 58. Penne biskup lub Pinnae, -arum Anastasius Venantii (1215–1216)130 Bartholomaeus Theatinus 59. Chieti biskup (1192–1227)132 Theate, -is

120 Tamże, s. 247. Zob. także Series episcoporum…, s. 694. 121 Od 1216 roku Fulco był biskupem diecezji Pawia. Zob. Hierarchia catholica…, s. 389. 122 Tamże, s. 401. 123 Series episcoporum…, s. 800. 124 Hierarchia catholica…, s. 91. 125 Series episcoporum…, s. 58. 126 Hierarchia catholica…, s. 151. 127 Tamże, s. 299. 128 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Marsorum. Zob. Annuario…, s. 66. 129 Series episcoporum…, s. 928. 130 Hierarchia catholica…, s. 394. 131 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Pinnen(sis). Zob. Annuario…, s. 560. 132 Series episcoporum…, s. 875.

21 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Troianus Philippus 60. Troia Troia, -ae = biskup (13 X 1212 – ?)133 Accana, -ae

ks. Andrzej Wciślak Richerius Melfiensis135 61. Melfi biskup (1213–1224)134 Melphis, -is Rapollanus136 62. (?) Rapolla biskup Rapolla, -ae Pantaleo Ravello 63. Ravellensis138 biskup (8 VIII 1212 – 1220)137 (Rebellum) Raynaldus (IV 1182 – ?) Bissianus140 64. lub Bisignano biskup Guilielmus (? – I 1222)139 Albertus arcybiskup Ryga De Livonia 65. de Buxhoevden141 [biskupstwo ŁOTWA (1198 – 17 I 1229)142 misyjne] Theodericus O. Cist. biskup Dorpat (Tartu) De Hestia 66. (30 X 1213 – [biskupstwo ESTONIA 18 VII 1218)143 misyjne] III. ORIENT G(ervasius) Constantinopolitanus 67. (XI 1215144 – Konstantynopol patriarcha Constantinopolis, -is 8 XI 1219)145 Petrus Aradus 68. Aradiensis arcybiskup (1215–?)146 (obok Trypolisu)

133 Konsekrowany na biskupa w bazylice laterańskiej przez samego papieża. Zob. Hierarchia catholica…, s. 499. 134 Series episcoporum…, s. 896. 135 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Melphien(sis). Zob. Annuario…, s. 459. 136 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Rapollen(sis). Zob. tamże. 137 Hierarchia catholica…, s. 414. 138 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Rebellen(sis). Zob. Annuario…, s. 961. 139 Series episcoporum…, s. 858. 140 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bisinianen(sis). Zob. Annuario…, s. 193. 141 Zob. M. Hellmann, A. I., w: Lexikon des Mittelalters, t. 1, München 2002, s. 285–286. 142 Wcześniej kanonik w Bremie. Zob. Hierarchia catholica…, s. 420. 143 Tamże, s. 472. 144 Wcześniej był arcybiskupem Heraklei. Zob. Hierarchia catholica…, s. 273, przypis 1. 145 Tamże, s. 205. 146 Series episcoporum…, s. 434.

22 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Guarinus Saloniki Thessalonicensis 69. arcybiskup (11 III 1210147 – ?)148 (Tesaloniki) Thessalonica, -ae Antelmus149 Patras 70. Patracensis151 arcybiskup (24 IV 1207 – ?)150 (Patrae veteres) Jo[annes] Methone 71. Mothonensis153 biskup (1210–?)152 (Metone) N. Coron 72. Coronensis biskup (1210–?)154 (Koroni) 73. (?) Amyclae Amiclensis biskup Neopatras Joannes155 74. (Novae Patrae; Neopatrensis arcybiskup (1215–?)156 Patrajik) Gualterus Corinthiensis 75. Korynt arcybiskup (22 V 1212 – ?)157 Corinthus, -i 76. (?) Argos Argolicensis158 biskup A. Thebanus 77. Teby arcybiskup (4 X 1210 – ?)159 Thebae, -arum 78. (?) Castoria Castoriensis biskup 79. (?) (?) Methelinus arcybiskup Berardus Atheniensis 80. Ateny arcybiskup (1208–1223?)160 Athenae, -arum J. 81. Abelon162 Abelonensis biskup (1200–?)161

147 Wcześniej (od 30 III 1207 roku) był arcybiskupem metropolii Verissa (Feretschik). Zob. Hierarchia catholica…, s. 522, przypis 1. 148 Tamże, s. 484. 149 Mnich z opactwa Cluny. Zob. tamże, s. 393, przypis 2. 150 Tamże, s. 393. 151 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Patren(sis). Zob. Annuario…, s. 953. 152 Series episcoporum…, s. 431. 153 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Methonen(sis). Zob. Annuario…, s. 932. 154 Series episcoporum…, s. 431. 155 Mnich z klasztoru benedyktyńskiego Gembloux (diecezja Leodium). Zob. Hierarchia catholica…, s. 362, przypis 2. 156 Tamże, s. 362. 157 Tamże, s. 210. 158 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Argen(sis). Zob. Annuario…, s. 838. 159 Biskup nieznany z imienia. Był kapelanem cesarza Konstantynopola. Zob. Hierarchia catholica…, s. 482. 160 Series episcoporum…, s. 430. 161 Tamże, s. 431. 162 Na wyspie Nigripontis. Zob. Hierarchia catholica…, s. 65.

23 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość)

Theodorus163 82. Negroponte Nigripontensis biskup (8 XII 1208 – ?)164

ks. Andrzej Wciślak Bartholomaeus De provincial Larissensi 83. Cardica (Gardiki) biskup (5 X 1208 – ?)165 Cardicensis

Antarados Bandinus 84. (Antaradus; Tartus; Anteradensis167 biskup (1200–1215)166 Tortosa)

vicarius patriarche zastępca pa- 85. (?)168 Antiochia Antiocensis169 triarchy Antiochia, -ae

patriarcha Ieremias170 Patriarcha seu primas 86. Antiochia171 lub (?) Marronitarum172 prymas173

Patriarcha Radulfus 87. Jerozolima Jerosolymitanus175 patriarcha (1214–?)174 Hierosolyma, -orum

(Joscius)176 Tirensis178 88. Tyr arcybiskup (16 VIII 1203 – ?)177 Tyrus, -i

89. (?) Sebaste Sebastensis179 biskup

163 Powrócił ze schizmy w 1205 roku. Zob. tamże, s. 367. 164 Tamże. 165 Tamże, s. 166. 166 Tamże, s. 92. 167 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Antaradien(sis). Zob. Annuario…, s. 833. 168 Patriarchą Antiochii był Piotr II z Amalfi (Petrus O.Cist., 5 III 1209 –?). Zob. Hierarchia catholica…, s. 93. 169 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Antiochen(us). Zob. Annuario…, s. 3. 170 Zob. B. Modzelewska, Maronicki Kościół, w: Encyklopedia katolicka, t. 11, red. E. Ziemann, Lublin 2006, s. 1428. 171 Do 1440 roku siedziba patriarchy była przenoszona 13 razy, stąd nie jest pewna siedziba przy- wódcy duchowego maronitów. Por. tamże, s. 1428. 172 Tamże, s. 1427–1432. 173 Dopiero w 1469 roku papież Paweł II użył tytułu „maronicki patriarcha Antiochii”. Wcześniej mówiono „patriarcha Maronitów lub prymas”. Por. tamże, s. 1428. 174 Hierarchia catholica…, s. 275. 175 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Hierosolymitan(us). Zob. Annuario…, s. 6. 176 Być może również biskup Sydonu. Zob. Hierarchia catholica…, s. 505. 177 Tamże. 178 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Tyren(sis). Zob. Annuario…, s. 996. 179 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Sebasten(us). Zob. Annuario…, s. 970.

24 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Regnier (Raynerius) Bethelemitanus181 90. Betlejem biskup (1207–1224)180 Bethlehem IV. NIEMCY Eberhardus (de Regensberg)182 Salzburgensis184 91. Salzburg arcybiskup (20 IV 1200 – Salisburgum, -i 1 XII 1246)183 Henricus (de Petovia) Gurcensis 92. Gurk biskup (IX 1214 – 7 IX 1217)185 Gurcum, -i Conradus de Rodeneck Brixen Brixensis187 93. (Rodank) biskup Brixina, -ae (1200 – 14 X 1217)186 Ulricus de Andechs – Pasawa Pactaviensis189 electus 94. Diessen biskup (Passau) Passavia, -ae (1215 – 31 X 1221)188 Sigfridus (de Eppenstein)190 Maguntinus192 95. Moguncja [Mainz] arcybiskup (21 III 1202 – Moguntia, -ae 9 IX 1230)191 Arnoldus Curiensis 96. Chur biskup (1209 – 24 XII 1221)193 Curia Raetorum, -ae Conradus de Tegerfeld Constantiensis 97. Konstancja biskup (16 IV 1209 – Constantia, -ae 19 II 1233)194

180 Series episcoporum…, s. 516. 181 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bethleemitan(us). Zob. Annuario…, s. 849. 182 Wcześniej (od roku 1196) Eberhardus de Truchsen (Regensberg) był biskupem Brixen. Zob. Hierarchia catholica…, s. 148. Zob. także H. Koller, E. II., w: Lexikon des Mittelalters, t. 3, München 2002, s. 1521–1522. 183 Hierarchia catholica…, s. 432. 184 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Salisburgen(sis). Zob. Annuario…, s. 636. 185 Hierarchia catholica…, s. 269. 186 Tamże, s. 148. Zob. także Series episcoporum…, s. 265. 187 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Brixinen(sis). Zob. Annuario…, s. 109. 188 Hierarchia catholica…, s. 392. 189 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Passavien(sis). Zob. Annuario…, s. 551. 190 Wcześniej był proboszczem kościoła św. Piotra w Moguncji. Zob. Hierarchia catholica…, s. 321, przypis 2. Zob. także A. Gerlich, S. II., w: Lexikon des Mittelalters, t. 7, München 2002, s. 1866–1867. 191 Hierarchia catholica…, s. 321. 192 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Moguntin(us). Zob. Annuario…, s. 431. 193 Hierarchia catholica…, s. 219. 194 Tamże, s. 204.

25 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość)

Andreas de Guttenstein195 Pragensis 98. Praga biskup (22 XI 1215 – Praga, -ae 196 ks. Andrzej Wciślak 30 VII 1224)

Otto de Lobdenburg Herbipolensis 99. (VIII 1207 – Würzburg biskup Herbip lis, -is 5 XII 1223)197 ŏ

Robertus198 Anglus199 Ulmocensis201 100. O.Cist. Ołomuniec biskup Olomucium, - (1201 – 4 VII 1240)200 ĭi

Ekbertus de Meran202 Babenbergensis204 101. (22 XII 1203 – Bamberg biskup Bamberga, -ae 5 VI 1237)203

Hugo Pierrepont Leodium Leodiensis 102. (3 III 1200 – biskup /Liège, Lüttich/ Leodium, - 12 IV 1229)205 ĭi

Conradus de Diepholz 103. Minden Mindensis biskup (1209 – 26 VI 1236)206

Bertoldus 104. Lubeka Lubicensis biskup (1210 – 15 IV 1230)207

Brunwardus 105. Schwerin Huerinensis biskup (1192 – 14 I 1238)208

195 Zob. P. Hilsch, A., w: Lexikon des Mittelalters, t. 1, München 2002, s. 603; tenże, Der Kampf um die Libertas ecclesiae im Bistum Prag, w: Bohemia Sacra. 1000 Jahre Christentum in Böhmen, Hrsg. F. Seibt, Düsseldorf 1974, s. 295–306. 196 Hierarchia catholica…, s. 408. 197 Tamże, s. 273. 198 Zob. F. Machilek, Reformorden und Ordensreformen in den böhmischen Ländern vom 10. bis 18. Jahrhundert, w: Bohemia Sacra…, s. 67. 199 Przeciwko niemu były poważne oskarżenia i dlatego został usunięty z urzędu 18 stycznia 1219 roku. Zob. Hierarchia catholica…, s. 376. 200 Series episcoporum…, s. 297. 201 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Olomucen(sis). Zob. Annuario…, s. 523. 202 Wcześniej był proboszczem w tamtejszym kościele. Zob. Hierarchia catholica…, s. 126, przypis 1. 203 Tamże, s. 126. 204 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bambergen(sis). Zob. Annuario…, s. 77. 205 Hierarchia catholica…, s. 301. 206 Tamże, s. 342. 207 Tamże, s. 311. 208 Series episcoporum…, s. 310.

26 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Theodericus de Wied Treverensis210 106. (24 XI 1212 – Trewir Augusta arcybiskup 27 III 1242)209 Trevirorum, -ae

Robertus de Grandpré Virdunensis212 107. Verdun biskup (VIII 1208 – 1217)211 Virodunum, -i

Reinaldus de Chantilly Tullensis 108. Toul biskup (1210 – 10 IV 1217)213 Tullum, -i

A(lbertus de Kevernburg)214 109. Magdeburg Magdeburgensis arcybiskup (25 II 1206 – 15 X 1232)215

Si(ge)bodo 110. Havelberg Havelburgensis biskup (1206–1219)216

(B)alduinus 111. (5 X 1207 – Brandenburg Brandenburgensis biskup 31 V 1217)217

De Datia 112. (?) DANIA biskup Dania, -ae

V. FRANCJA WŁAŚCIWA

Rainaldus Forez Lugdunensis 113. Lyon arcybiskup (1193 – 22 X 1226)218 Lugdunum, -i

Guilelmus de Joinville219 Lingonensis 114. Langres biskup (1209–1219)220 Lingones, -um

Pontius de Villars221 Matisconensis 115. Mâcon biskup (1199 – 30 I 1221)222 Matisco, -onis

209 Hierarchia catholica…, s. 495. 210 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Treviren(sis). Zob. Annuario…, s. 750. 211 Hierarchia catholica…, s. 530. 212 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Virodunen(sis). Zob. Annuario…, s. 779. 213 Hierarchia catholica…, s. 502. 214 Wcześniej był prepozytem w Magdeburgu. Zob. tamże, s. 320. Zob. także F. W. Bautz, Albrecht II, w: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, t. 1, Herzberg 1975, s. 91–92. 215 Hierarchia catholica…, s. 320. 216 Tamże, s. 272. 217 Series episcoporum…, s. 262. 218 Hierarchia catholica…, s. 316. 219 24 kwietnia 1219 roku został arcybiskupem Reims. Zob. tamże, s. 419. 220 Tamże, s. 307. 221 Zrezygnował z tego biskupstwa w 1221 roku. Zob. tamże, s. 330, przypis 1. 222 Tamże, s. 330.

27 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) P(etrus de Corbolio)223 Senonensis 116. (XII 1200 – 3 VI Sens arcybiskup Sen nes, -um 1222)224 ŏ

ks. Andrzej Wciślak Reginaldus de Bar Carnotensis226 117. (de Monçon) Chartres biskup Carnutum, -i (1182 – 8 XII 1217)225 Aurelianensis Manasses de Seignelay 118. Orlean Aurelia, -ae biskup (1207–1221)227 (Aurelianum) Guilelmus de Seignelay228 Autissiodorensis230 119. Auxerre biskup (9 II 1207 – 26 II Antissiodorum, -i 1220)229 Hervaeus Trecensis 120. (20 II 1207 – 2 VII Troyes biskup Trecae, -arum 1223)231 Albericus de Humbert (Hautvillers) Remensis 121. Reims arcybiskup (1 VII 1207 – Remi, -orum 24 XII 1218)232 Philippus Belvacensis234 122. de Dreux Beauvais biskup Bellovacum, -i (1175 – 4 XI 1217233 Joannes de Bethunia Cameracensis 123. Cambrai biskup (1200 – 27 VII 1219)235 Cameracum, -i Radulfus (Robertus) de Neuville Atrebatensis 124. Arras biskup (X 1203 – 26 III Atrebatum, -i 1221)236

223 Wcześniej (od roku 1199) był biskupem w Cambrai. Zob. tamże, s. 160. 224 Tamże, s. 447. 225 Series episcoporum…, s. 536. 226 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Carnuten(sis). Zob. Annuario…, s. 162. 227 Hierarchia catholica…, s. 118. 228 27 kwietnia 1220 roku został biskupem Paryża. Zob. tamże, s. 391. 229 Series episcoporum…, s. 502. 230 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Antissiodoren(sis). Zob. Annuario…, s. 684. 231 Hierarchia catholica…, s. 493. 232 Series episcoporum…, s. 511. 233 Hierarchia catholica…, s. 132. 234 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bellovacen(sis). Zob. Annuario…, s. 93. 235 Hierarchia catholica…, s. 160. 236 Tamże, s. 115.

28 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Gossuinus Tornacensis 125. Tournai biskup (1204 – 29 X 1218)237 Tornacum, -i Adamus 126. Thérouanne Morinensis biskup (1213–1229)238 Evrardus Ambianensis 127. Amiens biskup (1212 – XI 1222)239 Ambianum, -i Robertus de Chatillon (VI 1210 – 1215) lub Laudunensis 128. Laon biskup Anselmus de Mauny Laudunum, -i (Rozoy?) (1215 – 3 IX 1238)240 Robertus Poulain Rotomagensis242 129. (23 VIII 1208 – 4 V Rouen arcybiskup Rothomagus, -i 1221)241 Robertus de Ableiges Baiocensis 130. (26 II 1206 – Bayeux biskup Baiocae, -arum 29 I 1231)243 Jordanus du Hommet Lexoviensis 131. Lisieux biskup (10 I 1202 – 1218)244 Lexovium, -ĭi Lucas Ebroycensis246 132. (16 II 1203 – Evreux biskup Ebroicae, -arum 30 I 1220)245 Silvester Sagiensis 133. (25 VI 1202 – Séez biskup Sagium, - 26 VI 1220)247 ĭi Joannes de Faye248 Turonensis 134. (4 X 1208 – 23 IV Tours Turŏnes, -um arcybiskup 1228)249 = Caesarodunum, -i

237 Tamże, s. 489. 238 Series episcoporum…, s. 521. 239 Tamże, s. 487. 240 Tamże, s. 559. 241 Hierarchia catholica…, s. 425. 242 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Rothomagen(sis). Zob. Annuario…, s. 613. 243 Hierarchia catholica…, s. 124. 244 Tamże, s. 304. 245 Tamże, s. 234. 246 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Ebroicen(sis). Zob. Annuario…, s. 238. 247 Hierarchia catholica…, s. 427. 248 Wcześniej był dziekanem tamtejszego Kościoła. Zob. tamże, s. 503. 249 Tamże.

29 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość)

Stephanus Nannetensis 135. de la Bruyère Nantes biskup Nann tes, -um (1213 – 8 II 1227)250 ě ks. Andrzej Wciślak Silvester Briocensis 136. Saint- Brieuc biskup (1213–1220)251 Briŏcum, -i Godefredus Loiz Trecorensis 137. Tréguier biskup (1179–1216)252 Trecorium, -ĭi Joannes 138. Saint Pol de Léon Leonensis biskup (1202–1225)253

Bituricensis Girardus de Cros 139. Bourges Bituricae, -arum = arcybiskup (1209 – 7 VII 1218)254 Biturix, -igis

Robertus255 Claromontensis258 140. d Auvergne256 Clermont biskup ' Claromons, -ontis (1195–1227)257

Lemovicensis Joannes de Veirac 141. Limoges Lemovicae, -arum biskup (? –1218)259 = Lemovicum, -i

Guilelmus Caturcensis261 142. de Carvaillon Cahors biskup Cadurcum, -i (1208–1234)260

Petrus de Treille (Trilia) Rutenensis263 143. Rodez biskup (1 VII 1211 – 1234)262 Ruthenae, -arum

Guilelmus Petri Albiensis 144. Albi biskup (1185–1227)264 Albia, -ae

250 Tamże, s. 355. 251 Tamże, s. 146. 252 Series episcoporum…, s. 641. 253 Hierarchia catholica…, s. 302. 254 Tamże, s. 138. 255 Zob. E. Lalou, R., w: Lexikon des Mittelalters, t. 7, München 2002, s. 898. 256 3 kwietnia 1227 roku został arcybiskupem Lyonu. Zob. Hierarchia catholica…, s. 316. 257 Tamże, s. 192. Zob. także Series episcoporum…, s. 538. 258 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Claromontan(us). Zob. Annuario…, s. 180. 259 Series episcoporum…, s. 565. 260 Hierarchia catholica…, s. 177–178. 261 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Cadurcen(sis). Zob. Annuario…, s. 133. 262 Series episcoporum…, s. 612. 263 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Ruthenen(sis). Zob. Annuario…, s. 610. 264 Hierarchia catholica…, s. 81, przypis 1.

30 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Guilelmus Amanevi Burdegalensis266 145. (Amanieu) de Geniès Bordeaux Burdegala, -ae = arcybiskup (1207 – 13 IX 1227)265 Burdigala, -ae Pictaviensis 146. (?) Poitiers biskup Pictavium, -ĭi Rannulfus de Lastours Petragoricensis268 147. de Laron Périgueux biskup Petrocorium, - (1210–1231)267 ĭi Arnaldus de Rovinjan Agennensis 148. (Rovinha) Agen biskup Agennum, -i (1209 – 18 VIII 1228)269 Garsiae de l’Ort Auxitanus 149. (de Horto) Auch Augusta arcybiskup (1215 – 12 V 1225)270 Ausc(i)orum, -ae Raimundus Guillielme Baionensis 150. de Donzae Bayonne biskup Baiona, -ae (1213–1256)271 Gaillardus d’Orthez 151. Dax Aquensis273 biskup (1215 – X 1233)272 Gaillardus de Mota 152. Bazas Basatensis275 biskup (1186–1220)274 Raimundus de Benac276 153. Lescar Lascurtensis278 biskup (1213–1220)277 Bernardus de Morlas 154. Oloron Ellorensis280 biskup (1209–1223)279

265 Tamże, s. 150. Zob. także Series episcoporum…, s. 520. 266 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Burdigalen(sis). Zob. Annuario…, s. 111. 267 Series episcoporum…, s. 598. 268 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Petrocoricen(sis). Zob. Annuario…, s. 558. 269 Series episcoporum…, s. 479. 270 Hierarchia catholica…, s. 121. 271 Series episcoporum…, s. 508. 272 Hierarchia catholica…, s. 97. 273 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Aquae Augustae. Zob. Annuario…, s. 25. 274 Zrezygnował z biskupstwa w 1220 roku. Hierarchia catholica…, s. 516. Zob. także Series episcoporum…, s. 509. 275 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bazen(sis). Zob. Annuario…, s. 111. 276 Przeciwko niemu był w 1218 roku wysunięty zarzut, że jego nauka jest niezgodna z wiarą. Por. Hierarchia catholica…, s. 295, przypis 1. 277 Tamże, s. 295. 278 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Lascurren(sis). Zob. Annuario…, s. 92. 279 Series episcoporum…, s. 590. 280 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Oloronen(sis). Zob. Annuario…, s. 92.

31 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość)

Sance (Sancius) Saint Lizier 155. Coseranus282 biskup (1213–?)281 (Couserans)

VI. ANGLIA I SZKOCJA ks. Andrzej Wciślak Stephanus de Langton283 Cantuariensis arcybiskup, 156. (17 VI 1207 – Canterbury Cantuaria, -ae kardynał285 9 VII 1228)284

Benedictus de Sansetun 157. (22 II 1215 – Rochester Roffensis biskup 18 XII 1226)286

Eustachius 158. Ely Elicensis electus biskup (8 III 1198 – 1215)287

Hugo Wallis (Wells)288 159. (21 VI 1209 – Lincoln Lincolniensis290 biskup 8 II 1235)289

Guilelmus de Cornhill 160. (25 I 1215 – Coventry Conventrensis biskup 19 VIII 1223)291

Simon de Apulia 161. (5 X 1214 – Exeter Exoniensis biskup 9 IX 1223)292

Richardus le Poor 162. (Poore)293 Chichester Cicestrensis biskup (25 I 1215 – 1217)294

281 Hierarchia catholica…, s. 203. 282 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Couseranen(sis). Zob. Annuario…, s. 544. 283 Konsekrowany na biskupa w Viterbo przez samego papieża. Zob. Hierarchia catholica…, s. 163. Zob. także D. M. Smith, L., Stephen, w: Lexikon des Mittelalters, t. 5, München 2002, s. 1703–1704; K. Reinhardt, Langton, w: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, t. 4, Hrsg. T. Bautz, Herzberg 1992, s. 1127–1130. 284 Hierarchia catholica…, s. 163. 285 Jako kardynał miał przydzielony kościół tytularny św. Chryzogona w Rzymie. Zob. tamże. 286 Tamże, s. 422. 287 Tamże, s. 238, przypis 1. 288 Wcześniej był archidiakonem. Zob. tamże, s. 306. 289 Tamże. 290 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Lincolnen(sis). Zob. Annuario…, s. 404. 291 Hierarchia catholica…, s. 207. 292 Tamże, s. 242. 293 W 1217 roku został przeniesiony do Salisbury. Zob. tamże, s. 435. 294 Tamże, s. 187. Zob. także Series episcoporum…, s. 185.

32 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Pandulfus (Masca)295 163. (4 XI 1215 – Norwich Norwincensis electus biskup 16 IX 1226)296 Henricus de Abergaveny 164. (2 XII 1193 – Llandaff Landavensis biskup 12 XI 1218)297 Gervasius (Jorwerth) Menevensis 165. Saint Davids biskup (21 VI 1215 – 1229)298 Menevia, -ae Walterus Gray Eboracensis 166. York arcybiskup (? – 1 V 1255)299 Eboracum, -i Sancti Andree302 Guilelmus Malvoisin300 Saint Andrews 167. Andreopolis, -is = biskup (1202–1238)301 Fanum Andreae Walterus Glasguensis 168. Glasgow biskup (2 XI 1208 – 1232)303 Glasgovia, -ae Bricius (Brice) Douglas 169. Moray Moraviensis biskup (1203–1222)304 Adamus 170. Caithness Catinensis biskup (1214–1222)305 VII. IRLANDIA Eugenius Armachanensis308 171. Mac-Gillivider306 Armagh arcybiskup Armacha, -ae (1206–1216)307 Simones Rochfort Midensis 172. Meath biskup (1194–1224)309 Midae, -arum

295 Wcześniej był subdiakonem, szambelanem i legatem papieża. Zob. Hierarchia catholica…, s. 371, przypis 1. 296 Tamże, s. 371. 297 Tamże, s. 291, przypis 1. Zob. także Series episcoporum…, s. 192. 298 Hierarchia catholica…, s. 335. 299 Tamże, s. 233. 300 Wcześniej (od roku 1200) był biskupem w Glasgow. Zob. tamże, s. 264. 301 Tamże, s. 88. 302 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Sancti Andreae. Zob. Annuario…, s. 619. 303 Hierarchia catholica…, s. 264. 304 Tamże, s. 350. 305 Tamże, s. 176. 306 Zmarł w 1216 roku w Rzymie. Zob. tamże, s. 108. 307 Tamże. 308 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Armachan(us). Zob. Annuario…, s. 56. 309 Series episcoporum…, s. 229.

33 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Patricus O’Seanlain Ratbotanus311 173. Raphoe biskup (? – 5 XI 1261)310 Rapotum, -i

Edan O’Mailly 313 ks. Andrzej Wciślak 174. Clonmacnois Cluvonensis biskup (?–1220)312

Thomas Dunensis 175. Down biskup (1213–1237)314 Dunum, -i

Dublinensis Henricus de London315 176. Dublin Dublinum, -i = arcybiskup (1212–1228)316 Eblana, -ae

Cornelius Mac-Gelany Dariensis318 177. Kildare biskup (1206–1223)317 Cellaquercus, -us

Albinus O’Molloy Fernensis 178. O.Cist 319 Ferns biskup Ferna, -ae (1186–1223)320

Donatus O’Lonergan Cassellensis322 179. O.Cist. Cashel arcybiskup Cassilia, -ae (1206–1223)321

Florentinus Rossensis 180. Ross biskup (1210–1222)323 Rossia, -ae

Limeriacensis324 181. (?) Limerick biskup Limericum, -i

Robertus Waltefordensis326 182. Waterford biskup (1210–1222)325 Vaterfordium, -ii

310 Tamże, s. 231. 311 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Rapoten(sis). Zob. Annuario…, s. 599. 312 Hierarchia catholica…, s. 194. 313 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Cluanen(sis). Zob. Annuario…, s. 53. 314 Hierarchia catholica…, s. 231. 315 Wcześniej był archidiakonem. Zob. tamże, s. 228. 316 Tamże. 317 Tamże, s. 222. 318 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Daren(sis). Zob. Annuario…, s. 361. 319 Ailbe O’Molloy O.Cist (Maelmuidhe) (1185–1222). Por. M. Wrzeszcz, Ferns, w: Encyklopedia katolicka, t. 5, red. P. Hemperek, Lublin 1989, s. 137–138. 320 Series episcoporum…, s. 221. 321 Hierarchia catholica…, s. 170. 322 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Cashelien(sis). Zob. Annuario…, s. 151. 323 Hierarchia catholica…, s. 425. 324 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Limericien(sis). Zob. Annuario…, s. 402. 325 Series episcoporum…, s. 233. 326 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Vaterfordien(sis). Zob. Annuario…, s. 793.

34 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Henricus O.Cist. Imliacensis328 183. Emly biskup (1212–1227)327 Emelia, -ae Felix O’Ruadan O.Cist. Tuemensis330 184. Tuam arcybiskup (1201–1233)329 Tuamum, -i Mortough O’Flaherty 185. Annaghdown Enachadensis biskup (?–1240)331 Clemens O’Sinadaig Achiadensis333 186. Achonry biskup (?–1219)332 Achada, -ae Cormac O’Torpaid Aladensis335 187. Killala biskup (?–1226)334 Allala, -ae VIII. HISZPANIA I PORTUGALIA Rodericus Ximenes de Rada O.Cist.336 Toletanus 188. Toledo arcybiskup (27 II 1209 – Toletum, -i 10 VI 1247)337 Garsias Concennensis339 189. Cuenca biskup (1208–1225)338 Concha Valeria, -ae Gerardus Segobiensis 190. Segovia biskup (1214–1224)340 Segobia, -ae Me(le)ndus 191. Osma Oxomensis biskup (1210 – 18 III 1225)341 Hispanus Secobriensis343 192. Segorbe biskup (1213 – 11 XII 1215)342 Segobrica, -ae

327 Hierarchia catholica…, s. 283. 328 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Emelien(sis). Zob. Annuario…, s. 151. 329 Hierarchia catholica…, s. 500. 330 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Tuamen(sis). Zob. Annuario…, s. 755. 331 Hierarchia catholica…, s. 239. 332 Tamże, s. 69. 333 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Achaden(sis). Zob. Annuario…, s. 19. 334 Hierarchia catholica…, s. 79. 335 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Alladen(sis). Zob. Annuario…, s. 361. 336 Wcześniej (od roku 1208) był biskupem w Osma. Zob. Hierarchia catholica…, s. 382. Zob. także M. A. Ladero Quesada, R. Jiménez de Rada, w: Lexikon des Mittelalters, t. 7, München 2002, s. 930–931. 337 Hierarchia catholica…, s. 487. 338 Tamże, s. 200. 339 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Conchen(sis). Zob. Annuario…, s. 200. 340 Hierarchia catholica…, s. 442. 341 Tamże, s. 383. 342 Tamże, s. 443. 343 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Segobricen(sis). Zob. Annuario…, s. 682.

35 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Petrus Munnoz344 Santiago Compostellanus 193. arcybiskup (1207 – 29 I 1224)345 de Compostella Compostella, -ae Gundisalvus Salamantinus347 ks. Andrzej Wciślak 194. Salamanka biskup (X 1199 – 6 II 1226)346 Salmantica, -ae Martinus Paes 195. Idanna Egitaniensis biskup (1200 – 12 XI 1228)348 Sugerius (Sueiro) Viegas Ulixbonensis350 196. Lizbona biskup (1210–1231)349 Ulyssipo, -onis Martinus (23 I 1202 – 1215) 197. lub Ciudad Rodrigo Civitatensis biskup Lombardus (?)351 Joannes Abulensis 198. Avila biskup (?–1216)352 Abula, -ae Sparago de Barca353 Tarraconensis 199. Tarragona arcybiskup (II 1215 – 3 III 1233)354 Tarraco, -onis Raimundus Gerundensis 200. de Palafolls Gerona biskup Gerunda, -ae (1214 – 2 VIII 1218)355 Berengarius de Palou Barchinonensis357 201. Barcelona biskup (1212 – 1 IX 1241)356 Barcino, -onis Guilielmus de Tavartet Vic Vicensis 202. biskup (IV 1195 – VIII 1233)358 (Vich) Vicus, -i

344 Wcześniej (od maja 1205 roku) był biskupem w Leon. Zob. Hierarchia catholica…, s. 299. 345 Tamże, s. 199. 346 Series episcoporum…, s. 67. 347 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Salmantin(us). Zob. Annuario…, s. 632. 348 Hierarchia catholica…, s. 235. 349 Tamże, s. 506. Zob. także Series episcoporum…, s. 104. 350 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Lisbonen(sis). Zob. Annuario…, s. 8. 351 Hierarchia catholica…, s. 189. Zob. także Series episcoporum…, s. 65. 352 Hierarchia catholica…, s. 67. 353 Asparago Barca był wcześniej (od 12 czerwca 1212 roku) biskupem w Pamplonie. Por. tam- że, s. 387. Zob. także A. Pladevall-Font, Barca, Aspáreg de la, w: Lexikon des Mittelalters, t. 1, München 2002, s. 1448–1449. 354 Hierarchia catholica…, s. 478. 355 Tamże, s. 261. 356 Tamże, s. 128. Zob. także Series episcoporum…, s. 14. 357 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Barcinonen(sis). Zob. Annuario…, s. 83. 358 Series episcoporum…, s. 90.

36 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Petrus de Puigvert Urgellensis 203. Urgell biskup (1204 – 3 IV 1230)359 Urgellum, -i Joannes Garcia Calaguritanus 204. Calahorra biskup (1211–1220) 360 Calagurris, -is Stephanus Bracaricensis363 Braga 205. Soares de Silva361 Augusta arcybiskup (1212 – 27 VIII 1228)362 Braccarum, -ae Petrus Andres Astoricensis365 206. Astorga biskup (XII 1205 – 1226)364 Asturiga Augusta, -ae Pelagius Cebeyra Mindoniensis 207. (XII 1199 – 3 XI Mondoñedo biskup Mindonium, -ii 1218)366 Ferdinandus Mendez Auriensis 208. (15 IX 1213 – Orense biskup Auria, -ae 18 VII 1218)367 Petrus Soeiro (Soares) Colinbriensis369 209. Coimbra biskup (1193 – 25 V 1232)368 Conimbria, -ae Martinus Rodriguez Portugalensis371 210. Porto biskup (1191–1227)370 Portus Calensis IX. PROWINCJA I KRÓLESTWO ARLES (FRANCJA POŁUDNIOWA) Arnaldus Amauri O. Cist. Narbonensis 211. (12 III 1212 – Narbonne arcybiskup Narbo, -onis 29 IX 1225)372 Bernardus de Cussy (Coxiaco) Bitterrensis374 212. Béziers biskup (VII 1215 – Bit(t)erae, -arum 23 I 1242)373

359 Tamże, s. 86. 360 Tamże, s. 21. 361 Zob. P. Feige, S., Stephan da, w: Lexikon des Mittelalters, t. 7, München 2002, s. 1903–1904. 362 Hierarchia catholica…, s. 144. 363 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bracaren(sis). Zob. Annuario…, s. 114. 364 Hierarchia catholica…, s. 114. 365 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Asturicen(sis). Zob. Annuario…, s. 60. 366 Hierarchia catholica…, s. 343. 367 Tamże, s. 119. 368 Piotr zrezygnował z biskupstwa w 1232 roku. Tamże, s. 196. Zob. także Series episcoporum…, s. 96. 369 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Conimbricen(sis). Zob. Annuario…, s. 183. 370 Series episcoporum…, s. 109. 371 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Portugallen(sis). Zob. Annuario…, s. 577. 372 Hierarchia catholica…, s. 356. 373 Tamże, s. 137. Zob. także Series episcoporum…, s. 518. 374 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Biterren(sis). Zob. Annuario…, s. 479.

37 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Petrus Pulverel (1213–?) 213. lub Agde Agathensis biskup

ks. Andrzej Wciślak Thedisius (1215 – 30 V 1233)375 Petrus de Lodéve 214. Lodéve Lodovensis377 biskup (1208–1237)376 Guilelmus d'Autignac 215. Maguelonne Magalonensis biskup (1203 – 21 VI 1216)378 Arnaldus Nemausensis 216. Nîmes biskup (1212–1242)379 Nemausus, -i Guido Carcassensis381 217. Carcassonne biskup (1211–1223)380 Carcassum, -i Fulco de Massilia O.Cist. Tolosanus 218. Tuluza biskup (1205 – 25 XII 1231)382 Tolosa, -ae Raimundus Elnensis 219. de Villalonga Elne biskup Elna, -ae (1212–1216)383 Bernardus (Chabert)384 Ebredunensis386 220. Embrun arcybiskup (X 1212 – 1235)385 Ebrodunum, -i Antipellicanus (1215–?) Niciensis388 221. lub Nicea biskup Nicaea ad Varum, -ae Henricus (1215–1228?)387 Guilelmus Gausselin 222. (Gausselm) Antibes Antipolitanus biskup (1212–?)389

375 Hierarchia catholica…, s. 76. Zob. także Series episcoporum…, s. 478. 376 Hierarchia catholica…, s. 309. 377 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Loteven(sis). Zob. Annuario…, s. 479. 378 Hierarchia catholica…, s. 320. 379 Tamże, s. 360. 380 Tamże, s. 166. 381 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Carcassonen(sis). Zob. Annuario…, s. 147. 382 Hierarchia catholica…, s. 488. 383 Tamże, s. 238. 384 Wcześniej był kanclerzem w Paryżu, a potem (od roku 1206) biskupem w Genewie. Zob. tamże, s. 260. 385 Tamże, s. 233–234. 386 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Ebrodunen(sis). Zob. Annuario…, s. 259. 387 Series episcoporum…, s. 588. 388 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Nicen(sis). Zob. Annuario…, s. 506. 389 Hierarchia catholica…, s. 267. Zob. także Series episcoporum…, s. 555.

38 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) L. 223. Vence Vinciensis biskup (1214–?)390

Bermondus Cornuti391 Aquensis 224. Aix arcybiskup (1212 – 7 IV 1223)392 Aquae Sextiae

Bertrandus de Forojuliensis394 225. S. Laurent Fréjus biskup Forum Iulii, -i (1212–1233)393

Hugo395 Vapicensis397 226. Gap biskup (1215–1217)396 Vapincum, -i

Raoul (Rudolfus) 227. Sisteron Cestericensis399 biskup (1214–1241)398

Michael de Murèze Arelatensis 228. (Mouriez)400 Arles arcybiskup Arelate, -is (1202 – 21 VII 1217)401

Petrus de Montlaur402 Masseliensis404 229. (7 X 1214 – Marsylia biskup Massilia, -ae 29 VIII 1229)403

Godefredus (de Vogué) Saint- Paul-Trois- 230. Tricastinus406 biskup (1211 – 22 I 1233)405 -Châteaux

Guilelmus Helia O.Cist. 231. Orange Aurasicensis408 biskup (1205–1221)407

390 Hierarchia catholica…, s. 519. 391 Wcześniej był prepozytem w Aix, a potem (od roku 1206) biskupem Frejus. Zob. tamże, s. 252. 392 Tamże, s. 96. 393 Series episcoporum…, s. 551. 394 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Foroiulien(sis). Zob. Annuario…, s. 254. 395 10 lutego 1217 roku Hugo został metropolitą Arles. Zob. Hierarchia catholica…, s. 103. 396 Tamże, s. 514. 397 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Vapincen(sis). Zob. Annuario…, s. 259. 398 Series episcoporum…, s. 631. 399 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Sistarien(sis). Zob. Annuario…, s. 215. 400 Wcześniej był prepozytem w Arles. Zob. Hierarchia catholica…, s. 103. 401 Michał zrezygnował z biskupstwa w 1217 roku. Zob. tamże. 402 Wcześniej był kanonikiem w Marsylii. Zob. tamże, s. 329. 403 Tamże. 404 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Massilien(sis). Zob. Annuario…, s. 448. 405 Hierarchia catholica…, s. 497. Godefredus zrezygnował z biskupstwa. 406 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Tricastrinen(sis). Zob. Annuario…, s. 771. 407 Hierarchia catholica…, s. 117. 408 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Arausien(sis). Zob. Annuario…, s. 948.

39 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość)

Guilelmus de Montiliis Avinionensis410 232. Awinion biskup (1209 – 18 XI 1216)409 Avenio, -onis

Guilelmus ks. Andrzej Wciślak 233. Carpentras Carpentatensis412 biskup (1211–1218)411

Amadeus de Dramelay Bisantinus414 234. Besançon arcybiskup (1197–1220)413 Vescontio, -onis

Basiliensis416 electus Walterus Bazylea Basilea, -ae = 235. biskup (1213–1215)415 (Basel; Bâle) Augusta Rauracorum, -ae

Bertoldus de Neufchatel Lausannensis 236. Lozanna biskup (13 I 1212 – Lausonium, -ii 13 VII 1220)417

Bonifatius Bellicensis 237. de Thoire-Villars Belley biskup Bellicium, -ii (1213–1218)418

(B.) Bernardus Tarantasiensis 238. (Bertrandus) Tarentaise arcybiskup Tarantasia, -ae (1213 – 12 X 1222)419

Jacobus Porta420 Augustensis422 239. Aosta biskup (1213–1219)421 Augusta Praetoria, -ae

Landrus de Mont423 Sedunensis 240. Sion (Sitten) biskup (1206–1236)424 Sedunum, -i

409 Hierarchia catholica…, s. 123. 410 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Avenionen(sis). Zob. Annuario…, s. 66. 411 Hierarchia catholica…, s. 167. 412 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Carpentoracten(sis). Zob. Annuario…, s. 860. 413 Series episcoporum…, s. 515. 414 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bisuntin(us). Zob. Annuario…, s. 101. 415 Hierarchia catholica…, s. 129. 416 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Basileen(sis). Zob. Annuario…, s. 88. 417 Hierarchia catholica…, s. 296. 418 Tamże, s. 131. 419 Tamże, s. 472. 420 Jakub w 1219 roku został przeniesiony na biskupstwo do Asti. Zob. tamże, s. 113. 421 Tamże, s. 117. 422 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Augustan(us). Zob. Annuario…, s. 50. 423 Landrus zrezygnował z biskupstwa 5 maja 1236 roku. Zob. Hierarchia catholica…, s. 442, przypis 1. 424 Tamże, s. 442.

40 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość)

Humbertus de Miribel Valentinus426 241. Valence biskup (1200 – 29 IV 1220)425 Valentia, -ae

Amedeus de Geneva Saint Jean Maurianensis 242. biskup (1214 – X 1220)427 de Maurienne Maurianum, -i

(S.) Desiderius 243. de Forcalquier Diè Diensis biskup (1214–1222)428

Bruno Vivariensis 244. Viviers biskup (1207–1220)429 Vivarium, -ii

X. POLSKA

Henricus de Kietlicz430 Gnesnensis 245. Gniezno arcybiskup (1200 – 22 III 1219)431 Gnes(d)na, -ae

(B.) Vincentius432 Cracoviensis 246. (Kadlubek)433 Kraków biskup Cracovia, -ae (28 III 1208 – 1218)434

425 Tamże, s. 512. 426 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Valentinen(sis). Zob. Annuario…, s. 771. 427 Hierarchia catholica…, s. 331. 428 Tamże, s. 224. 429 Tamże, s. 533. 430 „Od czasów abpa Kietlicza nosi się przed arcybiskupem metropolitą gnieźnieńskim krzyż na długim drzewcu (crux erecta)” – W. Jakubowski, M. Solarczyk, Organizacja Kościoła…, s. 66, przypis 154. Zob. także J. Dyl, Henryk Kietlicz, w: Encyklopedia katolicka, t. 6, red. J. Walkusz, Lublin 1993, s. 713–715; K. Śmigiel, Słownik biograficzny arcybiskupów gnieźnieńskich i pry- masów Polski, Poznań 2002, s. 28–32. 431 Hierarchia catholica…, s. 265. 432 Wincenty wcześniej był prepozytem w Sandomierzu. Zob. tamże, s. 213, przypis 1. Zob. tak- że B. Kürbis, V. Kadłubek, w: Lexikon des Mittelalters, t. 8, München 2002, s. 1700–1701; J. Madey, Kadłubek, w: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, t. 3, Hrsg. F. W. Bautz, Herzberg 1992, s. 921–922; L. Krzywiak, Wincenty zw. Kadłubkiem, w: Słownik biograficzny historii Polski, t. 2, red. J. Chodera i F. Kiryk, Wrocław–Warszawa–Kraków 2005, s. 1633; E. Gigilewicz, Wincenty Kadłubek, w: Encyklopedia katolicka, t. 20, red. E. Gigilewicz, Lublin 2014, s. 657–658; J. Szymański, Wincenty, w: Hagiografia polska. Słownik bio-bibliograficzny, t. 2, red. R. Gustaw, Poznań–Warszawa–Lublin 1972, s. 522–529 (bibiografię opracował R. Gustaw: s. 529–540). 433 Kadłubek jest autorem Kroniki polskiej. Zob. Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika polska, przekł. i oprac. B. Kürbis, Wrocław–Warszawa–Kraków 1996. 434 Wincenty zrezygnował z biskupstwa w 1218 roku. Zob. Hierarchia catholica…, s. 213. Zob. tak- że W. Jakubowski, M. Solarczyk, Organizacja Kościoła…, s. 101.

41 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Laurentius Doliveta435 Yratislaviensis437 247. (26 V 1207 – Wrocław Wladislavia Antiqua biskup 7 VI 1232)436 = Wratislavia, -ae ks. Andrzej Wciślak Cujaviensis439 Bartha Kujawy 248. Wladislavia, -ae biskup (1213–1220)438 /Włocławek/ = Wladislavia Senis

Laurentius440 249. Lubusz Lupusensis442 biskup (1209 – 9 III 1233)441 XI. WĘGRY I DALMACJA

Joannes Esztergom Strigoniensis 250. (de Merania)443 arcybiskup [Gran; Ostrzyhom] Strigonium, - (6 X 1205 – 1223)444 ĭi

Catapanus Eger Agriensis 251. biskup (1198–1216)445 (Erlau) Agria, -ae

Petrus Geuriensis447 252. Gy r [Raab] biskup (1206–1218)446 ő Iaurinum, -i

435 Zob. Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 2, z. 1, oprac. T. Silnicki, Kraków 1939, s. 132–144; K. Dola, Wawrzyniec, w: Encyklopedia katolicka, t. 20, red. E. Gigilewicz, Lublin 2014, s. 300–301. 436 Hierarchia catholica…, s. 535. Zob. także W. Jakubowski, M. Solarczyk, Organizacja Kościoła…, s. 214. 437 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Vratislavien(sis). Zob. Annuario…, s. 800. 438 Zob. W. Jakubowski, M. Solarczyk, Organizacja Kościoła…, s. 207; Z. Kozłowska-Budkowa, Barto, w: Polski słownik biograficzny, t. 1, red. W. Konopczyński, Kraków 1935, s. 319. Eubel popełnia w tym miejscu błąd. Podaje, że Barta był biskupem we Włocławku w latach 1207– 1213. Zob. Hierarchia catholica…, s. 533. 439 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Cuiavien(sis) lub Vladislavien(sis). Zob. Annuario…, s. 798. 440 Zob. A. Wałkówski, Wawrzyniec, w: Encyklopedia katolicka, t. 20, red. E. Gigilewicz, Lublin 2014, s. 301; tenże, Czy w latach 1201–1233 diecezją lubuską rządziło dwóch biskupów o imieniu Wawrzyniec?, „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2 (1995), s. 31–40; tenże, Wawrzyniec biskup lubuski. Szkic biograficzny, „Studia Paradyskie” 14 (2004), s. 203–229. 441 Hierarchia catholica…, s. 312. Zob. także W. Jakubowski, M. Solarczyk, Organizacja Kościoła…, s. 119. 442 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Lubusen(sis). Zob. W. Jakubowski, M. Solarczyk, Organizacja Kościoła…, s. 118. 443 Wcześniej (od roku 1202) Jan był biskupem Kalocsa. Zob. Hierarchia catholica…, s. 197. 444 Tamże, s. 464. 445 Tamże, s. 78. Zob. także Series episcoporum…, s. 367. 446 Hierarchia catholica…, s. 282. 447 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Iaurinen(sis). Zob. Annuario…, s. 285.

42 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Wespermiensis450 Robertus448 253. Veszprem Vespremia, -ae biskup (1209 – 13 III 1226)449 = Vesprimium, -ĭi Jacobus Waticensis452 254. Vácz biskup (1213–1222)451 Vacium, -ĭi Bertholdus453 Colossensis455 255. Kalocsa arcybiskup (1206–1218)454 Colocia, -ae Simon Nagy-Varád Waradiensis 256. biskup (1204–1217)456 (Waradyn) Varadinum Cenadiensis458 Desiderius 257. Csanad Csanadia, -ae biskup (1204–1228)457 = Chonadĭum, -ĭi Bernardus O.S.B. Spalatensis 258. Split arcybiskup (1200–1217)459 Spalatum, -i Pharanus462 Micha(el)460 259. Hvar Pharia, -ae = biskup (1199–1230)461 Pharus, -I Grubcius 260. Nona (Nin) Nonensis biskup (1214–1220)463 XII. SARDYNIA Biagius (Blasius) 261. Torres Turritanus arcybiskup (1198–1218)464

448 13 marca 1226 roku Robert został metropolitą Esztergom. Zob. Hierarchia catholica…, s. 464. 449 Tamże, s. 523. Zob. także Series episcoporum…, s. 386. 450 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Veszprimien(sis). Zob. Annuario…, s. 780. 451 Hierarchia catholica…, s. 511. 452 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Vacien(sis). Zob. Annuario…, s. 770. 453 Zob. P. Casadio, Andechs-Merania (di) Bertoldo, patriarca di Aquileia, w: Nuovo Liruti. Dizionario biografico dei Friulani. Il Medioevo A-I, a cura di C. Scalon, Udine 2006, s. 109–119. Bertoldus (de Meran) 27 marca 1218 roku został patriarchą Akwilei. Zob. Hierarchia catholica…, s. 99. 454 Hierarchia catholica…, s. 197. 455 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Colocen(sis). Zob. Annuario…, s. 344. 456 Series episcoporum…, s. 384. 457 Hierarchia catholica…, s. 179. 458 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Csanadien(sis). Zob. Annuario…, s. 714. 459 Hierarchia catholica…, s. 459. 460 Wcześniej był kanonikiem w Splicie. Zob. tamże, s. 398. 461 Tamże. 462 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Pharen(sis). Zob. Annuario…, s. 304. 463 Hierarchia catholica…, s. 370. 464 Tamże, s. 503.

43 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość)

Petrus O.Cist. 262. Sorres (Sorra) Sorranus466 biskup (1205–?)465 Sora, -ae ks. Andrzej Wciślak 263. (?) Castro Castrensis biskup

264. (?) Ottana Ottanensis467 biskup

Empuriensis468 265. (?) Ampurias biskup Emporiae, -arum Gisarclensis469 266. (?) Bisarchio biskup Gisava, -ae Torgodorius 267. Suelli Suellensis biskup (1215–?)470 Bernardus Arborensis 268. (H)omodeus Oristano arcybiskup Arborea, -ae (1211–1220)471 Torgodorius de Muro472 Terralbensis 269. Terralba biskup (1210–1224)473 Terra Alba, -ae 270. (?) Santa Giusta Sancte Juste474 biskup XIII. ITALIA I KORSYKA Wolfgerus /Volch./475 271. (24 VI 1204 – 10 II Akwileja Aquilegensis477 patriarcha 1218)476 Aquileia, -ae Fredericus de Wangen Trydent Tridentinus 272. (9 VIII 1207 – 6 XI biskup (Trento) Tridentum, -i 1218)478

465 Series episcoporum…, s. 840. 466 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Sorren(sis). Zob. Annuario…, s. 979. 467 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Othanen(sis). Zob. Annuario…, s. 950. 468 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Ampurien(sis). Zob. Annuario…, s. 728. 469 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bisarchien(sis). Zob. Annuario…, s. 538. 470 Hierarchia catholica…, s. 467. 471 Tamże, s. 101. 472 W 1224 roku został metropolitą Oristano. Zob. tamże, s. 101. 473 Tamże, s. 479. 474 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Sanctae Iustae. Zob. Annuario…, s. 967. 475 Do 1204 roku był biskupem Passau. Zob. Hierarchia catholica…, s. 392. Zob. także R. Härtel, Folchero da Erla, patriarca di Aquileia, w: Nuovo Liruti. Dizionario biografico dei Friulani. Il Medioevo A-I, a cura di C. Scalon, Udine 2006, s. 324–333. 476 Hierarchia catholica…, s. 99. 477 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Aquileien(sis). Zob. Annuario…, s. 836. 478 Hierarchia catholica…, s. 497.

44 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Henricus Mantua Mantuanus 273. biskup (10 X 1193 – 1225)479 (Mantova) Mantua, -ae

Norandinus Veronensis 274. (13 X 1214 – 22 IX Werona biskup Verona, -ae 1224)480

Tiso (Tixius) Tervisinus 275. Treviso biskup (1210–1245)481 Tarvisium, -ii

Joannes Maltraversi Padwa Paduanus483 276. (3 XII 1214 – biskup (Padova) Patavium, -ii 5 XI 1228)482

Conradus Bojani Tergestinus electus 277. Triest biskup (1212–1230)484 Tergeste, -is

Cenetensis Matthaeus Ceneda 278. Ceneta, -ae = biskup (1187–?)485 (Vittorio Veneto) Victoria Venetorum

Poppo 279. Pedena Petenensis487 biskup (1203–1220)486

Pula Polensis 280. (?) biskup (Pola) Pola, -ae

Angelus Barozzi 281. Grado Gradensis patriarcha (VIII 1207 – 1238)488

Marcus de Nikolaus 282. Castello Castellanus biskup (XI 1182 – 1225)489

Joannes Malipiero Caorle 283. Caprulanus biskup (1210–?)490 (Caprulae)

Dominicus Clugiensis492 284. Chioggia biskup (II 1203 – ?)491 Fossa Clodia, -ae

479 Series episcoporum…, s. 794. 480 Hierarchia catholica…, s. 522. 481 Tamże, s. 479. Zob. także Series episcoporum…, s. 803. 482 Hierarchia catholica…, s. 385. 483 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Patavin(us). Zob. Annuario…, s. 538. 484 Series episcoporum…, s. 319. 485 Tamże, s. 783. 486 Hierarchia catholica…, s. 397. 487 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Petinen(sis). Zob. Annuario…, s. 953. 488 Hierarchia catholica…, s. 265. 489 Series episcoporum…, s. 782. 490 Hierarchia catholica…, s. 164. 491 Tamże, s. 194. Zob. także Series episcoporum…, s. 785. 492 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Clodien(sis). Zob. Annuario…, s. 169.

45 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość)

Henricus Septala493 Mediolanus495 electus 285. (7 XI 1213 – Mediolan arcybiskup Mediolanum, -i 16 IX 1230)494 ks. Andrzej Wciślak Guilielmus Vigintimiliensis497 286. Ventimiglia biskup (1210–1233)496 Albintimilium, -ii

Obizo Terdonensis499 287. Tortona biskup (1202–1220?)498 Dert(h)ona, -ae

Guidotto Estensis501 288. Asti biskup (1210–1218)500 Asta Pompeia, -ae

Taurinensis Jacobus de Carisio Taurinum, -i = 289. Turyn biskup (1206 – XI 1226)502 Augusta Taurinorum, -ae

Obertus Cocconato Iporiensis504 290. Ivrea biskup (1209 – I 1228)503 Eporedia, -ae

Joannes Tornielli Pergamensis506 291. (VIII 1211 – 7 III Bergamo biskup Bergomum, -i 1230)505

Albertus Rezzato507 Brixiensis 292. Brescia biskup (22 V 1213 – 1226)508 Brixia, -ae

Hugo(linus) Sessa Vercellensis 293. Vercelli biskup (XI 1213 – 4 XI 1235)509 Vercellae, -arum

493 Stróż skarbu Kościoła mediolańskiego (cimiliarcha [raczej: cimeliarcha] eccl. Mediol.). Zob. Hierarchia catholica…, s. 332. 494 Tamże. 495 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Mediolanen(sis). Zob. Annuario…, s. 467. 496 Series episcoporum…, , s. 826. 497 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Ventimilien(sis). Zob. Annuario…, s. 778. 498 Hierarchia catholica…, s. 476. 499 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Derthonen(sis). Zob. Annuario…, s. 745. 500 Hierarchia catholica…, s. 113. 501 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Asten(sis). Zob. Annuario…, s. 59. 502 Hierarchia catholica…, s. 475. 503 Series episcoporum…, s. 816. 504 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Eporedien(sis). Zob. Annuario…, s. 322. 505 Hierarchia catholica…, s. 395. 506 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bergomen(sis). Zob. Annuario…, s. 99. 507 Od 1226 roku patriarcha Antiochii. Zob. Hierarchia catholica…, s. 93. 508 Tamże, s. 147. 509 Tamże, s. 520.

46 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Odelbertus (Tornielli) Novariensis 294. (21 V 1213 – Novara biskup Novaria, -ae IX 1235)510 Anselmus Aquensis 295. (5 VIII 1215 – 3 XI Acqui biskup Aquae Statiellae 1226)511 Otto512 Januensis514 296. (18 XI 1203 – Genua Ianua, -ae = arcybiskup 30 X 1239)513 Genua, -ae Ubertus Rocca Bobiensis 297. Bobbio biskup (1203–1233)515 Bobbium, -ii Josephus Maranensis517 298. Mariana biskup (1179–?)516 Henricus Albiganensis519 299. Albenga biskup (1212–?)518 Albingaunum, -i Ubaldus (21 XII 1208 – 1215) Ravennatensis 300. lub Rawenna arcybiskup Ravenna, -ae Picininus (1215–1217)520 Obizzo Parmensis 301. Parma biskup (?–1224)521 Parma, -ae Nicolaus Maltraversi Regensis523 302. Reggio biskup (1 VI 1211 – 1243)522 Regium Lepidi Henricus de Fratta Bolonia Bononiensis 303. biskup (25 XI 1213 – 1240)524 (Bologna) Bononia, -ae

510 Tamże, s. 371. 511 Tamże, s. 97. 512 Wcześniej był biskupem Bobbio. Zob. tamże, s. 139. 513 Tamże, s. 281. 514 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Ianuen(sis). Zob. Annuario…, s. 262. 515 Hierarchia catholica…, s. 139. 516 Series episcoporum…, s. 766. 517 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Marianen(sis). Zob. Annuario…, s. 925. 518 Hierarchia catholica…, s. 81. 519 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Albinganen(sis). Zob. Annuario…, s. 30. 520 Hierarchia catholica…, s. 415. 521 Tamże, s. 391. 522 Tamże, s. 417. 523 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Regien(sis). Zob. Annuario…, s. 602. 524 Henryk zrezygnował z biskupstwa. Zob. Hierarchia catholica…, s.140. Zob. także Series episcoporum…, s. 676.

47 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Mainardinus Aldigieri (1207–?) Imolensis 304. lub Imola biskup Forum Cornelii, -i

ks. Andrzej Wciślak M(N)aldinus (?–1249)525

Albertus Liviensis527 305. Forli biskup (1206–1220)526 Forum Livii, -i

Ubertellus Popliensis529 306. Forlimpopoli biskup (1214–1223)528 Forum Pompilii, -i

Oddo Cesenatensis531 307. Cesena biskup (1207–1223)530 Caesena, -ae

Lotharius Rosari532 Pisanus 308. Piza arcybiskup (IV 1208 – 1216)533 Pisae, -arum

Marsuccus de Gaetani Massanus 309. Massa Marittima biskup (1211–1216)534 Massa Veternensis

310. (?) Aleria Aleriensis biskup Rogerus Benewent Beneventanus 311. arcybiskup (1179–1221)535 (Benewento) Beneventum, -i

Raynaldus (1179–?) Lucerinus 312. lub Lucera biskup Luceria, -ae Lutherius (? – 17 X 1218)536

313. (?) Dragonara Dragonariensis biskup Fiorentino 314. (?) Florentinus biskup (Farentino)

315. (?) Tortiboli Tortibulensis537 biskup

525 Hierarchia catholica…, s. 284. Zob. także Series episcoporum…, s. 702. 526 Hierarchia catholica…, s. 253. 527 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Forolivien(sis). Zob. Annuario…, s. 248. 528 Hierarchia catholica…, s. 253. 529 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Foropopulien(sis). Zob. Annuario…, s. 897. 530 Hierarchia catholica…, s. 154. 531 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Caesenaten(sis). Zob. Annuario…, s. 157. 532 W 1216 roku został patriarchą Jerozolimy. Zob. Hierarchia catholica…, s. 275. 533 Tamże, s. 399. 534 Series episcoporum…, s. 756. 535 Hierarchia catholica…, s. 133. 536 Series episcoporum…, s. 891. 537 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Tortibulan(us). Zob. Annuario…, s. 999.

48 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Roffredus (1179–?) 316. lub Montecorvino Montiscorbini539 biskup Ursus (?–1220)538 317. (?) Montemarano Montismarani540 biskup Frigento 318. (?) Frequentinus biskup (Frequentium) Joannes Sant’Agata de Goti Sanctagathanus542 319. biskup (1213–?)541 (Św. Agata Gotów) Agathopolis, -is N.N. 320. Civitate Civitatensis biskup (?–1255)543 Aferius (1196–?) Termulanus545 321. lub Termoli biskup Thermulae, -arum Angelus (?–1226)544 Rainaldus (1205–?) Larinensis 322. lub Larino biskup Larinum, -i Matthaeus (?–1218)546 323. (?) Guardialfiera Guardiensis biskup 324. (?) Alife Alifanus547 biskup R. 325. Telese Telesinus549 biskup (?–1240)548 Amatus 326. Trevico Vicanus551 biskup (1183–?)550

538 Series episcoporum…, s. 942. 539 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Montis Corbini. Zob. Annuario…, s. 935. 540 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Montis Marani. Zob. tamże. 541 Hierarchia catholica…, s. 75. 542 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Sanctae Agathae Gothorum. Zob. Annuario…, s. 157. 543 Series episcoporum…, s. 923. 544 Tamże, s. 932. 545 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Thermularum. Zob. Annuario…, s. 730. 546 Series episcoporum…, s. 888. 547 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Aliphan(us). Zob. Annuario…, s. 34. 548 Series episcoporum…, s. 931. 549 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Thelesin(us). Zob. Annuario…, s. 157. 550 Series episcoporum…, s. 934. 551 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Trevicen(sis). Zob. Annuario…, s. 1001.

49 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Arianus552 327. (?) Ariano biskup Arianum, -i Nicolaus Salernitanus

ks. Andrzej Wciślak 328. Salerno arcybiskup (1181 – 11 II 1220)553 Salernum, -i Caputaquensis 329. (?) Capaccio Caput Aqueum, biskup Capitis Aquei Rogerius Sarnensis 330. Sarno biskup (1209–1216)554 Sarnum, -i Guilielmus de Licio O.S.Fr. Policastrensis 331. Policastro biskup (?–1222)555 Polycastrum, -i Nuscanus 332. (?) Nusco biskup Nuscus, -i Thomas Neapol Neapolitanus electus 333. arcybiskup (1215–?)556 (Napoli) Neapolis, -is Aversanus Gentilis 334. Aversa Aversa, -ae = biskup (1198–1217)557 Atella, -ae Petrus Nolanus 335. Nola biskup (1215–1225)558 Nola, -ae Puteolanus 336. (?) Pozzuoli biskup Puteoli, -orum Theodinus Teanensis560 337. Teano biskup (IX 1193 – 1227)559 Teanum Sidicinum, -i Pandulfus Suessanus 338. Sessa biskup (?–1224)561 Suessa, -ae Calvensis 339. (?) Calvi biskup Calvum, -i N.N. 340. Carinola Calinensis biskup (?–1221)562

552 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Arianen(sis). Zob. Annuario…, s. 55. 553 Series episcoporum…, s. 919. 554 Hierarchia catholica…, s. 436. 555 Series episcoporum…, s. 912. 556 Hierarchia catholica…, s. 359. 557 Tamże, s. 122. 558 Series episcoporum…, s. 907. 559 Tamże, s. 930. 560 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Theanen(sis). Zob. Annuario…, s. 725. 561 Series episcoporum…, s. 921. 562 Tamże, s. 870.

50 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Joannes Caiaciensis564 341. Caiazzo biskup (1195 – 1 IX 1224)563 Calatia, -ae Gregorius Akwin Aquinensis566 342. biskup (1206–?)565 (Aquino) Aquinum, -i Venafranus567 343. (?) Venafro biskup Venafrum, -i Darius (1208–?) Iserniensis569 344. lub Isernia biskup Aesernia, -ae Theodorus (?–1230)568 Botentinus571 N. 345. Bitonto Bituntum, -i = biskup (? – 22 IV 1252)570 Budruntum, -i Joannes (1179–?) Melfitensis573 346. lub Molfetta biskup Melphictum, -i N.N. (?–1236)572 N. (1210–?) Cupersanensis575 347. lub Conversano Conversanum, -i = biskup N. Cupersanum, -i (?–1250)574 348. (?) Polignano Pollinianensis576 biskup Franciscus Rubensis 349. Ruvo biskup (?–1235)577 Rubi, -orum

563 Tamże, s. 863. 564 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Caiacen(sis). Zob. Annuario…, s. 34. 565 Hierarchia catholica…, s. 99. 566 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Aquinaten(sis). Zob. Annuario…, s. 701. 567 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Venafren(sis). Zob. Annuario…, s. 316. 568 Series episcoporum…, s. 886. 569 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Aesernien(sis). Zob. Annuario…, s. 316. 570 Series episcoporum…, s. 859. 571 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bituntin(us). Zob. Annuario…, s. 84. 572 Series episcoporum…, s. 898. 573 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Melphicten(sis). Zob. Annuario…, s. 473. 574 Series episcoporum…, s. 877. 575 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Conversanen(sis). Zob. Annuario…, s. 188. 576 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Polinianen(sis). Zob. Annuario…, s. 957. 577 Series episcoporum…, s. 918.

51 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Nicolaus Buonconsiglio 350. Bitetto Vitecensis579 biskup (1198–1233?)578 351. (?) Cannae Cannensis biskup ks. Andrzej Wciślak Minervino 352. (?) Minerviensis580 biskup (Murge) Bergius (Sergius) Kotor 353. Catarensis582 biskup (?)581 (Cattaro) Maldisius (1200–?) Juveniacensis584 354. lub Giovinazzo biskup Iuvenatium, -ii Ursus (?–1218)583 Hugo Siponto Sypontinus586 electus 355. arcybiskup (1195–?)585 (Manfredonia) Sipontum, -i Bartholomaeus Tranensis 356. Trani arcybiskup (1206–?)587 Tranium, -ii Andreas Acherontinus589 357. (1199–1231 lub Acerenza arcybiskup Acheronthia, -ae 1236)588 Venusinus 358. (?) Venosa biskup Venusium, -ii 359. (?) Tricarico Tricaricensis biskup 360. (?) Anglona Anglonensis biskup Thomas (1189–1215) Gravinensis 361. lub Gravina biskup Gravina, -ae Samuel (1215–1244)590

578 Hierarchia catholica…, s. 138. Zob. także Series episcoporum…, s. 859. 579 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bitecten(sis). Zob. Annuario…, s. 851. 580 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Minerbinen(sis). Zob. Annuario…, s. 933. 581 Series episcoporum…, s. 398. 582 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Catharen(sis). Zob. Annuario…, s. 373. 583 Series episcoporum…, s. 883. 584 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Iuvenacen(sis). Zob. Annuario…, s. 473. 585 Series episcoporum…, s. 924. 586 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Sipontin(us). Zob. Annuario…, s. 439. 587 Hierarchia catholica…, s. 491. 588 Series episcoporum…, s. 843. 589 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Acheruntin(us). Zob. Annuario…, s. 19. 590 Hierarchia catholica…, s. 268. Zob. także Series episcoporum…, s. 884.

52 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Taranto Tarentinus 362. (?) arcybiskup (Tarent) Tarentum, -i Motula 363. (?) Mutillensis591 biskup (Mottola) Urseolus (1195–?) Austunensis593 364. lub Ostuni Ostunium, -ii = biskup Thaddacus Hostunum, -i (?–1221)592 Guilielmus Idrontinus595 365. Otranto arcybiskup (1195–?)594 Hydruntum, -i Peturejus (1179–?) Castrensis 366. lub Castro biskup Peregrinus (? – 23 X 1254)596 Leucas 367. (?) Leucadensis biskup (Alessano) Calipolitanus597 368. (?) Gallipoli biskup Gallipolis, -i Liciensis599 Robertus Vultorico 369. Lecce Lycia, -ae = biskup (1214–1252)598 Aletium, -ii Molopolitanus600 370. (?) Monopoli biskup Monopolis, -is Alferius Surrentinus 371. Sorrento arcybiskup (1192–1238)601 Surrentum, -i Palmerius Castellamare Stabiensis603 372. biskup (1196–?)602 di Stabia Stabiae, -arum

591 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Motulen(sis). Zob. Annuario…, s. 936. 592 Series episcoporum…, s. 910. 593 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Ostunen(sis). Zob. Annuario…, s. 119. 594 Series episcoporum…, s. 911. 595 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Hydruntin(us). Zob. Annuario…, s. 532. 596 Series episcoporum…, s. 873. 597 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Gallipolitan(us). Zob. Annuario…, s. 497. 598 Hierarchia catholica…, s. 304. 599 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Lycien(sis). Zob. Annuario…, s. 393. 600 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Monopolitan(us). Zob. Annuario…, s. 188. 601 Series episcoporum…, s. 926. 602 Tamże, s. 872. 603 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Castri Maris o Stabien(sis). Zob. Annuario…, s. 702.

53 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość)

M(atthaeus Capuanus) (15 XI 1202 – 1215) Almafitanus605 373. lub Amalfi arcybiskup Amalphia, -ae

ks. Andrzej Wciślak Joannes (1215–1239)604

Joannes de Cavellis 374. Minori Minorensis biskup (?–1217)606

Joannes 375. Lettere Litternensis608 biskup (1179–?)607

Pantaleon Consanus610 376. Conza arcybiskup (1200–1215)609 Compsa, -ae

Richardus (1179–?) Bisaciensis 377. lub Bisaccia biskup Romulae, -arum Laudatus (? – 30 IX 1254)611

Laquedemonensis613 Angelus 378. Lacedonia Laquedonia, -ae biskup (1179–?)612 = Aquilonia, -ae

379. (?) Satriano Satrianus614 biskup

Monteguidonus Miranensis616 380. Muro biskup (1213–?)615 Civitas Muri

Cusentinus618 Lucas O.Cist. 381. Cosenza Consentia, -ae = arcybiskup (1203–1224)617 Cusentia, -ae

604 Hierarchia catholica…, s. 84. 605 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Amalphitan(us). Zob. Annuario…, s. 38. 606 Series episcoporum…, s. 898. 607 Tamże, 890. 608 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Litteren(sis). Zob. Annuario…, s. 918. 609 Hierarchia catholica…, s. 202. Zob. także Series episcoporum…, s. 877. 610 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Compsan(us). Zob. Annuario…, s. 663. 611 Series episcoporum…, s. 849. 612 Tamże, s. 887. 613 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Laquedonien(sis). Zob. Annuario…, s. 55. 614 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Satrianen(sis). Zob. Annuario…, s. 968. 615 Hierarchia catholica…, s. 352. 616 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Muran(us). Zob. Annuario…, s. 580. 617 Hierarchia catholica…, s. 220. 618 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Cosentin(us). Zob. Annuario…, s. 193.

54 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) J(acobus) Reginensis620 382. Reggio arcybiskup (16 VIII 1199 – 1216)619 Regium Iulii 383. (?) Squillace Squillacensis biskup Neocastrensis 384. (?) Nicastro biskup Neocastrum, -i Bassovinus Catacensis 385. (Bussianus) Catanzaro biskup Catacium, -ii (1200–?)621 Basilius (1204–?) Geratensis623 386. lub Gerace biskup Hieracium, -ii Nifus (?–1219)622 Hugo Cassanensis 387. Cassano biskup (1195–?)624 Cassanum, -i Bartholomaeus 388. Santa Severina Sancte Severine626 arcybiskup (?)625 Bernardus O.Cist. 389. Cerenza Gerentinus628 biskup (1208–1216)627 Bernardus 390. Belcastro Cenocastrensis630 biskup (?–1222)629 Peregrinus (1179–?) 391. lub Umbriatico [Um]briacitensis632 biskup Raynaldus (?)631 392. (?) Strongoli Strogonensis633 biskup

619 Hierarchia catholica…, s. 418. 620 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Rheginen(sis). Zob. Annuario…, s. 601. 621 Hierarchia catholica…, s. 174. Zob. także Series episcoporum…, s. 874. 622 Series episcoporum…, s. 882. 623 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Hieracen(sis). Zob. Annuario…, s. 409. 624 Series episcoporum…, s. 871. 625 Tamże, s. 922. 626 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Sanctae Severinae. Zob. Annuario…, s. 197. 627 Hierarchia catholica…, s. 261. 628 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Geruntin(us). Zob. Annuario…, s. 867. 629 Series episcoporum…, s. 857. 630 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Bellicastren(sis). Zob. Annuario…, s. 848. 631 Series episcoporum…, s. 938. 632 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Umbriaticen(sis). Zob. Annuario…, s. 1006. 633 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Strongulen(sis). Zob. Annuario…, s. 980.

55 Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) 393. (?) San Leone Sancti Leonis biskup N. 394. Isola Insule635 electus biskup (1200–?)634 ks. Andrzej Wciślak XIV. SYCYLIA I CYPR Berardus Messanensis 395. Mesyna arcybiskup (1196–1233)636 Messana, -ae Gualterus de Paleariis Katania Cathaniensis638 396. biskup (19 XII 1207 – ?)637 (Catania) Catana, -ae Berardus (de Castacca)639 Panormitanus 397. Palermo arcybiskup (11 IX 1213 – Panormus, -i 8 IX 1252)640 Joannes Cicala Cephaludensis 398. Cefalù biskup (1194–1215?)641 Cephaludium, -ii Adamus (1212–?) Syrakuzy Syracusanus 399. lub biskup (Siracusa) Syracusae, -arum Bartholomaeus (1215–1222)642 Mazariensis 400. (?) Mazzara biskup Mazara, -ae Anselmus Pactensis 401. Patti biskup (1207–?)643 Pactae, -arum Durandus (30 XII 1211 – ?) 402. lub Nikozja Nycosiensis645 arcybiskup Eustorgius (1215–1222)644 Urso Agrigento Agrigentinus 403. biskup (1194–1243)646 (Girgenti) Agrigentum, -i

634 Series episcoporum…, s. 886. 635 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Insulen(sis). Zob. Annuario…, s. 912. 636 Series episcoporum…, s. 950. 637 Hierarchia catholica…, s. 176. 638 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Catanen(sis). Zob. Annuario…, s. 153. 639 Wcześnie (od 1207 roku) Berardus Costa był biskupem Bari. Zob. Hierarchia catholica…, s. 128. 640 Tamże, s. 388. 641 Series episcoporum…, s. 945. 642 Hierarchia catholica…, s. 471. Zob. także Series episcoporum…, s. 954. 643 Hierarchia catholica…, s. 384. 644 Tamże, s. 365. 645 Błąd w zapisie. Prawidłowa nazwa łacińska: Nicosien(sis). Zob. Annuario…, s. 943. 646 Series episcoporum…, s. 943.

56 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog Łacińska nazwa Lp. Biskup Skąd przybył? diecezji Godność (miejscowość) Carus Monreale Montis Regalis 404. arcybiskup (1189–1215)647 (Montreale) Mons Regius Caesarius de Alagno 405. Famagusta Famagustanus biskup (1211–1220?)648

Uwagi podsumowujące

Celem niniejszego studium była jeszcze jedna próba identyfikacji kardyna- łów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na soborze laterań- skim IV w 1215 roku. W oparciu o zestawioną literaturę udało się ustalić tożsamość wielu z nich, mimo że w niektórych przypadkach nadal mogą istnieć wątpliwości, pojawiają się nawet sprzeczności interpretacyjne. Trudno jednakże polemizować z każdym stanowiskiem w tej kwestii, gdyż wymaga- łoby to wydania pracy o charakterze monograficznym. Tymczasem artykuł jest tylko kolejną próbą identyfikacji osób, głównie zaś tych z przestrze- ni rozumianej dzisiaj jako Europa Środkowo-Wschodnia. Mimo pewnych wątpliwości artykuł przedłożono do publikacji w przekonaniu, że będzie on ważnym wkładem w dotychczasowe badania nad uczestnikami soboru laterańskiego IV, także na gruncie historii Kościoła w Polsce. Nie uwzględ- niono pełnej literatury, która została zebrana w tym zakresie. Jest ona obszerna, głównie na gruncie zachodnim. Jednakże nie analiza literatury była przedmiotem niniejszego studium, lecz uczestnicy debat soborowych.

Bibliografia

Źródła

Annuario Pontificio, Città del Vaticano 2011. Dokumenty soborów powszechnych, t. 2 (869–1312), oprac. A. Baron i H. Pietras, Kraków 2007. Innocenty III, List zwołujący Sobór Laterański IV „Vineam Domini Sabaoth”, w: Dokumenty soborów powszechnych, t. 2 (869–1312), oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2007, s. 214–219.

647 Hierarchia catholica…, s. 348. 648 Tamże, s. 244.

57 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika polska, przekł. i oprac. B. Kürbis, Wrocław– Warszawa–Kraków 1996.

Literatura

ks. Andrzej Wciślak Bagliani A. P., Kościół rzymski od Innocentego III do Grzegorza X (1198–1276), w: Historia chrześcijaństwa, t. 5: Ekspansja Kościoła rzymskiego 1054–1274, red. A. Vauchez, Warszawa 2001, s. 441–482. Balzer O., Pisma pośmiertne. Studyum o Kadłubku, t. 1 i 2, Lwów 1934–1935. Baran-Kozłowski W., Arcybiskup gnieźnieński Henryk Kietlicz (1199–1219). Działalność kościelna i polityczna, Poznań 2005. Baran-Kozłowski W., Skład polskiej delegacji na obrady Soboru Laterańskiego IV, „Kwartalnik Historyczny” 110 (2003), s. 15–20. Bautz F. W., Albrecht II, w: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, t.1, Hamm 1975, s. 91–92. Beatson R., A political index to the histories of Great Britain & Ireland or, a complete register of the hereditary honours, public offices, and persons in office, from the rarliest periods to the present time, vol. 1, London 1806. Bécheau F., Historia soborów, Kraków 1998. Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, t. 1–39, Hrsg. T. Bautz, Hamm 1975 – Nordhausen 2018. Bylina S., Ruchy heretyckie w średniowieczu. Studia, Wrocław 1991. Casadio P., Andechs – Merania (di) Bertoldo, patriarca di Aquileia, w: Nuovo Liruti. Dizionario biografico dei Friulani. Il Medioevo A–I, a cura di C. Scalon, Udine 2006, s. 109–119. Dola K., Wawrzyniec, w: Encyklopedia katolicka, t. 20, red. E. Gigilewicz, Lublin 2014, s. 300–301. Dyl J., Henryk Kietlicz, w: Encyklopedia katolicka, t. 6, red. J. Walkusz, Lublin 1993, s. 713–715. Dyl J., Sobory powszechne w drugim tysiącleciu chrześcijaństwa, Tarnów 1997. Encyklopedia katolicka, t. 1–20, Lublin 1989–2014. Encyklopedia Kościoła, t. 1 i 2, opr. F. L. Cross i E. A. Livingstone, Warszawa 2004. Feige P., S., Stephan da, w: Lexikon des Mittelalters, t. 7, München 2002, s. 1903–1904. Fijałek J., Ustalenie chronologii biskupów włocławskich, Kraków 1894. Foreville R., Latran I, II, III et Latran IV, Paris 1965. Gallia Christiana, in provincias ecclesiasticas distributa, qua series et historia archiepiscoporum, episcoprum et abbatum Franciae vicinarumque ditionum ab origine Ecclesiarum ad nostra tempora deducitur, & probatur ex authenticis Instrumentis ad calcem appositis, Paris 1715–1785 (t. 1–13), 1856–1865 (t. 14–16). Garcia y Garcia A., Lateran, Kozilien, w: Lexikon der Kirchengeschichte, t. 1, red. B. Steimer, Freiburg 2001.

58 Gąsiorowski A., Kietlicz Henryk, w: Wielkopolski słownik biograficzny, Warszawa–Poznań roku… w 1215 laterańskim IV soborze na obecnych i biskupów arcybiskupów patriarchów, kardynałów, Katalog 1983, s. 331–332. Gerlich A., S. II., w: Lexikon des Mittelalters, t. 7, München 2002, s. 1866–1867. Gigilewicz E., Wincenty Kadłubek, w: Encyklopedia katolicka, t. 20, red. E. Gigilewicz, Lublin 2014, s. 657–658. Grodecki R., Mistrz Wincenty, biskup krakowski (zarys biograficzny), „Rocznik Krakowski” 19 (1923), s. 30–61. Härtel R., Folchero da Erla, patriarca di Aquileia, w: Nuovo Liruti. Dizionario biografico dei Friulani. Il Medioevo A-I, a cura di C. Scalon, Udine 2006, s. 324–333. Hellmann M., A. I., w: Lexikon des Mittelalters, t. 1, München 2002, s. 285–286. Hierarchia catholica medii aevi, sive Summorum pontificum, S. R. E. cardinalium, ecclesiarum antistitum series ab anno 1198 usque ad annum 1431 perducta e documentis tabularii praesertim Vaticani collecta, digesta, edita per Conradum Eubel, ed. 2, Monasterii 1913. Hilsch P., A., w: Lexikon des Mittelalters, t. 1, München 2002, s. 603. Hilsch P., Der Kampf um die Libertas ecclesiae im Bistum Prag, w: Bohemia Sacra. 1000 Jahre Christentum in Böhmen, Hrsg. F. Seibt, Düsseldorf 1974, s. 295–306. Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 2, z. 1, oprac. T. Silnicki, Kraków 1939. Jakubowski W., Solarczyk M., Organizacja Kościoła rzymskokatolickiego na ziemiach polskich od X do XXI wieku. Informatorium historyczne, Warszawa–Olsztyn 2011. Jougan A., Słownik kościelny łacińsko-polski, Sandomierz 2013. Karwowski S., Biskupi poznańscy z XII i początku XIII wieku, [brak roku i miejsca wydania]. Keller J., Sobory powszechne w średniowieczu, w: Katolicyzm średniowieczny, red. J. Keller, Warszawa 1977, s. 133–137. Kętrzyński S., Wiadomość o udziale Polski w IV Soborze Lateraneńskim, „Przegląd Historyczny” 3 (1906) nr 1, s. 139–142. Kłoczowski J., Solus de Polonia… Polacy na soborach powszechnych XII–XIII wieku, w: Cultus et cognitio. Studia z dziejów średniowiecznej kultury, red. S. K. Kuczyński, T. Lalik, Warszawa 1976, s. 259–265. Koller H., E. II., w: Lexikon des Mittelalters, t. 3, München 2002, s. 1521–1522. Kölzer T., Innozenz III, w: Lexikon der Päpste und des Papsttums, Hrsg. B. Steimer, Freiburg 2001, s. 157–161. Kozłowska-Budkowa Z., Barto, w: Polski słownik biograficzny, t. 1, red. W. Konopczyński, Kraków 1935, s. 319. Krabbo H., Die deutschen Bischöfe auf dem vierten Laterankonzil 1215, „Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken“ 10 (1907), s. 275–300. Kracik J., Ryś G., Dziesięć wieków diecezji krakowskiej, Kraków 1998. Krzywiak L., Wincenty zw. Kadłubkiem, w: Słownik biograficzny historii Polski, t. 2, red. J. Chodera i F. Kiryk, Wrocław–Warszawa–Kraków 2005, s. 1633. Kürbis B., V. Kadłubek, w: Lexikon des Mittelalters, t. 8, München 2002, s. 1700–1701. Ladero Quesada M. A., R. Jiménez de Rada w: Lexikon des Mittelalters, t. 7, München 2002, s. 930–931.

59 Lalou E., R., w: Lexikon des Mittelalters, t. 7, München 2002, s. 898. Lexikon des Mittelalters, t. 1–9, Hrsg. G. Avella-Widhalm, L. Lutz, R. Mattejiet, U. Mattejiet, München 2002. Luchaire A., Innocent III. Le concil de Latran et la réforme de l’Église, Paris 1908. Luchaire A., Un document retrouvé, „Journal des Savants” (publié sous les auspices de l’Institut de France) 10 (1906), s. 557–568. ks. Andrzej Wciślak Luchaire Achille, w: Britannica. Edycja polska, t. 24, Poznań 2001, s. 54. Machilek F., Reformorden und Ordensreformen in den böhmischen Ländern vom 10. bis 18. Jahrhundert, w: Bohemia Sacra. 1000 Jahre Christentum in Böhmen, Hrsg. F. Seibt, Düsseldorf 1974, s. 63–80. Maciejewski J., Episkopat polski doby dzielnicowej 1180–1320, Kraków–Bydgoszcz 2003. Madey J., Kadłubek, w: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, t. 3, Hrsg. F. W. Bautz, Herzberg 1992, s. 921–922. Minnerath R., Sobory, Warszawa 2004. Mistrz Wincenty Kadłubek pierwszy uczony polski – w 750-lecie śmierci, „Studia Źródłoznawcze” 20 (1976), s. 3–140. Mistrz Wincenty Kadłubek. Człowiek i dzieło, pośmiertny kult i legenda, red. K. R. Prokop, Kraków 2001, s. 13–124. Modzelewska B., Maronicki Kościół, w: Encyklopedia katolicka, t. 11, red. E. Ziemann, Lublin 2006, s. 1428. Moroni G., Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, t. 1–103, Venezia 1840–1861. Morris C., Monarchia papieska. Dzieje Kościoła zachodniego w latach 1050–1250, Kęty 2015. Müllerowa L., Skarbek J., Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986. Nitecki P., Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograficzny, Warszawa 2000. Pater J., Poczet biskupów wrocławskich, Wrocław 2000. Peppermüller R., R. de Courson, w: Lexikon des Mittelalters, t. 7, München 2002, s. 903–904. Pladevall-Font A., Barca, Aspáreg de la, w: Lexikon des Mittelalters, t. 1, München 2002, s. 1448–1449. Powell J. M., P. Galvani, w: Lexikon des Mittelalters, t. 6, München 2002, s. 1861. Prokop K. R, Poczet biskupów krakowskich, Kraków 1999. Prokop K. R., Arcybiskupi gnieźnieńscy w Tysiącleciu, Kraków 2000. Reinhardt K., Langton, w: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, t. 4, Hrsg. T. Bautz, Herzberg 1992, s. 1127–1130. Ryś G., Kościół a państwo w średniowieczu. Istota sporu, „Analecta Cracoviensia” 25 (1993), s. 419. Schatz K., Sobory powszechne. Punkty zwrotne w historii Kościoła, Kraków 2001. Seppelt F. K., Löffler K.,Dzieje papieży od początków Kościoła do czasów dzisiejszych, t. 2, red. W. L. Babicz, Poznań 2000, s. 85–95. Series episcoporum ecclesiae catholicae, quotquot innotuerunt a beato Petro Apostolo. A multis adjutus edidit P. Pius Bonifacius Gams O.S.B., Ratisbonae 1873. Silnicki T., Rola dziejowa Kościoła polskiego na Śląsku w wiekach XI–XIII, Katowice 1935.

60 Katalog kardynałów, patriarchów, arcybiskupów i biskupów obecnych na IV soborze laterańskim w 1215 roku… - tle Roma 2, red. (2004), Lepszy, Lepszy, imieniu 137–138. , Poznań , średniowie , „Przegląd 1–10,

, Lublin 1926. 9, red. K. red. 9, , Darmstadt 1969. Gigilewicz, Lublin 1000 lat Archidiecezji Archidiecezji lat 1000 , Toruń 2007. Toruń , prymasów Polski prymasów , „Studia Paradyskie” 14 Paradyskie” „Studia , 20, red. E. Hemperek, Lublin 1989, s. 1989, Lublin Hemperek, 522–529 (bibiografię opracował , t. nim Polski, „Przegląd Powszechny” nim Polski (dokończenie) 5, München 2002, s. 1703–1704. , t. 5, München insularum , adiacentium t. P. red. 5, udział w Organizacja diecezji lubuskiej w udział w , t. biograficzny, słownik Polski 1:

, Warszawa 1962. Warszawa , , w: Kietlicza, Henryka reformy , w: , , , t. Encyklopedia katolicka episcopis Italiae et Hagiografia polska. Słownik, bio-bibliograficzny t. , Kraków 1973. , t. katolicka, Encyklopedia latach 1201–1233 diecezją lubuską rządziło dwóch biskupów o biskupów dwóch rządziło lubuską diecezją 1201–1233 latach Górny, Gniezno 2000, s. 97–105. Gniezno 2000, , red. J. Strzelczyk, J. Górny, , w: , Henryk zwany Kietlicz zwany Henryk na kościelno-polityczna Działalność (1206–1223). Gedko płocki Biskup , w: Wawrzyniec Pontyfikat arcybiskupi i arcybiskupi Pontyfikat , Wincenty w: Czy w Czy Wawrzyniec biskup lubuski. Szkic biograficzny Szkic lubuski. biskup Wawrzyniec Ferns Czwarty Sobór Lateraneński i Czwarty Sobór Lateraneński i Słownik biograficzny arcybiskupów gnieźnieńskich i gnieźnieńskich arcybiskupów biograficzny Słownik Italia Sacra sive de „Neues Archiv der Gesellschaft für Ältere für Gesellschaft der Archiv „Neues Handschriften, Zürcher aus Nachlese Studia Studia kościelnohistoryczne Gustaw, Gustaw, Poznań–Warszawa–Lublin 1972, s. s. 203–229. procesu emancypacji Kościoła polskiego spod władzy książęcej polskiego spod władzy emancypacji Kościoła procesu Powszechny” 42 (1925) z. 168, s. 42–69. Deutsche Geschichtskunde zur Beförderung einer Gesamtausgabe der Quellenschriften Quellenschriften der Gesamtausgabe einer Beförderung zur Geschichtskunde Deutsche R. Gustaw: s. 529–540). (1906), s. 575–593. deutscher Geschichten des Mittelalters“ 31 R. 2014, s. 301. 2002. 1644–1662. czu, Lublin 1977. Wrocław–Warszawa–Kraków 1960–1961, s. 415–417. Wrocław–Warszawa–Kraków Gnieźnieńskiej , „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2 , „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” (1995), s. 31–40. Wawrzyniec? 42 (1925) z. 167, s. 210–234. Szymaniak M., M., Szymaniak Szymański Szymański J., Sobory powszechne a Polska powszechne Sobory T., Silnicki Mittelalters L., Stephen w: Lexikon des Smith D. M., Mistrz Wincenty Stabińska J., Ughelii F., Ughelii F., Umiński J., Umiński J., Henryk Arcybiskup Gnieźnieński, zwany Kietliczem (1199–1219) Arcybiskup Umiński J., Henryk Śmigiel K., Śmigiel den allgemeinen Konzilien des Mittelalters den allgemeinen Konzilien an G., Die Teilnehmer Tangl K., Tymieniecki Werner J., Werner Wałkówski A., Wałkówski Wrzeszcz M., Wrzeszcz J., Wyrozumski Weiss A., Weiss Wałkówski A., Wałkówski Wałkówski A., Wałkówski

Orientalia Christiana Cracoviensia 11 (2019), s. 63–76 DOI: http://dx.doi.org/10.15633/ochc.2509

Olha Krainia ORCID: 0000-0002-7293-9872 National Preserve „Kyiv-Pechersk Lavra”, Ukraine

Comparative studies of medical specialization in Orthodox and Catholic monasteries. Preliminary remarks

Abstract Comparative studies of medical specialization in Orthodox and Catholic monasteries. Preliminary remarks. The article is dedicated to the problem of the genesis of hospitals and specialization of some Catholic and Orthodox monasteries in the provision of medical care and other charitable activities. The relevance of the topic is dictated by the difficulty in explaining the phenomenon of the Orthodox Trinity Hospital Monastery in Kyiv outside the context of the history of Rus as a part of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Orthodox monasteries are not characterized by the reflection in their name of the monastery’s implied charitable function. The problems of historiography relating to the monastery as a medical institution are discussed in the article. It focuses how the imperial concept of historical development prevails in post- Soviet countries, also either West European connections or regional features is taken little into account. Despite the meager available source base, posing the question makes it possible to identify promising areas of research, such as a comparison of the charters of Orthodox and Catholic monasteries with regard to the care of patients, dependence of specialized church institutions on public health policy, dynamics of the evolution of hospitals in Catholic and Orthodox monasteries, an architectural and spatial structure of medical units there, monastic view of disease and medical practice, which highlight the issues of the monasteries’ social role and their functioning during epidemics.

Keywords Hospital, history of medicine, Catholic and Orthodox monasteries, monks, Kyiv Pechersk monastery, Rus, Ukraine, Polish–Lithuanian Commonwealth, the Tsardom of Moscow. In the Middle Ages, the Latin concept of hospital in Rus1 corresponded to the words strannopriimnitsa and bogadelnya. Strannye refers to a place where travelers and pilgrims could stay in such places for a night, and where

Olha Krainia Olha the poor and disabled received necessary help. Such care in monasteries was considered the work of God or work that pleased God. But currently there is no persuasive evidence showingthat medical care was provided in these shelters, so there is no reason to call them hospitals2 in the modern sense of the word. Scarcity of information coming from medieval sources led to the emergence of numerous historiographical fictions about the medicine of Ancient Kyivan Rus. They relied mainly on the pattern of the history of the Kyiv Pechersk Monastery developed in the 19th and 20th centuries which was one of the main Christian centers of Ukraine. That was the foundation of current popular misconceptions. The question of transformation of monastery hostels into hospitals, as we think of them now, can be considered from the administrative, historical, and topographical viewpoints, as well as in terms of the care provided. Quite unexpected results emerge from an in-depth analysis of the problem in the case of Ukraine, where Christianity was adopted by the population before the Church Schism of 1054. The Kyiv Metropolis stayed under the jurisdiction of the Patriarchate of Constantinople but, at the same time, the Orthodox with Roman Catholics communicated with each other due to the geopolitical

1 The author rarely uses in her work the popular designation of the medieval state in the territory of modern Ukraine as Kyivan Rus. This is a modernized form dating to the 19th century – like the name Byzantium adopted for the Eastern Roman Empire. In historical and geographical sources, the state that arose in the Middle Dnieper region as a result of the unification of Slavic tribes is indicated by a single word – Rus or the Russian land (the phrase from the annals “the polyane [tribe] are now called Rus” was used as the basis for the theory of state development in the territory of modern Ukraine). Accordingly, the people who inhabited these lands began to be called Russians, Rus, or ros. Due to geopolitical transformations, the descendants of the autochthonous population of Rus adopted the self-definition Ukrainians, and their historical name was appropriated by the ideologists of the Tsardom of Moscow, which expanded its pos- sessions based on imperial principles. The ancient Russian language of written sources that ori- ginated in the Dnieper region, modern Ukrainian scholars propose to call “Old Ukrainian litera- ry language.” Both forms are acceptable for the author, since they objectively reflect the genesis of the language of the inhabitants of Ukraine. See: O. P. Motsya, Pivdenna “Ruska zemlia,” Kyiv 2007; V. V. Nimchuk, Literaturni movy Kyivskoi Rusi, http:litopys.org.ua/istkult/ikult02.htm (27.08.2019); V. V. Nimchuk, Leksyka davnoruskogo pobutu, http://kulturamovy.univ.kiev.ua/ KM/pdfs/Magazine25-14.pdf (27.08.2019). L. Ghnatenko, Paleohrafichno-orfohrafichna atrybutsia ukrayinskoi kyrylychnoi rukopysnoi knyhy: ustavni ta pivustavni kodeksy kintsya XIII – pochatku XVII st.: monohrafia, vidp. red. L. A. Dubrovina, Kyiv 2016, p. 109. 2 T. M. Mozharovska, Medytsyna Davnoi Rusi (za materialamy Kyevo-Pecherskoi lavry), in: Lavrskyi almanakh: zb. nauk. pr., vidp. red. V.M. Kolpakova, v. 11, Kyiv 2003, p. 75.

64 Comparative studies of medical specialization in Orthodox and Catholic monasteries. Preliminary remarks 65 ------; 7, 7, the Kyiv (2008), (2008), Nikol makes the two the - za świetle Ukraine Ukraine Catholic Catholic 1 com., no. the eighteenth eighteenth the some Polish some Europe from Europe the monaster close study and study close the monks from monks the state repositories; XVIII wieku w wieku XVIII the topic. After the the topic. this intriguing topic. intriguing this Ukraine (Rus) dates (Rus) Ukraine Convents in Convents function was not the not was function Ukrainian monaster the local population , Warszawa Warszawa wieku, XVII–XVIII its name, and it and name, its deserves a deserves medical practice); for this

far. far. However, one should of name the received women in women klasztorach w klasztorach ) were connected to connected were bolnitsa) practices between monasteries. monasteries. between practices attention to II, it II, reflected in reflected Kyiv (CSHAUK), fonds 128, op. the archives of ) mon (Bolnitsky) Hospital Trinity the Western Europe, the premises for pa for premises the Europe, Western Nikolsky Nikolsky Hospital Monastery in the evidence of zdrowie kobiet w kobiet zdrowie Catherine of work and hospitals Catholic the the religious religious tolerance of the documents preserved in Ukraine in of representatives between marriages comprehensive study of study comprehensive shows features which resemble Catholic orders, Catholic resemble which features shows the Kyiv-Pechersk Lavra in Lavra Kyiv-Pechersk the Troska o Troska 1786 by 1786 should acknowledge that such a such that acknowledge should cases of cases st hospitals in hospitals first peculiar exchange of exchange peculiar out among other Orthodox monasteries of the educational, commercial, and economic activities economic and commercial, educational, the Priviley Starzom Bolnickim Swętoie Troycy monastyra Troycy Swętoie Bolnickim Starzom Priviley a Orthodox monasteries, and it and monasteries, Orthodox first written information concerning the specialization Szylar, Szylar, We 6 the state historical and cultural complex. The medical spe medical The complex. cultural and historical state the Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w żeńskich klasztorów polskich codzienne Życie also known as the initial foundation of foundation initial the e the like 4 single it the monastic community is community monastic the resulted resulted not only in 270–277; A. 270–277; comparisons comparisons between charitable and medical units in part of part Monks’ social function became especially visible in visible especially became function social Monks’ the Kyiv-Pechersk Lavra drew ma 5 or (infirmeria monastery Hospital the Borkowska, mind the fragmentary nature of the same time: same the Klimov, Khrystyianske chernetstvo Ukrainy, “Ukrayinske relihiieznavstvo” 46 century. The century. is a is th p. 281–302. century in the light of extant monastic sources), “Nowiny Lekarskie” 2 (2010), p. 110–118. fo. 210; no. 692, fos. 1–1v; no. 754, fo. 3. 1996, p. 1996, V. CSHAUK, fonds KMF-32, op. 2, no. 1698, fos. 1–4. M. Central State Archive Historical of of Health the for (Concern zakonnych źródeł chowanych particularly seen in seen particularly distinct phenomenon. It phenomenon. distinct

), provide the material for a for material the provide ), The study of study The Catholic and Orthodox monasteries. These aspects are well represented 3 a the Trinity Monastery in Monastery Trinity the written sources (in contrast to is possible to is most noticeable in noticeable most is now it now in also but religions), reason reason no researchers (based directly on and Orthodox monasteries have been made so available monastic regulations of regulations monastic available as astery at of reform secularization skaya skaya , Bolnitsa of only characteristic of characteristic only of cialization of cialization context. context. It the 16 tients of tients bear in the start. the back to back evaluation; just evaluation; in it ies ies, which under the Soviet regime were concentrated in It (it 5 6 4 3 whose foundation charters determined the main activities of activities main the determined charters foundation whose 1567. Peczerskiego altar. For the first time, the hospital connected to a church is presented on the plan of the monastery which is displayed in the book “TЕРАТОYРГНМА lubo Cuda, które byly tak w samym swięto cudotwornym Monastyru Piec-

Olha Krainia Olha zarskim Kiyowskim…”.7 At the entrance to the courtyard of the Hospital monastery there was an image of St. Lazarus;8 the image reminds us of the Catholic Order of the same name which was founded in the 12th century, and whose members had courage to look after leprosy patients, the main disease that prevailed among the inhabitants of Western Europe in the Middle Ages was also known in Rus. As a rule, sick poor people turned to traditional healers, the rich ones to famous secular doctors. People, whose health did not improve, turned their hopes to churches and monasteries. The Kyiv-Pechersk Paterik (the 13–15th century source) tells about the appeal of Prince Vladimir Vsevolodovich Monomakh to the famous monk Agapit. It also mentions how the rich man who suffered from leprosy, and whom no one could help in Kyiv, finally was healed by the icon painter and monk Alypy. Here one should draw attention to the cautionary note in the story that demonstrates the helplessness of doctors of a different faith and God’s wonderful gift of Christian ascetics.9 Thus, the subject of the comparative study can be outlined as follows: the statutes of Catholic and Orthodox monasteries regarding the function of taking care of the sick, elderly, and the disabled (first of all, the charters of St. Basil the Great (the 4th century), Benedict of Nursia (the 6th century), Fedor Studit (the 9th century); an architectural and spatial location of medical units inside monasteries; most common diseases among monks and parish- ioners in a given period; methods of rehabilitation of patients in Catholic and Orthodox monasteries. Also the influence of monastic environment: the performance of the Sacraments and contact with miracle-working relics is taken into account. The monasteries of Rus, especially its capital city of Kyiv, became a blue- print for many monasteries of northeastern lands of Moscovy. However, they did not escape the influence that was going the other way, especially

7 See: KPL-GR-1551: Plan Kiyeva iz knigi Afanasiya Kalnofoyskogo “Teraturgima” s izob- razheniyem zastroyki Bolnichnogo monastyrya na sever ot Troitskoy nadvratnoy tserkvi, 1638 (20,8×15,6 sm); The Teraturgema of Afanasij Kal’nofojs’kyj, in: Harvard library of early Ukrainian literature. Texts, intro by P. Lewin, vol. 4, Cambridge 1987, p. 148, № 17. 8 Puteshestviye Antiokhiyskogo patriarkha Makariya v Ukrainu v seredine XVII veka. opisan- noye ego synom arkhidiakonom Pavlom Aleppskim, Moskva 2005, p. 153. 9 D. I. Abramovych, Kyevo-Pecherskyi pateryk. Repryntne vydannia, Kyiv 1991, p. 130–132, 174–175.

66 Comparative studies of medical specialization in Orthodox and Catholic monasteries. Preliminary remarks 67

- - - - - 10 lit the the life this med Mus Istoriya Istoriya Boychak, Boychak, XVIII–XIX XVIII–XIX regional P. medicine medicine

Ukraine. medical fa its evolution evolution its the the Orthodox the functioning P. Boychak, P. Kiyevo-Mogilyanskoy Kiyevo-Mogilyanskoy st. Biobibliohrafichnyi st. uncompromising provide references provide specialized medical specialized the post-Soviet space post-Soviet the Christianization of meticulously processed meticulously the the doctor of recent fairly convincing the above reasons, the the Moscow Patriarchate largely mythologized, and mythologized, largely Istoriya Kiyevskogo voyennogo go- voyennogo Kiyevskogo Istoriya a rule, medical professionals, medical rule, – persha polovyna ХІX st., Kyiv 1997; Kyiv st., ХІX polovyna persha – Ukraine, Kyiv 2006; M. a military doctors in Biobibliohrafichnyi slovnyk. Dodatkovyi Dodatkovyi slovnyk. Biobibliohrafichnyi the construction of Kiyevskiy voyennyy gospital v gospital voyennyy Kiyevskiy Deeping our knowledge in knowledge our Deeping 12 1: Boychak, – persha polovyna XIX polovyna persha – medieval medical practice in practice medical medieval meditsinu nachinalsya s nachinalsya meditsinu Kiyevskoy Dukhovnoy seminarii pervoy polovi pervoy seminarii Dukhovnoy Kiyevskoy

the issue of P. the Russian Empire in Empire Russian the such studies in studies such Kinets XVII Kinets hospitals and shelters for the disabled the for shelters and hospitals modern medical practice (an example example (an practice medical modern such studies rarely extends beyond the beyond extends rarely studies such nauchnaya baza meditsinskogo fakulteta Universiteta fakulteta meditsinskogo baza nauchnaya is Rus Kyivan Ikh put v put Ikh , t. tomakh), warfare on even sometimes fails to fails sometimes even 6 general, regarding issues of the emergence of biblical biblical subjects by community of do with the emergence of emergence the with do Ukrayini. XVIII Ukrayini. a examples of examples Kyiv 2002; M. 2002; Kyiv the Kyiv Metropolis to result, primary evidence is evidence primary result, – persha polovyna XIX st. XIX polovyna persha – the history of history the historical research, including an N. Lyakina, Lyakina, N. – uchebnaya i uchebnaya –

this is a medicine in medicine ethnic ethnic and social characteristics and the significant meditsinu nachinalsya s nachinalsya meditsinu razvitiye voyennoy meditsiny v closely related to tle to little

Ukraine. In still often considered without paying attention to attention paying without considered often still has Kiyevskogo meditsinskogo universiteta, Kyiv 2005; M. Ikh put v put Ikh due due to Ukraine and Russia can show significant differences in characteristic feature of feature characteristic i. XVIII Ukraini. 1. Vypusk likari. Vydatni Ukraini.

monasteries; their authors are, as are, authors their monasteries; , Kyiv 2007; R. 2007; Kyiv , presented very schematically. very presented historical historical environment. Nevertheless, the development of the shadow of shadow the ). However, the genesis of genesis the However, ). the sources and historiography. Due to the sources and historiography. the history of history the the the consideration of 11 Lyakina, Lyakina, Shparyk, Medytsyna u Sviatomu Pysmi, Lviv 2018. V. Ukraine is Ukraine tle direct references, or references, direct little N. R. slovnyk. Dodatkovyi vypusk 1, vypusk Dodatkovyi slovnyk. ny XIX veka XIX ny gospital kiyevskiy spitalya: , Kyiv 2002; Medytsyna v Medytsyna 2002; Kyiv vypusk, vekakh. Stanovleniye i Medytsyna v Medytsyna Sv. Sv. Vladimira i Kiyevskogo voyennogo gospitalya (v gospitalya voyennogo Kiyevskogo akademii, Kyiv 2011. Medytsyna v Medytsyna Ya. Kiyeva i ikh lechebniki, Kyiv 2013. Gospitali starodavnego Boychak, R. N. Lyakina, M. P.

century, and it and century, this this is monastic monastic communities even within the same religion, depending on any kind. A kind. any the mechanical transfer of transfer mechanical the Shparik th 11 12 rather than historians. As historians. than rather region. region. This is monasteries monasteries of area requires methods of after 1721. One result of argument about the influence of and orphans, which is after after the subordination of and analyzed from the perspective of perspective the from analyzed and critique of of of of cilities and the formation of covite territories to there is there erature on erature is institutions in institutions identity, in identity, icine in icine influence of Slav lands, is lands, Slav (1686). Nevertheless, retrospective comparative studies of

10 18 J. The lower chronological boundary of boundary chronological lower The of charitable and medical institutions in Rus, both Ukrainian and foreign authors mostly rely on Russian imperial and Soviet historiography, what can be easily observed by tracing their references. At the same time, the

Olha Krainia Olha contemporary Russian researcher of medicine in Rus, A. N. Medved13 warns against this tendency. The principal monographs on the subject, which form the bulk of the available historiography on ancient Russian doctors, treatment methods in medieval Rus, etc., are analysed in his work. He points out the didactic nature of the hagiographic texts, they apply in search of specific healing recipes. At the same time, the lives of the saints, above all, testify to a healing process containing a strong element of faith in God and the fu- tility of medical treatment. Medieval sources of monastic origin claim that “a person seeking to go to heaven should never avoid a serious illness.” The stories coming from ancient Rus pateriks never talk about attempts to treat seriously ill monks. On the contrary, the disease is presented as one of the forms of martyrdom and trial, which should experienced not avoided. This clearly fits into the framework of the Orthodox Christian paradigm where suffering is perceived as a blessing, and where the treatment of the disease is almost out of the question. The deliverance from suffering sent by God only occurs if the Orthodox rite is observed.14 Popular historical and medical studies practically refuse to take into account the fact that Rus with its center in Kyiv was for a long time part of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Even in ancient times, the Rus state that had preserved its independence until the 13th century, maintained closer ties with the Latin world than it is visible in the historiography. The incorpora- tion of the Russian land by neighbouring states affects the evaluation of the source base. Therefore, even the works whose authors directly investigate the topic of medical activity of Poles in the Ukrainian lands in the modern and contemporary periods, rely on the body of historiography that contains few or no references to archival sources.15 Doing research on special charitable centers and monastery hospitals in the Ukrainian lands requires a comparative approach that would take into account the Latin tradition and intercultural relations. Attempts to probe the topic by checking the possibility

13 A. N. Medved, Vrachevaniye v drevney i srednevekovoy Rusi i ego izucheniye v sovremennoy istoriografii, “Vestnik RGGU”. Seriya: Istoriya. Filologiya. Kulturologiya. Vostokovedeniye 10 (2013), p. 167–183. 14 A. N. Medved, Vrachevaniye v drevney i srednevekovoy Rusi…, p. 172, 181. 15 E. Kolesnikova, J. Kowalski, L. Radwan, O. Fediv, G. Stupnytska, Ukrainian physicians with polish origin, “Aktualni pytannia suspilnykh nauk ta istorii medytsyny” 2 (2014) № 2, p. 90–98.

68 Comparative studies of medical specialization in Orthodox and Catholic monasteries. Preliminary remarks 69

, - – v. 16 the this was med

build nun. Russia. Kyevi yak yak Kyevi the family dolia yoho pa- yoho dolia nachale ХХ the hospital the – had not yet not had – Boychak and Boychak hill and had its century. It century. th M. Mercy in Mercy a the history of history the associated mainly associated the history of history the II. Her mother had mother Her II.

the military hospital. military the kontse ХІХ i the 19 the the Russian emperors carry out the project, she project, the out carry would stay in that period, the dilemma the bloody confrontation Kyiv and become a – pochatku XVIII st. i st. XVIII pochatku – the foot of Moscow that took advantage took that Moscow the Sisters of Sisters the the context of context the With regard to regard With Dysertatsia k.i.n. Tsentr pamiatkoznavstva st. Tsentr Dysertatsia k.i.n. 18 Florivskyi (Voznesenskyi) monastyr u monastyr (Voznesenskyi) Florivskyi settle in their research is research their disability resulting from the fall from fall the from resulting disability reached in century. In – whether it th is hospital monastery special brochure was published on lechebnitsa dlya prikhodyashchikh bolnykh imperato- the city center. The opening of opening The center. city the The duchess developed the plan to Krainia, Krainia, direction Asian eastward the – poch. XX 17 the royal family, Grand Duchess Alexandra Duchess Grand family, royal the century) remained in remained century) O. work was certainly done by done certainly was work the 17 th would be well-equipped hospital, shelters for orphans and orphans for shelters hospital, well-equipped Orthodox pilgrimage only one female Florovsky Florovsky female one only pilgrimage Orthodox shift in shift the Russian Emperor Alexander Emperor Russian the historical historical Rus 5, 118–119; O. 118–119; 5, to close land the Russian Empire. Russian the member of member

arkhitektury ХVI take the decision to a great deal of deal great first half of Besplatnaya bolnitsa i pri Kiyevskom Pokrovskom zhenskom monastyre v Kyevo-Pecherskyi zhinochyi monastyr XVI monastyr zhinochyi Kyevo-Pecherskyi the this center of center this st Holy Trinity Community of Community Trinity Holy first very uncomfortable damp place at the brother of brother the 1889 by 1889 a festive affair, and even a Blokhina, Krainia, Blokhina considers the question in question the considers Blokhina large plot of plot large Ukraine, a Ukraine, N. O. her upbringing, Alexandra felt sympathy for the sick since childhood. since sick the for sympathy felt Alexandra upbringing, her UTOPIK, Kyiv 2012, p. 144, 153, 163, 179, 185. NANU i UTOPIK, , Kyiv 2012, p. 2012, Kyiv , miatok ra Nikolaya ІІ pamiatka istorii ta Monastyri Ukrainy. Spravochnik, Kiev 2013, p. 194–196. Monastyri Ukrainy. Dyatlov, V. O. N. “Kazanskiy meditsinskiy zhurnal” 96 (2015) № 4, p. 697–702.

presented in the paper. presented In contemporary Kyiv, the phrase the Kyiv, contemporary In The starting point for posing the problem are the turbulent events the further path of extensive complex with a with complex extensive Ukraine in or countries European Lyakina. However, the main focus of focus main the However, Lyakina. horse, led her to 16 17 18 achieved its culmination. It a an are monastery (known since the 16 the since (known monastery healthcare system in system healthcare of the internal Cossack-gentry conflict. of the internal Cossack-gentry of existing sources and designating promising areas for research for research areas promising and designating sources existing on of relying own small hospital for the nuns. the wife of wife the To services. social other providing and disabled, the in that caused between the Commonwealth and the Tsardom of Tsardom the and Commonwealth the between bought a bought became a N. event. in icine in icine located in Due to Due a with connected marriage unhappy Her R. However, However, the long-standing secularization policy of founded the founded founded in founded with the Orthodox Intercession Women’s The Monastery. monastery was

Discussion of monastic medicine prior to the 18th century is compromised by insufficiently critical assessment of a few sources available.19 Studies of the Ukrainian Orthodox monasteries’ history confront us with

Olha Krainia Olha the problem of its politically motivated interpretations in the historiography. It must be admitted that the political correctness noted by L. Belyaev20 in the study of Christian legacy of the Tsardom of Moscow, provided the foundation for a one-sided scheme of the genesis of monasticism in the Ukrainian lands that had been part of the Russian Empire since the 17th century. At the same time, the geopolitical position of Rus, which territory is the historical core of modern Ukraine, was objectively reflected in the anthropological characteristics of its population and natural ties with the religious centers of the Commonwealth. Possession of Polish, Latin, Russian (or Old Ukrainian), and often Greek writing, was quite common among the Orthodox clergy of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Historical documents of the Kyiv-Pe- chersk Monastery, which are kept in the Central State Historical Archive of Ukraine, Kyiv (CSHAUK), testify that in the 17–18th centuries, there were quite a lot of ethnic Poles among monks of the Greek Orthodox religion. The missions of representatives of the Kyiv Metropolitanate, with the Polish regions budget construction, kept not only close economic but also spiritual and sociocultural relations. These relations existed after the division of the lands of Rus-Ukraine under the Andrusovo Peace Treaty (1667) between the Tsardom of Moscow and the Polish-Lithuanian Commonwealth. The similarity of certain aspects of the activity of monasteries existing under Roman and Greek jurisdictions has practically not been studied. Ec- clesiastical and secular historiography reflected the conflict of interests between the Polish Kingdom and Moscow, both of them controlled the lands of Rus-Ukraine in turns. Political antagonisms led to an exaggerated contrast between the Christians of the Latin and the Greek traditions concerning their spirituality, morality, level of education, and culture. Critically few original sources dating to the 14–17th centuries have survived in Ukraine. On the one hand, it opened up opportunities for manipulation in favour of imperial interests, on the other, it led to the emergence of many other kinds of unconvincing pseudo-historical constructions. At the same time, there are aspects in the life

19 M. P. Boychak, R. N. Lyakina, Monastyrskaya meditsina v Kiyevskoy Rusi, “Therapia. Ukrainskyi medychnyi visnyk” 2 (2015), p. 62–64; M. P. Boychak, R. N. Lyakina, Gospitali starodavnego Kiyeva i ikh lechebniki… 20 L. Belyayev, Khristianskiye drevnosti: Vvedeniye v sravnitelnoye izucheniye, Moskva 1998, p. 447.

70 Comparative studies of medical specialization in Orthodox and Catholic monasteries. Preliminary remarks 71

------25 114, 114, her the the Rus tenth

called provide popular century

th the abbot the its abbot. its impossible impossible church was church

the Kyiv-Pe the the Kyiv-Pe the Nikola Svyatos first hospital in the early 12 early the Myshanych, Kyiv 1989, p. 1989, Kyiv Myshanych, the Hospital Monastery Monastery Hospital the is stated in stated is written sources is sources written V. the history of history the , Kyiv 2014, 2014, Kyiv pamiatky, doslidzhennia the monastery, as monastery, the primary evidence. A evidence. primary which the the deputy abbot and his chief Catholic orders. The present at Paterikon, albo żywoty ss. Ojców ss. żywoty albo Paterikon, Greek Studion Monastery. A Monastery. Studion Greek Chernihiv, Svyatoslav Davydovich Svyatoslav Chernihiv, Orthodox and Catholic monasteries Catholic and Orthodox an alternative hypothesis about the events became entrenched only in Makhnovtsya; red. O. red. Makhnovtsya; Peter The Mohyla present (†1646). study the Hospital Monastery, recent broad-rang recent Monastery, Hospital the Ye. the founders of founders the monastery in St. first martyr Stephen (it was not preserved, ob the early sources in sources early the the Lavra’s caves. The hospital meant to meant hospital The caves. Lavra’s the the charter of charter the the practices of the – the saint saint of gave rise to

of phenomenon the explain

the Lavra hospital, which in which hospital, Lavra the 23 24 davnorus. L. davnorus. the Grand Duke of Duke Grand the Afanasij Kal’nofojs’kyj…, p. 144. N. Sinkevich extensively examined this question in question this examined extensively Sinkevich N. the early printed book printed early the comparative study of study comparative the founding of founding the accordance with the monastic charter adopted by adopted charter monastic the with accordance Pamiatkoznavche doslidzhennia Bolnytskoho monastyria Kyevo-Pecherskoi as explain the reasons for this new version of “Paterykon” Silvestra Kosova: pereklad ta pereklad Kosova: Silvestra “Paterykon” 21 the model of model the myths that are not supported by supported not are that myths not backed by backed not the need to need the the name of 22 century near to near century

the Kyiv-Pechersk Lavra. Its appearance in appearance Its Lavra. Kyiv-Pechersk the th examination examination of ) that had existed from the second the from existed had that (strannopriimnitsa) hospital the Krainia, was wooden) Abramovych, Kyevo-Pecherskyi pateryk…, p. 19–20, 57. the text of text the propose a propose O. Sinkevych, this prototype of prototype this the 11 the O. p. 84, 86, 99, 105, 155, 164, 545. lavry, UkrIENTEI: № derzhreyestratsiyi 0113U007602, Kyiv 2014. 116, 118, 120. , Perekl. z Perekl. ruskyi, Litopys D. I. The Teraturgema of The Teraturgema N.

With regard to regard With century, during the time of century, Orthodox Orthodox monasteries, which objective historical analysis is the monastic income was allocated for charitable purposes. A purposes. charitable for allocated was income monastic the shrouded in shrouded dictated by dictated th 24 21 22 23 associate, monk Stephen (†1094). The latter was entrusted with associate, the monk supervi Stephen (†1094). study of study story about the son of son the about story sion of sion half of half of ha’s biography, ha’s help forthe poor, the blind, the lame and the sick, as sick, the and lame the blind, the poor, forthe help of does not aim to chersk Paterik, in Paterik, chersk chersk This Monastery. version of transfer of transfer built there in tempt to tempt the stone construction began by began construction stone the existence at existence is ing published research, is Gate Church and established a (his monastic name was Nicola Svyatosha), who allegedly built the Trinity without an 25

was palced, is palced, was . After Father Theodosius’ death (1074), Stephen After continued Father Theodosius’ Court. Stephen’s 17 viously it Theodosius on Theodosius Pieczerskich. His name, however, is not on the list of the Kyiv-Pechersk saints. It is known that, due to the conflict with the monastic community, Stefan had to leave the monastery. This probably explains both why his name as the founder of the

Olha Krainia Olha Hospital Monastery was dropped, and why the construction of a stone church gate that was begun by him, now known as Trinity, fell into oblivion despite the fact that Abbot Stefan strengthened the monastery order established by Saint Theodosius of Pechersk. The majority of Ukrainian and Muscovite monasteries were later built on this model. In addition, he founded a new monastery with a hospital near the Kyiv-Pechersk Lavra. The main church of the Hospital Monastery, in the name of the Holy Trinity (the construction of which is usually credited to Prince Nikola Svy- atosha), is not mentioned in any early source – neither in the chronicles, nor in the hagiography of the saints of Kyiv. This is surprising, because the stone construction was a very significant event for Rus in those days. It is possible that the church was re-consecrated during the Polish-Lithuanian rule in Kyiv. In the 15–16th centuries more attention began to be paid to improvement of hospitals in Catholic monasteries. It is logical to assume that a similar process took place in the Hospital Monastery at the Kyiv-Pechersk Lavra. In any case, in the chronicle of Rus known as the Tale of Bygone Years, compiled by the monk of the Kyiv-Pechersk Monastery Nestor, nothing is said either about the construction of the monastery’s main stone gates or about the erection of a wonderful Trinity Church above them, which survived to this day. Such a consecration of the temple is not recorded by the chroniclers of Rus until the 1230s (in connection with the foundation of the city of Kholm by Duke Danil Galitsky and the foundation of the church of St. Trinity there26). It is likely that St. Peter Mohyla was resolved to emphasize the antiquity of the Hospital Monastery in Kyiv in polemic with representatives of the Catholic Church or could be inspired to do so by the inspection of such institutions during his trips to Western Europe. Prof. Lopachinsky in a general review of the hospitals’ genesis in Poland draws attention to the appearance of the first charitable institution of St. John of Jerusalem (Maltansky) in Poznan, in 1170 (Xenodochies – for travelers). Hospitallers built one of the first stone churches in Poland in honor of their patron at the end of the 12th century in the place of an old wooden church.27 As it can be seen, the foundation

26 Litopys ruskyi, p. 418. 27 H. Łopaciński, Szpitale w Polsce, w: Encyklopedja Kościelna, t. 28, Warszawa 1905, p. 6; Parafia pw. Św. Jana Jerozolimskiego za Murami w Poznaniu. Archidiecezja Pozańska. Historia, https:// www.janjerozolimski.archpoznan.pl/historia/ (30.08.2019).

72 Comparative studies of medical specialization in Orthodox and Catholic monasteries. Preliminary remarks 73 - - - - - 29 the the 7–8, Teratur the care the Cosmas, century. century. example the main the th an earlier Jerusalem Jerusalem the general, the chronological Baranovich. century there the 17 the th Catholic and Or and Catholic well as well P. contrast between between contrast

John of John the Kyiv-Pechersk the 18 St. post-Soviet countries. post-Soviet the conference the far the imperial concept concept imperial the far traced, which contributed, contributed, which traced, hospitals in hospitals new pharmacy and hospital – hospital for the Thus, sick. monasteries. In be ignored, and differences the hospital under the auspices general, until the middle of the plan included on the name of name the medical and charitable institutions. charitable and medical in medicine the editions of military doctor S. doctor military the report at report the a the process with some with process the evidence showing that junior medical junior that showing evidence Nosocomia the genesis of genesis the Peter Mohyla, was attributed to (December Perspective Transcultural the Commonwealth, constructive contacts Poland and Rus-Ukraine, as Rus-Ukraine, and Poland a this day, in day, this monastic communities specializing in specializing communities monastic century, when century, a century. On century.

th th different faiths can be can faiths different Western Western European connections, the ethno-cultur illnesses, healing methods, and everything related hospital complexes at about the same period. Generously endowed by medieval Slavic chronicles drew no drew chronicles Slavic medieval the 12 well as well the 19 the development of development the close similarity of similarity close In the historiography shows that so that shows historiography the the poor and disabled laypeople. In 28 presenting the history of history the presenting was designated as the military medicine. Church hierarchs who fell ill preferred ill fell who hierarchs Church medicine. military the the territory of men and women cared for in care for the elderly and sick monks, they also took upon them upon took also they monks, sick and elderly the for care military doctors. There is There doctors. military the monastery, monastic healing practices were growing increas growing were practices healing monastic monastery, the relation to historical hermeneutics tends to comparative analysis of analysis comparative 1638, it little account of Trinity Trinity date to the monastery being trained by trained being monastery the CSHAUK, fonds 128, op. 1 com., no. 670, fos. 10v.-11. CSHAUK, fonds 128, op. 1 monas., no. 113, fos. 1-3. century in the analysis of analysis the as Prof. Vratislav Vanicek observed in observed Vanicek Vratislav Prof. as

st hospital monasteries of monasteries hospital first Thus, a Thus,

the monastery. the hospital, which was mentioned in the development of the sick, shows a shows sick, the addition to addition - - be seen by seen be takes th 28 29 among other things, to things, other among method of al aspect in and regional differences as follows: patrons, the Trinity Hospital Monastery entered its heyday in heyday its entered Monastery Hospital Trinity the patrons, and St. selves the care of staff of staff has prevailed in prevailed has of the process of of of the Western the and Western the Eastern Churches. In churches that have survived to survived have that churches to time, the beginning of to thodox monasteries, as monasteries, thodox the between representatives of representatives between ingly inferior to inferior ingly gima of Monastery Monastery coming from time of It In

were about 30 were built in built were of compilers the 2018), 17 The Kyiv-Pechersky Monastery and its medical facilities provide an provide facilities medical its and Monastery Kyiv-Pechersky The Gall Anonymous and Nestor in Nestor and Anonymous Gall in understanding the etiology of the disease between monks and secular doctors are not taken into account. Rational approaches to monastic healing are sometimes vulgarized. On the one hand, this encourages the populariza-

Olha Krainia Olha tion of the view of the problem, which is insufficiently supported by evidence, and on the other, it helps to multiply myths and misconceptions regarding the monastic vision of their mission of care. One promising area of the topic is the comparative study of how monasteries functioned during epidemics, which number increased significantly during periods of warfare.30 However, the problem requires a comprehensive approach that would trace the dynamics of the hospitals’ operation in both Catholic and Orthodox monasteries. A careful selection of examples supported by a source base adequate for conducting such a comparative study is essential.

Bibliography

Archival sources

Central State Historical Archive of Ukraine in Kyiv (CSHAUK), fonds 128, op. 1 com., no. 7, fos. 210; no. 692, fos. 1–1v. CSHAUK, fonds 128, op. 1 com., no. 670, fos.10 об.-11. CSHAUK, fonds 128, op. 1 com., no. 754, fos. 3. CSHAUK, fonds 128, op. 1 monas., no. 113, fos. 1–3. CSHAUK, fonds KMF-32, op. 2, no. 1698, fos. 1–4. KPL-GR-1551: Plan Kiyeva iz knigi Afanasiya Kalnofoyskogo “Teraturgima” s izobrazhe- niyem zastroyki Bolnichnogo monastyrya na sever ot Troitskoy nadvratnoy tserkvi, 1638 (20,8×15,6 sm)

Printed sources

Abramovych D. I., Kyevo-Pecherskyi pateryk. Repryntne vydannia, Kyiv 1991. Litopys ruskyi, Perekl. z davnorus. L. Ye. Makhnovtsya, red. O. V. Myshanych, Kyiv 1989. Parafia pw. Św. Jana Jerozolimskiego za Murami w Poznaniu. Archidiecezja Poznańska. Historia, https://www.janjerozolimski.archpoznan.pl/historia/ (30.08.2019).

30 О. O. Krainia, Vplyv militaryzatsii suspilstva na zhyttia Tserkvy v Ukraini (analiz dokumen- tiv z istorii Kyevo-Pecherskoi lavry 2-i polovyny XVII–XVIII st., in: Materialy Piatnadtsiatoi Mizhnarodnoi naukovoi konferentsii. Tserkva – nauka – suspilstvo: pytannia vzayemodii, Kyiv 2017, p. 16–25.

74 Comparative studies of medical specialization in Orthodox and Catholic monasteries. Preliminary remarks 75 - - - na- (2008), arkhitek , UTOPIK Kiyevskiy Kiyevskiy Materialy Materialy dolia yoho dolia , Kyiv 2013. 1: 1:

kontse ХІХ i , , t. Ukraini (analiz doku Ukrainian physicians Kiyevo-Mogilyanskoy Kiyevo-Mogilyanskoy early Ukrainian litera tomakh)

Kiyevskoy Dukhovnoy se- Dukhovnoy Kiyevskoy 6 - opisan veka, XVII seredine

Kiyevskoy Rusi, “Therapia. , Warszawa Warszawa , wieku XVII–XVIII razvitiye razvitiye voyennoy meditsiny

– pochatku XVIII st. i st. XVIII pochatku – : monohrafia, vidp. monohrafia, st.: XVII pochatku – Ukrainu v Ukrainu Kyevi yak pamiatka istorii ta istorii pamiatka yak Kyevi , Moskva 1998. Moskva izucheniye, sravnitelnoye zhyttia Tserkvy zhyttia v Tserkvy polovyny XVII–XVIII st., in: Harvard library Harvard of , Kiev 2013, p. 194–196. , in: meditsinu nachinalsya s lechebnitsa dlya prikhodyashchikh bolnykh impe- meditsinu nachinalsya s nachinalsya meditsinu , Kyiv 2007. Monastyrskaya meditsina v Ikh put v Ikh put v put Ikh N., N., N., st. Dysertatsia pamiatkoznavstva k.i.n. NANU Tsentr i R. XVIII–XIX XVIII–XIX vekakh. Stanovleniye i

R. pri Kiyevskom Pokrovskom zhenskom monastyre v zhenskom monastyre pri Kiyevskom Pokrovskom pivustavni kodeksy kintsya XIII kintsya kodeksy pivustavni Afanasij Kal’nofojs’kyj Besplatnaya bolnitsa i Istoriya Istoriya Kiyevskogo voyennogo gospitalya (v Vplyv militaryzatsii suspilstva na Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w żeńskich klasztorów polskich codzienne Życie Florivskyi (Voznesenskyi) monastyr u monastyr (Voznesenskyi) Florivskyi Kyevo-Pecherskyi zhinochyi monastyr XVI monastyr zhinochyi Kyevo-Pecherskyi Pamiatkoznavche doslidzhennia Bolnytskoho monastyria Kyevo-Pecherskoi monastyria Bolnytskoho doslidzhennia Pamiatkoznavche Paleohrafichno-orfohrafichna atrybutsia ukrayinskoi kyrylychnoi rukopysnoi kyrylychnoi ukrayinskoi atrybutsia Paleohrafichno-orfohrafichna istorii Kyevo-Pecherskoi lavry 2-i – poch. XX , Kyiv 2011. P., Lyakina P., R. P., P., P., Lyakina P., Khristianskiye drevnosti: Vvedeniye v Vvedeniye drevnosti: Khristianskiye N., Lyakina P.,

Khrystyianske chernetstvo Ukrainy, “Ukrayinske relihiieznavstvo” 46 A. Dubrovina, Kyiv 2016. O., L., O., O., O., M. M. Monastyri Ukrainy. Spravochnik Monastyri Ukrainy. V., V., V., O. O. red. L. p. 281–302. minarii pervoy poloviny XIX veka mentiv z ratora Nikolaya ІІ , Moskva 2005. Aleppskim Pavlom arkhidiakonom noye ego synom pamiatok, Kyiv 2012. knyhy: ustavni ta ustavni knyhy: tury ХVI Cambridge 1987, p. 119–326. vol. 4, Cambridge Lewin, P. , intro by Texts ture. Kyiv 2012. 62–64. Ukrainskyi medychnyi visnyk” 2 ( 2015), p. lavry, UkrIENTEI: № derzhreyestratsiyi 0113U007602, Kyiv 2014. istorii medytsyny” 2 (2014) suspilnykh nauk ta istorii pytannia with polish origin, “Aktualni voyennyy voyennyy gospital v v Ukraine, Kyiv 2006. № 2, p. 90–98. 1996. akademii , “Kazanskiy meditsinskiy zhurnal” 96 (2015) № 4, p. 697–702. , “Kazanskiy meditsinskiy chale ХХ v. Kolesnikova E., Kowalski J., Radwan L., Fediv O., Stupnytska G., Krainia Klimov Krainia Boychak Gospitali starodavnego Kiyeva i ikh lechebniki R. N., Gospitali starodavnego Lyakina Boychak M. P., Krainia О. Boychak M. Boychak Boychak Boychak M. Borkowska M., Borkowska Blokhina N. Belyayev L., Belyayev Krainia O. Krainia Dyatlov Ghnatenko Literature Puteshestviye Antiokhiyskogo patriarkha Makariya v Makariya patriarkha Antiokhiyskogo Puteshestviye The Teraturgema of The Teraturgema Olha Krainia Medytsyna v eysn v Medytsyna v Medytsyna Mozharovska T. Motsya O.P., Pivdenna Medved A. Medved Szylar A., Sinkevych N., Shparyk Nimchuk Nimchuk Łopaciński H., Vostokovedeniye 10 (2013),p.167–183. Piatnadtsiatoi Mizhnarodnoi naukovoi konferentsii.TserkvaMizhnarodnoinaukovoi Piatnadtsiatoi Dodatkovyi vypusk1 Dodatkovyi vypusk Lavrskyi almanakh: zb. nauk. pr., vidp. red. V. (27.08.2019). 1997. deł zakonnych Magazine25-14.pdf (27.08.2019). tannia vzayemodii , “Vestnik RGGU”. Seriya: Istoriya. Filologiya. Kulturologiya. Filologiya. Istoriya. Seriya: “VestnikRGGU”. istoriografii, mennoy Ya. V. Troska o V. N., V., Medytsynau SviatomuPysmi V., Ukraini. Vydatni likari. Vypusk 1. V., “Paterykon” Silvestra Kosova: pereklad ta kaii XVIII Ukrayini. kan. XVIII Ukraini. Szpitale w Polsce Vrachevaniye v Vrachevaniye , http://kulturamovy.univ.kiev.ua/KM/pdfs/pobutu, davnoruskogo Leksyka M., Literaturni movy Kyivskoi Rusi, Kyivskoi movy Literaturni , “NowinyLekarskie”2 (2010),p.110–118. zdrowie kobiet w Medytsyna Davnoi Rusi (za materialamy Kyevo-Pecherskoi lavry), in: , Kyiv2017,p. 16–25. , Kyiv2002. “Ruskazemlia”,Kyiv2007. , Kyiv 2002. prh plvn XIX polovyna persha – prh plvn XIX polovyna persha – , w: EncyklopedjaKościelna drevney i drevney klasztorach w srednevekovoy Rusi i Rusi srednevekovoy , Lviv2018. Kinets XVII M. Kolpakova, v. XVIII wieku w http:litopys.org.ua/istkult/ikult02.htm doslidzhennia pamiatky, Kyiv 2014. st. Biobibliohrafichnyi slovnyk. Biobibliohrafichnyi st. st. Biobibliohrafichnyi slovnyk. Biobibliohrafichnyi st. – persha polovyna ХІX st., Kyiv , t. 28, Warszawa 1905,p. 6. świetle zachowanych źró- – nauka – ego izucheniye v izucheniye ego 11, Kyiv 2003, p. – suspilstvo: py- suspilstvo: – 74–84. sovre - Orientalia Christiana Cracoviensia 11 (2019), s. 77–90 DOI: http://dx.doi.org/10.15633/ochc.3900

Hanna Filipova ORCID: 0000-0003-1783-9876 National Preserve „Kyiv-Pechersk Lavra”, Ukraine

Panegyric works and their connection with the Kyiv monasteries in the context of the relations between the Hetmanate and the Moscow kingdom in the early 18th century

Abstract Panegyric works and their connection with the Kyiv monasteries in the context of the relations between the Hetmanate and the Moscow kingdom in the early 18th century. The eulogies which are dedicated to Prince Alexander Menshikov and originate from the Kyiv monastery environment – in particular, the Kyiv Pechersk Lavra and the Kyiv Brotherhood Monastery are discussed and compared in the article. The circumstances of the origin of these works, the peculiarities and motivation of the dedications, rhetorical figures and their significance in the respective historical and political context have also been analysed. Panegyrics were inscribed in the paradigm of Ukrainian-Russian relations in the early 18th century. A little-known work attributed to Theophanes Prokopovych is also published in the appendices.

Keywords Panegyrics, Kyiv-Pechersk Lavra, Kyiv Brotherhood monastery, Hetmanate, Moscow kingdom, Great Northern War 1700–1721, Prince Alexander Menshikov, Theophanes Prokopovych It is known that eulogies relied on a pronounced academic and monasteric base in the context of Hetman State’s culture during the 17th–18th centuries (eulogies as works of a synthetic genre that combine complex ideological-fig- urative texts and easel images with a multifaceted program).1 Hence, the Hanna Filipova Hanna main purpose of the study is to shed light on the informative potential of the eulogies originating from the Kyiv Pechersk monastery and the Monastery of the Kyiv Brotherhood. For substantive consideration, we have chosen first from all texts addressed to Prince Alexander Menshikov (written by Theoph- anes Prokopovych and those traditionally attributed to him). Among other things, these sources, exceptionally clearly, characterize the peculiarities of the political context of the Hetmanate (the Hetman State) during the Great Northern War of 1700–1721. We came to this conclusion by analys- ing Menshikov’s activity on the territory of the Hetmanate in 1709–1727 (first of all in the Starodub, Nizhyn and Kyiv regiments) and by making sure that his chosen political course as a whole embodied the basic features of the Russian Empire’s expansion towards the Ukrainian nation-building. In the light of such political trends Menshikov’s homage to the Kyiv Brotherhood school seems to be remarkable. Traditionally, this event is dated to December 5, 1709; information about its occurrence can only be obtained from Theophanes Prokopovych’s greeting words, published in 1760. The- ophanes proclaimed, appealing to the addressee: “…тако и на пришествие твое в училищный дом наш, подвигохомся на проповедь добродетели твоей, не народному любопытству оную извещеюще… но знамение нашего к твоей Светлости усердия от избытка сердца произносяще и нетерпяще молчания за радость благополучным твоим приходом сотворшуюся нам. Вемы убо, яко не потребно есть тебе и твоей славе, яко в похвалах изобилующему; обаче от нас должно есть, яко по пришествии твоем торжествующих, и твоею государскою милостью хвалящихся…,” “…сей наш учительный дом твоим присутствием потешивши и прославити благоволил еси…”2

1 V. Fomenkо, Ivan-Ilarion Myhura-Plaksych ta ukrainska panehirychna hraviura, Ukrainske barokko ta yevropeiskyi kontekst, Kyiv 1991, s. 122–123. 2 “With your arrival at our school, we strive to preach your virtue, without informing people of curiosity about it… but showing your Lordship our diligence and excess love, unable to re- main silent for joy in connection with your safe visit. It does not need your glory and you who do not know the lack of praise; on the contrary, it is necessary for us, because we triumph because of your arrival and boast of your state grace…” Hereinafter, approximate translations of citations from sources cited in the article are given.

78 However, information about the atmosphere that prevailed in Kyiv relations… of the context in the monasteries Kyiv the with connection their and works Panegyric regarding the aftermath of the Poltava battle can be drawn from another source. In the archives of the Kyiv Theological Academy (f. 301) of the Institute of Manuscript of V.I. Vernadsky National Library of Ukraine a manuscript collection of speeches of Baroque speakers can be found (Theoph- anes Prokopovych, Stefan Yavorsky, Dimitry of Rostov, the teacher of the Novgorod Greek-Latin school Hieromonk Ioasaph etc.), which contains one more greeting to Menshikov.3 The person compiling the annotated de- scription of the fund, M. Petrov, attributed this text to Prokopovych,4 and noted that it had been published in the edition of 1760. However, upon closer examination it turns out that this is not entirely true. First, the eulogy of the Institute of Manuscript is much more concise than the one that was published in 1760. There are obvious parallels between the texts; in both cases, the author tries to build narrative around virtually the same rhetorical figure: seeing the image of the monarch in the image of his closest confidant. But in Prokopovych’s published speech, the main narrative is the theme of loyalty to the monarch as the basis of righteous- ness and virtue. In the second speech, the structure is simplified, it is pre- determined only by playing with the “mirror” image (see the comparative table). An appeal to Menshikov is found in a multi-part Latin text that we rather consider as one. From this we can conclude that Theophanes Prokopovych was not only the person who uttered commendable words that day, as he is mentioned in the Latin “word” as the prefect of the Academy. He is addressed with a separate appeal, but the title is built on the same principle: “gratulatio–greetings.” By examining the content of the appeals, it turns out that the Russian nobleman was alone in the company of the heads of the Academy, without the Tzar, and even in some ways he replaced him as the most influential representative of the immediate environment (“the company”). Speaking about another, wider known eulogy to Menshikov, it should be noted that apparently it was first published at the beginning of 1710 in the

3 Manuscript Institute of Vernadsky National Library of Ukraine (IR NBUV), f. 301, spr. 300 P, ark. 29–29 zv. 4 Opysanye rukopysei Tserkovno-arkheolohycheskoho muzeia pry Kyevskoi dukhovnoi akademyy, Vyp. 1, Kyiv 1875, p. 316. Petrov did not designate the Latin parts of the text as published, the- matically separating them from the eulogy to Menshikov.

79 Typography of the Kyiv Pechersk Lavra,5 but it was popularized most by the 1760 edition. Examining the panegyric literature of the Mazepa era, including literature that was indirectly related to the Hetman Ivan Stepanovych, several copies of this edition were compared and elaborated by S. Maslov in 1930 Hanna Filipova Hanna (from those stored and preserved in Russia).6 Also, the list from the printed edition is kept in the same 301 funds of the Institute of Manuscripts, as a part of the collection of Theophanes Prokopovych’s speeches (Case 298).7 The text of the 1760 edition and in Case 298 come from the same source – it is a panegyric printed in the Kyiv Pechersk Lavra. The pages of the manuscript have small margins and corrections that match the printed text of 1760 (which means they are more relevant to the original source).8 Turning to the events related to the considered panegyric texts, we see that on November 18, 1709, Menshikov wrote to Chancel- lor Golovkin of Yaroslavl: “…отсюды вскоре намерен надлежащей свой путь править к Москве через Киев”9. The next day he con- firmed his intentions in a letter to the Tzar: “…а отсюда кончая завтрея богу изволишу (отправя сына вашего в надлежащей путь)10

5 Russkaia staropechatnaia lyteratura XVI – pervaia chetvert XVIII vv., Panehyrycheskaia lyteratura petrovskoho vremeny, pod red. O. A. Dershavynoi, Moskva 1979, p. 62–63. 6 IR NBUV, f. 33, spr. 475-477, ark. 17–20; IR NBUV, f. 33, spr. 486, ark. 10. 7 IR NBUV, f. 301, spr. 298 P, ark. 73–88. 8 Copies of the eulogy of 1710 are now in the collections of the Russian State Library (Moscow), the Russian National Library (Saint Petersburg), and the Library of the Russian Academy of Sciences (Saint Petersburg). In Ukraine there is not even one. Publications and references to this text are among publications of the Printing House of the Kyiv Pechersk Monastery. See: P. Pekarskyi, Nauka y lyteratura v Rossyy pry Petre Velykom, t. 1: Vvedenye v ystoryiu prosveshchenyia v Rossyy XVIII stoletyia, Sankt-Peterburg 1862, p. 206–207; F. Tytov, Materialy dlia istorii knyzhnoi spravy na Vkraini v ХVI–ХVIII st.: Vsezbirka peredmov do ukrainskykh starodrukiv, Kyiv 1924, № 59, p. 498; A. Zapasko, Y. Ysaevych, Pamiatnyky knyzhnoho yskusstva. Kataloh staropechatnykh knyh, yzdannykh na Ukrayne, Kn. 2, Ch. 1: (1701–1764), Lvov 1984, № 854; T. Bykova, M. Hurevych, Opysanye yzdanyi, napechatannykh kyryllytsei, 1689 – yanvar 1725 h., Moskva, Lenynhrad 1958, № 75, p. 65–166; S. Kahamlyk, Kyievo-Pecherska lavra. Svit pravoslavnoi dukhovnosti i kultury (XVII–XVIII st.). Monohrafiia, Kyiv 2005, p. 462. 9 “Soon I intend to go from here to Moscow on the way through Kyiv.” See: Pisma y bumahi imperatora Petra Velikoho, t. 9, Vyp. 2, red. B. B. Fafenhauz, Moskva 1952, Primechanyia, s. 1298. 10 We have no evidence that during his brief stay in Kyiv Tzarevich Alexey visited the Kyiv Pechersk Lavra, but this seems quite probable given his traditional piety and, undoubtedly, the high status of the shrine that the Pechersk monastery had. Research on the relations of Tzarevich Alexey with Lavra can make many corrections and additional data on the issue of relations between the Hetman state and the Tzardom of Muscovy during the reign of Peter I.

80 поеду прямо на Киев…”.11 It is known that on 10 December, the prince relations… of the context in the monasteries Kyiv the with connection their and works Panegyric wrote to Peter from Glukhov, and on the 14th or 15th of the same month, he was fulfilled the royal order to arrive in Moscow as soon as possible, to have time to take part in the festivities in honour of the Poltava battle, and he met with Peter in Kolomenskoe. It seems plausible that the Tzar deliberately delayed the start of the activities to wait for his favourite – when Menshikov was still on his way from Ukraine, he sent two ambassadors to him with a request to hurry up.12 Thus, Menshikov stopped in Kyiv on the way from Yaroslavl to Moscow. It is difficult to determine the exact dates of his stay in the city, but it is obvious that he could have been accepted at the Kyiv Academy on 5 December. Such celebrations could obviously have been intended not only to ap- pease the Tzar’s favourite, but also to make him the Patron Saint of the Academy. However, if that had been the case, the respectable society failed to achieve this goal. At least, at this point, no evidence has been found that Menshikov once acted as an ardent church ktetor or patron of the sciences or arts in Kyiv area. From time to time, his contributions to a construction of a temple were mentioned in some contexts: The famous “Menshikov’s Tower” (Church of the Saint Archangel Gabriel) in the Chistye Prudy in Moscow,13 Church of Holy Prince Alexander Nevsky in Pochep and the Aleksandropol of Star- odub regiment.14 But all these and other similar temples primarily functioned as family chapels. In 1712, in the city of Ranenburg being one of his many estates, Prince Menshikov founded the Ranenburg Petropavlovskaya Hermitage. On its territory there was a cathedral made of stone of the Holy Apostles Peter and Paul, with chapels of John the Theologian and the Holy Prince Alexander Nevsky

11 “Having finished my work here and sending your son on the way, by God’s grace I will go stra- ight to Kyiv.” See: Pisma i bumahi imperatora Petra Velikoho, t. 9, Vyp. 2, Primechanyia, p. 1299. 12 The same, p. 1356, 1379. 13 T. Gatova, Zabytoe yzvestye o Menshykovoi bashne, Russkoe yskusstvo XVIII veka, Moskva 1973, p. 25–29; F.-V. fon Berkhholts, Dnevnyk kamer-yunkera Berkhholtsa, vedennyi ym v Rossyy v tsarstvovanye Petra Velykoho, s 1721 po 1725 hod, http://www.vostlit.info/Texts/rus13/Berhgolz/ pred.phtml?id=139 (7.01.2019). 14 H. Filipova, Misto Oleksandropol: zabuta «stolytsia» kniazia O.D. Menshykova, in: Pratsi Tsentru pamiatkoznavstva. Zbirnyk naukovykh prats’, hl. Red. O. M. Tytova, № 31, Kyiv 2017, p. 218–226; H. Filipova, Pochepski tserkvy u chasy nalezhnosti mista do votchyn kniazia O.D. Menshykova, in: Materialy Chotyrnadtsiatoi konferentsii «Tserkva-nauka-suspilstvo: pytannia vzaiemodii» (Kyiv, 29 travnia – 3 chervnia 2017 r.), Kyiv 2017, p. 59–61.

81 “для богомолья о здравии Государя Императора Петра I и о упокоении родителей князя Меньшикова”15. Liturgical utensils and interior decoration were purchased in Moscow for the church and it was decorated with works of carvers and icon painters on the money of the Prince.16 Hanna Filipova Hanna In years 1708–1709 Menshikov received a number of estates of the dis- graced Hetman Ivan Mazepa, and among them was Krupetskaya Volost with the Glinsk Hermitage belonging to it. The Prince became a monastery ktetor: he donated more than 5000 hectares of land (estimated by schiarchimandrite Ioann Maslov), restored the dilapidated buildings on the territory of the monastery, and built the Church of the Ascension of the Lord.17 Instructions for financial contributions of the prince to the Church of the Assumption Brotherhood in Lviv (worth 300 rubles)18 and to temples in Novgorod (small sums of several rubles, distributed between churches in 1722)19 preserved in archival documents. In various contexts, researchers have mentioned Menshikov’s donation of the icon “Liturgy of the Lord”

15 “For the prayer to God for the health of the Sovereign Emperor Peter I and for the resting in peace of Prince Menshikov’s parents.” Y. Dobroliubov, Ystoryko-statystycheskoe opysanye tserkvei y monastyrei Riazanskoi eparkhyy, t. 3, Riazan 1888, p. 140. 16 Opysanye monastyrei v Rossyiskoi ymperyy nakhodiashchykhsia, s prysovokuplenyem: ystorycheskoho yzvestyia o sushchestvuiushchykh nyne v Rossyy eparkhyiah y o vsekh sobornhkh, monastyrskykh, ruzhnykh y prykhodskykh tserkviakh, v stolychnykh horodakh Moskve y S.-Peterburhe nakhodiashchykhsia, c pokazanyem vremeny, kohda onye uchrezhdeny yly postroeny, kakye sluchylys v nykh dostopamiatnye proysshestvyia y v kakye chysla byvaiut khramovye prazdnyky v onykh, Moskva 1834, p. 94. 17 Yoann (Maslov), skhyarkhymandryt, Hlynskaia pustyn. Ystoryia obytely y ee dukhovno-prosvetytelskaia deiatelnost’ v XVI–XX vekakh, Moskva 1994, p. 68–69. 18 O. Monchalovskyi, Petr Velykyi v Halytskoi Rusy, Lvov 1903, p. 24. Apparently in response to the finansical assistance, the Lviv Dormition Stavropigial Brotherhood published a panegyric brochure, dedicated to the activities of Menshikov, primarily as a military leader, “The Crown of Victory” (“Венец победы”). Its appearance dates back to the au- tumn of 1709 or the beginning of 1710, on the basis of which a parallel arises with the Kyiv panegyrics referred in the article. The cover of the brochure, is also decorated with a stylized heart, which is inside the laurel wreath (a hint of the title and base of the princely coat of arms of Menshikov), and which is supported from below by Antony and Feodosiy of Pechersk (the composition is borrowed from the board of the title page of the Lviv edition of the 1699 “Akathists with verses and canons and with other prayers” (“Акафисты с стихиры и каноны и с прочими молениями”). For details, see: Venetz pobedy, [Lviv] 1709; Russkaia staropechatnaia lyteratura XVI – pervaia chetvert XVIII vv. Panehyrycheskaia lyteratura petrovskoho vremeny, p. 105– 106, 204–207; A. Kleshchevskyi, Panehyryk kniaziu A.D. Menshykovu «Venetz Pobedy». Lvov. 1709 h., https://zapadrus.su/bibli/arhbib/1437-kl-7.html (7.01.2019). 19 Yz bumah kniazia Aleksandra Danylovycha Menshykova, in: Shchukynskyi sbornyk, Yzdanye otdelenya Ymperatorskoho Rossyiskoho ystorycheskoho muzeia ym. Ymperatora Aleksandra III, Muzeia P.Y. Shchukyna, Vyp. 9, Moskva 1905, p. 80.

82 to St. Nicholas Church in Tallinn,20 as well as his family’s contribution relations… of the context in the monasteries Kyiv the with connection their and works Panegyric of sacred textiles to the Ascension Church in Berezovo.21 Finally, almost legendary hand-built church of the Nativity of the Blessed Virgin Mary also in Berezovo is worth being mentioned.22 Metropolitan Yevgeny Bolhovitinov wrote about Menshikov’s contributions to the vestry of the Great Church (Assumption Cathedral) of the Kyiv Pechersk Lavra, indicating his name among the benefactors of the monastery.23 Various descriptions of the Great Church which come from 1739, 1767, 1789 and the mid-19th century which are the funds of the National Kyiv Pechersk Historical and Cultural Reserve and the Central State Historical Archives of Ukraine in Kyiv do indeed record the objects donated by him. It was on these documents that the Bolhovitinov relied, when mentioning a pair of planetas (robes) and a sticharion.24 Finally, it should be noted that the panegyrics analysed in the article may well be inscribed in a number of similar book initiations, illustrating the characteristic political trends of the time and their changes depending on re- spectively current events. Thus, studying books published with the assistance of Hetman Ivan Mazepa in Kyiv and Chernihiv and/or dedicated to him. The author drew attention to the fact that many of the editions published in the typography of the Kyiv Pechersk Lavra were devoted to Tzarevich Alexey Pet- rovich. As, for example, published “За щасливого Реименту Их Царскаго Пресветлаго Величества Войска Запорожского обоих сторон Днепра Гетмана, Ясне Велможного его Милости Пана Иоанна Стефановича

20 E. Pogosian, M. Smorzhevskykh-Smyrnova, «Lyturhyia Hospodnia», herbovaia ykona Tallynnskoi Nykolskoi tserkvy, Petrovskoe vremia v lytsakh. K 30-letyiu Otdela Hosudarstvennoho Ermitazha “Dvorets Menshikova” (1981–2011), Sankt-Peterburg 2011, p. 299–306. 21 A. Zhuk, Andrei Fedorovych Palashenkov kak tserkovnyi arkheoloh. Liapyn-Sosvynskaia ekspedytsyia 1939 h., “Vestnyk Omskoho unyversyteta” Seryia “Istorycheskye nauky” (11) 2016, № 6, p. 121; T. Nazartseva, Felon Menshykovykh-Dolhorukovykh, Berezovskye drevnosty. Kataloh vystavky, Moskva 2013, p. 19. 22 V. Myhlan, H. Vedmyd’, A. Mainycheva, Berezovo: ystoryko-arkhytekturnye ocherky, Krasnoiarsk 2010, p. 45. 23 Evhenyi (Bolkhovytynov), mytr, Opysanye Kyevo-Pecherskoi Lavry s prysovokuplenyem raznykh hramot y vypysok, Kiev 1847, p. 86, 99. 24 Fondy Natsionalnoho Kyievo-Pecherskoho istoryko-kulturnoho zapovidnyka (fondy NKPIKZ), KPL-A (Hrupa zberezhennia “Arkhiv”), 304, 1767 r., Knyha ynventarnykh opysei tserkovnoi utvary Uspenskoho sobora, ark. 148 zv.; Fondy NKPIKZ, KPL-A, 351, 1803 r. – seredyna chy druha polovyna XIX st., Knyha opysei tserkovnoi y ryznychnoi utvary Kyevo-Pecherskoi Lavry, ark. 112; Fondy NKPIKZ, KPL-A, 387, 1739 r., Knyha opysei predmetov tserkovnoho obykhoda yz Uspenskoho sobora, ark. 24 zv; Central State Historical Archive of Ukraine in Kyiv (CSHAK), f. 128, op. 2 zag., spr. 19, Dopolnitelnaya inventarnaya opis’ riznitsy Uspenskogo sobora, ark. 14.

83 Мазепы, изрядного Ктитора и Благодетеля святыя обители Печерския”25 “Semi-Orthodox”26 (1691). And “Hail, Mother of God”27 by John Maximovych (1707) contains a prayer for the Alexei Petrovich along with the verbal “curt- sey” to the Hetman.28 Hanna Filipova Hanna Such a “neighbourhood” could not be a casual coincidence and may indi- cate an existence a hidden opposition to the Peter I’s regime in Kyiv, in particular of the Kyiv Pechersk Monastery, which may have been formed during the time of Mazepa’s rule. Opposition sentiment in the monastery environment of Kyiv, no doubt, found its indirect expression in the episode of involvement in the case of Tzarevich Alexey of of Kyiv and Galicia Joasaph Krokovsky.29 At the same time, a further analysis of the panegyric dedicated to Field Mar- shal Boris Sheremetyev, also published in the Kyiv Pechersk Lavra, is a promising direction for further research on the topic. However, some researchers identify the man depicted in the eulogy engraving as Hetman Mazepa.30 Thus, it is important to raise the following issues in the context of further research: • The degree of loyalty of the representatives of the Kyiv clergy to the implementation of the Russian imperial model not only in political but also cultural life of the Hetman State. An identification of explicit and hidden local motivations and views in the sources, formulation of the role of different political figures in these processes. • Little known aspects of the activities of representatives of the Russian nobility in Kyiv. Manifestation of expansive tendencies in the interac- tion of the Russian power with the monasteries and academic centres of the Hetmanate. • Based on the previous points, we should also focus on the issue of coun- teracting the imperial course of the Tzardom of Muscovy during the reign of Peter I in Kyiv, the activities within it not only of representatives

25 “Under the happy rule of the Hetman of Their Tzar Majesties, the Zaporizhzhya Troops of both sides of the Dnieper, of His Grace Lord Johann Stephanovich Mazepa, a remarkable ktitor and benefactor of the Kyiv-Pechersk Monastery.” 26 „Полуустав.” 27 „Богородице Дево.” 28 IR NBUV, f. 33, spr. 486. 29 Dokumenty o kievskom mitropolite Iosafe Krokovskom, in: Chtenyia v Ymperatorskom obsh- chestve ystoryy y drevnostei rossyiskykh pry Moskovskom unyversytete, Povremennoe yzdanie, 1861, Kn. 3, Moskva 1861, s. 190–201. 30 V. Sichynskyi, Hraviury na chest Mazepy i hravirovani portrety hetmana, in: Pratsi ukrainsko- ho naukovoho instytutu. Mazepa. Zbirnyk, t. 1, red. R. Smal-Stockii, Varshava 1938, s. 138–141.

84 of the local clergy and regimental hundred-elders, but also the Russian relations… of the context in the monasteries Kyiv the with connection their and works Panegyric nobility (especially Field Marshal Boris Sheremetyev, Kyiv Governor- General Dmitry Golitsyn, etc.). Even when viewed only on the surface, it can be seen that the trend of expectations for the future reactionary reign of Alexei Petrovich are clearly observed in the dedications of the local ecclesiastical book. • It is necessary to find previously unknown or unpublished sources, pub- lish and analyse them, and later introduce into scientific circulation.

85 Appendices

No І

Hanna Filipova Hanna Comparison of two texts of panegyrics to Prince Menshikov

Слово похвальное Светлейшему Римского Приветствие князю Александру и Российского Государств князю Ижерскому, Данилову Менщикову и прочая, и прочая, Александру Даниловичу Меншикову

1. …тако и на пришествие твое в училищный 1. Покой желанія нашего и верх благопо- дом наш, подвигохомся на проповедь доброде- лучія обретехом, пресветлій и благород- тели твоей, не народному любопытству оную ній Княже, егда Благородіе Ваше радостно извещеюще… но знамение нашего к твоей приветствовати сподобляемся. Светлости усердия от избытка сердца произно- сяще и нетерпяще молчания за радость благопо- лучным твоим приходом сотворшуюся нам.

2. Без сомнения сие предлагаем, и благонадежд- 2. В лицу бо твоем – и желаемое нам лице не просим, аки самого Пресветлого Монарха на- монаршое, аки в живом зерцале ясно яв- шего изряднейшего всяких добрых учений лю- ляется… бителя видяще в лице Светлости Вашей. Вемы, яко в лице строителей своих, наипаче же вер- ных и любимых почитаемо есть самое лице Монаршее… зриме бо аки в зерцале твоего…

3. Видим, яко в Ефестионе Александра, в тебе 3. …приветствуем Царя в храбрейшем Его Александр Державнейшего Петра нашего… воине, повелителя в ближайшем Его совет- и его Священнейшему Величеству в твоем лице нице, Петру (в) Александре покланяемся… покланяемся…

4. Что бо бяше Иосиф у фараона, Давид 4. …милость, иже иногда в Іонафане у Ионафана, Ванеас у Давида, Ефестион Давида и в Ефестионе Александра начер- у Александра, то ныне есть сей Александр товаше… у Петра…

86 No ІІ relations… of the context in the monasteries Kyiv the with connection their and works Panegyric ПРИВЕТСТВІЕ КНЯЗЮ АЛЕКСАНДРУ ДАНИЛОВУ МЕНЩИКОВУ31

Покой желанія нашего и верх благополучія обретохом, пресветлій и бла- городній Княже, егда Благородіе Ваше радостно приветствовати сподо- бляемся. Искренная наша яко верних подданних к пресветлому монарсе любовь сею наипаче жаждею запаляет нам сердца, даби Его Царского Величества аще не лице истое – понеистинное32 изображеніе видети возможно. Где бо лучше собитати очесем? Яко и где же дух плененній любовею присутствует, тако нас жаждних се нине сладце удоволяет благородія ващего лицезреніе. В лицу бо твоем – и желаемое нам лице монаршое, аки в живом зерцале ясно является милость, иже иногда в Іонафане Давида и в Ефестионе Александра начертоваше, также ис- кустнейшая живописателница и пресветлаго монарху нашего в твоем благородии живо изобразует. Радуемся убо толь радостной вины к нам прибитіем, приветствуем Царя в храбрейшем Его воине, повелителя в ближайшем Его советнице, Петру (в) Александре покланяемся, и за увенчанное нам желаніе – желаніе в дар приносим. Цар царствующих, Бог наш, да в долгіе времена тебе в нем соблюдает, онаго же в тебе лице изобразовати не престанет.

31 Spelling and punctuation are partly close to modern to facilitate the perception and understanding of the text. 32 Но истинное (?).

87 Bibliography

Archival sources

Hanna Filipova Hanna Central State Historical Archive of Ukraine in Kyiv (CSHAK), f. 128, op. 2 zag., spr. 19. Manuscript Institute of Vernadsky National Library of Ukraine (IR NBUV), f. 33, spr. 475–477. IR NBUV, f. 33, spr. 486. IR NBUV, f. 301, spr. 298 P. IR NBUV, f. 301, spr. 300 P. Fondy Natsionalnoho Kyievo-Pecherskoho istoryko-kulturnoho zapovidnyka (fondy NKPIKZ), KPL-A (Hrupa zberezhennia “Arkhiv”), 304, 1767 r., Knyha ynventarnykh opysei tserkovnoi utvary Uspenskoho sobora. Fondy NKPIKZ, KPL-A, 351, 1803 r. – seredyna chy druha polovyna XIX st., Knyha opysei tserkovnoi y ryznychnoi utvary Kyivo-Pecherskoi Lavry. Fondy NKPIKZ, KPL-A, 387, 1739 r., Knyha opysei predmetov tserkovnoho obykhoda yz Uspenskoho sobora.

Printed sources

Berkhholts F.-V. fon, Dnevnyk kamer-yunkera Berkhholtsa, vedennyi ym v Rossyy v tsarstvovanye Petra Velykoho, s 1721 po 1725 hod, http://www.vostlit.info/Texts/rus13/Berhgolz/ pred.phtml?id=139 (7.01.2019). Bykova T., Hurevych M., Opysanye yzdanyi, napechatannykh kyryllytsei, 1689 – yanvar 1725 h., Moskva, Lenynhrad 1958. Dokumenty o kievskom mitropolite Iosafe Krokovskom, in: Chtenyia v Ymperatorskom obsh- chestve ystoryy y drevnostei rossyiskykh pry Moskovskom unyversytete, Povremennoe yzdanye, 1861, Kn. 3, Moskva 1861. Dobroliubov Y., Ystoryko-statystycheskoe opysanye tserkvei y monastyrei Riazanskoi eparkhyy, t. 3, Riazan 1888. Evhenyi (Bolkhovytynov), mytr, Opysanye Kyevo-Pecherskoi Lavry s prysovokuplenyem raznykh hramot y vypysok, Kiev 1847. Feofan (Prokopovych), Slova y rechy pouchytelnye, pokhvalnye y pozdravytelnye sobran- nye y nekotorye vtorym tysnenyem, a druhye vnov napechatannye V 2 ch. Feofana Prokopovycha arkhyepyskopa Velykoho Novahrada y Velykykh Luk, Sviateisheho Pravytelstvuiushcheho Synoda vytse-prezydenta, a potom pervenstvuiushcheho chle- na, Ch. 1, Sankt-Peterburg, 1760. Kleshchevskyi A., Panehyryk kniaziu A.D. Menshykovu “Venetz Pobedy”. Lvov. 1709 h., https://zapadrus.su/bibli/arhbib/1437-kl-7.html (7.01.2019). Pisma y bumahi imperatora Petra Velikoho, t. 9, Vyp. 2, Moskva 1952, Primechanyia. Venetz pobedy, [Lviv] 1709.

88 Literature relations… of the context in the monasteries Kyiv the with connection their and works Panegyric

Filipova H., Misto Oleksandropol: zabuta “stolytsia” kniazia O.D. Menshykova, in: Pratsi Tsentru pamiatkoznavstva. Zbirnyk naukovykh prats’, hl. Red. O. M. Tytova, № 31, Kyiv 2017, p. 218–226. Filipova H., Pocheps’ki tserkvy u chasy nalezhnosti mista do votchyn kniazia O.D. Menshykova, in: Materialy Chotyrnadtsiatoi konferentsii “Tserkva-nauka-suspilstvo: pytannia vzaiemodii” (Kyiv, 29 travnia–3 chervnia 2017 r.), Kyiv 2017, p. 59–61. Gatova T., Zabytoe yzvestye o Menshykovoi bashne, Russkoe yskusstvo XVIII veka, Moskva 1973. Kahamlyk S., Kyivo-Pecherska lavra. Svit pravoslavnoi dukhovnosti i kultury (XVII– XVIII st.), Kyiv 2005. Monchalovskyi O., Petr Velykyi v Halytskoi Rusy, Lvov 1903. Myhlan V., Vedmyd’ H., Mainycheva A., Berezovo: ystoryko-arkhytekturnye ocherky, Krasnoiarsk 2010. Nazartseva T., Felon Menshykovykh-Dolhorukovykh, Berezovskye drevnosty. Katalog vystavky, Moskva 2013. Opysanye monastyrei v Rossyiskoi ymperyy nakhodiashchykhsia, s prysovokuplenyem: ystorycheskoho yzvestyia o sushchestvuiushchykh nyne v Rossyy eparkhyiah y o vsekh sobornhkh, monastyrskykh, ruzhnykh y prykhodskykh tserkviakh, v stolychnykh horodakh Moskve y S.-Peterburhe nakhodiashchykhsia, c pokazanyem vremeny, kohda onye uchrezhdeny yly postroeny, kakye sluchylys v nykh dostopamiatnye proysshestvyia y v kakye chysla byvaiut khramovye prazdnyky v onykh, Moskva 1834. Opysanye rukopysei Tserkovno-arkheolohycheskoho muzeia pry Kyevskoi dukhovnoi akademyy, Vyp. 1, Kyiv 1875. Pekarskyi P., Nauka y lyteratura v Rossyy pry Petre Velykom, t. 1: Vvedenye v ystoryiu prosveshchenyia v Rossyy XVIII stoletyia, Sankt-Peterburg 1862. Pogosian E., Smorzhevskykh-Smyrnova M., “Lyturhyia Hospodnia”, herbovaia ykona Tallynnskoi Nykolskoi tserkvy, Petrovskoe vremia v lytsakh. K 30-letyiu Otdela Hosudarstvennoho Ermitazha “Dvorets Menshikova” (1981–2011), Sankt-Peterburg 2011. Russkaia staropechatnaia lyteratura XVI – pervaia chetvert XVIII vv., Panehyrycheskaia lyteratura petrovskoho vremeny, pod red. O. A. Dershavynoi, Moskva 1979. Sichynskyi V., Hraviury na chest Mazepy i hravirovani portrety hetmana, in: Pratsi ukra- inskoho naukovoho instytutu. Mazepa. Zbirnyk, red. R. Smal-Stockii, t. 1, Varshava 1938, p. 138–141. Tytov F., Materialy dlia istorii knyzhnoi spravy na Vkraini v ХVI–ХVIII st.: Vsezbirka peredmov do ukrainskykh starodrukiv, Kyiv 1924. Yoann (Maslov), skhyarkhymandryt, Hlynskaia pustyn. Ystoryia obytely y ee dukhovno- -prosvetytelskaia deiatelnost’ v XVI–XX vekakh, Moskva 1994. Yz bumah kniazia Aleksandra Danylovycha Menshykova, in: Shchukynskyi sbornyk, Yzdanye otdelenya Ymperatorskoho Rossyiskoho ystorycheskoho muzeia ym. Ymperatora Aleksandra III, Muzeia P.Y. Shchukyna, Vyp. 9, Moskva 1905, p. 1–155.

89 Hanna Filipova Zhuk A., Zapasko A., Ysaevych Y., ekspedytsyia 1939 h., “Vestnyk Omskoho unyversyteta” Seryia “Ystorycheskye nauky” (11) 2016,№ 6,p.116–134. yzdannykh na Ukrayne,Kn.2,Ch.1(1701–1764),Lvov1984. Andrei Fedorovych Palashenkov kak tserkovnyi arkheoloh. Liapyn-Sosvynskaia arkheoloh. tserkovnyi kak Palashenkov FedorovychAndrei Pamiatnyky knyzhnoho yskusstva. Kataloh staropechatnykh knyh, Orientalia Christiana Cracoviensia 11 (2019), s. 91–112 DOI: http://dx.doi.org/10.15633/ochc.3901

Сергей Шумило ORCID: 0000-0001-7041-7766 Международный институт афонского наследия, Киев, Украина

Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока

Abstract Prince-monk Anikita (Shirinsky-Shikhmatov) and his journey through the holy places of the Middle East. The article is devoted to Hieromonk Anikita’s (Prince Shirinsky-Shikhmatov, 1783–1837) pilgrimage to the Holy Land and to notes coming from the journey. In the notes the trip through the Middle East is described in detail. This ascetic occupies a special place in the history of Slavic monasticism on Mount Athos in the 19th century. He caming from a noble prince family, he was also an officer, a spiritual writer, a monk and an old man who played an important role in the revival of the Russian St. Panteleimon Monastery and St. Elias Monastery on the Holy Mountain, and it is considered to be the renewal of Russian monasticism on Mount Athos at the beginning of the 19th century. It is noteworthy that it was precisely the life and ministry of Father Anikita that served F.M. Dostoevsky, as one of the prototypes, to create a collective image of the “elder Zosima” in his famous novel The Brothers Karamazov. Father Anikita’s descriptions of the journey to the Middle East provide a unique testimony of how the monks pilgrimaged to the Holy Land in the first half of the 19th century, it also shows what their ways of lives, traditions, and worldview were.

Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока. Статья посвящена паломничеству на Святую Землю иеромонаха Аникиты (князя Ширинского-Шихматова; 1783–1837) и тем путевым заметкам, в которых он подробно описал свое путешествие по Ближнему Востоку. Этот подвижник занимает особое место в истории славянского монашества на Афоне в XIX веке. Выходец из знатного княжеского рода, офицер, духовный писатель, монах и старец, он сыграл важную роль в возрождении Русского Свято- Пантелеимонова монастыря и Свято-Ильинского скита на Святой Горе и по праву считается возобновителем русского монашества на Афоне Сергей Шумило Сергей в начале XIX века. Примечательно, что именно жизнь и служение отца Аникиты послужили одним из прототипов для создания Ф. М. Достоевским собирательного образа „старца Зосимы” в его знаменитом романе Братья Карамазовы. Описания отцом Аникитой путешествия по Ближнему Востоку представляют собой уникальное свидетельство о том, как совершали монахи паломничества на Святую землю в первой половине XIX века, каковы были их быт, традиции, мировоззрение.

Keywords Anikita Shirinsky-Shikhmatov, Arseniy Mitrofanov, Prince, Athos, Jerusalem, Holy Land, Athens, Near East, Pilgrimage, Orthodoxy

Аникита Ширинский-Шихматов, Арсений Митрофанов, Князь, Афон, Иерусалим, Святая земля, Афины, Ближний Восток, Паломничество, Православие

В изучении путешествий славянских паломников на Ближний Восток не- малый интерес представляют описания паломничества на Святую Землю иеросхимонаха Аникиты – князя Ширинского-Шихматова (1783–1837)1. Этот подвижник занимает особое место в истории славянского мо- нашества на Афоне в XIX веке. Выходец из знатного княжеского рода, офицер, духовный писатель, монах и старец, он сыграл важную роль в возрождении Русского Свято-Пантелеимонова монастыря и Свято- -Ильинского скита на Святой Горе и по- праву считается одним из воз- обновителей русского монашества на Афоне в начале XIX века. Еще при жизни старец Аникита пользовался большим духовным авторитетом и почитанием за свой строго подвижнический образ жизни. Уже во время учебы в Морском кадетском корпусе однокурсники, видя

1 С. В. Шумило, Старец Аникита: духовный путь святости. Материалы к жизнеописанию с приложением сочинений иеросхимонаха Аникиты (князя Ширинского-Шихматова), ред. и комментарии К. В. Забелин, Смоленск 2018 (изд. 1-ое), Приложения; С. В. Шумило, Старец Аникита: духовный путь святости. Материалы к жизнеописанию с приложением сочинений иеросхимонаха Аникиты (князя Ширинского-Шихматова), Киев–Одесса 2019 (изд. 2-ое).

92 Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока 93

- - - - - нем про совер М. Лурье, М. светской светской любовью любовью прп. Арсе прп.

Путешествие Путешествие . А. Котельников, А. Котельников, . при ничтож при , предисл. свящ. 7 ногах и 6 , исследования отв. . 202–215; В. 202–215; 4 духе Евангельского духе Евангельского молитве, молитве, с Гора Афон. Образы Святой Святой Образы Афон. Гора А. Ширинский-Шихматов) Русская Русская Православная Церковь 1834-1836 1834-1836 годах них называли подвижника подвижника называли них емкую характеристику: „отец „отец характеристику: емкую слов диакона Парфения, находившегося находившегося Парфения, диакона слов человеке человеке святой жизни о , „Одесский Аникиты, иеромонаха смерти миру миру князь С. чувствительном для других упре других для чувствительном Достоевский. Достоевский. Материалы и свт. Филарет (Дроздов) Московский Московский (Дроздов) Филарет свт. , в: вв., XI–XX Афоне. , изд. слепцом Ширяевым, Ширяевым, слепцом изд. , Афонской Горе Святой Ореханов прот., Ореханов прот., 14, Санкт-Петербург 1997, с. 1997, Санкт-Петербург 14, жизни и жизни . Как о 2 . Многие из Многие . 3 того простиралось, он что того присутствовавшего присутствовавшего при его , кончине в: благочестию, благочестию, посту и

290–309; Г. Святым Святым местам Востока в т. Якубович, Д. Афинах Афинах и друзьям своим о своим друзьям прп. Филарет (Данилевский) Глинский, и Глинский, (Данилевский) Филарет прп. русская русская литература. Сборник второй, отв. ред. В. Иеромонах Иеромонах Аникита (в Краткое известие о известие Краткое простота его характера была в со Аникиты иеромонаха смерти виноватых, виноватых, огорчавших его, валяться в Историческое Историческое описание русского св. славного пророка Илии скита, что Русское присутствие на присутствие Русское Стурдза], Стурдза], добродетели мужем” добродетели Ф. Буданова, И. Буданова, Ф. Ф.М. Братья ДостоевскийКарамазовы заимствовал отчасти . 5 Н. Тихомиров, Христианство Христианство и [А. С. [А. его стороны справедливом, но справедливом, стороны его творческих , замыслахтворческих в: Достоевского Жмакина, Санкт-Петербург 1891, с. 125–127. Санкт-Петербург В. Жмакина, Догматика Догматика „религии любви”. Догматические представления позднего , Достоевского ред. Н. ред. в: вестник” 65 (1837), 14 августа, 788. c. при Русской миссии в , Москва 1860, с. 23–24. , Москва на Афоне Санкт-Петербург Санкт-Петербург 1996, с. 52. 2011, с. А. Лидов, Москва , ред. Земли Б. С. Письма Святогорца к Святогорца Письма Игнатий Игнатий инок, о Подробности А.-Э. Тахиаос, Тахиаос, А.-Э. иеромонаха иеромонаха Аникиты по , Москва 2010, с. 560, прим. № 211. , Москва современников глазами Конфликт и Л.Н. Толстой. в 1, Санкт-Петербург 1850, с. 62–63. ч. 1, Санкт-Петербург

Бытует Бытует мнение, что даже собирательный образ „старца Зосимы” Иеросхимонах Сергий (Веснин) Святогорец так характеризовал описаний биографии князя-инока, как пример отказа от А. Тахиаос дает подвижнику краткую и краткую подвижнику дает Тахиаос А. Аникиту: „Смирение его до его „Смирение Аникиту: романе романе многие другие единогласно почитали его „великим постником и постником „великим его почитали единогласно другие многие иначе, как „блаженным старцем” и „преподобным” „блаженным как не иначе, ке, ке, готов был у и с ном, шенным в шенным ний (Митрофанов) Святогорский, и Святогорский, (Митрофанов) ний из все те, кому доводилось его близко знать: и архим. знать: близко его доводилось и все отзывались те, кому позже называли называли его „святым Сергием” в (военной) карьеры ради монашеского уединения и аскезы уединения ради монашеского (военной) карьеры 5 3 4 2 7 6 дитяти” занимался изучением святоотеческих трудов” святоотеческих традицию и занимался изучением о. сить прощения; а склонность юного князя к Аникита обладал монашеской добродетелью, любил святогорскую Фотий (Спасский), и (Спасский), Фотий Немалый вклад о. Аникита внес и в российскую духовную поэзию. Свт. Филарет (Гумилевский), архиепископ Черниговский, отмечал, что „поэтические произведения его все дышат благочестием”8, а иро- ничный А. С. Пушкин называл его Шихматов богомольный (поэма

Сергей Шумило Сергей Домик в Коломне, 1830). Отец Аникита до ухода в монастырь был одной из центральных фигур в кругу российских литераторов-„архаи- стов”, его высоко ценили А. С. Шишков, Г. Р. Державин, И. А. Крылов и другие. О жизни и деятельности о. Аникиты написано немало. Сразу по- сле кончины подвижника его близкий друг Александр Скарлатович Стурдза (1791–1854), внук молдавского господаря, российский ди- пломат, религиозный философ и публицист, опубликовал в „Одес- ском вестнике” за 1837 г. один из первых биографических очерков о подвижнике9. В дальнейшем интерес к этой незаурядной личности возрастал все больше. Свт. Филарет (Дроздов), ознакомившись с пу- тевыми записками о. Аникиты, в письме к его братьям от 27 сентября 1837 года писал: „Вам, как наследникам его (т. е. о. Аникиты) пред- ложил бы я еще одно утешение и попечение: собрать, буде можно, и обратить в общее употребление и пользу записки его путешествия и обозрения мест, на которые и издалеча, и очами других взирать сладостно и назидательно”10. Следуя этому совету, одним из первых биографов подвижника стал его родной брат Платон Александрович Ширинский-Шихматов (1790–1853) – министр народного просвещения и академик Императорской академии наук11. Важные сведения о подвижнике сохранились также в воспомина- ниях прп. Арсения (Митрофанова) Святогорского12, инока Парфения

8 Филарет (Гумилевский) архиеп., Обзор русской духовной литературы, Санкт-Петербург 1884, с. 445. 9 C [А. С. Стурдза], Краткое известие о жизни…, c. 788. 10 В. Жмакин свящ., Путешествие иеромонаха Аникиты (в мире князя С. А. Ширинского- Шихматова) по святым местам Востока в 1834-1836 годах (ч. 1), публикация, вступит. статья и коммент. свящ. В. Жмакина, „Христианское чтение” 1–2 (1891), c. 71. 11 [П. А. Ширинский-Шихматов], О жизни и трудах иеромонаха Аникита в мире князя Сергия Александровича Шихматова, читано в императорской Российской Академии 29 октября 1838 года, Санкт-Петербург 1838. 12 А. Ф. Ковалевский, Из воспоминаний о приснопамятных старцах: иеромонахе Серафиме Саровском, иеромонахе Аниките (князе Ширинском-Шихматове) и других, „Душеполезное чтение” 4 (1869), c. 98–110.

94 Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока 95

, , - - в. 20 28 прор. кон. кон. Шу наше – 1930). 1930). – Святой Святой , С. , . В . – XII – 24 19 Я занимаюсь Христианство Христианство … старце в старце в нач. ХХ , профессор Жизнеописания Жизнеописания

„ 1834–1836 1834–1836 , годах 9/22 8-84 8-84 (изд. 1-ое); истории истории русской , Санкт-Петербург Санкт-Петербург ,

17 Тихомирова , а К 16 Русский Афон XIX–XX Русский Афон , , иеросхимонаха 71; 71; …, …, с. товарищ обер-про товарищ деятельности деятельности игумена Тахиаоса

14 переписки братьев князей князей братьев переписки и 18 , Святой ред. Горе иеромонах , А. , Достоевском 23 Н. Тихомиров, Н. Тихомиров, Росси, Молдави, Турци и Турци Молдави, Росси, архим. архим. Фотий, в: , 1912 в: года эссе о эссе , под общ. общ. под энциклопедия, Православная Русский общежительный скит св. скит общежительный Русский 165–171 (серия: XIX–XX Русский Афон Носова История Русского Свято-Пантелеимонова Свято-Пантелеимонова Русского История 1735 до 202–215; Б. 9; Иеромонах Иеромонах Аникита, в: , „Христианское „Христианское , паломников русских записках , архим. Августина (Никитина) 21–26; первых исследований о исследований первых святым святым местам Востока в 27 , С. ,

22 странствии по Афоне. Афоне. Очерк жизни и А. Дмитриевский А. Феннела Русский Афон в Афон Русский Сказание Сказание о , Н. Русские на древнейших времен с древнейших времен 26 Шафрановой других. Одно из Одно других. Путешествие Путешествие иеромонаха …, Аникиты c. Братья Ширинские-Шихматовы и и Б. работы посвящены были творчеству Иеромонах Иеромонах Аникита…, с. Старец Аникита: духовный путь святости , О. , 2, Москва 2001, с. 438. 2, Москва т. 15 П. Троицкого, Москва 2009, с. 2009, Москва Троицкого, П. Озаренный светом Евангельской истины. Жизнеописание афонского инока инока афонского Жизнеописание истины. Евангельской светом Озаренный Афоне с Афоне Князь Алексей Александрович Ширинский-Шихматов († Ширинский-Шихматов Александрович Алексей Князь с. …, описание Историческое 21 в: (Ширинский-Шихматов), Аникита Афон. Афон. Русский Пантелеимонов монастырь на 5: Троицкого , , схимонаха Ильинского скита Игнатия 13 А. Дмитриевский, А. Дмитриева, В. В. Шумило, было предпринято прот. было Василием предпринято прот. Жмакиным Жмакин Жмакин свящ., Д. Жевахов, Жевахов, Д. Шафранова, Шафранова, Н. Носов, Н. Н. Тихомиров, Н. Тихомиров, , П.

25 Макарий (Макиенко), Святая Гора Афон 2015, с. Афон Святая Гора Макарий (Макиенко), II, Алексия ред. 2012, с. 342–359. предисловие В. предисловие веков). , Новый Сад 1934. жизни и деятельности Краткий очерк , Одесса 1883, с. 32–37. Горе Ильи на Св. Афонской богословской мысли тридцатых годов текущего столетия: из столетия: текущего годов тридцатых мысли богословской (1890), c. 3–64. чтение” 2 Ширинских-Шихматовых, „Христианское этой тайной, ибо хочу быть человеком”: Статьи и Статьи человеком”: быть хочу ибо тайной, этой монастыря на монастыря 1–4, Москва 1856. Парфения, ч. 1–4, Москва инока горы Афонско Святой земле постриженика 15–95 (изд. 2-ое). …, с. 15–95 (изд. путь святости СтарецС. В. Шумило, Аникита: духовный С. Путешествие иеромонаха Аникиты по А. В. Никодим, еп. Рильский (Кононов А.), Августин (Никитин) архим., (Никитин) Августин О. Игнатий, инок, Игнатий, …, с. 51–52. на Афоне присутствие Русское А.-Э. Тахиаос, М. Н. Б. …, с. 60–65. к друзьям Письма Святогорца [Парафений (Агеев) инок], , Москва 2011, с. 26–30. , Москва Ильинский скит на Афоне М. Талалай, Н. Феннел, П. Троицкий, С. …, c. 70–79. литература и русская , веков т. чтение” 4 (2016), c. 238–262. , Москва 2010, с. 79–84. (Сушкина), Москва священноархимандрита Макария , Москва 1909, c. 70. , Москва 18 и 19 веков благочестия подвижников отечественных , Москва 2010. , Москва Аникиты (Ширински-Шихматова)

Дмитриевой нем писали свщмч. Никодим (Кононов) Белгородский 28 24 21 15 19 13 27 23 М. Киевской духовной академии А. академии духовной Киевской мило курора Святейшего Синода князь Николай Давидович Жевахов Давидович Николай князь Синода Святейшего курора время его жизни и жизни его время (Агеева)

26 25 20

17 18 16 14

22 Сергия (Веснина) Сергия о ХIХ в. иером. Даниила (Сычева)29, А. Минакова30, Т. Воронина31, В. Коровина32 и других. Неиссякаемый на протяжении уже более полутора столетия интерес и пристальное внимание к личности и творчеству князя-инока свиде-

Сергей Шумило Сергей тельствует о незаурядном значении этого подвижника и его вклада в оте- чественное духовное наследие как на Святой Горе Афон, так и на родине. В этой статье мы коснемся эпизода паломничества старца Аникиты на Святую землю.

Паломничество на Святую землю

Проживая в 1835 г. на Святой Горе Афон, о. Аникита, приложил нема- ло стараний, сил и финансовых средств, чтобы добиться разрешения на поселение в бывшем Русском Афонском Свято-Пантелеимоновом монастыре братии славянского происхождения. Как известно, эта оби- тель к середине XVIII века пришла в упадок и была занята греческими монахами. Приехав на Афон, старец Аникита застал там лишь грече- скую братию. Монахи славянского происхождения (русские и украинцы) ютились на Афоне в небольшом Свято-Ильинском скиту, основанном в 1747 г. выходцем из династии полставских казачьих священников прп. Паисием Величковским.

29 Даниил (Сычёв), иером., Жизнеописание иеромонаха Аникиты – князя Сергея Александровича Ширинского-Шихматова, в: Монастырский вестник. Сайт Синодального отдела по монастырям и монашеству РПЦ. Сетевой ресурс, http://monasterium.ru/mona- shestvo/2013-06-03-11-28-40/zhizneopisanie-ieromonakha-anikity-knyazya-sergeya-aleksandro- vicha-shirinskogo-shikhmatova/ (8.01.2016). 30 А. Ю. Минаков, Сергей Александрович Ширинский-Шихматов: основные вехи биографии, „Вестник Воронежского государственного университета” Серия: История. Политология. Социология 4 (2014), c. 31-34. 31 Т. Л. Воронин, Творчество С.А. Ширинского-Шихматова: Дис. канд. филол. наук. МПГУ, 2002, Москва 2002; Т. Л. Воронин, Князь С.А. Ширинский-Шихматов и его поэма „Иисус в Ветхом и Новом Заветах, или Ночи у Креста”: (к проблеме русского культурного двоемирия), в: Ежегодник Богословской конференции Православного Свято-Тихоновского Богословского института, гл. ред. В.Н. Воробьев, Москва 2003, с. 399–402. 32 В. Л. Коровин, О жанре „религиозной поэмы” в русской литературе 1820–40-х гг. и поэмах С. А. Ширинского-Шихматова, А. Н. Муравьева и Ф. Н. Глинки”, „Филаретовский альманах” 10 (2014), c. 171–193; В. Л. Коровин, О содержании и жанровых особенностях поэмы С.А. Ширинского-Шихматова „Иисус в Ветхом и в Новом заветах, или Ночи у Креста”, „Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского” 2 (2016), c. 229–233.

96 Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока 97

------со гре име лике лике . К . реши позже позже 34 еще не другим другим его стран его святой жизни святой Слобожанщи – духовником – духовником Гробу Господню Господню Гробу инока инока Парфения из того, что было было что того, из и получить получить разрешение г. 1835 июля конце Гробу Господню и Господню Гробу

на Святой несколько Горе Аникиты Аникиты был прибывший Аникита решил свою исполнить Святогорский Святогорский Патерик. Жизнеописания Святую Святую землю к своим наставником этом ценные воспоминания ценные этом 1835 г.

сохранилась, но сохранилась, , , в: имеем важные свидетельства о свидетельства важные имеем оставил об оставил

наших дней не дней наших Оптинскими старцами, ныне проставлен в слов непосредственного очевидца, также прославив также очевидца, непосредственного слов возродил возродил Святогорскую пустынь на паломничество на благословению благословению прп. Серафима Саровского и совершить паломничество к паломничество совершить 1869 г., мы г., 1869 . 35 узнаем, что пробыв в Одессы послушникпустыни Алексей Глинской Митрофа прп. Филарета постриг(Данилевского) Глинского с Святой Земле и Земле Святой . 33 , изд. Свято-Успенской Святогорской Святогорской Свято-Успенской пустыни XVII – ХХ вв., изд. Святогорской подвижников Житие Житие преподобного архимандрита Арсения (Митрофанова), настоятеля Свято- 49–109. 2008, с. 1, Святогорс Лавры, т. приснопамятных старцах о …, с. 94–111. Из воспоминаний А. Ф. Ковалевский, приснопамятных старцах о …, с. 90–91. Из воспоминаний А. Ф. Ковалевский, Успенской Успенской Святогорской пустыни

В этом путешествии спутником о. Инок Парфений (Агеев) так описывал это событие: „Иеромонах Ани „Иеромонах событие: это описывал так (Агеев) Парфений Инок Прп. Арсений (Митрофанов) сопровожда старца Аникиту в Аникиту старца сопровожда (Митрофанов) Арсений Прп. Из воспоминаний прп. Арсения (Митрофанова) и Афон Афон из Старцу Старцу Аниките стоило немалых усилий, дабы договориться с Успешно выполнив эту миссию, эту выполнив о. Успешно монастырь по 34 35 Николаем, старцем Ильинского скита схимонахом Феодором и Феодором скита схимонахом старцем Ильинского Николаем, на полная рукопись до рукопись полная кита, князь Шихматов, великий постник; обшел всю Святую Афонскую Афонскую Святую всю обшел постник; великий Шихматов, князь кита, приняв от жизнью. и святой шегося подвижнической нем Арсений, он не (ныне Святогорская Лавра), Свято-Успенская поддерживал тес ные отношения с нов, известный ныне как преподобный Арсений Святогорский. Уйдя Ильинского скита. на поселение Ильинского из братии в нем части месяцев, старец Аникита вместе со в в Иерусалиме всех русских святогорцев старцем Арсением, учеником его схимонахом схимонахом его учеником Арсением, старцем святогорцев русских всех (Агеева) (Агеева) мы 33

жалению, эти дневниковые записи были опубликованы лишь частично, лишь опубликованы были записи дневниковые эти жалению, давнюю мечту и мечту давнюю ли отправиться в опубликовано в опубликовано старца Аникиты со Аникиты старца святым местам Ближнего Востока. местамсвятым Ближнего сколькими паломниками купеческого звания в звания купеческого паломниками сколькими святых по ствиях ческой ческой братией Пантелеимонова монастыря и Гору, посетил и сих двух постников (старца Арсения и схимонаха Нико- лая) в их пустыне, занялся с ними духовною беседою, и весьма их по- любил, и избрал старца Арсения себе за духовного отца. Потом пред- ложил: не угодно ли им с ним заедино путешествовать в Иерусалим?

Сергей Шумило Сергей Они согласились. Князь много радостен был, что таких будет себе иметь спутников”36. Сам же о. Аникита о своем отбытии с Афона вспоминал так: „29-го июля после ранней литургии, помолясь святому пророку в храме его святом (в Ильинском скиту), поблагодарив отца строителя иеромона- ха Парфения, духовного моего отца и всю братию за гостеприимное их дружество, отправился я из скита со всем моим скарбом на прислан- ных из русского монастыря лошаках в сей монастырь с о. Феодором и с Никитой и с другими спутниками, дабы оттоле на нанятом уже эллин- ском судне пуститься морем в Салонику. По благополучном прибытии в монастырь, где встречен был любовно старцами святыми, на другой день, 30-го числа, отслушав раннюю в монастыре литургию, простясь со старцами, сопровождавшими меня с любовью до берега и на берегу пробывшими до самого нашего вступления под паруса, отправился с сопутниками, с соотечественниками, в Салонику…”37. Интересные подробности об отплытии корабля о. Аникиты с Афона встречаем мы в воспоминаниях прп. Арсения (Митрофанова). Узнав, что о. Аникитой нанят уже корабль для плавания в Палестину, поспешил он к пристани Пантелеимонова монастыря, „в надежде умилостивить старцев и упросить взять его с собой, горя желанием пользоваться ду- ховными советами и наставлениями отца Аникиты, особенно же иеро- схимонаха Арсения, с которым, при всем старании, не удалось видится ему в пребывание свое на Афоне (…). Со скорбию сердца, – вспоминал впоследствии прп. Арсений (Митрофанов), – увидел я, приблизившись к морскому берегу, что корабль уже отчалил, но остановился невдалеке, поправляя какую-то неисправность, общество же духовных особ – отец Аникита, отец Феодор и другие стояли на палубе. Я начал им кланяться и слезно просить – взять меня с собою. «Опоздал, опоздал, брат», – крик- нул мне отец Аникита и велел двигаться кораблю. Я же все продолжал просить то отца Аникиту, то отца Феодора и, наконец, в великой горести сказал: «Простите, отцы святые, верно не угодно Господу Богу, чтобы

36 Парафений (Агеев) инок, Сказание о странствии…, ч. 2, с. 318–319. 37 В. Жмакин свящ., Путешествие иеромонаха Аникиты…, с. 534.

98 Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока 99 ------так неболь отошел отошел

корабле корабле оставить акафистом акафистом без согласия согласия без ним на нас на правило читать читать правило котором он котором брение, брение, удосто к смел я смел вторично вторично поклонил отцу Аниките, начал начал Аниките, отцу вознес молитвенное улыбались, улыбались, видя мои от гноища возвышает возвышает гноища от канонами канонами иноческаго веселым видом сказал: сказал: веселым видом обедницею и обедницею ноги старцам, благодаря благодаря старцам, ноги отец отец Феодор даже земно

меня упросил не спутниками спутниками достиг вожде корабле, корабле, или где случится нами. Я это предложение все радостно все предложение это благословили благословили они послушание часы с вечера вечера началась у своих своих дневниках сообщает, что корабле все корабле дни путешествия регу земли нища и нища земли монастырях; служили попеременно это время корабль двинулся и двинулся корабль время это князи людей Своих. Слово это дерзнул дерзнул это Слово Своих. людей князи радости; они же на Святую землю и землю Святую на теперь сам он князи – людей Божиих приснопамятными . отец Феодор, подойдя к подойдя Феодор, отец 38 ним поспешал, потому что они согласны взять согласны они что потому поспешал, ним перваго перваго же князи, с князи, корабль, поклонился в поклонился корабль, сон грядущим. На грядущим. сон море; но море; отец отец Арсений, мне же . чину как бывает в благодарили отца благодарили а Аникиту, беседовать беседовать с 39 по – вечеру вечерня, повечерие с слезамион упал ноги, заплакав от взойдя на взойдя своему недостоинству, своему ибо, недостоинству, быв прах и 20-ть в 20-ть молитвы на молитвы мне милость. При этом отец Аникитас отец милость.этом мне При посаждает его с его посаждает собою. Мигом собою. собрав Мигом свои вещи, поспешил я крикнули, чтобы к чтобы крикнули, скорби. скорби. Воля – Божия быть тебе с в дружине вашей святой»”. В святой»”. вашей дружине в приснопамятных старцах о …, с. 100–101. Из воспоминаний А. Ф. Ковалевский, приснопамятных старцах о …, с. 101. Из воспоминаний А. Ф. Ковалевский,

инициативе инициативе старца Аникиты на Прп. Арсений (Митрофанов) в 1 сентября 1835 года старец Аникита со от воздвигает Господь высоких ко их отнести к 38 39 гоговения, со гоговения, Божией Матери, который все афонские иноки имеют за имеют иноки афонские все который Матери, Божией много думал, видеть который так жаждала его душа. Исполненный бла Исполненный душа. его жаждала так который видеть думал, много нам нам быть, отправляемы были все суточныя службы, кроме Литургии, утром как-то: полунощница, утреня, и на по нам желание свое, чтобы всякий день на меня с же мне ился сидеть и и, лодке шой петь и читать” правила и правила

я был за убога и убога ленной цели. Пред ним открылся священный город, о лярно совершались уставные богослужения. „Отец Аникита объявил тебя тебя в я ему что-то говорить, после чего приказали корабельнику остановиться, корабельнику приказали чего после говорить, что-то ему ежедневно; ежедневно; а ему поклонился. Итак, с отец отец Аникита и – как живущий живущий – как псаломское, слово слезы. И вспомнилось мне при этом ся старцам в старцами-подвижниками” на саженей служба, служба, вся по согласились согласились и отца Феодора тебя принять, тебя а Феодора отца „Счастлив, брат Алексий, верно Богу так угодно. Не угодно. так Богу верно Алексий, брат „Счастлив, благодарение Богу. „Пали мы пред ним со слезами на землю и благо- дарили Господа, яко блаженными сотворил очи и сердца наши видеть Град великого Царя и благоговеть пред святынею его, к поклонению коей стремились души наши, яко на источники воды живыя стремится

Сергей Шумило Сергей жаждущий елень. Тогда же сошли мы со своих скотов и пеши пошли ко вратам св. Града”40, – вспоминал о. Аникита. Свои впечатления от паломничества по Святой земле он записывал в дневник, который впоследствии был издан отдельной книгой под названием Путешествие иеромонаха Аникиты по святым местам Востока в 1834–1836 годах41. Поскольку этот дневник старца неоднократно переиздавался и до- вольно широко известен, мы не будем здесь подробно останавливать- ся на описаниях из него. Но приведем здесь малоизвестные свиде- тельства спутника о. Аникиты и очевидца тех событий прп. Арсения (Митрофанова): „1-го сентября 1835 года был день, воистину, для всех нас незабвен- ный; в этот день переступили мы праг святаго града Иерусалима, вос- ходя в него как-бы в небо земное, ибо служит прообразом онаго града Иерусалима небеснаго, уготованнаго в обитель веселия и радости ду- шам святым. С великим страхом и благоговением приблизились и мы к живоприемному Гробу Господа и Спаса нашего Иисуса Христа, входя по очереди и покланяясь месту тридневнаго покоя Спасителя нашего. Потом взошли на святую Голгофу, поклонялись страшному месту распя- тия Господня и другим святым местам; при сем у старцев наших текли обильныя слезы умиления. Совершив первое свое поклонение святым местам, приглашены мы были братиею святаго Гроба к трапезе, после которой отец Аникита, бывший во все это время в великой радости духовной и как бы восторге, много назидал нас, как должно нам приготовляться к достойному прича- щению Святых Христовых Таин у самаго места искупления наших душ пострадавшим за нас Спасителем нашим. Неоднократно останавливался он при этом, удерживаемый обильными слезами, текшими из его глаз; и мы все плакали, глядя на него и внимая его словам. Гово- рил он также нам: «Братие и отцы, Бог нас сподобил великой милости, прежде прочих прибывших сюда, поклониться святому Гробу Господа

40 Путешествие иеромонаха Аникиты по Святым местам Востока…, с. 64. 41 Путешествие иеромонаха Аникиты по Святым местам Востока…

100 Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока 101 . ------44 бла Ми Геф время Храме стонал стонал церкви, здоровья здоровья подвигах подвигах в храме Вос храме в Литургии” отцу отцу Аниките крови, не крови, во что знаем, отец отец Аникита, с уважением. уважением. В целые ночи, пламенно пламенно ночи, целые и Голгофе . раз испытывал серьезные испытывал раз 43 слабости сил и

Крестного монастыря, что всем своим обществом в обществом своим всем первым примером в примером первым благосклонности благосклонности к почестями почестями и удивил нас необыкновенным своим своим необыкновенным нас удивил его спутников мы спутников его служением Господа, Божией служением Матери Господа, лошади. лошади. Как вспоминает прп. Арсе

Аникита по нашею помощию, весь в весь помощию, нашею небольшом небольшом приделе Страстей Господних, . уединенный, для семьиуединенный, нашей был вполне 42 многие другие святые многие местасвятые другие Палестины, свя это это великое Его Го возблагодарить благодеяние

Аникиты, так и так Аникиты, Святой земле князь-инок не князь-инок земле Святой очень удобен для безмолвной молитвы наших старцев,наших молитвы безмолвной для удобен очень Аникита и тем, чтобы быть для всех и всех для быть чтобы тем, раз удостаивался счастья приносить бескровную жертву. гробу гробу Богоматери, где служил всенощныя и любил служить в жизнью, проповедью и проливая множество горячих слез. На горячих множество проливая пещере под святою Голгофою, именуемой темницею Христовою; Христовою; темницею именуемой Голгофою, святою под пещере приснопамятных старцах о …, с. 103. Из воспоминаний А. Ф. Ковалевский, приснопамятных старцах о …, с. 103. Из воспоминаний А. Ф. Ковалевский, приснопамятных старцах о …, с. 103. Из воспоминаний А. Ф. Ковалевский, были были Иерусалимской патриархией для проживания келии в

Посетил о. Принимали везде князя-инока с Согласно Согласно свидетельству прп. Арсения (Митрофанова), отведены

камни; старец больно ушибся, и ушибся, больно старец камни; окрестностях Иерусалима, о. 42 43 44 гословения митрополита, отправлялся со отправлялся митрополита, гословения Воскресения при Гробе Господнем проводил он проводил Господнем ВоскресенияГробе при Из описаний как о. как описаний Из искушения. искушения. Так однажды, возвращаясь из святых Апостолов. и святых ний (Митрофанов), „лошадь испугавшись, чего-то вдруг сбросила его на паломничества по паломничества в вынужден был ехать верхом на кресения не поместителен и поместителен придел этот необширный придел и этот немало тяготившихся многолюдством. Иногда же Иногда многолюдством. немало тяготившихся нашего; нашего; чем нам за им молясь и молясь митрополита-наместника, дали ему там особыйдаже придел в Испытания в путиИспытания

занные с духовных и в поведении»” духовных для совершения богослужения по-славянски” богослужения для совершения хайловском монастыре, „причем, хайловском по терпением, ибо поднявшись с поднявшись ибо терпением, симанию симанию ко не как спода, что в что „Более „Более же и не жаловался, а только сказал: «Мало мне грешному этого наказания за грехи; вижу, что враг-диавол хочет мне поругаться малодушием, но за помощию Божией не успеет»”45. Описывает прп. Арсений и случай, как князь-инок вместе с учеником

Сергей Шумило Сергей своим чуть было не утонули в Соломоновых прудах. Когда вытащили его бездыханного из воды, был он „некоторое время без чувств, но потом очнулся и вздохнув глубоко, сказал своему ученику: „Ну, брат Никита, дожили мы было с тобою свой век, но Господь не попустил врагу по- ругаться мне до конца и свести в вечность напрасною смертью. Слава Богу, что живы еще!”46. После этого случая о. Аникита занемог и уже никуда из Иерусалима не ходил, кроме Гроба Господня и Гефсимании47. Здесь, в Иерусалиме, случился с о. Аникитой и другой печальный случай, в котором проявились глубочайшее смирение и незлобие под- вижника. В праздничный день у входа в резиденцию наместника Иеруса- лимской патриархии митрополита Мисаила нетрезвый сторож, не узнав высокого гостя, оскорбил и ударил его, однако старец ничем не выказал своего негодования и запретил наказывать обидчика. А. Стурдза так описывал это происшествие: „Нетрезвый служитель, возбраняя Ани- ките вход к иерарху, ударил в лицо святого труженика. Шедший за ним послушник в порыве негодования бросился на дерзкого и безумного слугу. Но Аникита остановил его с жаром и, оборотясь к оскорбителю, сказал тихим голосом: «Что мя бьеши?»”48. Это же происшествие, „очень нас всех огорчившее, старца же нашего приведшее в какую-то непонятную нам радость и довольство”, подробно описывает и очевидец тех событий прп. Арсений (Митрофанов): „Сто- рож патриаршего дома, бывши в нетрезвом виде и не рассмотрев в лицо о. Аникиту, нанес ему сильный удар по правой щеке, так что старец едва устоял на ногах и носом полилась у него кровь. На сей жестокий удар смиренный подвижник ответил лишь кротким вопросом: «За что, брат, меня бьешь?» – и сейчас же воротился домой. Митрополит, узнав об этом происшествии, тотчас велел взять виновного под стражу, отца же Аникиту с великими извинениями просил пожаловать к себе в ке- лью. Ни мало не медля, с веселым лицом и радостной улыбкой является

45 А. Ф. Ковалевский, Из воспоминаний о приснопамятных старцах…, с. 104. 46 А. Ф. Ковалевский, Из воспоминаний о приснопамятных старцах…, с. 104. 47 А. Ф. Ковалевский, Из воспоминаний о приснопамятных старцах…, с. 104. 48 C. [А. С. Стурдза], Краткое известие о жизни…, c. 789.

102 Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока 103

------ве воз своим своим старце которого которого Аникита отслужив отслужив литургию литургию отпустили отпустили упоминает упоминает митрополит, митрополит, сносимые са сносимые святой святой день По Аникиту Аникиту самому случившемся случившемся отвеча 30-го 30-го числа. Октября

совершавшим совершавшим этом происшествии,этом по обеднею обеднею приобщился, недо бывало бывало (…). Но преосвященного преосвященного митрополи подвижник подвижник Божий, исполняя

освятиться во

позволяя позволяя себе послаблений даже время паломничества о. нему виновного со сторожа

Аникита практически не практически Аникита все вопросы о прощения врагам, как милостии как врагам, прощения тяжелого хронического заболевания, хронического тяжелого болезни облегчение, хотя еще крайне хотя болезни облегчение, обиду. Но обиду.

незлобие сего инока, истинного умевшего святынь. Лишь кратко упоминает подвижник подвижник упоминает кратко Лишь святынь.

непрестанно даже до двумя караульными, просядвумя караульными, о. пути неприятностях, уделяя основное вниманию вниманию основное уделяя неприятностях, пути – заключает прп. Арсений (Митрофанов) о (Митрофанов) Арсений прп. заключает – силах поспешил я сносить величайшие оскорбления, не оскорбления, величайшие сносить страданиях от и . спасительным посещением, возобновлением болезни болезни возобновлением посещением, спасительным 50 трапезы безсмертия вкупе с ним в ним зов владыки (…) зов владыки на достоверных свидетелей об себе себе одолжения просил у себя себя строгий пост, не .

49 которыми подвижник переносил постигшие его непрестанные его постигшие переносил подвижник которыми

нощию стонал я заслугам, но заслугам, вечера вечера всенощное бдение, поутру за приснопамятных старцах о …, с. 105. Из воспоминаний А. Ф. Ковалевский, …, c. 72. Востока местам Аникиты по Святым иеромонаха Путешествие

В своих дневниковых заметках о. заметках дневниковых своих В В этих кратких словах раскрывается вся глубина смирения, терпения смирения, глубина вся раскрывается словах кратких этих В По свидетельству очевидцев, на только принимать только почести, подобающие знатному его происхожде с „Таковы были кротость и „Таковы периоды периоды посещавших его плоть недугов. Как пишет прп. Арсений веры, с веры, переносимых им 49 случавшихся с случавшихся изнеможен, будучи в будучи изнеможен, мои тяжелым, но тяжелым, мои моей гемороической самым болезненнейшим от припадком, и назначить назначить ему наказание за крова великой крова моейвеликой покровительницы, Царицы Небесной и нию и нию худородными”, мыми на свободу” наш старец на не в возложил возложил на иереем Божиим” викарием викарием архиереем и вращении вращении старца домой, прислал к 50 1-го, почувствовав некое малое в некое почувствовав 1-го, днем днем и давно давно мучившего князя-инока: „26-го посетил тяжкие Господь грехи та, чтобы оставили этого человека без наказания и всякого личайшего личайшего к ет уверениями, что ничего подобного не евангельскую заповедь незлобия и незлобия заповедь евангельскую ей о о описанию посещаемых им посещаемых описанию осведомясь осведомясь от страдания телесные. стойнейший, стойнейший, от Аниките. (Митрофанов), о. Аникита „и без того строгий воздержник и постник, путешествуя в Иерусалим, оставил вкушать яйца, сыр и молочное; во св. Граде не вкушал и рыбы; на возвратном же оттуда пути отказался даже от масла”51.

Сергей Шумило Сергей На Святой земле о. Аникита со спутниками пробыл чуть менее года, с августа 1835-го по апрель 1836 года. Счастливый от пребывания у мест, где родился, проповедовал, был распят и воскрес Сам Господь, о. Ани- кита, как получивший все, о чем мечтала его душа, планировал вновь возвратиться на Святую Гору Афон, дабы там уединиться в пустынном безмолвии и окончить дни свои в покаянии и молитве. С этими наме- рениями он со спутниками и покинул на Фоминой неделе Святой град, отбыв в порт Яффа, дабы оттуда морем отправиться на Святую Гору. Однако в Яффе о. Аникита совершенно неожиданно для себя полу- чил от российского консула указ Святейшего Синода о назначении его настоятелем русского посольского храма в Афинах52. По свидетельству прп. Арсения (Митрофанова), это известие несказанно огорчило старца, мечтавшего остаток дней провести на Святой Горе. Однако, как бы не нравилось ему такое распоряжение, он решил смириться и всецело пре- даться в руки Промысла Божия. Старец долго со слезами молился Бо- жией Матери, после чего успокоился и согласился отправиться к месту своего нового служения, но с тем, чтобы прежде исполнить данный ранее обет вернуться на Святую Гору и отслужить в русском Пантелеимоновом монастыре 40 литургий в храме свт. Митрофана Воронежского, на стро- ительство которого он перед отъездом оставил 1000 рублей серебром53. В своих дневниках о. Аникита так отреагировал на полученное в Яффе распоряжение: „Судьбы Твоя, Господи! бездна многа. Прости мне мое безумное прегрешение воли Твоей! Покоряйся воле Твоей свя- тей всем сердцем моим. Онемех, и не отверзох уст моих, яко ты сотворил еси… Плоть противится, но дух покоряется. Царица Небесная, прими

51 А. Ф. Ковалевский, Из воспоминаний о приснопамятных старцах…, с. 109. 52 Митрополит Московский Филарет (Дроздов) по поводу назначения о. Аникиты в Афины писал его братьям князьям Павлу и Алексею Александровичам: „При назначении о. Аникиты к миссии Св. Синод не думал оставить его при ней долго, но на короткое время удовлетворить надобности и должностным путем возвратить его в Россию. Думали, что и ему не будет сие неприятно, а доставит более удобства посетить некоторые достопамятные места”, цит. по: В. Жмакин свящ., Путешествие иеромонаха Аникиты…, с. 99. 53 А. Ф. Ковалевский, Из воспоминаний о приснопамятных старцах…, с. 106.

104 Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока 105 ------в Ге по . оче 55 я, ка – уро – 1730 г. 1730 миром, миром, строитель 22 мая 1830 пути попал затем добро затем проповедовал проповедовал оскорбил, брат, оскорбил, брат, написал святое таком граде (…). граде таком берегам берегам острова отпусти отпусти с слов послушника лет, а лет, магометан в магометан же все Аникита котором никогда и никогда котором не отверзох уст моих уст отверзох не где где он Аникита в от веру священнейшей священнейшей монашеской онемех и онемех новое дело, и . ответ ответ князь при всех упал перед 54 Афоне около 18 около Афоне село Архангельское селоот Архангельское корабль пристать к корабль сем назначении, о назначении, сем что что в Афон, Афон, дабы закончить там свои дела неприятное для распоряжение в него Аникиты оказались свидетелями очередно свидетелями оказались Аникиты готовлюсь готовлюсь по благослови благослови на Святую Гору Святую морем, Гору о. монастыре святого Иоанна Богослова, почивают назначения своего, неприятного для моей лености, моей для неприятного своего, назначения своим своим братьям в словами: словами: „Прости меня, ради Бога, я евангелист евангелист Иоанн Богослов и к вящшему прискорбию водвориться в водвориться прискорбию вящшему к Аникиты Аникиты на то Божий, перст приходило, свое время епископом был праведный Лазарь Четвероднев Лазарь праведный был епископом время свое справедливое справедливое замечание старца его другой послушник Ни Аникита посетил остров Патмос, где жил и Патмос спутники о. спутники Патмос колени со колени жребий жребий Твой и – впоследствии схимонаха Пантелеимонова монастыря о. – писал он – изложив Святейшему Синоду приключившиеся мне беды, отка беды, мне приключившиеся Синоду Святейшему изложив – …, с. 98–99. Востока местам Аникиты по Святым иеромонаха Путешествие …, с. 98–99. Востока местам Аникиты по Святым иеромонаха Путешествие

пути о. В реакции о. На о. На восстановлению русского Пантелеимонова монастыря восстановлению и русского Отправившись на Смиренно подчинившись новому назначению, о. назначению, новому подчинившись Смиренно сильную бурю, вынудившую их сильную вынудившую бурю, 54 55 шумный мир, и мир, шумный редной редной раз смирения раскрылась души. его вся бы „Мог глубина ронтия. На года, голову мне не мне голову го примера глубочайшего смирения подвижника. Этот случай подробно подробно случай Этот подвижника. смирения глубочайшего примера го Покоряюсь Покоряюсь воле Божией и Кипр, где в где Кипр, Евангелие. Евангелие. Здесь, в ним на по кита ответил раздражением, на ный, друг воскрешенныйГосподень, Христом после смерти. Также по Афонского (Русина) Пахомия преподобномученика святого мощи меня меня в ибо вместо монашеского богомысленного уединени должен поступить должен уединени богомысленного монашеского вместо ибо в вольно принявшего мученическую смерть за смерть мученическую принявшего вольно в (Псал. XXXVIII, 10), яко Ты, Всеблагий мой Покровителю, сотворил еси. сотворил Покровителю, мой Всеблагий Ты, яко 10), XXXVIII, (Псал.

женца Украины, подвизавшегося на подвизавшегося Украины, женца желал желал сперва возвратиться на от хворостию заться жется, ненавидящими мир” ненавидящими мирен с да буду Однакоже, поелику явно вижу в вижу явно поелику Однакоже, обязанности оказать власти святой безпрекословное послушание” безпрекословное святой власти оказать обязанности описан иеросхимонахом Сергием (Веснининым) со честь свт. Митрофана Воронежского. в честь храма свт. ству святой святой апостол и старца тебя!”. Пораженный смирением старца послушник взаимно бросил- ся ему в ноги и стал просить прощение, а оказавшийся свидетелем этой сцены Геронтий от умиления истинно-христианской кротостью и смирением князя залился слезами56. Сергей Шумило Сергей

„В память вечную будет праведник”

Преставился старец Аникита в Афинах через год после описанных событий, в ночь с 6 на 7 июня 1837 г. Струдза отмечает, что умирая и „отрываясь от пелен и уз тления, он часто повторял слова: «пора в Иерусалим!» – и с сим желанием в устах, душа труженика вероят- но стремилась в Иерусалим небесный!”57. Судя по всему, о. Аникита на смертном одре повторял Евангельские слова Спасителя: „Се, вос- ходим во Иерусалим!..” (Мф.: 20,18; Мк.: 10, 33; Лк.: 18,31). Многие подвижники, предчувствуя наступление своей кончины, повторяли эти величественные слова Спасителя. Наряду с выдающимися русскими афонскими старцами Арсени- ем Святогорцем, Иеронимом (Соломенцовым) и Макарием (Сушким), о. Аникита (Ширинский-Шихматов) по праву считается возобновителем русского монашества на Афоне в 1830-е годы. Он сыграл ключевую роль в возрождении как Пантелеимонова монастыря, так и Ильинского скита на Святой Горе. Несомненно, без его участия не началось бы тогда ста- новление русского монашества на Афоне. Именно он своим авторитетом и влиянием впервые за многие годы серьезно повысил статус русских святогорцев. Иеросхимонах Сергий (Веснин), отмечая заслуги о. Аникиты в деле возрождения русского монашества и Пантелеимонова монастыря на Афоне, указывает, что именно его „крестный, скорбный, невольный подвиг (…) послужил к восстановлению Русика58. В свою очередь игумен Афонского Свято-Пантелеимонова монастыря схиархимандрит Иеремия (Алехин) так отзывался об этом святогорском подвижнике и его вкладе в сокровищницу Святой Горы: „Имя о. Ани- киты очень важно для Русского Афона, ибо его усилия способствовали

56 Письма Святогорца к друзьям…, с. 62. 57 Письма Святогорца к друзьям…, с. 794–795. 58 Письма Святогорца к друзьям…, с. 61.

106 Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока 107

------– – из из 6–7 6–7 це даль с. …, Афоне Афоне 560, прим. 560, прим. Братья Братья этот факт факт этот лишь при дарований. дарований. малое время малое светской светской (во своих своих творче . На . том числе, и том романе романе кругу кругу литерато 60 многими другими. многими истории истории Русского Свято-Ильинском Свято-Ильинском Аникиты святитель Тихомирова, именно Тихомирова,

аскезы – именно сведениями М. Лурье, Догматика „религии другой другой в Святой Горе (…). За (…). Горе Святой 202–215; В. подвигами о. подвигами мнению мнению Б. монашеской аскезы, он аскезы, монашеской

…, с. Православная Церковь Русская центральных фигур в . . По Старец Аникита: духовный путь святости путь духовный Аникита: Старец Аникиты вдохновлялся в в самих сочинениях писателя. идет Речь мира и – монастыря и святого великомученика Шумило, Шумило, Афоне Свято-Пантелеимонова монастыря схиархимандрита схиархимандрита монастыря Свято-Пантелеимонова Афоне

Ореханов прот., прот., Ореханов С. В. С.

Житие Житие , великого грешника послужившего в , в: , Святой Гope деятельность князя-инока способствоваладеятельность Гope князя-инока Святой 290–309; Г. тот сложный период стал покровителем всех русских свято русских всех покровителем стал период сложный тот . Братьев Братьев Карамазовых 59 Н. Иеромонах Аникита…, Тихомиров, с. (изд. 1-ое). (изд. № 211. Иеремии (Алехина) Иеремии …, с. любви” на Русского игумена Слово Б. Шишковым, Г.Р. Державиным, И.А. Крыловым и Крыловым И.А. Державиным, Г.Р. Шишковым, находим прямой находим намек и

Воистину это был человек незаурядных талантов и Малоизвестный для широких кругов факт от Избрав путь отречения молодости, молодости, являясь одной из незавершенной черновой заготовке эпического романа, известно Свято-Пантелеимоновом Свято-Пантелеимоновом монастыре, а подвижнической подвижнической жизни о. I, Александром оценен императором он был высоко ров – „архаистов”, го го под названием горцев (…). Иеросхимонаха Аникиту можно смело назвать выдающимся назвать смело можно Аникиту Иеросхимонаха (…). горцев го го достояния Святой Руси В Митрофан в Митрофан Илии. Увенчались Илии. усилия Увенчались старца Аникиты строительством на и молитвенник. нейшем некой основой для последующих произведений писателя подвижником, оставившимподвижником, знаменательный след в пребывания на пребывания мы в возрождению русского монашества на монашества русского возрождению Бесов и ДостоевскимКарамазовы в был заимствован, отчасти 60 59 доказано, что собирательный образ „старца Зосимы”в „старца образ собирательный что доказано, двух храмов, посвященных святителю Митрофану Воронежскому, один один Воронежскому, Митрофану святителю посвященных храмов, двух умножил умножил свои дарования, прославившись как ревностный подвижник лителя Пантелеимона, возрождению скитарусского святого пророка енной) карьеры ради монашеского уединения и уединения монашеского ради карьеры енной) о о объединению объединению здесь монашества,русского возвращению ему исконно описаний биографии князя-инока, как пример отказа от ских замыслах Ф.М. Достоевский. Современными литературоведами скиту. Можно сказать, что трудами и что трудами сказать, Можно скиту. Афона” А.С. „монастырь русский” – одно из значительнейших и наиболее плодотвор- ных художественных открытий Достоевского, совершенных им в про- цессе разработки планов Жития великого грешника, послужил одним из важнейших истоков будущих Братьев Карамазовых61. И именно

Сергей Шумило Сергей здесь, в подготовительных материалах к Житию великого грешника, к „монастырской” повести, и появляется под пером Достоевского имя иеромонаха Аникиты. Он обозначен здесь именем реального исто- рического лица – своего прототипа, что еще раз подтверждает спра- ведливость мнения о заимствовании позже писателем собирательного образа „старца Зосимы” – бывшего офицера и дворянина, оставившего светскую карьеру и ушедшего в монастырь, не только из биографий старца Амвросия (Гренкова) Оптинского и свт. Игнатия (Брянчанинова), но и о. Аникиты (Ширинского-Шихматова). Во времена Достоевского о. Аникита и свт. Игнатий представляли два общеизвестных случая отказа от успешной военной карьеры ради ухода в монастырь62. Эти случаи, привлекшие широкое внимание в светском обществе, и нашли свое отражение на страницах произведений писателя. Как отмечает прот. Георгий Ореханов, история семей Брянчаниновых и Ширинских-Шихматовых имела огромный „миссионерский” эффект для дворянства и интеллигенции, примеры были настолько значимы, что вполне могли послужить биографической основой для некоторых героев Достоевского63. Не только в России, но и на Святой Земле, на Афоне и в Афинах служение о. Аникиты было для многих назидательным примером. Как вспоминал о старце прп. Арсений (Митрофанов) Святогорский, „до- бродетели и достоинства нашего духовнаго начальника, отца Аники- ты, возбуждали великое расположение к нему греков, прозвавших его на Святой Горе и в Солуне Российским Златоустом. Нам же он был еще более дорог, как любвеобильный отец и наставник во спасении, так что самые старцы, убеленные сединами постнических подвигов, не отказывались принимать от него наставления”64. Свт. Филарет (Дроздов) Московский, узнав о смерти старца Ани- киты, в письме от 18 сентября 1837 г. отмечал, что его смерть „потеря

61 Б. Н. Тихомиров, Иеромонах Аникита…, с. 203. 62 В. М. Лурье, Догматика „религии любви”…, с. 302–303. 63 Г. Ореханов прот., Русская Православная Церковь…, с. 560, прим. № 211. 64 А. Ф. Ковалевский, Из воспоминаний о приснопамятных старцах…, с. 102.

108 Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока 109 ------18 сентября сентября 18 Евангель

Svâtoj zemle po- , „Hristianskoe čte архивах архивах Афона, церковного почи церковного .

С. Струдза, близ , „Dušepoleznoe drugih, 67 и возрождение возрождение отече Аникиты, „обильное Аникиты, подвиги подвиги заслуживают сей день свято чтится возрождение русского возрождение русского посеянном им в Афоне Афоне Свято-Пантелеимо , č. 1–4, Moskva 1856. братьев о. братьев Rossi, Moldavi, Turcii i Rossi, Moldavi, Turcii игумении Марии (Тучковой) от (Тучковой) Марии игумении возрождения, но возрождения,

предпринималось издание полного

zapiskah russkih palomnikov Аникиты. Еще предстоит произвести Русском Русском на prisnopamâtnyh prisnopamâtnyh starcach: ieromonahe Serafime stranstvii po старце Аниките по писем о. сих сих пор не справедливому справедливому замечанию А.

Russkij Afon v Skazanie o частности в Украины, дабы Украины, собрать воедино наследие подвиж vospominanij vospominanij o . По Iz 65 . 66 Письмо митрополита Филарета (Дроздова) к (Дроздова) Филарета митрополита Письмо Краткое известие о жизни…, с. 794–795. известие Краткое C. [А. С. Стурдза], Аникита…, c. 55. иеромонаха О жизни и трудах [П. А. Ширинский-Шихматов], Обществе любителей духовного просвещения” 5 (1868), с. 78–84. в Обществе любителей духовного , „Чтения 1837 г. nie” 4 (2016), s. 238–262. striženika Svâtoj góry Afonskoj inoka Parfeniâ Afonskoj striženika Svâtoj góry čtenie” 4 (1869), s. 98–110. Sarovskom, ieromonahe Anikite (knâze Širinskom-Šihmatove) i Širinskom-Šihmatove) (knâze Anikite ieromonahe Sarovskom,

Святой Горе, Святой в Горе, В наше время память о Несомненно, имя старца Аникиты, его вклад в К К сожалению, до только всестороннего изучения и изучения всестороннего только под рясою смиренного инока, таил сокровище самых разнообразных разнообразных самых сокровище таил инока, смиренного рясою под притом притом нетленное богатство оставил он 66 67 [Parfenij (Ageev) inok], Kovalevskij Kovalevskij A.F., Греции, Греции, России и Istočniki на не и ника, ника, сделавшего столь неоценимый вклад в Святой Горе. монашества на Святой новом монастыре. новом ко знавшего при ко жизни „он старца был Аникиту, украшением Церкви и, познаний”

65 Bibliografiâ христианского смирения” и христианского жизни, деятельной веры для иерархии” тания. Как справедливо отмечал один из один отмечал справедливо Как тания. тщательное тщательное разыскание этих бесценных материалов в ском учении, которое утверждал примером собственной богобоязненной богобоязненной собственной примером утверждал которое учении, ском ственной ственной духовной сокровищницы, наследие и собрания сочинений и Avgustin (Nikitin) Avgustin arhim., Pis´ma Svâtogorca k druz´âm swoim o Svâtoj Gore Afonskoj, izd. slepcom Širâevym, č. 1, Sankt-Peterburg 1850. Pis´mo mitropolita Filareta (Drozdova) k igumenii Marii (Tučkovoj) ot 18 sentâbrâ 1837 g., „Čteniâ v Obŝestve lûbitelej duhovnogo prosveŝeniâ” 5 (1868), s. 78–84. Podrobnosti o smerti ieromonaha Anikity so slov diakona Parfeniâ, nahodivšegosâ pri Сергей Шумило Сергей Russkoj missii v Afinah i prisutstvovavšego pri ego končine, v: Putešestvie ieromonaha Anikity po Svâtym mestam Vostoka v 1834-1836 godah, predisl. svâš. V. Žmakina, S. A. Šihmatova, Sankt-Peterburg 1891, s. 125–127. Putešestvie ieromonaha Anikity po svâtym mestam Vostoka v 1734-1836 godah, predisl. svâŝ. V. Žmakina, Sankt-Peterburg 1891. Putiešestvie ieromonaha Anikity po svâtym mestam Vostoka v 1834–1836 godah, predislo- vie V. P. Troickogo, Moskva 2009. Žitie priepodobnogo arhimandrita Arseniâ (Mitrofanova), nastoâtielâ Svâto-Uspenskoj Svâtogorskoj pustyni, v: Svâtogorskij Paterik. Žiznieopisaniâ podvižnikov Svâtogorskoj pustyni XVII – XX vv., izd. Svâto-Uspenskoj Svâtogorskoj Lavry, t. 1, Svâtogors 2008, s. 49–109. Žamakin V. svâŝ, K istorii russkoj bogoslavskoj tridcatyh godov tekuŝego stoletiâ: iz perepiski brat´ev knâzej Širinskih-Šihmatovyh, „Hristianskoe čtenie” 2 (1890), s. 3–64. Žamakin V. svâŝ, Putešestvie ieromonaha Anikity (v mire knâzâ S.A. Širinskogo-Šihmatova) po svâtym mestam Vostoka v 1834–1836 godah (č. 1), „Hristianskoe čtenie” 1–2 (1891), s. 69–117.

Literatura

Danil (Syčë), ierom., Žizneopisanie ieromonaha Anikity – knâzâ Sergeâ Aleksandroviča Širinskogo-Šihmatova, v: Monastyrskij vestnik. Sajt Sinodalńogo otdela po mo- nastyrâm i monašestvu RPC. Setevoj resurs, http://monasterium.ru/monashe- stvo/2013-06-03-11-28-40/zhizneopisanie-ieromonakha-anikity-knyazya-sergeya-alek- sandrovicha-shirinskogo-shikhmatova/ (8.01.2016). Dmitrieva M. A., Brat´â Širinskie-Šihmatovy i arhim. Fotij, v: Hristianstvo i russkaâ literatura. Sbornik vtoroj, otv. red. V. A. Kote´lnikov, Sankt-Peterburg 1996, s. 70–79. Dmitrevskij A. A., Russkie na Afone. Očerk žizni i deâtelńosti igumena svâŝennoarhimandrita Makariâ (Suškina), Moskva 2010. Fennel N., Troickij P., Talalaj M., Ilínskij skit na Afone, Moskva 2011. Filaret (Gumilevskij) arhiep., Obzor russkoj duhovnoj literatury, Sankt-Peterburg 1884. Ignatij inok, Istoričeskoe opisanie russkogo sv. Slavnogo proroka Ilii skita, čto na Afone, Moskva 1860. Istoriâ Russkogo Svâto-Panteleimonova monastyrâ na Afone s 1735 do 1912 goda, v: Russkij Afon XIX – XX vekov, t. 5: Afon. Russkij Panteleimonov monastyr´ na Svâtoj Gore, red. ieromonah Makarij (Makienko), Svâtaâ Gora Afon 2015, s. 165–171.

110 Князь-инок Аникита (Ширинский-Шихматов) и его путешествие по святым местам Ближнего Востока 111 èsse èsse i prilože- prilože- oktâbrâ oktâbrâ poèmah

Ežegodnik Ežegodnik F. Budanova, F. Novom Zavetah, Novom , priloženiâ, red. tvorčeskih zamys- mire mire knâzâ Sergiâ , „Odesskij vestnik” A. Kotel´nikov, Sankt- A. Kotel´nikov, žizneopisaniû c žizneopisaniû c Vethov i Vethov , otv. red. , N. otv. Žizneopisaniâ otečestvennyh Gora Afon. Obrazy Svatoj Zemli, Svatoj Obrazy Afon. Gora , v: L.N. Tolstoj. L.N. KonfliktTolstoj. głazami- sovre F.N. Glinki, F.N. „Filaretovskij al´manah” issledovaniâ , „Vestnik Nižegorodskogo - uni , „Vestnik Kresta” Pravoslavnaâ , ènciklopediâ pod obŝ. red. russkoj literaturę 1820–40-h gg. i jego poema „Iisus v „Iisus poema jego ., v: vv., XI–XX smerti ieromonaha Anikita smerti ieromonaha imperatorskoj imperatorskoj Rossijskoj Akademii 20 , Moskva 1909, c. 70.

miru S.A. Širinskij-Šihmatov) v trudach ieromonaha Anikita v Ieromonah Ieromonah Anikita žizni i Afone v Afone žizni i žanrovyh žanrovyh osobennostâh poèmy S.A. Širinskogo-Šihmatova probleme probleme russkogo kul´turnogo dvoemiriâ), v: O , Moskva 2010. Dostoevskij. Materialy i A.], Â zanimaûs´ ètoj tajnoj, ibo hoču byt´ čelovekom”: Statí V. Zabelin, Smolensk 2018 (1-oe izdanie). V. v Novom pavetah, ili Noči u V. red. russkaâ , literatura. otv. Sbornik vtoroj … Russkaâ Pravoslavnaâ Cerkov´ i „ Kratkoe izvestie o soderžanii soderžanii i Ieromonah Ieromonah Anikita (v žanre „religioznoj poèmy” „religioznoj žanre v Kresta”: Kresta”: (k , „Vestnik „Vestnik biografii, vehi osnovnye Širinskij-Šihmatov: Aleksandrovič Sergej O O N., S.], Russkoe prisutstvie na prisutstvie Russkoe N., Starec Starec Anikita: duhovnyj put´ svâtosti. Materialy k Starec Anikita: duhovnyj put´ svâtosti. Materialy k , Moskva 2010. Knâz´ S.A. Širinskij-Šihmatov i Širinskij-Šihmatov S.A. Knâz´ Ozarennyj svetom Evangel´skoj istiny. Žizneopisanie afonskogo inoka Anikity inoka afonskogo Žizneopisanie istiny. Evangel´skoj svetom Ozarennyj prot., Û., Vethom n Vethom Dogmatika „religii lûbvi”. Dogmatičeskie predstavleniâ pozdnego Dostoevskogo, pozdnego predstavleniâ Dogmatičeskie lûbvi”. „religii Dogmatika L., L., L., V., V., V., N., Anikita (Širinskij-Šihmatov), v: M., Hristianstvo i Lidov, Moskva 2011, s. 44–61. Moskva A. Lidov, red. mennikov niem cočinenij Anikity ierochimonaha (knâzâ Širinskogo-Šihmatova) niem cočinenij ierochimonaha Anikity (knâzâ Širinskogo-Šihmatova), Kiev–Odessa podvižnikov blagočestiâ 18 i 19 vekov podvižnikov blagočestiâ ili Noči u i kommentarii K. Peterburg 1996, s. 290–309. Peterburg lah Dostoevskogo, v: 14, Sankt-Peterburg 1997, s. 202–215. I. D. Âkubovič, t. 14, Sankt-Peterburg 2019 (2-oe izdanie). v: Širinskogo-Šihmatova) S.A. Širinskogo-Šihmatova, A.N. Muravéva i 171–193. 10 (2014), s. versiteta im. N.I. Lobačevskogo” 2 (2016), s. 229–233. N.I. Lobačevskogo” versiteta im. , Sankt-Peterburg 2012. o Dostoevskom, Sankt-Peterburg 65 (1837), s. 787–795. , Sankt-Peterburg 1838. 1838 goda, Sankt-Peterburg Voronežskogo gosudarstvennogo Voronežskogo universiteta” Seriâ: Istoriâ. Politologiâ. Sociologiâ 4 (2014), s. 31–34. 438. Aleksiâ II, t. 2, Moskva 2001, s. Aleksandroviča Aleksandroviča Šihmatova, čitano v „Iisus v Nikodim, ep. Ril´skij (Kononov A.), Nosov S. [Širinskij-Šihmatov P. Minakov A. Minakov Korovin V. S. [Sturdza A. S. [Sturdza Korovin V. Orehanov G. V. Luré Šafranova O., Šafranova Šumilo S. Šumilo S. , Odessa 1883. Afonskoj Gore Ilí na Sv. pror. Russkij obŝežitelńyj skit sv. Tihomirov Tihomirov B. Tahiaos A.-È., Tahiaos Tihomirov Tihomirov B. T. Voronin Сергей Шумило Voronin T. Ževahov N. Ževahov Bogoslovskoj konferencji Pravoslavnogo Svâto-Tihonovskogo Bogoslovskogo institu Bogoslovskogo Svâto-Tihonovskogo Pravoslavnogo konferencji Bogoslovskoj očerk žiznii deâtelńosti 2002. ta, gl.red. V. N. Vorobév, Moskva2003,s. 399–402. L., D., Tvorčestvo S.A. Širinskogo-Šihmatova. Dis. kand. filol. nauk. MPGU, Moskva Knâz´ Aleksej AleksandrovičKratkij (†9/22.XII–1930). Širinskij-Šihmatov , NovyjSad1934. - Orientalia Christiana Cracoviensia 11 (2019), s. 113–139 DOI: http://dx.doi.org/10.15633/ochc.3902

Lubow Żwanko ORCID: 0000-0002-1107-449X Akademia Weterynarii i Zootechniki w Charkowie, Ukraina

Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek)

Abstract Cathedral church of Assumptoin of the Blessed Virgin Marry a short historical draft (19th century). The author of the article presents a short outline of the cathedral church of Assumption of the Blessed Virgin Marry in Kharkiv since the moment it was built to its ceremonial cosercation in June 26, 1892 by the bishop of Molyhowska Diocese Albin Simon. Building of the church has been shown on the background of functioning of Polish community in Kharkiv in the 19th century which from a small group of believers managed transform into an important part of the citizens of the city. The cathedral church of Assumption of the Blessed Virgin Marry was a rock for Poles’ activities leaving in Kharkiv. The church survived till today and it adrous the city centre as an architectural jewel.

Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek). Autorka w przedstawionym artykule przybliża krótki zarys historii kościoła katedralnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Charkowie od czasu jego wzniesienia do chwili jego uroczystego poświęcenia 26 lipca 1892 roku przez biskupa pomocniczego diecezji mohylowskiej Franciszka Albina Simona. Budowa świątyni została ukazana na tle funkcjonowania w Charkowie w XIX wieku społeczności polskiej, która z niewielkiej garstki wiernych zdołała przekształcić się w niezwykle istotną część składową mieszkańców miasta. Ostoją dla działalności Polaków mieszkających w Charkowie był kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, który przetrwał do czasów obecnych, i dziś, jako perła architektury sakralnej, zdobi centrum miasta. Lubow Żwanko Keywords Roman Catholic Church, Poles, Boleslaw Michalowski, Kharkiv

kościół rzymskokatolicki, Polonia, Bolesław Michałowski, Charków

Historia kościoła katedralnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Charkowie nie była do tej pory przedmiotem osobnego badania naukowego, mimo że do dziś jest on centrum polskiej tradycji miasta, a także pięknym zabytkiem architektury sakralnej i jedynym zabytkiem w stylu neogotyckim. Informacje o charkowskim kościele można odnaleźć w różnych publikacjach: od poważnych książek historycznych opartych na źródłach archiwalnych do artykułów w prasie, bez wskazania źródeł podanych informacji. Są to głównie prace poświęcone historii Polaków na Ukrainie Lewobrzeżnej (Het- mańszczyźnie), a przede wszystkim ich życiu w samym Charkowie. Ma- teriały te są znajdują się w polskiej i ukraińskiej historiografii dotyczącej określonego powyżej tematu. Pierwszy opis dotyczy kościoła w Charkowie i został zamieszczony w ese- ju Teodora Lipińskiego Polacy w Charkowie, opublikowanym w roku 1905 w kalendarzu informacyjnym Znicz. Praca ta była wynikiem obserwacji życia ówczesnej polskiej społeczności przybyłej do miasta na początku XX wieku1. Autor zauważył, że w maju 1901 roku, dzięki aktywnym działaczom polskiej wspólnoty, m.in. inżynierowi Adamowi Krzyżanowskiemu i Adolfowi Pawło- wiczowi, w kościele założono oświetlenie elektryczne2. W pracy profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Zygmunta Łukawskiego Ludność polska w Ro- sji 1863‒1914, która w pewnym sensie jest punktem wyjściowym w tworzeniu schematu i zasad teoretycznych studium historii życia Polaków na terytorium Imperium Rosyjskiego, można odnaleźć informację o charakterze ogólnym dotyczącym założenia tego kościoła3. Ciekawie przedstawia się autorska sen- tencja o kościele jako o miejscu łączącym Polaków mieszkających w Charko- wie: „Był tu wysoki urzędnik i oficer, generał i żołnierz, dama z wysokiego

1 T. Lipiński, Polacy w Charkowie, w: Znicz. Kalendarz informacyjny z działem literackim za rok zwyczajny 1905, Moskwa 1905, s. 71–139. 2 T. Lipiński, Polacy w Charkowie, s. 104. 3 Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław–Warszawa–Krakow 1978.

114 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 115 , - . - - - - 4 la- do Харкові

Харкові: Харкові:

jednym Uniwer analizie analizie

artykule artykule Charkowie, jedność jedność się . W . 5 wybitnych Po – zarysowali jej – XIX wieku ‒ wschodniej wschodniej Ukra Zając Zając w realizacji budowy realizacji swoim statusem” swoim Korzeniowskiego, Korzeniowskiego,

Я. Лосiϵвський, Харків wschodniej Ukrainie w Ukrainie wschodniej квітня 2004 р., редколл.: roku Каразіна” Серія: Філологія Серія: Філологія Каразіна” Польська діаспора у діаспора Польська działalności tamtejszej

Ukrainie Lewobrzeżnej Ukrainie Н. mianowicie na . Uniwersytetu Marii Curie Marii Uniwersytetu 8 , w: , 1832 Polacy na Polacy Polacy na kolei kolei Jerzy Харкові, Харкові, 24 przeanalizował główne okresy początków w Polski Almanach w Polski skończeniu skończeniu mszy ta Харькове . Z 7 Tarasiuk, Tarasiuk, temat historii Kościoła rzymskokato Mądzika, Mądzika, Mariusza

Kijasa poświęconej Polakom na strukturę Kościoła rzymskokatolickiego К. Журавльова, наук. ред. I. Tarasiuka, Tarasiuka, pt. mieście parafii w parafii mieście Latawiec, D. Latawiec, więzień. więzień. Po Charkowie od lat lat 1887‒1891

latach latach 1805‒1917 przedstawiono niektóre aspekty матеріали наук. конф. у kierownik projektu Dariusza I. Гедройц, I. I. Гедройц, praca zbiorowa historyków z historyków zbiorowa praca na źródłach historycznych, a tym działalność architektów polskiego pochodzenia, . Historia dotycząca Polaków na Polaków dotycząca Historia . książce Artura . Michał Żur wyodrębnił i

Lublinie: Lublinie: Мarka 9 10 utworzenia w utworzenia Korzeniowski, K. Korzeniowski,

: сучасність . W Невідомі джерела історії першої польської римо-католицької парафії у парафії римо-католицької польської першої історії джерела Невідомі 6 История римо-католической церкви в церкви римо-католической История pierwszych artykułów na Charkowie przygotował Michał Żur (1957‒2008), słynny Polak wieku każdy szukał swojego towarzystwa, zgodnie ze zgodnie towarzystwa, swojego szukał każdy

Авраменко, Авраменко, О. robotnik, robotnik, policjant i M. Mądzik, Жур, Жур, М. Зайонц, Зайонц, latach 1832‒1921 (2012, 2014), będąca wynikiem kilkuletnich badań 2004, s. 8–20. , Lublin 2012. tach 1832‒1921, Lublin 2012. історія та 74 (2016), s. 314–321. Є. Л. М. M. Zob. tamże, s. 102‒106. , Poznań 2008, s. 224. A. Kijas, Polacy na Uniwersytecie Charkowskim 1805‒1917 і Харків: біографічний словник (1805‒1918), Харків 2018, s. 5. Видатні поляки Л. Жванко, Tamże, s. 52. Tamże, „Вісник Харківського національного університету імені В. імені університету національного Харківського „Вісник

Jeden z 90. XX 90. Charkowie od Charkowie poświęconym Charkowowi podaje informacje o rozdziałów rozdziałów krótko ili przedstaw Charkowa, prezes Domu Polskiego, wytrwały badacz tematów polonijnych, tematów badacz wytrwały Polskiego, Domu prezes Charkowa,

naukowych. Autorzy ili poświęc wiele miejsca Charkowowi, jako centrum kościoła katedralnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Wniebowzięcia pw. katedralnego kościoła czyli świątyni, nowej parafii, opierając je sytecie sytecie Charkowskim w historii parafii katolickiej w o czasopisma „Parafia Charkowska” z lat 1910‒1911 czasopisma „Parafia Charkowska” któremu autorka niniejszego badania poświęciła słownik o z z oraz Charkowie, w kończyła i kończyła krajoznawca, inicjator i budowy nowej świątyni z się Polacy się skupiali gdzie miejscu, oraz nauki kultury, edukacji, inie w Krzysztofa Krzysztofa Latawca i lakach Charkowa lickiego w Kolejna publikacja to publikacja Kolejna lat Maryi Panny świata i funkcjonowanie, nazwiska proboszczów oraz trudności w trudności oraz proboszczów nazwiska funkcjonowanie, 9 10 6 7 8 4 5 w -Skłodowskiej w a szczególnie twórcy miejscowej świątyni Bolesława Michałowskiego, była przedmiotem badań autorki niniejszego opracowania11. Przedstawiony artykuł jest krótkim szkicem poświęconym wybranym przedstawicielom polskiej społeczności Charkowa, związanym z tamtejszą Lubow Żwanko parafią rzymskokatolicką, m.in. architektowi Bolesławowi Michałowskiemu, projektantowi kościoła katedralnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Wzbogaceniem opracowania jest aneks w postaci relacji z wizytacji kanonicznej biskupa pomocniczego diecezji mohylowskiej Franciszka Al- bina Simona w Charkowie w styczniu 1893 roku; został on opublikowany w warszawskim tygodniku „Przegląd Katolicki”12.

1. Polacy w Charkowie: zarys historii

Charków był założony w połowie XVII wieku przez Kozaków i wchodził w skład tzw. Ukrainy Słobodzkiej podległej Państwu Moskiewskiemu. W cią- gu kilku stuleci, dzięki korzystnemu położeniu gospodarczo-geograficznemu, przekształcił się ze średniowiecznej twierdzy (której budowę ukończono w 1659 roku) w główny ośrodek Ukrainy Słobodzkiej, a w XIX wieku został stolicą guberni. Na początku XX wieku Charków za swoim statusem był głównym finansowo-ekonomicznym, kulturalnym i naukowo-oświatowym centrum południa Imperium Rosyjskiego13. Ciekawą charakterystykę Charkowa przedstawił prof. A. Kijas: „Miasto nieomal od początku miało też charakter otwarty. Dość liczna była w nim populacja Niemców, Bułgarów, Greków, Ormian, Żydów, Tatarów, Wło- chów i przedstawicieli innych nacji. W początkach XIX wieku pojawili się także Polacy. Byli to głównie mieszkańcy guberni wcielonych do Rosji w następstwie rozbiorów”14. Przyczynę tego zjawiska tłumaczy w taki sposób: „decydowała o tym tolerancja i życzliwy stosunek do cudzoziemców, głównie zaś do Polaków.

11 L. Żwanko, Polacy na Ukrainie Lewobrzeżnej: geneza, symbole tożsamości (XIX – początek XX wieku), „Europa Orientalis. Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich” 8 (2017), s. 21–46; L. Żwanko, Polonia Charkowa w XVIII‒XIX wieku, „Wiadomości Historyczne z Wiedzą o Społeczeństwie” 2016 nr 6, s. 26–29; L. Żwanko, Polscy architekci Charkowa – Bolesław Michałowski i Marian Józef Zdzisław Charmański: szkic o życiu i twórczości, „Studia z Architektury Nowoczesnej” 6 (2018), s. 47–69. 12 Wizyta w Charkowie, „Przegląd Katolicki” 26 stycznia 1893, nr 4, s. 57–59. 13 Por. L. Żwanko, Polonia Charkowa w XVIII‒XIX wieku, s. 26. 14 A. Kijas, Polacy na Uniwersytecie Charkowskim 1805–1917, s. 9.

116 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 117 . ------15 stycz związku roku 1805 możliwość dla kwestii dla to wówczas, to

fal emigracji tym tym lub tamtym którym wówczas zakończeniu kam której doprowadziła wyznaczyć wyznaczyć sześcioma utworzeniem w zrobienie kariery i kariery zrobienie tym czasie Charków był pro

– fala „zesłańców”, związana початку початку свого існування , (1805‒1820) stałe 218. Po – fala „profesorów”, w można go – fala „fachowców”, tj. Polaków – listopadowego (1830–1831) i (1830–1831) listopadowego – antypolskich wydarzeń, i wydarzeń, antypolskich związku z bardzo nieprzychylnym przyjęciem” nich miała swoje określone przyczyny, nadzieją na nadzieją mieście przebywało czasowo 1014 Polaków, mieście przebywało czasowo 1014 Polaków, . Charkowie. W 16 – fala „uchodźców”, do XIX wieku i . miasta w – fala „jeńców”, polscy jeńcy wojenni, uczestni wojenni, jeńcy polscy „jeńców”, fala – 17 miasta z miasta samodzielni wykładowcy polscy, których hrabia Se Харківський Харківський університет на klęsce Napoleona niektórzy Polacy przyjęli rosyjskie nadal nadal zauważalnym patriarchalnym obrazem stosunków

Rosji spotykali się z przy tym nieco zaniedbanym miastem, w zamknięciem Liceum Krzemienieckiego (1805–1831) oraz latach 1812–1814 w różnych przyczyn pozostało na

Яновський, Яновський, Л. klęskami powstań narodowych powstań klęskami niowego (1863–1864); realizacji swoich życiowych planów; piąta fala: lata 70.‒90. XIX wieku przybywających do przybywających pierwsza fala: początek XIX wieku szósta fala: 1914–1918 zana z z utworzeniem cesarskiego uniwersytetu; z utworzeniem cesarskiego 1812‒1814 fala: druga czwarta fala: lata 30.–60. XIX wieku cy kampanii napoleońskich; – fala „młodych Polaków”, zwią XIX wieku – fala „młodych Polaków”, trzecia fala: lata 30.–40. Uniwersytetu Wileńskiego; Uniwersytetu Wielka Wojna 1914–1918 Wojna Wielka Харків 2004, s. 51–52. Por. Tamże, s. 10. Tamże, і Харків: біографічний словник (1805‒918), s. 49–50. Видатні поляки Л. Жванко, Por.

Proces formowania się społeczności skupiającej Polaków mieszkających mieszkających Polaków skupiającej społeczności się formowania Proces Pierwsza fala to Drugą falę stanowili polscy jeńcy wojenni, uczestnicy kampanii napole • • • • • • Charkowie Charkowie dokonał się w których z 16 15 także skutki istotne zarówno dla Polaków, dla Charkowa, jak i jak Charkowa, dla Polaków, dla zarówno istotne skutki także panii wojskowej i społecznych, a pozostających pod zaborami ziem polskich. Nazwę każdej z a przedziale czasu: z ońskich. W ońskich. określa określa konkretna grupa społeczna, która dominowała w kiedy Polacy w Sporadycznie tylko dochodziło tam do tam dochodziło tylko Sporadycznie Cesarskiego Uniwersytetu w falami polskiej emigracji. Każda z w 17

weryn Potocki zaprosił do wincjonalnym, z żyło około 10 tysięcy ludzi obywatelstwo i pozostali w Charkowie18. Od maja 1813 roku za zgodą gu- bernatora zamieszkał w Charkowie, wraz ze swoim adiutantem Walentym Klichowskim, generał brygady Księstwa Warszawskiego Dominik Dziewa- nowski (1759–1827), jeden z „najbardziej utalentowanych żołnierzy swojej Lubow Żwanko epoki”19. Trzecia fala była związana z przyjazdem do miasta „młodych Polaków” na skutek zamknięcia (w wyniku wydania przez cara Mikołaja I reskryptu z 1 maja 1832 roku) Liceum Krzemienieckiego oraz Uniwersytetu Wileńskie- go, jako ośrodków buntu przeciw władzy carskiej. Według Kijasa na naukę na wydziale medycznym przyjechało wówczas do 42 studentów oraz kilku wykładowców, m.in. Robert Kunicki, Jan Krynickij20. W tych czasach domy profesorów Alfonsa Walickiego i Aleksandra Mickiewicza były dla polskich studentów (pomimo różnic w ich pochodzeniu społecznym) ośrodkami, w których zostały zachowane tradycje, język i duch polski 21. Inna grupa Polaków to oficerowie armii rosyjskiej, dla których Charków był miejscem służby. Wśród nich był generał major Hipolit Siemiradzki, ojciec artysty Henryka Siemiradzkiego. Dom rodziny Siemiradzkich stał się ośrodkiem polskości w mieście, gdzie spotykali się miejscowi Polacy. Czwarta fala, fala „zesłańców”, napłynęła po klęskach powstań listopadowego i styczniowego. Dla wielu powstańców emigracja do Charkowa była wyborem z konieczności, chociaż traktowanym jako bardziej komfortowe rozwiązanie od zesłania na Sybir (faktycznie miasto znajdowało się w po- łowie drogi między zagarniętymi przez Rosję ziemiami polskimi a Syberią). Piąta fala polskiej emigracji do Charkowa przypadła na lata 70.‒90. XIX wieku. Składali się na nią „fachowcy”, Polacy, którzy przybywali do miasta z nadzieją zrobienie kariery i realizację swoich planów życiowych. Była ona uwarunkowana kilkoma czynnikami. Po pierwsze, dyskrymina- cyjna polityka w stosunku do „osób pochodzenia polskiego” w Królestwie Polskim doprowadziła do nieoczekiwanego dla władzy rezultatu – Polacy zaczęli wyjeżdżać i osiedlać się w centrach wewnętrznych guberni Imperium Rosyjskiego. Właściwa kolonia polska w ścisłym znaczeniu tego słowa

18 Por. С. Потрашков, Польские военнопленные периода наполеоновских войн (1812–1815 гг.) в Харькове и губернии, w: Польська діаспора у Харкові: історія та сучасність: матеріали наук. конф. у Харкові, 24 квітня 2004 р., s. 56–65. 19 J. Staszewski, Generał Dominik Dziewanowski, Poznań 1933, s. 8. 20 Por. A. Kijas, Polacy na Uniwersytecie Charkowskim 1805–1917, s. 63, 66, 82. 21 Por. M. K. Dubiecki, Nasze pamiątki w Charkowie. Okruchy niedawnych wrażeń, „Tygodnik Ilustrowany” 1 grudnia 1877, s. 338.

118 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 119 . . ------– 26 24 776. jeden Rosji: Харкові Харкові oddają 40, s. 40, piątym dalekiej czwarte, сучасність: сучасність: początku . 22 Azyi Azyi Środko trzecie, część – na – Charkowie Charkowie był liczby gubernię wschodniej Ukrainie w

Charkowie miesz tej wybuchem szowini wybuchem zba Polaków wzro Polaków liczba 70. 70. w . Z przybliżone, co przybliżone,

października 1906, nr 1906, października 27 Харкові: історія та історія Харкові: Moskwie) siódmym siódmym dziesięcioleciu Syberyi Syberyi i 1876 tysięcy naszych rodaków naszych tysięcy te dane były niekompletne

tamtym czasie komitety staty

Polacy na Tarasiuk, 6 października 1906 roku, poświę roku, 1906 października 6 dane też są też dane діяльність польських товариств в przedstawicielami narodu polskiego pracownikom, rozrzuconym po rozrzuconym pracownikom, roku 1869 przekształciło miasto w miasto przekształciło 1869 roku Kaukazie, Kaukazie, na Польська діаспора у діаспора Польська

Latawiec, D. przełomie przełomie lat 60. i

Polsce, jako znak nierozerwalnej łączności w: ст, Організація і Charkowie Charkowie dopiero w odrębie wewnętrzych gubernii Rosyi europieskiej, Rosyi gubernii wewnętrzych odrębie tym czasie nastąpił szybki rozwój Charkowa, zaś tym samym czasie miasto znalazło się na

innych miastach spotkała się z się spotkała miastach innych wspomnianego wspomnianego periodyku: „Jakkolwiek statystyka myślą o . W wygnańcom ‒ wygnańcom Korzeniowski, K. початку ХХ початку przeprowadzania dokładnej identyfikacjiwedług kryte 25 . Jednak warto zauważyć, że Charkowa ściągnęły tamtejsze placówki akademickie Ніколаєнко, 23 Charkowie Charkowie znalazła tolerancyjne środowisko. Po – на – drugie, w wieku według Zygmunta Łukawskiego w 2514 „Tygodniku Ilustrowanym” z Ilustrowanym” „Tygodniku 920 osób polskiego pochodzenia […]” stulecia zamieszkiwało tam prawie 7 prawie tam zamieszkiwało stulecia 6 Ilustrowany” „Tygodnik statystyczna, Notatka Rosyi. Жур, О. Mądzik, M. dopiero w 1164 do w latach 1832‒1921, s. 16. наприкінці ХІХ наприкінці Харкові, 24 квітня 2004 р., s. 23. у Харкові, конф. матеріали наук. Polacy w Polacy Por. Por. М. Видатні поляки і Харків: біографічний словник (1805‒1918), s. 53–54. Видатні поляки Л. Жванко, Por. M. Por. tamże, s. 15. Por. , s. 84. Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914 Por.

Kościoła rzymskokatolickiego z Przyrost Przyrost ludności polskiej na końcu ХІХ prowincyach prowincyach nadbałtyckich, na

najważniejszych ośrodków południowej części Rosji. Po ziemią rodzinną”, przedstawiono statystykę dotyczącą Polaków w 24 25 22 23 nie odpowiadały kryterium etnicznemu. W następujące następujące słowa ze nowego XX nowego rium narodowościowego. Urzędnicy rosyjscy utożsamiali osoby należące miejscu wśród największych miast Imperium Rosyjskiego pod względem sła z styczne stroniły od obczyźnie, żyjącym z z z oraz Charkowski Instytut Technologiczny Aleksandra ІІІ (1885) Aleksandra ІІІ Technologiczny oraz Charkowski Instytut do zmu, i zaczęła zaczęła kształtować się w w kolejowego połączenia otwarcie conym „Tułaczom ‒ „Tułaczom conym Te osób. 5910 zamieszkiwało charkowską kało 4233 Polaków bardzo dynamiczny. Tylko między rokiem 1869 a 1869 rokiem między Tylko dynamiczny. bardzo i Natomiast w Natomiast Polaków mieszkająca w mieszkająca Polaków zby Polaków (po Petersburgu, Odessie, Rydze i Rydze Odessie, Petersburgu, (po Polaków liczby Uniwersytet Charkowski (1805), Charkowski Instytut Weterynaryjny (1873) Weterynaryjny Instytut Charkowski (1805), Charkowski Uniwersytet wielu Polaków do w 27 26

wej jest 269 W XIX wieku. Po „[…] podług tej statystyki w statystyki tej podług „[…] urzędowa rosyjska nie wzbudza wielkiego zaufania, to jednak ona jest jedynem źródłem, z którego, przynajmniej w przybliżeniu, zaczerpnąć można cyfry dotyczące rozmiarów wychodźtwa polskiego w Rosyi”28. Z biegiem lat wspólnota polska zamieszkująca Charków rozrastała się Lubow Żwanko pod względem liczbowym, przekształcając się z czasem w odrębną spo- łeczność etniczną. Okazało się, że według obserwacji Teodora Lipińskiego, społeczność polska była dość rozmaita i dzieliła się na trzy grupy: bogatych Polaków, klasę średnią (najliczniejszą) i ludność uboższą (najniższy poziom społeczny). „Był to konglomerat przedstawicieli wszystkich niemal dziel- nic kraju, rozmaitych stanów i pochodzenia (prócz arystokracji rodowej) oraz z rozmaitych szczebli drabiny społecznej… Kolonia w bezpośrednim znaczeniu tego słowa zaczęła powstawać w Charkowie w latach 70-tych. W czasach, kiedy ona powstała, imiona wielu Polaków, którzy stali u jej początków, zostały wymazane z ludzkiej pamięci. A to wielka szkoda. Oni umarli nieznane, jak i żyli nieznane”29. Pozwolimy sobie szeroko zacytować jego obserwację, ponieważ jest to niemal jedyne źródło dotyczące tej problematyki: „Na początku XX wieku polska społeczność jako jednolity konglomerat etniczny zawierała w sobie przedstawicieli prawie wszystkich części Polski, różne grupy społeczne (oprócz arystokracji rodowej), różne poziomy drabiny społecznej”30. Ogól- nie można wyróżnić trzy duże grupy. Pierwsza – najmniejsza – składała się z osób zajmujących stanowiska w różnych instytucjach rządowych i stowa- rzyszeniach. Ta grupa uważała siebie, i poniekąd bywa uważana, za elitę polskiej kolonii w Charkowie, aczkolwiek u jej członków chyba najmniej można doszukać się prawdziwego przywiązania do własnego pochodzenia. „Do drugiej – jak podaje Lipiński – bodaj najliczniejszej grupy, zaliczymy inteligencję średnio zamożną i uboższą. Wchodzą tu lekarze, adwokaci, rozmaici urzędnicy i oficjaliści prywatni, zastęp pracowników handlowych itd. Wśród tej, chociaż bardzo różnorodnej grupy, zauważyć jeszcze można pewne dążenie ku łączności wzajemnej, wspieraniu się, tudzież pewną żywszą chęć pracy społecznej względnie do swego otoczenia […]”31. „Do grupy trzeciej – według Lipińskiego – należą drobniejsi oficjaliści, rzemieślnicy, subiekci handlowi, niżsi pracownicy w różnych zawodach […]. Na ogół nikt się prawie z niemi nie rachuje i nie zna, o ile członkowie tej

28 Tamże. 29 T. Lipiński, Polacy w Charkowie, s. 82. 30 Tamże. 31 Tamże, s. 91

120 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 121

- - - - - – wresz którym sierpniu

. Stopniowo Stopniowo . . W . Początkowo . tym obszarze, 34 36 35 wschodniej Ukrainie tym samym czasie samym tym

. W . Polacy na polskim środowisku rolę środowisku polskim wszystkich sferach życia, sferach wszystkich 32 archidiecezji mohylewskiej Tarasiuk, Tarasiuk, usług usług księży czasowo przebywających

Latawiec, D. parafia katolicka, skupiona wokół księdza z uniwersytecie, urzędnicy bankowi, inżyniero bankowi, urzędnicy uniwersytecie, ali kapelani jednostek wojskowych. Nie posiadali Nie wojskowych. jednostek kapelani realizować swe potrze swe realizować ęli pragn Polacy Charkowie . sal Pierwszego Gimnazjum Charkowa Gimnazjum Pierwszego sal 33 Korzeniowski, K. bezpośredniej jurysdykcji tamtejszego arcybiskupa. Kie arcybiskupa. tamtejszego jurysdykcji bezpośredniej młodzież studencka odgrywała w odgrywała studencka młodzież była najważniejszym łącznikiem różnych warstw ludności jednej z jednej – to – Mądzik, M. Charkowa Charkowa korzyst

parafia miejska, zostały włączone do kościół. Przy tym, jak zauważyli polscy historycy, teren, na w latach 1832‒1921, s. 102. , s. 28. L. Żwanko, Polonia Charkowa w XVIII–XIX wieku Por. M. Por. , s. 9. церкви в Харькове , История римо-католической М. Жур Por. Tamże, s. 91–92. Tamże, tamże, s. 134. Por. ‒

Ówczesnych Polaków można znaleźć także we także znaleźć można Polaków Ówczesnych m.in. Józef Piłsudski, Leon Leon Piłsudski, Józef m.in. byli czasu tego studentów wybitnych Wśród to bowiem wykładowcy na wykładowcy bowiem to Charkowie kształtowała się i to byli najczęściej mieście, więc i chwilą pojawienia się w się pojawienia chwilą 35 36 32 33 34 znajdowały się w się znajdowały wizytacji. dokonywali często stosunkowo hierarchowie archidiecezją rujący są a Charkowie polskiej w sekracji nowo zbudowanych świątyń lub utworzonych parafii utworzonych lub świątyń zbudowanych nowo sekracji organizacji organizacji administracyjnej Kościoła. Wszystkie parafie na katolicy katolicy z odprawiane w odprawiane cie konsolidującą konsolidującą i także świątyni. Pod koniec drugiej dekady XIX wieku nabożeństwa były by duchowe. Miejscem modlitwy był budynek mieszkalny, by kaplica duchowe. i Miejscem modlitwy był budynek mieszkalny, i miejsca, gdzie można było się modlić. i miejsca, gdzie można zdaniem jego Szczególne okazje nadarzały się podczas ważnych świąt kościelnych, kon leżał Charków, czyli Ukraina leżał Lewobrzeżna, Charków, był wyjątkowy pod względem grupy nie bywają klijentami t-wa dobroczynności” t-wa klijentami bywają nie grupy Berbecki, Berbecki, Gustaw Daniłowski, Jerzy Poluta (młodszy), Edward Piekarski, Marian Dubiecki. Z

we, technicy, kolejarze, lekarze, artyści, studenci lub żołnierze lub studenci artyści, lekarze, kolejarze, technicy, we, w w Charkowie: w Charkowie: rzymskokatolicka Parafia 2. wybrane aspekty Dżunkowski udostępnił Dżunkowski Bazyli Charkowskiego Uniwersytetu rektor roku 1823 jedną z sal audytoryjnych właśnie na potrzeby religijne osób wyzwania rzymskokatolickiego i luterańskiego. Tym sposobem do końca trzeciej dekady XIX stulecia katolicy posiadali swój dom modlitwy we wspomnianej placówce szkolnictwa wyższego. Lubow Żwanko Dzięki zabiegom tego rektora udało się również uzyskać zgodę gubernato- ra guberni słobodsko-ukraińskiej Michajła Kachowskiego na gromadzenie się miejscowych katolików w celu odprawienia wspólnych modlitw. 2 czerwca 1829 roku pod przewodnictwem rektora Andrzeja Dudrowicza postanowiono zwrócić się do władz administracyjnych o przydzielenie stałego księdza, który byłby zobligowany do regularnego odprawienia nabożeństw. Utworzono także radę kościelną, do której zadań miało należeć znalezienie środków finansowych na właściwie urządzenie istniejącej kaplicy lub zabezpieczenie kapitału na cel ewentualnej budowy kościoła. Rada charkowskich katolików zebrała przeszło tysiąc rubli, co dawało podstawy do starań o przydzielenie stałego duchownego. Wystosowano pismo do metropolity mohylewskiego z prośbą o jak najszybsze, jeśli to moż- liwe, mianowanie księdza. 19 stycznia 1830 roku rada kościelna otrzymała pismo informujące o nominacji pierwszego proboszcza parafii – franciszkanina, ojca Heminiana (Hemilion) Czaplińskiego37. Ksiądz Czapliński urodził się 30 grudnia 1798 roku na terenie diecezji wileńskiej w guberni mińskiej. W 1816 roku, po zakończeniu studiów, wstąpił do zakonu franciszkanów, gdzie sześć lat później (1822) otrzymał święcenia kapłańskie z rąk biskupa diecezji kijowskiej Waleriana Kamionki. Przez pierwsze dwa lata kapłaństwa pełnił funkcję sekretarza kurii metropolitalnej w Wilnie. Następnie duszpa- sterzował w kościele pw. św. Piotra i Pawła w Moskwie; był także wicedzie- kanem dekanatu moskiewskiego38. W parafii charkowskiej ojciec Czapliński pracował do swojej śmierci w roku 184739. W sierpniu 1848 roku jego następcą, decyzją arcybiskupa mohylewskiego, mianowano dominikanina z klasztoru w Połocku ks. Szgimańskiego. Kolejnymi proboszczami charkowskiej świątyni byli następujący księża: Walerian Horbacewicz (1855–1857[?]), Jan Nowicki (1857[?]–1864), Jerzy Ławkis (1864–1867), Piotr Kisarzewski

37 Por. Ф. Рейнгардт, Римско-Католическая церковь в Харькове, w: Харьковский Сборник. Литературно-научное приложение к Харьковскому Календарю на 1887 г., ч. 1, Харьков 1887, s. 260. 38 Por. M. Skowyra, Ostoja wiary i tradycji – rzymskokatolicka parafia w Charkowie do 1917 roku, https://www.kuriergalicyjski.com/historia/portrety-miast/6129-ostoja-wiary-i-tradycji-rzymskokatolicka-parafia-w-charkowie-do-1917-roku (5.07.2019). 39 Por. Ф. Рейнгардт, Римско-Католическая церковь в Харькове, s. 261.

122 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 123 - . czasie czasie справі 40 3, https:// 3, krańcach tamtym tamtym pamiątkę ukra pamiątkę

54, s. 54,

wschodniej Ukrainie . 41 pobielona zarówno ozof szkoły Szellinga, szkoły filozof Polacy na miejscowej obywatelki zakupionym na zakupionym dwupiętrowym budynkiem, dwupiętrowym następnie Gogola, na Gogola, następnie

lutego (11 marca) 1913, nr 1913, marca) (11 lutego przypisie opracowania tylko przy niektó- przy tylko opracowania przypisie протестантських священників у священників протестантських Tarasiuk, Tarasiuk, Charkowie trzeba zwrócić uwagę zwrócić trzeba Charkowie placu w placu jednym przypadku nie ustalili również nazwiska nazwiska również ustalili nie przypadku jednym

na . Działkę z Działkę . 42 43 Latawiec, D. celu ogrzewania pomieszczeń ustawiono

srebrze, zaś konsekracja kaplicy odbyła się odbyła kaplicy konsekracja zaś srebrze, gorliwej pracy franciszkanina ks. Czaplińskiego, . Kaplica została otynkowana i 104. Autorzy przywołanego w przywołanego Autorzy 104. 44 w bli ru 360 Korzeniowski, K. питання участі католицьких та католицьких участі питання wewnątrz. W po poważnej przebudowie stał się pierwszą świątynią , „Dziennik Kijowski” 26 Kijowski” „Dziennik Charkowie, serca serca sprawę wzniesienia domu modlitwy dla katolików До budynku oprócz niewielkiej kaplicy znajdowało się również się znajdowało kaplicy niewielkiej oprócz budynku

wojny światowej obowiązki proboszcza tymczasowo pełnili: . W . 8,5 m, Polacy w Polacy Mądzik, M. „[…] Andrzej Dudrowicz, katolik, mistyk, katolik, Dudrowicz, Andrzej „[…] Жванко, Жванко, 45 Україні: науковий щорічник Львів 2007, Кн. 1, s. 397–403. щорічник науковий релігій в Україні: Історія , s. 1832‒1921, latach posłudze kapłańskiej wspierali ich również wikariusze, którymi yli: b czasie I kwestii rozwoju parafii katolickiej w katolickiej parafii rozwoju kwestii

księdza (Pisanko). księdza (Pisanko). ulica nosiła nazwę Mało Sumska, później Kokoszkińska, a Kokoszkińska, później Sumska, Mało nazwę nosiła ulica rych kapłanach zamieścili daty ich posługi. W posługi. ich daty zamieścili kapłanach rych ińskiego pisarza Mykoły Gogola. jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/133762/edition/125891/content? (8.07.2019). W (8.07.2019). jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/133762/edition/125891/content? w: w Marian, Por. Л. Por. , s. 9. церкви в Харькове История римо-католической М. Жур, Por. M. Skowyra, Ostoja wiary i tradycji. Por. Później przy kaplicy została otwarta szkoła dla dzieci Polskiego Towarzystwa Dobroczynności. Towarzystwa Polskiego dzieci dla szkoła otwarta została kaplicy przy Później Por. M. Por. соціального соціального захисту біженців Першої світової війни (на прикладі Харківської губернії),

zewnątrz, jak i Mirosław Mirosław Zacharczyk (1872–1874), Andrzej Gabszewicz (1874–1876), W W W fakt, że fakt, roku 1832 stanęła niewielka kaplica niewielka stanęła 1832 roku 44 45 42 dzięki jego staraniom i na na miasta, przy dzisiejszej ulicy Gogola” ulicy dzisiejszej przy miasta, położoną obok kirchy luterańskiej, zakupiono od katolików Charkowa dwa piece dwa trzypokojowe mieszkanie dla miejscowego proboszcza. Koszt wzniesienia budynku wyniósł 22 wyniósł budynku i Sieklucki (1911–1917[?]). Sieklucki Florian Haraburda, Franciszek Bobnis, Florian Żyliński Florian Haraburda, Kaczyński, Władysław Sosiński, Franciszek Kowalewski (katecheta) Sosiński, Franciszek Kowalewski Władysław Kaczyński, gorąco gorąco wziął do Rozalii Robusz (córki profesora Uniwersytetu Charkowskiego). Gmach, (1867–1900), Piotr Krysiak (1900–1905), Ignacy Czajewski (1905–1911), Jan Jan (1905–1911), Czajewski Ignacy (1900–1905), Krysiak Piotr (1867–1900), wysoki na

43 41 40 w Józef Tomaszewski (1876–1880), Wiaczesław Osmolski (1876–1892), Pisanko, (1876–1892), Osmolski Wiaczesław (1876–1880), Tomaszewski Józef (1892–1894), Antoni Jan Szymajtis, Buterlewicz, Władysław Taraszkiewicz (katecheta), Wagner Wojciech (1899–1902), Obrocki Władysław Skardis, Józef Edward Tarasiewicz, Julian Stanczuk, Jan Jerzniowski, Witold Chrucki, Józef Józef Wojciechowski (1871–1885), Wojciechowski Józef 1 listopada 1832 roku, nadano jej wówczas wezwanie Rosarii beate Mariae virginis46. Właśnie od tej daty, jak pisze Michał Żur w badaniu umieszczo- nym na stronie internetowej diecezji charkowsko-zaporoskiej, zaczyna się prawdziwa działalność parafii rzymskokatolickiej w Charkowie47. Lubow Żwanko W następnych latach kaplica została przebudowana i dodatkowo wyposa- żona. W 1850 roku obok budynku powstała wolno stojąca plebania. We wrześ- niu 1862 roku zainstalowano pierwsze organy48. W 1880 roku przeprowadzono remont kapitalny gmachu. Jesienią 1882 roku na posiedzeniu rady parafialnej podjęto decyzję o konieczności budowy nowego kościoła, ponieważ w tym czasie charkowska parafia liczyła już blisko 3 tysiące wiernych (ponadto 1,5 tysiąca wojskowych). Fakt budownictwa kościoła przez polską wspólnotę wyznaniową na terenie Imperium Rosyjskiego był zasadniczym dowodem przyrostu liczby ludności polskiej. Co więcej, już współcześni odnotowali, że „pomimo całej swej apatii, warstwy wychodźców polskich mniej są narażone na wynarodo- wienie niż lud roboczy. W braku rozbudzonego poczucia narodowego jedynie Kościół katolicki jest w stanie spełniać misję kulturalną wśród tych warstw i on tylko jest jedynym światełkiem, które rozjaśnia ciemności umysłów i serc wśród zaniedbanych w rozwoju tysięcy wychodźców”49. Budową kościoła zajmował się przede wszystkim polski architekt, co było bardzo ważne dla Polaków mieszkających w Charkowie. Fakt ten potwierdza tezę Łukawskiego, że polskie diaspory szukały dla takich zadań architek- tów w swoich środowiskach: „Nie trzeba chyba wyjaśniać, że w trakcie budowy katolicy starali się maksymalnie wykorzystać własne siły fachowe. Najczęściej projekt kościoła opracowywał i nadzorował budowę miejscowy architekt – Polak. Władze udzielały zezwoleń na budowę kościołów i po- mieszczeń. Z czasem, w miarę rozbudowy miast, kościoły te znalazły się w samym centrum”50. W Charkowie na przeszkodzie szybkiej realizacji projektu stanął brak środków finansowych. Kolejne trzy lata upłynęły na ich gromadzeniu; wpły- wały one przeważnie ze strony parafian oraz większych ofiar zapisywanych w testamentach. W sierpniu 1886 roku skierowano prośbę do arcybiskupa

46 Por. Ф. Рейнгардт, Римско-Католическая церковь в Харькове, s. 261. 47 Por. М. Жур, Історія римсько-католицької парафії в Харкові, https://catholic-kharkiv.org/ yeparhiya/istoriya/istoriya-rimsko-katolitskoyi-parafiyi-v-harkovi/ (5.07.2019). 48 Por. M. Skowyra, Ostoja wiary i tradycji. 49 Kościół, „Tygodnik Ilustrowany” 6 października 1906, nr 40 s. 776. 50 Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, s. 53.

124 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 125 ------lat lat Wil 50–51. 50–51. został zakoń latach latach

innych

i od roku od 53 93–98, http:// 93–98, tę inwesty tę . Po roku w roku 54 wschodniej Ukrainie Twerze i Twerze (1991), s. (1991), 1830 w 1830 wykonanie oryginal wykonanie

Tweru, Tweru, gdzie znalazł

drogowej. Przez 12 Polacy na , Санкт-Петербург 1892, s. 1892, Санкт-Петербург , Sankt Petersburgu Sankt г. rzece Worskła), opracowywał Worskła), rzece przyległych ulicach, wentylacji ulicach, przyległych Tarasiuk, Tarasiuk, дек.1892 . 52 skarbca oraz kierował układaniem bru układaniem kierował oraz skarbca – 17 – Latawiec, D. latach zawodowej aktywności, otrzymał ty otrzymał aktywności, zawodowej latach kwietnia 1871 roku za roku 1871 kwietnia placu Bazarowym i Bazarowym placu Szkole Budownictwa w Budownictwa Szkole obiekty różnego przeznaczenia w ponad 20 ponad uzyskała gorące poparcie władz archidiecezjalnych, przytułków dla ubogich. Michałowski zajmował się też się zajmował Michałowski ubogich. dla przytułków Korzeniowski, K. pozytywne pozytywne zaopiniowanie pomysłu wzniesienia nowego gubernialnej komisji budowlanej i jednym z jednym Mądzik, M. , „Позиция” 5 „Позиция” , Михаловский Георгиевич Болеслав , Лейбфрейд . Kolejne dziesięć lat życia architekta (1862‒1872) związane były związane (1862‒1872) architekta życia lat dziesięć Kolejne . Księga pamiątkowa wychowanków inżynierów Instytutu cywilnych Inżynierów Polaków, 55 rodzinie polskiego szlachcica Jerzego Michałowskiego. W infrastrukturą centrum gubernialnego, jakim była Połtawa. Zajmował Zajmował Połtawa. była jakim gubernialnego, centrum infrastrukturą

the-past.inf.ua/list-4-4.html (7.07.2019). бывшего Строительного училища. Строительного бывшего 1842 w latach 1832‒1921, s. 105. Por. А. Por. Por. M. Por. , s. 37. L. Żwanko, Polacy na Ukrainie Lewobrzeżnej Por. Zob. Краткий исторический очерк пятидесятилетия Института гражданских инженеров, , Warszawa 1937, s. 70. Warszawa , Cywilnych w Petersburgu . Miejski inżynier Charkowa Bolesław Michałowski, aktywny uczestnik aktywny Michałowski, Bolesław Charkowa inżynier Miejski . rur rynsztokowych na rynsztokowych rur

znymi przebudowami budynków miejskich, m.in. sądu okręgowego, za okręgowego, sądu m.in. miejskich, budynków przebudowami licznymi 51 55 53 51 52 54 dwa miesiące później gubernator charkowski wyraził zgodę na zgodę wyraził charkowski gubernator później miesiące dwa Połtawą. Początkowo objął tam posadę architekta gubernialnego, a gubernialnego, architekta posadę tam objął Początkowo Połtawą. kanalizacji w kanalizacji nego projektu mostu, po mostu, projektu nego nie w rządu gubernialnego, izby skarbowej i skarbowej izby gubernialnego, rządu miastach mohylewskiego mohylewskiego o a się z dem kierunków działalności architekta. Szereg jego projektów związanych zatrudnienie w zakwalifikowany jako „pomocnik architektoniczny XIIklasy” czeniu edukacji Bolesław Michałowski wyjechał do cję kościoła. kościoła. Inicjatywa ta ku i ku budowniczy charkowskiego kościoła charkowskiego budowniczy tuł inżyniera-architekta. „Okres połtawski” był bardzo różnorodny pod wzglę pod różnorodny bardzo był połtawski” „Okres inżyniera-architekta. tuł budową mostów (trzy konstrukcji belkowej na belkowej konstrukcji (trzy mostów budową było z było budował mosty, budował drogi mosty, i i kierownictwa pracami budowlanymi i kierownictwa w się urodził charkowskiego kościoła architekt Przyszły 3. Miejski inżynier3. ‒ Michałowski Bolesław

życia społeczności polskiej, wyraził chęć bezpłatnego wykonania projektu 1867 inżyniera gubernialnego. 28 gubernialnego. inżyniera 1867 1844‒1849 kształcił się w się kształcił 1844‒1849 projekty kolei żelaznej na trasie dojazdowej z Połtawy do stacji charkowsko- -mikołajowskiej. W pracy projektowej wykorzystywał formy neorenesan- sowe, neobarokowe, neoromańskie i neogotyckie, jak również neoruskie i mauretańskie. Lubow Żwanko W latach 1872‒1873 pełnił obowiązki miejskiego inżyniera miasta Wło- dzimierza. W tym czasie został skierowany do Charkowa w celu podjęcia za- trudnienia w zarządzie spółki kolei charkowsko-mikołajowskiej. W 1874 roku charkowska Duma Miejska zaoferowała mu posadę inżyniera miejskiego, którą przyjął i sumiennie pełnił przez 35 lat. Jednocześnie, w latach 1874‒1893, wykładał technologię mechaniczną, geodezję i sztukę budowlaną w miejscowej szkole realnej. W 1890 roku za zezwoleniem Dumy Miejskiej otworzył prywatne przedsiębiorstwo budowlane56. Profesjonalna działalność Michałowskiego była nadzwyczaj różnorodna. Po pierwsze, brał czynny udział w rozwoju infrastruktury miasta: według jego projektów zbudowano most Dnieprowski na rzece Łopań, pięć drewnia- nych mostów na rzekach Charków i Łopań, most Kontorski na rzece Łopań, most Podolski na rzece Charków. Kierował ponadto budową miejskiego wodociągu i kolejki konnej, układaniem bruku i chodników na jezdniach, rur rynsztokowych, zakładaniem skwerów, pracami melioracyjnymi. Należał do grona autorów opracowujących projekt generalnego planu miasta. W lu- tym 1908 roku został wybrany na członka komisji budowlanej Charkowskiego Miejskiego Banku Kupieckiego57. Najważniejszą kwestię w działalności Michałowskiego stanowiło bu- downictwo miejskich, prywatnych i przemysłowych obiektów użytkowych według zamówień urzędowych lub prywatnych, jak również przebudowa istniejących już budynków. Według jego projektów wybudowano ponad dwadzieścia obiektów różnego przeznaczenia, część z nich zachowała się do dziś jako zabytki architektury, część została zniszczona w latach II wojny światowej, czy też w ramach późniejszych przebudów itd. W swojej twórczo- ści opierał się na obowiązujących w drugiej połowie ХІХ stulecia formach historyzmu, nazywanego przez jego zwolenników stylem rozumnego wybo- ru. Bolesław Michałowski był pierwszym architektem charkowskim, który w projektowaniu elewacji budynków zaczął wykorzystywać sztukaterie i de- koracje rzeźbiarskie. Chęć ozdobienia elewacji doprowadziła do pojawienia

56 Por. Л. Жванко, Видатні поляки і Харків: біографічний словник (1805‒1918), s. 150–151. 57 Por. Утверждение в должностях, „Харьковские губернские ведомости” 15 февраля 1908, s. 5.

126 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 127 ------za Sum odpo

pracach na miesiąc na 1884 roiku

sprawie „opra sprawie . W . – – zwracam się 1892 roku jako roku 1892 przedstawienie przedstawienie

urzędzie miasta 59 roku 1898 powie 1898 roku miejscowymi wa w Харківському відділенні Харківському stylu empire budynek empire stylu

Історичний Історичний Архів. Наукові

ostatnim czasie mocno w , , w: szacunkiem współpracowni szacunkiem tego czasu czterech miesię burmistrza miasta Aleksandra miasta burmistrza sprawy opracowania warunków opracowania sprawy pokorną prośbą o prośbą pokorną

życzenie Charkowskiego Ziemstwa Charkowskiego życzenie skład komisji specjalnej powołanej t do list zaproszenie organizatorów, w organizatorów, zaproszenie wakujące wakujące stanowisko

. Na . Charkowie. Natomiast w Natomiast Charkowie. 58 pracach pracach komisji nad „opracowaniem typów ćwiczebnych programów dla Charkowskiego Charkowskiego dla programów ćwiczebnych elementami klasycyzmu i klasycyzmu elementami

którym wykorzystywano plastyczne możliwości możliwości plastyczne wykorzystywano którym – członkiem zarządu oddziału, а oddziału, zarządu członkiem – ciągu pozostałych do grudniu 1908 roku: „Biorąc pod uwagę, że uwagę, pod „Biorąc roku: 1908 grudniu pierwszym jego posiedzeniu został wybrany członkiem Інженери-архітектори польського походження в походження польського Інженери-архітектори roku 1881 wchodził w trzecim 1893 roku pod jego kierownictwem teatr miejski (ul. stanowisku inżyniera miejskiego, a zapytaniem Ministerstwa Edukacji Narodowej w Narodowej Edukacji Ministerstwa zapytaniem najlepszym wyposażeniu przeciwpożarowym” komisji specjalnej powołanej do powołanej specjalnej komisji o stylu historyzmu z historyzmu stylu stanowisko prezesa sekcji architektonicznej oddziału. Brał aktywny Brał oddziału. architektonicznej sekcji prezesa stanowisko elementami francuskiego renesansu. Michałowski należał do pracach komisji specjalnych czuwających nad uchwałami zarządu. uchwałami nad czuwających specjalnych komisji pracach jego skromności świadczy m.in. świadczy skromności jego Кушлакова, Кушлакова, z ciągu swojego życia Michałowski był sumiennym, pracowitym i pracowitym sumiennym, był Michałowski życia swojego ciągu

Імператорського Імператорського Російського технічного товариства Н. Tamże. Миколаїв 2009, s. 119. вып. 3, Миколаїв С. Сохань, П. ред. пр., гол. Зб. наук. студії: 9)

Do najbardziej znanych zrealizowanych projektów charkowskich archi W Was, Oleksandrze Konstantynowiczu, z Konstantynowiczu, Oleksandrze Was,

związku z związku 59 58 runkami i mu rzono pracował w pracował marzec przyszłego roku przypada 35-lecie mojej służby w przedstawiciel oddziału brał udział, na udział, brał oddziału przedstawiciel ska się tzw. stylu ceglanego, w ceglanego, stylu tzw. się stosowne uprzedzić zawczasu podupadłem na zdrowiu, o czym uważam za udział w udział odbudowany w ogniotrwałych budowli guberni charkowskiej, zgodnie z do zwyczajnym, na zwyczajnym, cy cy można było znaleźć inżyniera na cowania ćwiczebnego kursu i kursu ćwiczebnego cowania ków. O ków. technicznych układania bruków w bruków układania technicznych tym właśnie stylu. w tym właśnie zostały wykonane Niektóre prace architekta cegły. salą operową (ul. Rymarska 21); zaprojek 21); (ul. Rymarska z salą operową budynek klubowy tekta należą: w towany łożycieli charkowskiego oddziału Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Przykładowo w Pohorienki, napisany w napisany Pohorienki, Rady Zjazdu Przemysłowców Górniczych Południa Rosji (ul. Sumska 18/20); Sumska (ul. Rosji Południa Górniczych Przemysłowców Zjazdu Rady Dumę Miejską, aby w Gubernialnego Gubernialnego brał udział w Charkowa na Rosyjskiego Zjazdu Budowniczych w Sankt Petersburgu. I Rosyjskiego Zjazdu Budowniczych w

wiedzialnym człowiekiem, cieszył się powagą i powagą się cieszył człowiekiem, wiedzialnym Technicznego. Na Technicznego. Wyższego Instytutu Technicznego” Instytutu Wyższego mojego wniosku Dumie Miejskiej o zwolnienie mnie ze służby i wyznaczenie emerytury za 35-letnią nieprzerwaną służbę”60. Duma Miejska pozytywnie rozpatrzyła ten wniosek i Michałowskiemu przyznano emeryturę w wyso- kości 2 tysięcy rubli rocznie. Z kolei w marcu 1910 roku zorganizowano Lubow Żwanko uroczystość z okazji jubileuszu 35-lecia „nienagannej” służby i zbliżających się osiemdziesiątych urodzin architekta. Michałowski zmarł 22 września tego roku w wieku 79 lat. Na łamach „Wiadomości Charkowskiej Dumy Miejskiej” zamieszczono nekrolog, w sali posiedzeń Urzędu Miejskiego wystawiono jego portret oraz podjęto decyzję o ufundowaniu stypendium im. Bolesława Michałowskiego dla uczniów szkoły rzemieślniczej. Syn architekta, Józef Michałowski (1864–1939) poszedł w ślady ojca, stając się jednym z najwybitniejszych historyków architektury61. Bolesław Michałowski zostawił po sobie także serię zaprojektowanych i odrestaurowanych budynków. Z całą pewnością można stwierdzić, że jego budowle należą do najbardziej unikatowych zjawisk w architekturze Charko- wa II połowy XIX i początku XX wieku, a on sam był osobą, która osiągnęła wysoką pozycję dzięki wytrwałej pracy i talentowi. Ponad dziesięć z nich ma status zabytków architektury, a prawdziwą perłę twórczości architekta stanowi neogotycki kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

4. Budowa i wyświęcenie kościoła

Niewątpliwą wizytówką Bolesława Michałowskiego, a zarazem jedną z naj- większych ozdób centrum Charkowa, pozostaje wspomniany rzymskokatolicki kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, wybu- dowany w stylu neogotyckim w latach 1887‒1891. Za projekt i nadzór nad pracami budowlanymi architekt nie wziął żadnych pieniędzy; później ‒ jako wyraz wdzięczności ‒ otrzymał od parafian 500 rubli62. Budowa świątyni napotykała wiele problemów, głównie natury finansowej. W „Przeglądzie Katolickim” z kwietnia 1889 roku odnotowano: „W Charko- wie, jak donosi korespondent Słowa, budowa kościoła katolickiego, który odznacza się świetną architekturą, postępuje żółwim krokiem, z powodu braku

60 А. Лейбфрейд, Болеслав Георгиевич Михаловский, s. 93–98. 61 Por. L. Żwanko, Polscy architekci Charkowa – Bolesław Michałowski i Marian Józef Zdzisław Charmański: szkic o życiu i twórczości, s. 59–60. 62 Por. tamże, s. 60.

128 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 129 . - - - - - –

63 któ Ż.]” okazji sklepie środków L. – konsekracji dwa boczne dwa dębowe ławy

ofiarodawców ofiarodawców miasta z miasta wschodniej Ukrainie . wieku), „Wiadomości mocno wypalonej wypalonej mocno 65 [tj. rubli [tj. – łuki, spięte odpo Polacy na zabezpieczenie zabezpieczenie „Przeglądzie Katolickim” , https://catholic-kharkiv.org/ Харкові – początek XX niebieskiego włoskiego mar stylu neogotyckim, są Tarasiuk, Tarasiuk, jego budowę włączył się miejscowy

raz ostatni przyjechał do przyjechał ostatni raz grudnia 1891 roku ks. Piotr Kisarzewski, Latawiec, D. odnotowano w Charkowie (XIX środków pochodzacych od Siemiradzki namalował ten obraz specjalnie dla specjalnie obraz ten namalował Siemiradzki , co specjalnie skonstruowanych niszach znajdowały 66 płótnie. Świątynia była wyposażona w dzwonnicy zostały umieszczone trzy dzwony. Nowo dzwony. dzwonnicy zostały umieszczone trzy nich zaś wymurowano wysklepki z wysklepki wymurowano zaś nich Korzeniowski, K. figurę Matki Boskiej (z Polscy artyści w ołtarza Wniebowzięcia Najświętszej Maryi w Panny, . 28. o Społeczeństwie” 2017 nr 6, s. 28. Wiedzą Історія римсько-католицької парафії в Історія римсько-католицької 64 lipca 1892 roku biskup pomocniczy diecezji mohylowskiej 1890 roku artysta po artysta roku 1890 obrazem pędzla Henryka Siemiradzkiego oraz św. Antoniego św. oraz Siemiradzkiego Henryka pędzla obrazem

dokończenie świątyni. Według obliczenia stawiającego kościół stawiającego obliczenia Według świątyni. dokończenie Charkowie. Żwanko, Жур, Mądzik, M. – Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i Panny Maryi Najświętszej Poczęcia Niepokalanego – Historyczne z w latach 1832‒1921, s. 105. yeparhiya/istoriya/istoriya-rimsko-katolitskoyi-parafiyi-v-harkovi/ (5.07.2019). Por. Por. L. Por. М. Por. Kronika kościelna krajowa, „Przegląd Katolicki” 11 kwietnia 1889, nr 15, s. 232. Kronika M. Por. ścianach kościoła w

Na prawo od Osobliwością kościoła, zbudowanego w ogólnym stylem budowli. Wewnątrz kościoła znalazły się trzy ołtarze: całego Imperium Rosyjskiego. W następnie 26 66 64 63 Padwy. Warto zauważyć, że zauważyć, Warto Padwy. nia. Ponieważ nawa okazała się zbyt szeroka, aby można było założyć nad nią murowane sklepienia, wykonano żelazny szkielet rym umieszczono muru), znajdowała się ambona, pod którą umieszczono rzeźbę św. Piotra. się ikony napisane na pold Jaworski (członek rady parafialnej), dbający o dbający parafialnej), rady (członek Jaworski pold a producent wyrobów metalowych Bolesław Zakrzewski oraz pułkownik Leo pułkownik oraz Zakrzewski Bolesław metalowych wyrobów producent z z całości tekst całości tekst w formie aneksu, podajemy w z 1893 roku. Poniżej, cegły. Szkielet ten stanowi całkiem udaną imitację sklepienia, harmonizując harmonizując sklepienia, imitację udaną całkiem stanowi ten Szkielet cegły. kościoła w z transportowych dwa konfesjonały. W i dwa konfesjonały. inżyniera Michałowskiego, brak jeszcze około 15,000 rb 15,000 około jeszcze brak Michałowskiego, inżyniera jubileuszu Marii Rajewskiej-Iwanowiej, właścicielki Szkoły Sztuk Pięknych, Sztuk Szkoły właścicielki Rajewskiej-Iwanowiej, Marii jubileuszu Na główny Pana Jezusa z Jezusa Pana Franciszek Albin Simon Dlatego kościół wnoszono ze Charkowa. W Charkowa. na funduszu której swego czasu także studiował jako młody malarz w której swego czasu także studiował

wiednimi łączami, na łączami, wiednimi wzniesioną świątynię poświęcił 1 Podsumowanie

Podsumowując, można stwierdzić, że Polacy mieszkający w Charkowie Lubow Żwanko w ciągu XIX wieku zdołali przekształcić się z niewielkiej garstki, odprawia- jącej nabożeństwa w sali niedawno otwartego Uniwersytetu Charkowskiego, w znaczącą społeczność miasta, mogącą podjąć budowę własnej świąty- ni. Stopniowo w Charkowie kształtowała się parafia katolicka, skupiona wokół księdza i miejsca, gdzie można było odprawiać nabożeństwa. Tak kształtowała się miejscowa społeczność polska, dążąca do zachowania swej narodowej tożsamości; z jej inicjatywy w roku 1891 powstał zapro- jektowany przez Bolesława Michałowskiego kościół katedralny pw. Wnie- bowzięcia Najświętszej Maryi Panny, który do dziś pozostaje centrum polskości w mieście, a zarazem pięknym zabytkiem architektury sakralnej Charkowa.

Aneks

Źródło: Wizyta w Charkowie, „Przegląd Katolicki” 26 stycznia 1893, nr 4, s. 57‒59 [zachowano orygialną pisownię].

Wizyta kanoniczna J. Eksccl. Biskupa Symona, oficjała i sufragana Arcybiskupa Mohylowskiego

Wizyta w Charkowie. Wyjechaliśmy z Kurska wśród rzęsistego deszczu; wkrótce jednak, gdyśmy na szerokie równiny stepowe wjechali, niebo po- częło się rozjaśniać i powoli ustalać się poczęła, aż wreszcie zapanowała zupełna pogoda. W wagonach pociągu, którym jechaliśmy, parafjanie kurscy razem z nami powracali do zagród swoich. Z zawiązanej rozmowy dowie- dzieliśmy się, że w tych stronach wielu mieszka rodaków; są to przeważnie urzędnicy kolejowi albo też dzierżawcy czy oficjaliści w dobrach wielkich magnatów rosyjskich, u których wielkiem się cieszą zaufaniem, spełniając obowiązki swoje ze znajomością rzeczy i z sumiennością. Za Białogrodem można było zauważyć odrazu znaczną różnicę w charakterze kraju: ziemia, dotąd żyzna, stawała się coraz żyzniejszą i bogatszą; widoki przesuwały się urozmaicone, nawet czasami piękne; oko z przyjemnością zatrzymywało się na długo ciągnących się wsiach z domami wybielonemi, z ogrodami pełnemi

130 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 131

------na na

czuć czuć Char jednej r. 1830, r. życzeń życzeń ulicami do ostatnich Eks., poprze Eks., była zapewne sąsiadujących parafji, wskutek parafji, po po południu. Tu

chwili znaleźliśmy się obecni, odznaczało się odznaczało obecni, ten już aż yli b to dźwięki dzwonu katoli

dworca kolei J. kolei dworca składek parafjan wybudowuny parafjan składek kościoła. Miasto, którego część którego Miasto, kościoła. godzinie godzinie 5 modłach rytuałem przepisanych, rytuałem modłach

której się parafjalna służba Boża służba parafjalna się której Charkowie zaczyna się od się zaczyna Charkowie liczna tu, jakby się należało spo wreszcie po góry, góry, że swemi gmachami pięknemi, z tem powitaniu pasterskiem skończyły strony tych, co tych, strony Boży mieścił się pierwiastkowo w

którego, po którego, stolic południowej Rosji. Gdyśmy wjechali daleka dał się słyszeć czysty, metaliczny głos metaliczny czysty, słyszeć się dał daleka też, gdy zwłaszcza ludność w ludność zwłaszcza gdy też, godzinie przybycia ks. Biskupa, przez wiernych przez Biskupa, ks. przybycia godzinie najrozmaitszych najrozmaitszych owoców: słowem widać i parafji katolickiej w katolickiej parafji ołtarza, od ołtarza, peronie peronie charkowskim o

imieniu parafjan charkowskich oczekiwali: ks. proboszcz jednak świątynia nie odpowiadała należycie przeznaczeniu którym zamianowany został kapelanem okręgu wojskowego okręgu kapelanem został zamianowany którym ożywionemi, przedstawiło się nam wcale pięknie, usprawied inni. Powitanie miało cechę tego wielkiego uszanowania, jakie się jakie uszanowania, wielkiego tego cechę miało Powitanie inni. staraniami swemi wyjednał dla obsługującego takowy kapłana rocz kapłana takowy obsługującego dla wyjednał swemi staraniami czasu, w czasu, Stanęliśmy Stanęliśmy na Historja kościoła i kościoła Historja ulicę Wielką Sumską, już z już Sumską, Wielką ulicę swym pomocnikiem, syndycy kościoła, generał baron Zeddeler, pułkownik Zeddeler, baron generał kościoła, syndycy pomocnikiem, swym nią domów, wewnątrz ciasna, nie mogła zadawalniać potrzeb i sal uniwersyteckich. Niedługo wszakże ze wszakże Niedługo uniwersyteckich. sal przed samą świątynią Pańską. Nie zbyt należy Biskupowi, jako następcy Apostołów. Z Apostołów. następcy jako Biskupowi, należy na nadchodzącą niedzielę konsekracja kościoła. a na nadchodzącą niedzielę konsekracja na dzień następny, ny zasiłek, który potąd jedynem pozostał źródłem stałem, acz skromnem, niedokładnych informacji o informacji niedokładnych na przeprowadzony do przeprowadzony szerokiemi i się czynności duchowne dnia tego; wizyta właściwa zapowiedziana została zapowiedziana właściwa wizyta tego; dnia duchowne czynności się swemu: zewnętrznym wyglądem niczem się nie różniąca od udzieliwszy błogosławieństwa, wnet jął wykładać zebranym parafjanom utrzymania proboszcza. Dom ów ujrzeliśmy wysmukłą wieżę kościoła, a ze z został przy ulicy Wielkiej Sumskiej osobny dom i doniosły cel swego przybycia. Na odprawiała. Ta dziewać, oczekiwała przybycia Pasterza gromadka; wina to dzony przez proboszcza, udał się wprost do wprost się udał proboszcza, przez dzony otrzymanych. Powitanie jednak ze jednak Powitanie otrzymanych. drzew, uginających drzew, się od dzwonu. Nie omyliliśmy się, sądząc z charkowskiego ks. Czapliński. Kapłan ten urządził dom modlitwy w czasów stanowił świątynię charkowską, w charkowską, świątynię stanowił czasów z ckiej świątyni, przybywającego Pasterza uroczyście witające. Jakoż niedługo Jakoż witające. uroczyście Pasterza przybywającego świątyni, ckiej kowie i kowie t.j. od t.j. To charkowskich. katolików było, żeśmy wjechali w granicę Małorosji. było, żeśmy i liwiając swą nazwę jednej ze Ekscellencję Ekscellencję w wielką serdecznością. Wśród niekłamanych oznak radości, Jego Ekec. został Ekec. Jego radości, oznak niekłamanych Wśród serdecznością. wielką większą trzeba było przejeżdżać, ze Jaworski i Jaworski coraz wzrastającego rozwoju miasta i gubernji, znacznie się powiększyła, po- częto myśleć o budowie nowego kościoła. Ukonstytuował się komitet, który z wielką energją wziąwszy sią do dzieła, w r. 1887 przystąpił do realizowania powziętej myśli. W skład komitetu, oprócz ks. proboszcza, wchodzili pp. Lubow Żwanko syndycy kościoła: pułkownik Jaworski, Wiszniewski, Kwiatkowski, Gu- towski; ich pomocnicy, pp. Przyjałgowski, prof. Pawłowicz ‒ oraz pp. prof. Poluta, Boczkowski, Kempe, Bortkiewicz, Mikolejski i Gilon. Ogólnem zdaniem p. pułkownik Jaworski był duszą całego przedsięwzięcia, które tak ukochał, że jakkolwiek w trakcie budowania przeniesiony został do Ki- jowa, nie przestał przecież raz po raz nawiedzać Charków i robotami przy budowie kierować. A i teraz na czas konsekracji umyślnie przybył z Kijowa, pragnąc należeć do tego aktu uroczystego oddania w posiadanie Panu przybytku, do którego wzniesienia tak się gorliwie przykładał. Źródło funduszów budowy stanowiły ofiary dobrowolne parafjan, grosz prawdziwie wdowi, gdyż parafjanie charkowscy przeważnie są ludźmi biednymi, za chlebem tu z dalekich stron przybyłymi, z pracy więc rąk przedewszystkiem żyjącymi. Znaczniejsze ofiary złożyły panie Heinrich i Helfferieh, właścicielki francuskiej firmy handlowej Sade, które ofiarowały rs [tj. rubli w srebrze – L. Ż.]. 11,000 i p. Boczkowski, który ofiarował około rs. 7,000. Tym też ofiaro- dawczyniom i ofiarodawcy nie omieszkał Jego Ekscel., wkrótce po swem przybyciu, złożyć najserdeczniejszego podziękowania za ich serce chrześci- jańskie dla kościoła. Dzięki więc ofiarom wiernych stanęła świątynia Pańska, kosztem przeszło 50,000 rs., świątynia piękna, prawdziwą ozdobę miastu stanowiąca. Zbudowana jest według planu miejscowego inżyniera-architekta, p. Bolesława Michałowskiego, w stylu gotyckim, z cegły czerwonej wypa- lanej, o jednej wieży i o jednej nawie. Osobliwością kościoła jest sklepienie. Ponieważ nawa okazała się za szeroką, iżby można było wznieść nad nią sklepienie murowane, wpadnięto na pomysł zbudowania tak zwanego sufitu garnkowego. Dano mianowicie arki żelazne, połączono takowe prętami także żelaznemi i na tych ułożono cegły wewnątrz wydrążone, mocno wypalone. Sufit ten imituje wcale nieźle sklepienie rzeczywiste i dosyć harmonizuje z ogólnym stylem budowy. Wewnątrz kościoła są 3 ołtarze: wielki Niepo- kalanego Poczęcia N.M.P. i 2 boczne: Pana Jezusa, z obrazem malowanym przez Henryku Siemiradzkiego, oraz ś. [tj. świętego – L. Ż.] Antoniego. Położenie kościoła dobre: na około plac do procesji, a dalej bezpośrednio plebanja, ogrodem tylko od kościoła przedzielona. Proboszczami parafji charkowskiej po ks. Czaplińskim byli kks. Szymań- ski, Rymkiewicz, Bohuszewicz, Horbacewicz, Nowicki, Ławkis. Obecnie

132 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 133 - - - - – Ta Ż.]. Ż.]. kon przed Ekscel. – L. zewnątrz gustowne gustowne najwidocz podróży, nie podróży, Kościoła, jak Kościoła, [tj. świętych [tj. budowę murów to dotknęła serce osobliwie wielka naszem przybyciu przeważnie znowu [tj. świętej drugiem trzeba było wieczorem J. wieczorem jednak łatwo się dają się łatwo jednak kościele pod sterem czci tychże świętych.

znym udziale wiernych, udziale licznym Ż.] męczenników i parafji; owszem parafjanie owszem parafji; to też niedbalstwo Pasterz niedbalstwo też to dary to Ż.] J.E. udzielał Sakramentu jednem i kapłanów czuwał nieustannie przywiązania do przywiązania parafjami: parafjami: kurską, połtawską, – L. ks. teraz wikarjusza pomocy godzinie 8 godzinie – L. wystawienie relikwji ś. relikwji wystawienie Helfferich. Boleśnie za noc była cudowna, prawdziwie ukraińska. prawdziwie cudowna, była noc Ż.] oficjum mała tylko garstka osób towa

zachętą pułkownika Jaworskiego, namiot kilkakrotnie potem, wykazując jak wielkim jak wykazując potem, kilkakrotnie podczas gdy murarz w [tj. świętej – L. zaraz i zaraz utensylja kościelne; ‒ ili, i Kursku) rozpoczął Jutrznię ku jaką drugą nie spotkaliśmy się nigdzie w mającej nastąpić konsekracji kościoła. Przygotowania potem miał naukę… Czas popołudniowy poświęcony był młodszem pokoleniu zasad wiary ś. zbudowaniu pięknego przybytku Panu. Wina to Wina Panu. przybytku pięknego zbudowaniu djecezją saratowską. Ludność przeważająca, jak wszędzie [tj. świętych karb indyferentyzmu religijnego w religijnego indyferentyzmu karb asystującem duchowieństwem (którego grono powiększył z w ca v.s.) przed południem, przy dość dość przy południem, przed v.s.) lipca ostatniej chw

namiocie relikwje śś. [tj. świętych Pięknie Pięknie przedstawiła się zakrystja, obficiezaopatrzona w Po odprawieniu mszy ś. 25 sobotę modlitwie przed relikwjami. A relikwjami. przed modlitwie Ż.] męczenników sporządzony. Dopiero o Ż.] męczenników sporządzony. niemało zabrały czasu: ani bowiem ołtarz nie był odpowiednio do szczególną siłą uderzył i uderzył siłą szczególną drogie nawet aparaty i wskazówkami ks. Biskupa pracował nad ołtarzem, robotnicy na nieznajomość w niemi wraz z należy kłaść na kłaść należy na niej tylko zaniedbaniu nauczania religijnego. Na religijnego. nauczania zaniedbaniu tylko niej rzyszyła… Przez całą następnie noc jeden z raszkiewicza. Parafja obszerna, graniczy z pasterskie strona duchowna kościoła charkowskiego ‒ myśleć w parafją zarządza ks. Kisarzewski, mając do mając Kisarzewski, ks. zarządza parafją sekracji przygotowany, ani namiot na namiot ani przygotowany, sekracji przygotowaniom do złożył w je dali zresztą z żywe oznaki swej wiary i wiary swej oznaki żywe dawali charkowscy zresztą zapewne usunięte będą. ofiarami i powoli zresztą zapewne usunięte osobliwie tyczących się wewnętrznych ozdób; braki te braki ozdób; wewnętrznych się tyczących osobliwie odbywała się wizyta kanoniczna kościoła. Materjalną stronę świątyni znalazł świątyni stronę Materjalną kościoła. kanoniczna wizyta się odbywała kościoła, pod energiczną ręką i ks. Motuz, przybyły z ono jest grzechem, pod każdym względem uważane. ono jest grzechem, pod każdym względem tutaj, polska, wynosi ogółem 5,000 dusz. Nazajutrz po te i i Nieznajomości tej, z Pasterz bez wielkiego zarzutu. Wielu wprawdzie rzeczy brakuje kościołowi, brakuje rzeczy wprawdzie Wielu zarzutu. wielkiego bez Pasterz Bierzmowania, a L. Odmawianiu ś. (w wspomnianych już pań Heinrich i . Gdy już wszystko było gotowe, o gotowe, było wszystko już Gdy wznosili. woroneżską, woroneżską, i wytłumaczyć niedawnym stanem kościoła, wyłożonemi na Księżyc srebrnem światłem oblewał fantastycznie się przedstawiające go- tyckie kontury kościoła; na niebie tysiące gwiazd rozsianych; w powietrzu cisza uroczysta, przerywana tylko od czasu do czasu dochodzącym z daleka głuchym szmerem, ruchowi wielkich miast właściwym… Lubow Żwanko Nazajutrz w niedzielę (IX po Ziel. Świątkach ‒ święto Bł. Kunegundy) o godzinie 8 rano rozpoczęła się konsekracja kościoła. Pogoda była prze- śliczna; to też ceremonje konsekracyjne na zewnątrz kościoła mogły się odbywać swobodnie. Niestety tych w ogóle, jak na zewnątrz tak i wewnątrz kościoła, nie było można rozwinąć z całą świetnością im właściwą. Przyczyną była mała liczba duchowieństwa (wszystkich było 6 kapłanów i 2 klery- ków) i brak szkoły śpiewaków, odpowiednio do wykonywania przepisanych przez pontyfikał śpiewów przygotowanej. Zdaniem naszem, śpiewy te, jak i inne, np. przy poświęceniu kamienia węgielnego i w ogóle przy przyjęciu biskupa używane, mogłyby być przed przyjazdem biskupa przygotowane. Można by do tego użyć niektórych parafjan pobożnych z dobremi głosami, szczególniej zaś chłopców, którzy pod kierunkiem organisty łatwo mogliby się wyćwiczyć choćby w śpiewaniu licznych psalmów. Tak rzadko podob- ne uroczystości się zdarzają, że uorganizowanie takich chórów nie byłoby trudnem, a wielceby się przyczyniło do uświetnienia tak pięknych obrzędów. Robiliśmy wszakże cośmy mogli, aby obrząd ś. [tj. święty – L. Ż.] godnie wypadł i przemawiał do serca obecnych wiernych. Tych ostatnich z początku konsekracji mała tylko gromadka się zebrała; w miarę jednak posuwającej się akcji konsekracyjnej liczba ta powiększała się, tak, że pod koniec aktu nie tylko kościół, ale i przyległy cmentarz i ulica zapełnione były pragnącymi wziąć udział w świętym obrzędzie. Pod koniec konsekracji ołtarza przybyli także do kościoła rozmaici dygnitarze i reprezentanci władz miejscowych: gubernator charkowski, p. Petrow, vice-gubernator, generał komendendujący miejscową dywizją, p. o. głowy miasta, policmajster i inni. Po skończonej konsekracji J. Eksc., wytchnąwszy chwilę w zakrystji, wyszedł z wielką mszą pontyfikalną do pokonsekrowanego wielkiego ołtarza. Po Credo udzielony był zebranym odpust przywiązany do uroczystości i ogłoszona rocznica poświęcenia kościoła. Dopiero po godzinie 2 ukończyło się nabożeństwo. Po- mimo umęczenia się, J.E. rozpoczął jeszcze bezpośrednio po summie udzie- lać Sakramentu Bierzmowania, aby przybyli po ten Sakrament z dalszych okolic parafji mogli jeszcze tego samego dnia do domów swych odjechać. Pobierzmowanych w ogóle w Charkowie było 224 osoby. Po południu na plebanji zebrali się przedstawiciele parafjan charkowskich, aby podziękować Pasterzowi za pracę podjętą około konsekracji. Podczas

134 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 135 - - Charkowa Charkowa już dobrze Ż.] czytaną, Ż.] Pawłowskij. – L. – kościele mieliśmy Eksc. widząc kościół widząc Eksc. godziny i przyjazd do przyjazd p. Józefowicz, redaktor Józefowicz, p. pamięci mowa adwokata [tj. świętą [tj. życie wprowadzona będzie. że, przy tak dobrych chęciach dobrych tak przy że, parafjan, imieniem tych ostatnich Pawłowskij i Pawłowskij udział syndycy, komitet syndycy, udział wzięli jakim

trwała blisko 2 w bezwątpienia plon pożądany wydadzą. upomnienia upomnienia pasterskie, tyczące się więk obszernym wykładem pełnych znaczenia pełnych wykładem obszernym odprawił mszę ś. mszę odprawił Charkowie. Okruchy niedawnych , wrażeń „Tygodnik ochronki dla swych dzieci biedniejszych. Nie biedniejszych. dzieci swych dla ochronki serca i tych utkwiła nam w ., Sankt-Peterburg 1892. ., Sankt-Peterburg słowa i serdecznem przemówieniem pożegnał katolików katolików pożegnał przemówieniem serdecznem

niego z niego o. głowy miasta, pełen grzeczności, p. grzeczności, pełen miasta, głowy o. byli się już parafjanie wybitniejsi znowu gdzie kolej, po ili chw pociąg kolei charkowsko-mikołajewskiej przyjęła się szczęśliwie i szczęśliwie się przyjęła godzinie 8 godzinie niektórzy niektórzy zaproszeni goście, było wygłoszonych kilka godzinie 11, żegnani przez zgromadzony przed plebanją nauczaniu religijnem młodszego pokolenia, bardzo wzięte bardzo pokolenia, młodszego religijnem nauczaniu poniedziałek, niewiele już czynności w odprawione były nieszpory. Poczem, J. Poczem, nieszpory. były odprawione E. o E. Nasze pamiątki w myśl ta myśl K., godzinie 6 godzinie učiliŝa. 1842–17 dek. 1892 g Ilustrowany” 1 grudnia 1877, s. 336–338. Nazajutrz, w O pełnienia. J. pełnienia. Kwiatkowskiego, który dziękując Ekscellencji za Ekscellencji dziękując który Kwiatkowskiego, stworzeniu osobnej szkoły i szkoły osobnej stworzeniu gorliwem usposobieniu prędko syndyków, w podnosząc podnosząc tej wizyty wpływ wielki na przemówień przemówień serdecznych. Z szej gorliwości w gorliwości szej p. pobierzmował kilka osób i osób kilka pobierzmował ku Połtawie”. uwiózł nas w stronę dalszej stacji wizytacyjnej ‒ zostały przez wszystkich do obiadu, jaki następnie miał miejsce, a miejsce, miał następnie jaki obiadu, zapewniał zapewniał ks. Biskupa, że . Przybył także p. także Przybył zebrali. o do obrzędów konsekracyjnych. Mowa ta cona była myśl, aby charkowscy katolicy, zbudowawszy kościół, pomyśleli kościół, zbudowawszy katolicy, charkowscy aby myśl, była cona ciemnieć poczęło, gdyśmy opuścili kościół. charkowskich. O budowy kościoła i Dubiecki M. i i także p.o. głowy miasta, p. miasta, głowy p.o. także Przemawiali ludu pełny, zwrócił się do się zwrócił pełny, ludu na pośpieszyliśmy lud, Faxit Deus! Źródła drukowane , „Tygodnik Ilustrowany” 6 października 1906, nr 40, s. 776. Kościół, „Tygodnik wątpimy, że wątpimy, Kratkij istoričeskij očerk pâtidesâtiletiâ Instituta graždanskih inženerov, byvšego Stroitel´nogo Stroitel´nogo byvšego inženerov, graždanskih Instituta pâtidesâtiletiâ očerk istoričeskij Kratkij Bibliografia Jeszcze pożegnania, i „Jużnago Kraja”, jako reprezentant prassy miejscowej. Przez Jego Ekscel. rzu Ekscel. Jego Przez miejscowej. prassy reprezentant jako Kraja”, „Jużnago Kronika kościelna krajowa, „Przegląd Katolicki” 11 kwietnia 1889, nr 15, s. 232. Polacy w Rosyi. Notatka statystyczna, „Tygodnik Ilustrowany” 6 października 1906, nr 40, s. 773. Rejngardt F., Rimsko-Katoličeskaâ cerkov´ v Har´kove, v: Har´kovskij Sbornik. Literaturno-

Lubow Żwanko naučnoe priloženie k Har´kovskomu Kalendarû na 1887 g., č. 1, Har´kov 1887, s. 260‒261. Utverždenie v dolžnostâh, v: Har´kovskie gubernskie vedomosti, 15 fevralâ (1908), s. 5. Wizyta w Charkowie, „Przegląd Katolicki” 26 stycznia 1893, nr 4, s. 57‒59.

Opracowania

Ȃnovs´kij L., Harkìvs´kij unìversitet na počatku svogo ìsnuvannâ (1805‒1820), Harkìv 2004. Kijas A., Polacy na Uniwersytecie Charkowskim 1805‒1917, Poznań 2008. Księga pamiątkowa inżynierów cywilnych Polaków wychowanków Instytutu Inżynierów Cywilnych w Petersburgu, Warszawa 1937. Kušlakova N., Ìnženeri-arhìtektori pol´skogo pohodžennâ v Harkìvs´komu vìddìlennì Ìmperators´kogo Posìjc´kogo tehnìčnogo tovaristva, v: Ìstoričnij Arhìv. Naukovì studìï: Zb. nauk. pr., gol. red. P. S. Sohan´, vyp. 3, Mikolaïv 2009, s. 118–122. Lejbfrejd A., Boleslav Georgievič Mihalovskij, „Poziciâ” 5 (1991), s. 93‒98, http://the-past. inf.ua/list-4-4.html (7.07.2019). Lipiński Т., Polacy w Charkowie, w: Znicz. Kalendarz informacyjny z działem literackim za rok zwyczajny 1905, Moskwa 1905, s. 71–139. Łukawski Z., Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław–Warszawa–Krakow 1978. Marian, Polacy w Charkowie, „Dziennik Kijowski” 26 II/11 III 1913, nr 54, s. 3. Mądzik М., Korzeniowski М., Latawiec K., Tarasiuk D. Polacy na wschodniej Ukrainie w latach 1832‒1921, Lublin 2014. Potrašnikov S., Pol´skie voennoplennye perioda napoleonovskih vojn (1812–1815 gg.) v Har´kove i gubernii, v: Pol´ska diaspora u Harkovì: ìctorìâ ta sučasnìst´, redkoll.: L. Avramenko, O. Gedrojc, Ì. Žuravl´ova, nauk. red. Ì. Losìêvs´kij, Harkìv 2004, s. 56–65. Skowyra M., Ostoja wiary i tradycji – rzymskokatolicka parafia w Charkowie do 1917 roku, https://www.kuriergalicyjski.com/historia/portrety-miast/6129-ostoja-wiary-i-tradycji- -rzymskokatolicka-parafia-w-charkowie-do-1917-roku (5.07.2019). Staszewski J., Generał Dominik Dziewanowski, Poznań 1933. Yanovs’kiy L., Kharkіvs’kiy unіversitet na pochatku svogo іsnuvannya (1805‒1820), Kharkіv 2004. Zajonc Ê., Nevìdomì džerela ìctorìï peršoï pol´skoï rimo-katolic´koï parafii u Harkovì, „Vìsnik Harkìvs´kogo nacìonal´nogo unìversitetu ìmenì V. N. Karazìna” Serìâ: Fìlologìâ 74 (2016), s. 314–321. Žur M., Ìstorìâ rims´ko-katolic´koï parafii v Harkovì, https://catholic-kharkiv.org/yeparhiya/ istoriya/istoriya-rimsko-katolitskoyi-parafiyi-v-harkovi/ (5.07.2019).

136 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 137 - – – po

21–32.

(2018), Państw Wiedzą Wiedzą Losìêvs´kij, Harkovì: ìstorìâ Harkovì: spravì socìal´nogo socìal´nogo spravì

Harkovì naprikìncì , redkoll.: sučasnìst´, , Harkìv 2018. wieku), „Wiadomości Marian Józef Zdzisław Józef Marian Losìêvs´kij, Harkìv 2004, с. 2004, Harkìv Losìêvs´kij,

Ì. red. nauk. Žuravl´ova, Pol´ska diaspora u diaspora Pol´ska Architektury Nowoczesnej” 6 Nowoczesnej” Architektury Dziejów Europy Wschodniej Wschodniej i Dziejów Europy Harkovì: ìstorìâ ta ìstorìâ Harkovì: – początek XX Gedrojc, Ì. Gedrojc, protestants´kih svâŝennikìv u svâŝennikìv protestants´kih

, v: , Har´kove – Bolesław Michałowski i Michałowski Bolesław – dìâlńìst´ pol´skih tovaristv v XVIII‒XIX wieku, „Wiadomości Historyczne z Žuravlóva, nauk. red. Ì. red. nauk. Žuravlóva,

Charkowie (XIX twórczości, „Studia z „Studia twórczości, Pol´ska diaspora u diaspora Pol´ska Avramenko, O. Avramenko, , v: st., Organìzacìâ Organìzacìâ ì życiu i życiu Ukrainie Ukrainie Lewobrzeżnej: geneza, symbole tożsamości (XIX

Gedrojc, Ì. Gedrojc, , „Europa Orientalis. Studia z

Wiedzą o Społeczeństwie” 2017 nr 6, s. 25–29. Wiedzą wieku) pitannâ učastì katolic´kih ta katolic´kih učastì pitannâ

počatku XX počatku Polscy artyści w Polacy Polacy na Polonia Charkowa w Polscy architekci Charkowa architekci Polscy Harkìv: bìografìčnij slovnik (1805–1918) polâki ì Harkìv: bìografìčnij slovnik Vidatnì Do – na – Istoriâ rimo-katoličeskoj cerkvi v cerkvi rimo-katoličeskoj Istoriâ Avramenko, O. Avramenko, , redkoll.: L. redkoll.: sučasnìst´,

s. 47–69. , „Ìstorìâ relìgìj „Ìstorìâ gubernìï), Harkìvs´koï prikladì (na vìjni svìtovoï Peršoï bìžencìv zahistu ta 21–46. Bałtyckich” 8 (2017), s. Społeczeństwie” 2016 nr 6, s. 26–29. o Społeczeństwie” 2016 Historyczne z Harkìv 2004, s. 8–20. Harkìv 2004, L. Ukraïnì: naukovij ŝoričnik”, kn. I, L´vìv 2007, s. 397–403. v Ukraïnì: naukovij ŝoričnik”, czątek XX Charmański: szkic o szkic Charmański: XIX Żwanko L., Żwanko L., Żwanko Żwanko L., Żwanko Żwanko L., Žvanko L., L., Žvanko Žur M., Nìkolaênko O., Žur M., Žur Žvanko L., Lubow Żwanko

1. Bolesław Michałowski (1830–1909). Źródło: https://www.otdih.pro/photolenta/ istoricheskie-zametki/5420/

2. Projekt budowy kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Charkowie (plan zagospodarowania działki przeznaczonej pod budowę świątyni). Źródło: https://www.kuriergalicyjski.com/historia/portrety-miast/6129-ostoja-wiary- i-tradycji-rzymskokatolicka-parafia-w-charkowie-do-1917-roku

138 Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Polonia w Charkowie: krótki szkic historyczny (XIX wiek) 4. Kościół Wniebowzięcia4. pw. Najświętszej Maryi Panny w Charkowie. L.Fot. Żwanko 5. Wnętrze5. kościoła Wniebowzięcia pw. Najświętszej Maryi Panny w Charkowie. L.Fot. Żwanko 3. Kościół Wniebowzięcia3. pw. Najświętszej Maryi Panny w Charkowie. L.Fot. Żwanko

Orientalia Christiana Cracoviensia 11 (2019), s. 141–159 DOI: http://dx.doi.org/10.15633/ochc.3903

Adrian Cieślik ORCID: 0000-0002-5870-8365 Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

Misjonarska działalność polskich dominikanów w Chinach w świetle listów o. Sadoka Maćkowiaka do redakcji „Róży Duchownej” z lat 1937–1939

Abstract Polish Dominicans’ missionary activity in China in the light of letters of Father Sadok Maćkowiak to the editorial staff of „Róża Duchowna” from years 1937–1939. The motto of the members of the Order of Preachers, i.e. the Dominicans, are the words: “proclaim to everyone, everywhere and in all ways.” A perfect circumstance to proclaim the Word of God is a missionary activity in faraway countries and this idea guided the Dominicans from the Polish province. In 1937 they began their pastoral activity in China. One of them – Father Sadok Maćkowiak was particularly willingly to share his experiences and reflections by sending letters to the editorial office of “Róża Duchowna” – the Dominican periodical of the Rosary Brotherhoods, which was popular in interwar Poland. The activities of Polish Dominicans in China in light of these letters, that are currently kept in the Archives of the Polish Dominican Province in Krakow, are presented in the article.

Misjonarska działalność polskich dominikanów w Chinach w świetle listów o. Sadoka Maćkowiaka do redakcji „Róży Duchownej” z lat 1937–1939. Dewizą programową członków Zakonu Kaznodziejskiego, czyli dominikanów, są słowa: „głosić wszystkim, wszędzie i na wszystkie sposoby”. Doskonałą okolicznością głoszenia słowa Bożego jest działalność misyjna w krajach dalekich. Taka właśnie idea przyświecała dominikanom z polskiej prowincji, którzy od 1937 roku podjęli pracę duszpasterską w Chinach. Zwłaszcza jeden z nich, o. Sadok Maćkowiak, dzielił się swoimi przeżyciami i refleksjami, przesyłając listy do redakcji „Róży Duchownej” – dominikańskiego periodyku bractw różańcowych, chętnie czytanego w międzywojennej Polsce. Niniejszy artykuł traktuje właśnie Adrian Cieślik o działalności polskich dominikanów w Chinach w świetle tych listów, przechowywanych obecnie w Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie.

Keywords Polish Dominican, China, missions, Father Sadok Maćkowiak, periodical “Róża Duchowna”

dominikanie, Chiny, misje, Sadok Maćkowiak OP, periodyk „Róża Duchowna”

W Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie, w spuściźnie archiwalnej o. Sadoka Maćkowiaka, znajduje się jednostka archiwalna o sygnaturze S 51/9, zatytułowana: Listy wysyłane z misji z Chin do pisma Róża Duchowna i listy czytelników do misjonarzy. Zebrano w niej dwadzieścia trzy listy, które o. Maćkowiak wysyłał do redakcji „Róży Duchownej”, opisując niemalże z kronikarską dokładnością pracę misyjną polskich zakonników. Chociaż misja dominikańska trwała do 1952 roku, listy obejmują tylko lata 1937–1939. Mają formę maszynopisu. Na obecnym etapie badań nie udało się ustalić, czy są to oryginały (jak na przesyłkę pocztową z dalekich Chin dość dobrze zachowane), czy wierne kopie (żaden z dokumentów nie jest zagięty, wszystkie pisane na przebitce maszynowej). Mogły zostać przepisane z oryginalnych listów, które się nie zachowały. Nie wiadomo, czy przepisującym był sam o. Sadok, czy może ktoś inny (o ile w ogóle są przepisane). Na pewno są one jego autorstwa, gdyż identyczne treściowo zostały opublikowane w dominikańskim periodyku i podpisane jego nazwiskiem. Listy stanowią doskonałe źródło do poznania pracy misyjnej dominika- nów w Chinach. W ostatnich latach zainteresowanie tym tematem wzrasta. W 2008 roku powstała publikacja o. Marka Miławickiego, która przedstawia działalność misjonarską członków Zakonu Kaznodziejskiego na chińskiej ziemi1. Opisano w niej również wcześniejsze starania misyjne (mniej lub bardziej udane) oraz same misje z okresu II wojny światowej. Jest to ujęcie

1 M. Miławicki, Polscy dominikanie na misjach w Chinach w latach 1937–1952, Kraków 2008.

142 syntetyczne, dość szerokie. Powstał również szereg mniejszych artykułów, Maćkowiaka… o. Sadoka listów w świetle w Chinach dominikanów polskich działalność Misjonarska traktujących o pracy misyjnej dominikanów i członków innych zgromadzeń zakonnych2. Niniejszy artykuł jest tylko małym wycinkiem całości biblio- graficznej, a także swoistym uzupełnieniem – żadna z dostępnych publikacji nie opisuje bowiem relacji, jakie zdawali misjonarze czytelnikom „Róży Du- chownej”. Być może stanie się przyczynkiem do dalszych, pogłębionych prac badawczych nad ową ciężką pracą misyjną, jaką wykonywali członkowie Zakonu Kaznodziejskiego. Z powodu braku możliwości ustalenia brzmienia w obecnie obowią- zującej transkrypcji hanyu pinyin3 szeregu wspomnianych w listach nazw miejscowości, zapewne zapisywanych fonetycznie za pośrednictwem transkrypcji francuskiej, pozostawione pozostają one takimi, jak je zapisano. Gdzie było to możliwe, nazwy zostały zapisane według współczesnych reguł gramatyczno-fonetycznych. *** Dewizą programową dominikanów są słowa: „głosić wszystkim, wszędzie i na wszystkie sposoby”. To zawołanie wyrosło ze słów założyciela braci kaznodziejów, św. Dominika Guzmana4: „mówić nieustannie z Bogiem lub o Bogu”5. Na ziemiach polskich myśl tę zaszczepił św. Jacek Odrowąż6,

2 Obszerną bibliografię polską i zagraniczną, dotyczącą ogólnej działalności misjonarskiej w Chinach (nie tylko dominikanów) zebrał o. Marek Miławicki w przedstawionej powyżej publikacji. Zob. M. Miławicki, Polscy dominikanie…, s. 171–187. 3 Transkrypcja hanyu pinyin – oficjalna transkrypcja standardowego języka mandaryńskiego, bę- dącego językiem urzędowym Chin, na alfabet łaciński. Została zatwierdzona w 1958 roku, a sze- rzej wprowadzona w 1979 roku. Nazwy użyte w tekście, pochodzące z listów z lat 30. XX wieku zapisywane były fonetycznie, przy braku jakichkolwiek ustalonych reguł. W ówczesnych Chinach najbardziej rozpowszechniona była transkrypcja angielska Giles-Wade’a, stosowana od 1859 roku. Można założyć, że dla bohaterów artykułu – dominikanów misjonarzy w Chinach, z uwagi na środowisko, z którego się wywodzili, transkrypcją podstawową była – różna od an- gielskiej – transkrypcja francuska, dostosowywana do potrzeb polskiej fonetyki. Stąd problem mogą stanowić niektóre z użytych w tekście nazw geograficznych. Zob. http://pinyin.quick- mandarin.com/ (12.07.2019). 4 Św. Dominik Guzman (1170–1221) – hiszpański duchowny, zakonnik, założyciel Zakonu Kaznodziejskiego (dominikanów), święty Kościoła katolickiego, kanonizowany w 1234 roku. Zob. J. A. Spież, Święty Dominik, Poznań 2016. 5 M. H. Vicaire, Dominik i jego Bracia Kaznodzieje, Poznań 1985, s. 14n, s. 80n. 6 Św. Jacek Odrowąż (1183–1257) – polski duchowny, pierwszy Polak w Zakonie Kaznodziejskim, święty Kościoła katolickiego. Na przełomie 1221 i 1222 roku sprowadził dominikanów na ziemie polskie, lokując ich w Krakowie. Kanonizowany został w 1594 roku. Zob. J. A. Spież, Święty Jacek Odrowąż, Poznań 2016. Zob. też. M. Habuda, Bibliografia piśmiennictwa o świętym Jacku Odrowążu, Kraków 2013.

143 sprowadzając dominikanów do Polski w 1221 roku. Ojciec Paweł Kielar7, dwudziestowieczny historyk dominikański, nazywał nawet św. Jacka wprost misjonarzem oraz apostołem wśród Słowian8. Działalność misyjna wśród

Adrian Cieślik katolików oraz innowierców wydaje się więc być idealnym polem do gło- szenia słowa Bożego. Dlatego też od lat 30. XX wieku członkowie zakonu zabiegali, by zorganizować placówkę misyjną. Początkowo nie było kon- kretnych propozycji co do miejsca. W 1937 roku pojawiła się oferta, aby dominikanie objęli terenem swoich działań Chiny. Miała tam powstać nowa placówka misyjna. Prowincjał, o. Henryk Jakubiec9, tak pisał do współbra- ci: „Przychodzę podzielić się z wami radosną nowiną: oto św. Kongregacja Propagandy Wiary, w odpowiedzi na naszą prośbę o udział w pracy misyjnej Kościoła, raczyła nas powołać do Chin, wyznaczając nam jako terytorium część wikariatu apostolskiego wschodniego Seczwanu [Sichuanu] położone- go nad rzeką Błękitną [Yangzi, Jangcy]”10. Warto w tym miejscu podkreślić, że dominikańskie misje w Chinach były już wcześniej organizowane – jak

7 Kielar Paweł Władysław OP (1912–1972) – polski dominikanin, historyk zakonu, mediewista, w latach 1951–1959 archiwista Polskiej Prowincji (w okresie późniejszym również pomocnik archiwisty). Pochodził z Krościenka Wyżnego k. Krosna. Do Zakonu Kaznodziejskiego wstąpił 12 października 1929 roku w Krakowie, otrzymując na obłóczynach imię Paweł. Pierwsze śluby złożył 13 października 1930 roku. W sierpniu 1935 roku złożył śluby wieczyste. Święcenia ka- płańskie otrzymał 25 lipca 1938 roku. Pracował w Podkamieniu, Lwowie, Krakowie, Poznaniu, Małem Cichem i Korbielowie. Związany z działalnością harcerską już od czasów lwowskich. Kilkukrotnie więziony przez komunistów. Od 1944 roku żywo zainteresowany historią, podjął nawet (kilka razy przerywane) studia w tym zakresie, zwieńczone w 1952 roku tytułem magistra oraz w 1953 roku stopniem naukowym doktora historii. Wykładowca historii Kościoła oraz pedagogiki w studium dominikanów w Krakowie. Zmarł w 1972 roku w Krakowie, pochowany jednak został w rodzinnym Krościenku Wyżnym. Zob. B. Mazur, Kielar Paweł Władysław (1912–1972), w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 6. K–P, red. L. Grzebień, Warszawa 1983, s. 64–67. 8 Zob. P. Kielar, Święty Jacek – apostoł Boży ludów słowiańskich, w: Dominikanie. Szkice z dzie- jów zakonu, red. M. Babraj, Poznań 1986, s. 332–343. 9 Jakubiec Henryk Jan OP (1878–1957) – polski dominikanin, prowincjał Polskiej Prowincji Zakonu Kaznodziejskiego w latach 1933–1938. Urodził się w Rabie Wyżnej na Podhalu. Pierwszą pro- fesję złożył w październiku 1901 roku, przyjmując imię Henryk, święcenia kapłańskie otrzy- mał 21 grudnia 1904 roku. Pracował jako syndyk konwentu w Krakowie, katecheta w parafii w Podkamieniu, syndyk klasztoru we Lwowie, przeor klasztoru w Krakowie, wikariusz prowincji, przeor klasztoru w Jarosławiu, przeor klasztoru w Prudniku. Ostatnie lata życia spędził w konwentach w Poznaniu i Wrocławiu. Zmarł 10 września 1957 roku. Zob. Księga zmarłych braci i ojców Polskiej Prowincji Zakonu Kaznodziejskiego, czyli dominikanów, od 2 lipca 1927 roku, czyli od restaurowania Polskiej Prowincji, Warszawa 2007, s. 110. 10 Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów [dalej: APPD], sygn. Pp 104, List o. Henryka Jakuba OP, Prowincjała Polskiej Prowincji Dominikanów do sióstr i braci w sprawie misji w Chinach (Lwow, 22 II 1937), k. nlb., druk: „Róża Duchowna” 36 (1937) z. 4, s. 107–109.

144 podaje o. Marek Miławicki, od średniowiecza trwały próby, uskutecznione Maćkowiaka… o. Sadoka listów w świetle w Chinach dominikanów polskich działalność Misjonarska dopiero w XVII wieku, kontynuowane później w XIX wieku, jednakże apogeum osiągnęły właśnie w I poł. XX wieku11. Skoro pojawiła się możliwość założenia placówki misyjnej w tak odle- głym Państwie Środka, jak nazywa się Chiny, należało wybrać odpowiednich kandydatów spośród członków polskiej prowincji, którzy sprostaliby tej niełatwej pracy. Bracia dominikanie zgłaszali się, o dziwo, chętnie, co na- pawało radością prowincjała Jakubca. „Już kilku ojców oświadczyło swoją gotowość udania się na misje, co mnie wielką otuchą i radością napełniło”12 – pisał prowincjał polskich dominikanów we wspomnianym wcześniej liście. W odpowiedzi na jego wezwanie o. prowincjała zgłosiło się wówczas, w 1937 roku, kilkunastu ojców i, co ciekawe, braci konwersów13. Jednakże zarządca prowincji wybrał trzech: o. Cyryla Szlachtowskiego14, o. Łukasza Huzarskie- go15 i o. Sadoka Maćkowiaka, którego mianował bezpośrednim przełożonym misji16. Wszystko działo się bardzo szybko – w styczniu 1937 roku dominikanom przyznano placówkę misyjną, a w październiku trzej wspomniani ojcowie wyruszyli w długą podróż do Syczuanu.

11 Zob. M. Miławicki, Dominikanie w prowincji Fujian, „Chiny Dzisiaj. Religie, Chrześcijaństwo, Kościół” 8 (2013) nr 2 (27), s. 47. 12 Zob. przypis nr 9. 13 Bracia konwersi (kooperatorzy) – bracia zakonni, nieposiadający święceń kapłańskich. 14 Szlachtowski Cyryl Edmund OP (1899–1944) – polski dominikanin, uczestnik misji w Chinach, zginął śmiercią męczeńską w 1944 roku. Urodził się we Lwowie, podczas walk I wojny świato- wej uzyskał stopień kapitana. Ukończył politechnikę we Lwowie, a pierwszą pracę podjął w za- kładach azotowych w Mościcach k. Tarnowa. Do zakonu dominikanów wstąpił dopiero, mając 32 lata, w 1931 roku. Profesję zakonną złożył w 1933 roku, przyjmując imię Cyryl. Święcenia kapłańskie otrzymał 4 października 1936 roku. Po studiach teologicznych we Lwowie i świę- ceniach udał się w 1936 roku na dalsze studia do Rzymu. Trwały one rok. W 1937 roku wyje- chał do Chin, by podjąć pracę misyjną. Zginął tam, 23 sierpnia 1944 roku. Zob. Księga zmar- łych braci i ojców…, s. 103. 15 Huzarski Łukasz Stanisław OP (1906–1983) – polski dominikanin, misjonarz w Chinach i Australii. Urodził się w Sydonówce na terenie dzisiejszej Ukrainy. Do zakonu dominikanów wstąpił w 1928 roku, wtedy też złożył profesję i przyjął imię Łukasz. Święcenia kapłańskie otrzymał 29 czerwca 1934 roku. Pracował w klasztorze we Lwowie, gdzie przez krótki czas pełnił funkcję pomocnika magistra braci kleryków. W 1937 roku również wyjechał do Chin, celem podjęcia pracy misyjnej. Tam pozostał do 1953 roku, kiedy wydalony przez komunistów, udał się do Australii (podobnie jak o. Maćkowiak). Pracował tam najpierw w Melbourne, potem w Adelajdzie. Początkowo był duszpasterzem Polonii australijskiej, następnie kapelanem miejscowego szpitala. Zamierzał wrócić do Polski i służyć tutaj zakonowi. Jego plany pokrzy- żowała jednak nagła śmierć, niejako na polu pracy – podczas głoszenia kazania. Zmarł 18 wrześ- nia 1983 roku w Adelajdzie i tam jest pochowany. Zob. Księga zmarłych braci i ojców…, s. 112. 16 Zob. APPD, sygn. Pp 104, [Akt mianowania z dnia 3 września 1937 r.], k. nlb.

145 Główną postacią niniejszego artykułu jest o. Sadok Maćkowiak. Warto więc w tym miejscu pochylić się nad biografią tego zakonnika, przełożonego misji dominikańskiej w Chinach.

Adrian Cieślik Wacław Maćkowiak przyszedł na świat 25 października 1901 roku w So- białkowie k. Rawicza w Wielkopolsce jako syn Wojciecha i Stefanii Szyberna. Po ukończeniu szkoły podstawowej w rodzinnej miejscowości oraz jednej klasy gimnazjum w Rawiczu, wstąpił w 1919 roku do Zakonu Kaznodziej- skiego. Tu przyjął imię zakonne Sadok, prawdopodobnie na cześć bł. Sado- ka – męczennika dominikańskiego z Sandomierza z XII wieku. Po odbyciu rocznego nowicjatu i złożeniu pierwszej profesji w 1920 roku został zobo- wiązany do ukończenia gimnazjum i zdania egzaminu dojrzałości. Dokonało się to w 1922 roku w Państwowym Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czortkowie. Studia filozoficzno-teologiczne odbywał we Lwowie, gdzie znajdował się wówczas studentat dominikanów, a także w Rzymie i Fry- burgu. Zakończył je tytułem magistra teologii w 1927 roku oraz doktoratem w 1931 roku. 10 lipca 1927 roku otrzymał również święcenia kapłańskie. Do Polski powrócił w 1931 roku. Został wówczas wychowawcą w małym seminarium w Żółkwi k. Lwowa. W tym samym czasie pracował także jako wykładowca teologii w konwencie dominikanów we Lwowie, gdzie miał zajęcia z braćmi studentami dominikańskimi. Gdy tylko pojawiła się możliwość wyjazdu i pracy misyjnej, zgłosił się niemalże natychmiast17. 22 lutego 1937 roku ukazał się zachęcający list prowincjała Jakubca, a zgło- szenie o. Sadoka wpłynęło 1 marca18. Jak pisał w liście do zarządcy prowincji, niejednokrotnie wcześniej już zwracał się ustnie z prośbą o skierowanie do pracy na misjach, teraz zgłosił pisemną gotowość podjęcia takiego trudu ze wszelkimi konsekwencjami, nawet ofiarą z własnego życia. Wszystko dla chwały Bożej i dobra prowincji19. Jego kandydatura została przyjęta, co więcej – został mianowany przełożonym placówki misyjnej w Syczuanie, gdzie pracował aż do 1952 roku. Gdy komuniści skasowali ową placówkę, udał się do Australii, gdzie stał się jednym z założycieli nowej Prowin- cji Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Tam przebywał przez 10 lat,

17 Zob. APPD, sygn. Pp 597/128, Akta osobowe o. Sadoka Wacława Maćkowiaka OP. Zob. też. J. Spież, Maćkowiak Sadok Wacław, w: Słownik polskich teologów katolickich 1981–1993, t. 8, Warszawa 1995, s. 355–356; Księga zmarłych braci i ojców…, s. 17; C. J. Wichrowicz, Słownik polskich pisarzy dominikańskich, Kraków 2012, s. 310–311. 18 Zob. APPD, sygn. Pp 104, [List o. Sadoka Maćkowiaka do prowincjała Henryka Jakubca w sprawie zgłoszenia na misję, Żółkiew 1 marca 1937 r.], k. nlb. 19 Zob. tamże.

146 do 1962 roku, kiedy to został wezwany do pracy w Rzymie, jako asystent Maćkowiaka… o. Sadoka listów w świetle w Chinach dominikanów polskich działalność Misjonarska generała Aniceto Fernandeza20. Do Polski powrócił w 1975 roku. Zamieszkał w konwencie dominikanów we Wrocławiu, gdzie zmarł 20 stycznia 1990 roku, w wieku 89 lat życia, 71 lat w zakonie i 64 kapłaństwa. Został pochowany na tamtejszym cmentarzu. W zakonie został zapamiętany jako przykładny i gorliwy zakonnik i duszpasterz, wielce wobec wszystkich uczynny21. Patrząc z perspektywy czasu i życia o. Sadoka, można powiedzieć, że działalność misyjna stała się jego swoistym opus vitae. Tej pracy poświęcił najwięcej ze swojego zakonnego życia. Z kronikarską wręcz dokładnością opisywał swoją pracę misyjną, m.in. w „Róży Duchownej”. Dominikanie, oprócz głoszenia słowa Bożego, zobowiązani są do pro- pagowania kultu Matki Bożej i różańca. Stąd tak licznie zakładane przez nich bractwa różańcowe, których zadaniem było skupienie ludności na nie- ustannym odmawianiu modlitwy różańcowej. Ku jeszcze większemu i szer- szemu głoszeniu kultu maryjnego założyli w 1898 roku czasopismo „Róża Duchowna”. Pierwszym jego redaktorem został o. Antonin Górnisiewicz22. We wstępie do pierwszego numeru tak pisał o celach, jakie przyświecały założycielom miesięcznika: „[…] aby imię Najsłodsze chwałę miało między Wami [czytelnikami „Róży Duchownej” – przyp. aut.] – panowało w ser- cach Waszych – aby je razem łączyło ku większej chwale Bożej. To jest nasze życzenie dla Was, najdrożsi Bracia i Siostry Różańca Św. przy tym Nowym Roku […] aby wszyscy chrześcijanie całej ziemi razem się połączyli tam, gdzie chodzi o wiarę św., aby stanąć razem jako synowie Matki naszej duchownej Kościoła św. […] Jednym z najpotężniejszych środków do po- łączenia się wzajemnego, bez którego Imię P. Jezusa nie ma chwały między nami, to są Bractwa, a między niemi Bractwo Różańca św. Tu w bractwie niema [sic!] różnicy między nami, bo wszyscy tę samą przecudną odma- wiamy modlitwę, wszyscy mamy te paciorki w rękach, wszyscy jesteśmy Braćmi i uczestniczymy wszyscy wspólnie w łaskach zlanych tak obficie na to Bractwo przez Kościół św. Na naszej ziemi znajduje się tyle bractw,

20 Fernando Anicet OP – Hiszpan, generał Zakonu Kaznodziejskiego w latach 1962–1964. 21 Zob. Księga zmarłych braci i ojców…, s. 17. 22 Górnisiewicz Antonin (lub Antoni) Stanisław OP (1871–1948) – dominikanin, założyciel „Róży Duchownej” i pierwszy jej redaktor, promotor różańca. Urodził się w Mogilanach k. Krakowa. Profesję złożył 1 stycznia 1891 roku, a święcenia kapłańskie przyjął 25 czerwca 1895 roku. Studia ukończył w Grazu w Austrii. Pracował w klasztorach w Tarnopolu, Żółkwi i Krakowie. Ceniony kaznodzieja i spowiednik. Zmarł 22 lipca 1948 roku, w wieku 77 lat, w 57 roku profesji zakonnej i 53 roku kapłaństwa. Zob. Księga zmarłych braci i ojców…, s. 91; Z żałobnej karty. Ś. p. O. Antonin Górnisiewicz, „Róża Duchowna” 1948 z. 10, s. 327–328.

147 lecz brak łączności między nimi. Tę więc łączność pragniemy między Wami Najmilsi wprowadzić przez naszą «Różę Duchowną». Znacie więc już cel naszego pisemka”23. Można więc powiedzieć, że celem miesięcznika było

Adrian Cieślik zjednoczenie członków bractw różańcowych, a w efekcie jeszcze większe szerzenie kultu maryjnego i różańcowego. Okres I wojny światowej spowodował czasowe wstrzymanie wydawania „Róży Duchownej”. W 1916 roku postanowiono jednak o jego wznowieniu. Zbiegło się to z wielkim jubileuszem 700-lecia założenia zakonu dominika- nów, a może wręcz było tym spowodowane. Ówczesny redaktor, o. Wincenty Szumski24, tak charakteryzował cele, jakie przyświecały dominikanom: „Cel naszego wydawnictwa niezmieniony: cześć Boga, chwała Królowej Różańca św., dobro dusz i pociecha dla serc zbolałych. «Róża Duchowna» pozostaje i nadal, jak od początku swego istnienia, tj. od r. 1898 organem III. Zako- nu św. O. Dominika i Bractwa Różańcowego”25. Periodyk dominikański wydawany był nieprzerwanie do 1939 roku. Wybuch II wojny światowej spowodował ponowne zaprzestanie działalności czasopisma. Jego wydawanie wznowiono ponownie w 1947 roku, ale udało się je utrzymać tylko do 1950 roku. Wówczas ukazał się ostatni numer miesięcznika26. Mimo iż „Róża Duchowna” była czasopismem nastawionym głównie na kult maryjny oraz różańcowy, znajdowały się tam również sprawozdania z działalności dominikanów, wiadomości z dominikańskich konwentów oraz artykuły naukowe, głównie historyczne. Ojcowie opisywali swoje życie, dzielili się swoimi przemyśleniami, również zakonnicy pracujący na dalekich

23 [A. Górnisiewicz], Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!, „Róża Duchowna” 1 (1898) nr 1, s. 1–2. [Tekst podpisany jako „Redakcya”, jednakże jego autorstwo przypisuje się o. Górnisiewiczowi jako redaktorowi całego pisma – przyp. aut.]. 24 Szumski Wincenty Romuald OP (1886–1919) – dominikanin, teolog, biblista, historyk Kościoła. Urodził się w Krakowie. Do Zakonu Kaznodziejskiego wstąpił w 1894 roku. Święcenia kapłań- skie otrzymał 29 czerwca 1901 roku. Rok później uzyskał tytuł lektora świętej teologii. Zmarł 7 kwietnia 1919 roku w Pilźnie, w wieku 44 lat, w 24 roku w zakonie i w 19 roku w kapłaństwie. Zob. R. Świętochowski, Szumski Romuald, w: Polscy kanoniści (wiek XIX i XX). Cz. 2: L–Ż, red. J. R. Bar, Warszawa 1981, s. 210–211. 25 „Róża Duchowna. Czasopismo miesięczne poświęcone czci Najświętszej Panny Maryi, Królowej Różańca Świętego”, red. A. Górnisiewicz, [Kraków] 1916, s. 148. [Był to przedwstępny numer czasopisma, zapowiadający wznowienie regularnego wydawnictwa. Ojciec Szumski w sło- wie „Od Redakcyi” podkreślał, że ten zbiorowy numer jest dokończeniem rocznika 1914 (kiedy wydawanie zostało wstrzymane), obejmuje rok 1915 i 1916, a poświęcony został jubileuszo- wi 700-lecia istnienia Zakonu Kaznodziejskiego – przyp. aut.]. 26 Więcej na temat periodyku m.in. w: M. Miławicki, Wydawnictwo oo. dominikanów w między- wojennym Lwowie, w: Kraków – Lwów. Książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku, t. 10, red. H. Kosętka, G. Wrona, G. Nieć, Kraków 2011, s. 95–105.

148 misjach, w tym i o. Sadok Maćkowiak. Opisywał on niemal z kronikar- Maćkowiaka… o. Sadoka listów w świetle w Chinach dominikanów polskich działalność Misjonarska ską dokładnością działalność placówek misyjnych w Chinach, gdzie wraz z o. Huzarskim i o. Szlachtowskim przyszło mu pracować. Gdy pojawiła się możliwość wyjazdu i działalności misjonarskiej, postanowił zapoznać czy- telników z dziełem misyjnym oraz z celem wyjazdu ojców do tak odległego kraju: „Tymczasem powinniśmy wszyscy bez wyjątku stanąć w szeregach misjonarzy, pracujących bez wytchnienia nad nawróceniem i oświeceniem naszych braci, nieznających jeszcze Chrystusa […]. Kiedy więc obecnie do wielkiego i żywotnego ruchu misyjnego Zakonu Kaznodziejskiego przy- łącza się i nasza Prowincja Polska […] nie powinien nikt pozostać obojęt- nym wobec tego nowego i wielkiego zadania”27. Zdaniem tym wytłumaczył, że dominikanie bardzo chcieli zaangażować się w działalność misyjną. Nie mogli tego jednak zrobić bez modlitewnej pomocy wiernych, o którą o. Sadok prosił w kolejnym zdaniu. Szczególnie cennym źródłem misyjnych wiadomości z Chin są listy, jakie o. Sadok pisał do redakcji „Róży Duchownej”. Wszystkie były pub- likowane w periodyku, by przybliżyć wiernym trudy, z jakimi zmagali się misjonarze. Pierwszy z listów, datowany na październik 1937 roku28, a ogłoszony drukiem dwa miesiące później, opisywał podróż zakonników do Państwie Środka. Ojciec Sadok pisał go podczas rejsu przez Morze Śródziemne. Wynika z niego również, iż ojcowie z konwentu krakowskiego bardzo serdecznie żegnali swoich odważnych współbraci. Ojciec Maćkowiak z ogromnym wzruszeniem opisuje owo pożegnanie: „Wszystko już gotowe, w towarzystwie o. Prowincjała [H. Jakubca OP – przyp. aut.] udajemy się na stację w Krakowie, gdzie wkrótce znalazło się spore grono ojców konwentu krakowskiego, przyjaciół i znajomych”29. Wyjazd ojców i owo uroczyste pożegnanie odbywały się 14 października 1937 roku. Trasa misjonarzy wiodła z Krakowa do Wiednia, dalej przez Włochy, do Ge- nui, gdzie, jak pisał o. Sadok „skończył się dla nich ląd”30, skąd mieli udać się do „nowej ojczyzny”. Nim to jednak nastąpiło, zatrzymali się w genueńskim klasztorze dominikanów, gdzie zostali przyjęci z ogromną serdecznością. 17 października wzięli udział w uroczystej procesji z okazji

27 APPD, sygn. S 51/9, Artykuł o misjach o. Sadoka, k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, Kościół a misje, „Róża Duchowna” 36 (1937) z. 3, s. 92-93. 28 APPD, sygn. S 51/9, List o. Sadoka, datowany na październik 1937 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, List misjonarza, „Róża Duchowna” 36 (1937) z. 12, s. 382–384. 29 Tamże. 30 Tamże.

149 uroczystości świętej Katarzyny Genueńskiej, a 20 października 1937 roku wyruszyli w dalszą drogę, która odbywała się na pokładzie statku Conte Biancamano31.

Adrian Cieślik Kolejny List Misjonarza, jak zatytułowany był cały cykl, wysłany został również ze statku, 28 października 1937 roku. Ojciec Sadok opisywał w nim, jak ogromne wrażenie zrobił na nim i na o. Łukaszu Huzarskim sam statek, jego ogrom oraz ładowność. Nazwał go „morskim hotelem”. Gdy już całą trójką (razem z o. Cyrylem Szlachtowskim) dopełnili wszystkich formalności, zajęli się rozeznaniem, co i gdzie znajduje się na statku – „zaczęliśmy oglą- dać wnętrze statku, niemało jednak błądziliśmy po nim, zanim zdążyliśmy się jako tako zorientować w jego urządzeniu”32. Następnie w liście następuje opis współpasażerów – był to cały przekrój ludzi z różnych krajów Europy, ale także i Azji. Wśród nich spotkali również innego duchownego, misjona- rza33: „wkrótce poznaliśmy pewnego księdza, starszego już wiekiem, z siwą brodą, ale pełnego życia i energii, to pewien lazarysta, który wraca z Holan- dii na swą placówkę misyjną do Chin północnych. Wstępuje w nas otucha, że przecież nie my tylko sami udajemy się do tych «dzikich krajów»”34. Dodatkową radością był dla zakonników fakt, iż mogli codziennie odprawiać mszę świętą w okrętowej kaplicy. W czasie postoju w Neapolu, drugiego dnia podróży morskiej, ojcowie spotkali kilku innych duchownych, głównie zakonników franciszkańskich i salezjańskich oraz biskupa Severina, jezuitę35. Trzeci list napisany został, podobnie jak poprzednie, ze statku, tym razem jednak z połowy drogi, z portu w Bombaju w Indiach36. Dominikanin przed- stawił w nim kolejny z trudów podróży – burzę na morzu, która miała miejsce 21 października 1937 roku. Kołysanie statku uśpiło braci, a gdy się obudzili, morze było już spokojne. Chociaż „czas na okręcie schodzi bardzo szybko i ani się człowiek nie spostrzeże, już wieczór, jeden dzień znów minął”37, jak

31 O dacie wejścia na pokład pisał o. Sadok dopiero w następnym liście z 28 października 1937 roku. 32 APPD, sygn. S 51/9, List o. Sadoka z Port Aden, datowany na 28 X 1937 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, List misjonarza, „Róża Duchowna” 37 (1938), z. 1, s. 30–32. 33 Opis, z dużym prawdopodobieństwem, można odnieść do postaci ks. Wacława Szuniewicza CM. Por. Ks. Wacław Szuniewicz CM, http://misjonarze.pl/?page_id=10841 (15.03.2019). 34 APPD, sygn. S 51/9, List z dnia 28 X 1937 r., k. nlb. 35 W liście o. Sadok nie podaje imion tych zakonników, a bp. Severina na obecnym etapie badań nie udało się zweryfikować. 36 APPD, sygn. S 51/9, List o. Sadoka z Bombaju, datowany na 1 listopada 1937 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, List misjonarza, „Róża Duchowna”37 (1938) z. 2 s. 59–62. 37 Tamże.

150 opisywał o. Maćkowiak, zakonnicy nie próżnowali, lecz poznawali nowych Maćkowiaka… o. Sadoka listów w świetle w Chinach dominikanów polskich działalność Misjonarska ludzi, opowiadali o swojej przyszłej pracy. Poznali również grupę Chińczy- ków, od których dowiedzieli się sporo wiadomości o kraju, który już niedługo miał stać się ich nową ojczyzną: „Dają nam oni dużo wyjaśnień o Chinach, uczą chętnie języka chińskiego i zapraszają do gościnnej ojczyzny”38. Ze zdania tego wynika ciepła relacja Chińczyków do Polaków, ale też Polaków do nowo poznanych Chińczyków. Kolejny list nie posiada daty – wobec czego nie można dokładnie odczy- tać, kiedy misjonarze dopłynęli do celu podróży i kiedy stanęli na chińskiej ziemi. Wiadomo z jego treści, co robili, gdy już zeszli z pokładu. Na pewno było to przed 19 listopada 1937 roku, gdyż tego dnia wyruszyli z Hongkongu, w dalszą podróż, tym razem koleją. Sytuacja w tej części Chin była jednak napięta – od 7 lipca 1937 roku trwała bowiem wojna japońsko-chińska. Ojciec Wacław tak opisywał zastaną sytuację: „Trzeba jednak było myśleć o dalszej podróży, tym bardziej, że wiadomości nadchodzące z Chin wskazywały na to, iż ostatnia dla nas możliwa droga, kolej Kowloon – Hankow [Jiulang – Han- kou – przyp. A. C.], może stać się niedostępną. Postanowiliśmy więc ostatecz- nie, że dnia 19 listopada wyruszamy, i mimo że w przeddzień naszego wyjazdu rozeszła się po Hong-Kongu wiadomość, iż japończycy [sic!] bombardowali tor na odcinku Kowloon – Canton [Kanton, czyli Guangzhou – przyp. A. C.], udaliśmy się w podróż, poleciwszy się Bogu i Matce Najświętszej”39. Oj- cowie znaleźli się więc w zupełnie nowej rzeczywistości, z którą powoli starali się oswoić. Część podróży upłynęła im spokojnie na podziwianiu nowych krajobrazów, jednakże w pewnym momencie dosięgnął ich atak japoński – zbombardowane tory uniemożliwiły jazdę na ok. 3 godziny. Zaist- niałą sytuację opisał im podróżujący z nimi Chińczyk, wysłany przez domi- nikanów z Hongkongu w celu świadczenia pomocy ojcom z Polski. Również archidiecezja kantońska, powiadomiona o przybyciu polskich misjonarzy, wysłała swojego przedstawiciela, by powitał przybyszów oraz przedstawił ich metropolicie bp. Fourquetowi40. Ten przywitał ich serdecznie, osobiście się nimi zaopiekował i wyprawił w dalszą drogę do Hankou. Dojeżdżając

38 Tamże, s. 2. nlb. 39 APPD, sygn. S 51/9, List o. Sadoka, niedatowany, k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, List misjonarza, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 3, s. 94–96. 40 Bp Antoine Pierre Jean Fourquet MEP (1872–1952) – Francuz, członek stowarzyszenia życia apostolskiego Towarzystwa Misji Zagranicznych w Paryżu, wikariusz apostolski archidiecezji kantońskiej w Chinach w latach 1923–1946, arcybiskup tytularny Gangry. Zob. http://www. catholic-hierarchy.org/bishop/bfour.html (15.03.2019).

151 do tej miejscowości, napotkali na problem w postaci braku chińskich wizy- tówek (przepustek), nie mogli ujawnić się, że są misjonarzami europejskimi. Uważani byli przez kontrolujących za kupców. Następnie długo oczekiwali

Adrian Cieślik na bagaż, który przechodził rewizję. Czas ten wykorzystali na spotkania z przedstawicielami Stolicy Apostolskiej w Chinach: nuncjuszem abp. Mario Zaninem41, bp. Massim42 oraz bp. Espelage’a43. Zanim jednak doszło do tych spotkań, misjonarze zachwycili się usłyszaną modlitwą chińskich katoli- ków: „następnego dnia, podczas odprawiania Mszy św. usłyszeliśmy poraz [sic!] pierwszy wspólną modlitwę katolików chińczyków [sic!]: modlą się oni chętnie i wspólnie na głos, i to nawet bardzo głośno, a charakter mowy chińskiej nadaje takiej wspólnej modlitwie jakby barwę śpiewaną”44. Po tych spotkaniach rozpoczęli ostatni etap wędrówki, którego celem miało być miasto Chongqing. Jedyna droga, jaka tam wiodła, prowadziła rzeką Jangcy. Chongqing, będący wówczas stolicą Chin 45, liczył ponad 600 tys. miesz- kańców, z czego katolików zrzeszonych w pięciu parafiach żyło tam ponad 30 tys. Tam ojcowie zatrzymali się na czas od stycznia do kwietnia 1938 roku, by opanować język chiński i zaznajomić się z religią kraju. Pisał o tym o. Sa- dok w krótkim liście datowanym na 10 stycznia 1938 roku46. W tym czasie przebywali gościnnie u bp. Jantzena47. Ten, z powodu trwającej wojny, nie spodziewał się już ich przyjazdu, mimo to przyjął ich z całą serdecznością48.

41 Mario Zanin (1890–1958) – włoski duchowny, arcybiskup tytularny Traianopolis in Rhodope, delegat apostolski w Chinach w latach 1933–1946. Następnie pracował w Sekretariacie Stanu Stolicy Apostolskiej oraz jako nuncjusz apostolski w Chile, potem w Argentynie, gdzie zmarł. Zob. http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bzan.html (15.03.2019). 42 Eugenio Massi OFM (1875–1944) – włoski duchowny, franciszkanin, biskup tytularny Ioppe, wikariusz apostolski w Chinach. Zob. http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bmassie.html (15.03.2019). 43 Sylvester Joseph Espelage OFM (1877–1940) – amerykański duchowny, dyplomata watykań- ski, prefekt, a następnie wikariusz apostolski w Wuchangu w Chinach, biskup tytularny Oreus. Zob. http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bespe.html (15.03.2019). 44 APPD, sygn. S 51/9, List o. Sadoka, niedatowany, k. nlb. 45 Chongqing; tylko pełnił obowiązki stolicy, wobec zajęcia stołecznego Nankinu przez Japończyków 13 grudnia 1937 roku. Zob. W. Tomaszewski, Masakra nankińska – ludobój- stwo, wina i pamięć, https://histmag.org/Masakra-nankinska-ludobojstwo-wina-i-pamiec-10424 (10.07.2019). 46 APPD, sygn. S 51/9, List o. Sadoka z Chungking, datowany na 10 stycznia 1938 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, List naszego misjonarza z Chin, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 4, s. 121–122. 47 Louis Gabriel Xavier Jantzen M.E.P. (1885–1953) – francuski duchowny, dyplomata watykański, wikariusz apostolski, a następnie arcybiskup Chongqingu w latach 1946–1953, biskup tytularny Tremithus i Phasis. Zob. http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bjant.html (15.03.2019). 48 Zob. APPD, sygn. S 51/9, List o. Sadoka z Chongqingu, datowany na 16 I 1938 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, List naszego misjonarza z Chin, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 5, s. 150–152.

152 Dla ludzi wyjeżdżających do obcego kraju pierwszą trudnością, z jaką Maćkowiaka… o. Sadoka listów w świetle w Chinach dominikanów polskich działalność Misjonarska muszą się zmierzyć, jest tamtejszy język. Również i misjonarze musieli zmierzyć się z tym zadaniem i nauczyć się języka chińskiego. O. Sadok tak scharakteryzował ów trud: „kiedy trzy miesiące temu rozpoczynaliśmy naukę języka chińskiego, wydawało się nam, że za kilka miesięcy już będziemy doskonale mogli mówić po chińsku. W miarę jednak, jak nauka posuwała się naprzód i materiał nauki się powiększał, powstały trudności, jakich począt- kowo się nie widzi. Pominąwszy bowiem już to, że język chiński nie posiada w niczym żadnego podobieństwa z naszymi językami europejskimi i żadnej z nimi styczności nie wykazuje, ma on przede wszystkim tę wielką trudność dla nas, że nie jest on ujęty w żadne reguły gramatyczne lub formuły, które mogłyby służyć jako wzory. […] Ponadto język chiński, oparty na wyrazach wyłącznie jednozgłoskowych, jest dość ubogi w dźwięki, tak iż jeden i ten sam dźwięk ma nieraz dużo znaczeń. Celem uniknięcia nieporozumień, po- magają sobie Chińczycy w ten sposób, że każdy dźwięk ma ponadto jeszcze kilka tonów i wymawiany w innym tonie, co innego oznacza. […] Dodajmy do tego jeszcze pismo obrazowe języka chińskiego, czyli tak zwane charak- tery, których do codziennego użytku trzeba znać przynajmniej jakie 3000 (wszystkich razem jest ponad 40.000), co wszystko razem rzuca nam pewne światło na trudności, z jakimi walczyć musi nowoprzybyły misjonarz przy nauce języka chińskiego”49. Aby dodatkowo wspomóc zakonników w nauce nowego, trudnego języka, bp Jantzen postanowił rozlokować ich osobno, każdego w innej miejscowości, wśród rodowitych Chińczyków, tak by jak najwięcej mieli do czynienia tylko z językiem chińskim. Ojciec Łukasz Huzarski trafił do górzystej miejscowości Lanczuan (Nanchuan), położonej ok. 100 km na południe od Chongqingu (co korzystnie wpłynęło na jego zdrowie), o. Cyrylowi Szlachtowskiemu powierzono placówkę w oddalo- nym o 100 km na północ Heczuanie, o. Sadoka Maćkowiaka skierowano do Tongliangu, miejscowości leżącej na północny zachód od Chongqingu. Jedynie Święta Wielkanocne pozwolono ojcom spędzić razem, od tej pory miała zacząć się ich oddzielna praca. 14 czerwca 1938 roku o. Sadok napisał kolejny list do „Róży Duchownej”. Akcentował w nim rozłąkę i osobną pracę ojców: „nie jesteśmy obecnie już razem, ale znajdujemy się na osobnych placówkach wraz z misjonarzami fran- cuskimi. Naszą rozłąkę odczuliśmy nieco przykro, zwłaszcza w początkach;

49 APPD, S 51/9, List o. Sadoka z Tongleang, datowany na 1 maja 1938 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, List naszego misjonarza z Chin, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 8, s. 248–253.

153 bowiem życie nasze wspólne, nasze wspólne modlitwy, brewiarz, różaniec, rozmyślanie, nauka, wycieczki, pogadanki itp. ustały dla nas obecnie – nie mamy dziś nawet z kim po polsku porozmawiać. Z drugiej jednak strony

Adrian Cieślik rozumiemy to dobrze wszyscy trzej, że pobyt nasz wśród Chińczyków jest obecnie dla nas bardzo wskazany i poniekąd konieczny: bezpośrednia bowiem styczność z nimi znacznie ułatwi nam i posunie naprzód nasze studium językowe, a zarazem pozwoli zapoznać się z właściwą pracą misyjną w prze- różnych jej formach i przejawach”50. Czuł się jednocześnie w obowiązku przeprosić czytelników, że odtąd jego listy nie będą obejmowały całości pracy wszystkich trzech zakonników, ale tylko jego. Wyraził jednak nadzieję, iż bracia od czasu do czasu również napiszą list do redakcji. Jak już zostało wcześniej napisane, o. Sadok trafił do miejscowości Ton- gliang. Było to średniej wielkości miasteczko, liczące dwadzieścia tysięcy mieszkańców, z czego katolików było tam niespełna trzystu. Mimo małej liczby byli oni niezwykle gorliwi, co wywarło ogromne wrażenie na polskim misjonarzu. Mieszkańcy przyjęli o. Maćkowiaka bardzo serdecznie i ciepło. Na spotkania z nim przybywali chętnie – chcieli się bowiem o nim czegoś więcej dowiedzieć oraz otrzymać błogosławieństwo. Sam zaś o. Sadok coraz lepiej radził sobie z językiem chińskim, a podczas tych spotkań z mieszkań- cami miasta uczył się nowych słów i zwrotów. Takie duszpasterskie wizyty stały się swoistą tradycją Chińczyków z Tongliangu, zwłaszcza w niedziele i święta. Podczas spotkań uczestnicy wzajemnie inspirowali się kulturą: o. Sadok chińską, a Chińczycy polską. Bardzo podobała im się polska mu- zyka, którą misjonarz puszczał z gramofonu: „gdy takie wizyty się przecią- gają, otwieram mój gramofon i daję prawdziwie polski koncert; prawdziwą radością jest dla tych zacnych Chińczyków, gdy im zagram jakiegoś mazura, polskiego marsza lub polkę – a oberek, to aż im nogi podrywa, chcieliby zaraz tańczyć, tylko nie wiedzą jak”51. O tym, by zabrać gramofon i polskie płyty, przekonali o. Sadoka dominikanie z Żółkwi, argumentując, iż „[…] wszystkich przecież środków i sposobów należy używać, «dommodo in omnibus Christus praedicetur» (aby tylko we wszystkim opowiadać Chrystusa)”52. Jak widać, skutecznie. Jednakże praca misyjna, zwłaszcza w tak trudnym rejonie ogarniętym woj- ną, to nie tylko rzeczy radosne, ale i bolesne. W lipcu 1938 roku misjonarze

50 APPD, sygn. S 51/9, List o. Sadoka z Tongleang, datowany na 14 czerwca 1938 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, List naszego misjonarza z Chin, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 9, s. 280–284. 51 Tamże, s. 3, k. nlb. 52 Tamże.

154 dowiedzieli się o napadzie na placówkę, w której pracował o. Łukasz. Sam Maćkowiaka… o. Sadoka listów w świetle w Chinach dominikanów polskich działalność Misjonarska dominikanin został obrabowany i ciężko raniony. Początkowo pracował on w Nanchuanie, gdzie miał nabrać sił (na misje pojechał mimo słabego zdrowia). Po dwóch miesiącach przeniósł się do oddalonej o 30 km miejsco- wości Kan-kia-pa53. Ojciec Łukasz wracał do swojej placówki z Nanchuanie, gdzie udał się w celu załatwienia spraw urzędowych. Został napadnięty przez dziesięciu uzbrojonych bandytów, którzy bronią zastraszyli misjonarza. Naj- pierw zabrali mu rower, na którym jechał, a widząc, że nie chce się on poddać, ukradli torbę z lekarstwami, brewiarzem, rubrycelą54, różańcem i bielizną kielichową. Zakonnik zaczął uciekać, a napastnicy zaczęli do niego strzelać. Jeden ze strzałów okazał się celny – kula przeszyła mu brzuch. Bandyci oddali jeszcze kilka strzałów do misjonarza, następnie pobili go i okradli do reszty z okularów, kapelusza i zegarka, będącego pamiątką po jednym ze zmar- łych współbraci, jeszcze z czasów polskich. Sprawcy uciekli, a wystraszeni napaścią Chińczycy długo zwlekali, by wyjść z ukrycia i pomóc rannemu. Po dłuższym czasie zanieśli go do jednego z okolicznych domów, a następnie, w lektyce, z powrotem do Langzhongu. W drodze jednak o. Łukasz poprosił o pozostawienie go w miejscowej gospodzie, czemu uczyniono zadość. We- zwano jednak odpowiednich medyków, którzy zajęli się rannym i opatrzyli jego rany. Na miejsce dotarł również proboszcz z Nanczuan, który wyspo- wiadał o. Łukasza i przygotował na śmierć, nie wiedząc, jak niebezpieczna dla zdrowia i życia misjonarza jest zwłaszcza rana postrzałowa. Udało się jeszcze przetransportować chorego do Nanchuanu, a stamtąd, po wielu za- biegach logistycznych, trafił do szpitala w Chongqingu. O tych wydarzeniach i rekonwalescencji o. Łukasza pisał o. Sadok w liście z dnia 19 lipca 1938 roku. Na zakończenie listu zapewnił czytelników „Róży Duchownej”, aby nie brali tego wypadku zbyt tragicznie, gdyż w pracy misjonarskiej takie zdarzenia mają miejsce dość często, zwłaszcza w tak trudnym terenie55. Mimo iż władze chińskie tamtego okresu przychylnym okiem patrzyły na misyjną działalność – ówczesny przywódca Chin Czang Kaj-szek sam był chrześ- cijaninem, a dominikanie i inni zakonnicy mieli pozwolenie, by prowadzić działalność ewangelizacyjną – zdarzały się bandyckie napady. Jak zawsze w takich sytuacjach, dawali o sobie znać przeciwnicy działalności misyjnej

53 Na obecnym etapie badań miejscowość niezidentyfikowana. 54 To znaczy kalendarzem liturgicznym. 55 Zob. APPD, sygn. S 51/9, List o. Sadoka Maćkowiaka OP, datowany na 19 lipca 1938 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, Z Polskiej Misji Dominikańskiej w Chinach, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 10, s. 321–328.

155 czy samego Kościoła. Listem z 1 listopada 1938 roku o. Sadok potwierdzał całkowity powrót do zdrowia o. Łukasza oraz przeniesienie go do placówki w Iun-kia-sze56, oddalonej tylko o 55 km od Tongleang, gdzie przebywał 57

Adrian Cieślik o. Maćkowiak. Jak pisał, ułatwiło mu to odwiedziny o. Łukasza . Jak wcześniej wspomniano, o. Sadok Maćkowiak był przełożonym domi- nikańskich misjonarzy w Chinach. Gdy o. Łukasza przeniesiono w pobliże jego placówki, miał obu pozostałych zakonników blisko siebie. Od o. Cy- ryla dzieliło go zaledwie 40 km. Mógł więc odwiedzać swoich towarzyszy, co zresztą chętnie czynił. „Wielką pociechę sprawiają nam te nasze wzajemne odwiedziny także i z tego powodu, iż możemy wtedy choć na krótko rozma- wiać po polsku”58 – pisał o. Sadok, wyrażając tym zdaniem przywiązanie do kraju i języka ojczystego. 12 października 1938 roku o. Sadok został przeniesiony z Tongleang do oddalonego o 12 km miasta Hia-Kia-k’siao59. Do pomocy miał już tylko kucharza i służącego (wcześniej miał jeszcze innego misjonarza, Francuza). Zamieszkali w trójkę w starym chińskim dworku, kupionym przez misję. Zorganizował tam kaplicę oraz szkołę dla chińskich dzieci. W nowym miejscu mieszkało 400 katolików, bardzo gorliwych, chętnie uczestniczących w nabożeństwach i odbywających się po nich pogadankach. Podobnie jak w poprzednim miejscu, misjonarz opowiadał im o Polsce i Europie, a oni jemu o Chinach. Dzięki tym spotkaniom szkolił dodatkowo język chiński, który wykorzystywał również do głoszenia kazań – będąc niejako proboszczem parafii, nie mógł ominąć tego obowiązku60. Od momentu przybycia do Chin, aż do lutego 1939 roku trwał okres pierwszego przygotowania misjonarskiego, zwany przez polskich dominika- nów „drugim nowicjatem”. Był to czas, w którym mieli nauczyć się języka, zapoznać się z krajem, jego kulturą, a przede wszystkim z ludźmi. Do tej pory pracowali oddzielnie, by jak najwięcej przebywać wśród Chińczyków. W 1939 roku, po Wielkanocy, mieli zostać przeniesieni do nowo powstającej placówki misyjnej w Koui-fou61, do właściwej pracy misjonarskiej. Jednakże

56 Na obecnym etapie badań miejscowość niezidentyfikowana. 57 Zob. APPD, S 51/9, List o. Sadoka Maćkowiaka OP, datowany na 1 listopada 1938 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, Nasz misjonarz z Chin opowiada, „Róża Duchowna” 38 (1939) z. 1, s. 43–46. 58 Tamże, s. 2. 59 Na obecnym etapie badań miejscowość niezidentyfikowana. 60 Zob. APPD, S 51/9, List o. Sadoka Maćkowiaka OP, datowany na 1 listopada 1938 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, Nasz misjonarz z Chin opowiada, „Róża Duchowna” 38 (1939) z. 1, s. 2. 61 Na obecnym etapie badań miejscowość niezidentyfikowana.

156 w kwietniu tegoż roku doszły ich informacje o przygotowaniach do wojny Maćkowiaka… o. Sadoka listów w świetle w Chinach dominikanów polskich działalność Misjonarska w Europie. Wobec tego pozostawiono ich na dotychczasowych placówkach – istniało bowiem spore ryzyko, że na wypadek wojny francuscy misjonarze będą musieli opuścić Chiny i zmobilizować się w swojej ojczyźnie, a to oznaczałoby, że wiele placówek (dystryktów) pozostałoby nieobsadzonych. Wówczas do pracy w tych miejscowościach trzeba by skierować polskich dominikanów62. Przeniesienie było możliwe dopiero w czerwcu 1939 roku – misjonarze osiedli tymczasowo w miejscowości Miao-yu-ts’ao63. Od Koui- -fou dzieliło ich niespełna 30 km. Musieli jednakże najpierw podjąć pracę wspólną, by stopniowo się rozdzielać i udawać do pozostałych placówek64. Sytuacja wojenna w Japonii oraz polityczna, zmierzająca do wojny w Eu- ropie, stawiała jednak pod sporym znakiem zapytania dalsze losy misjonarzy. Dlatego też na kilka miesięcy zostali zatrzymani przez bp. Jantzena w Miao-yu-ts’ao. Na tym kończą się wieści od misjonarzy z Chin. Nie zachowało się więcej listów o. Sadoka do „Róży Duchownej”. Zresztą samo czasopismo zawiesiło działalność we wrześniu 1939 roku. List z 14 czerwca był ostatnim, jaki został opublikowany i jaki dotarł do Polski, i zachował się do naszych czasów. Kilka listów, niewiele wnoszących do życia dominikanów w Chinach, zostało świadomie pominiętych przez autora. Sama zaś praca dominikanów w Chinach trwała nadal, aż do 1952 roku, kiedy komuniści nakazali im opuścić placówki. Nie przerwała jej nawet męczeńska śmierć o. Cyryla Szlachtowskiego w sierpniu 1944 roku. O dalszych wydarzeniach można się dowiedzieć z innych źródeł, nie z listów o. Maćkowiaka. Nie- mniej stanowią one bardzo cenne źródło, pokazujące blaski i cienie pracy misyjnej polskich zakonników w Państwie Środka. W niniejszym artykule znalazły się tylko ich fragmenty, warto jednak pomyśleć nad ich dokładną edycją, z odpowiednim aparatem krytycznym.

62 Zob. APPD, sygn. S 51/9, List o. Sadoka Maćkowiaka OP, datowany na 12 kwietnia 1939 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, List misjonarza, „Róża Duchowna” 38 (1939) z. 7, s. 217–218. 63 Na obecnym etapie badań miejscowość niezidentyfikowana. 64 Zob. APPD, sygn. S 51/9, List o. Sadoka Maćkowiaka OP, datowany na 6 czerwca 1939 r., k. nlb. Druk: S. Maćkowiak, Wiadomości z misyj kat[olickich] w Chinach, „Róża Duchowna” 38 (1939) z. 8, s. 271.

157 Bibliografia

Źródła archiwalne Adrian Cieślik

Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie (APPD)

sygn. Pp 104, Missiones. Misje dominikanów prowincji polskiej w Chinach. sygn. Pp 597/128, Akta osobowe o. Sadoka Wacława Maćkowiaka OP. sygn. S 51/9, Listy wysyłane z misji z Chin do pisma „Róża Duchowna” i listy czytelników do misjonarzy.

Źródła drukowane

Maćkowiak S., Kościół a misje, „Róża Duchowna” 36 (1937) z. 3, s. 92–93. Maćkowiak S., List misjonarza, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 2, s. 59–62. Maćkowiak S., List misjonarza, „Róża Duchowna” 36 (1937) z. 12 s. 382–384. Maćkowiak S., List misjonarza, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 1, s. 30–32. Maćkowiak S., List misjonarza, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 3, s. 94–96. Maćkowiak S., List misjonarza, „Róża Duchowna” 38 (1939) z. 7, s. 217–218. Maćkowiak S., List naszego misjonarza z Chin, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 4, s. 121–122. Maćkowiak S., List naszego misjonarza z Chin, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 5, s. 150–152. Maćkowiak S., List naszego misjonarza z Chin, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 9, s. 280–284. Maćkowiak S., List naszego misjonarza z Chin, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 8, s. 248–253. Maćkowiak S., Nasz misjonarz z Chin opowiada, „Róża Duchowna” 38 (1939) z. 1, s. 43–46. Maćkowiak S., Wiadomości z misyj kat[olickich] w Chinach, „Róża Duchowna” 38 (1939) z. 8, s. 271. Maćkowiak S., Z Polskiej Misji Dominikańskiej w Chinach, „Róża Duchowna” 37 (1938) z. 10, s. 321–328.

Opracowania

[Górnisiewicz A.], Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!, „Róża Duchowna” 1 (1898) nr 1, s. 1–2. Habuda M., Bibliografia piśmiennictwa o świętym Jacku Odrowążu, Kraków 2013. Księga zmarłych braci i ojców Polskiej Prowincji Zakonu Kaznodziejskiego, czyli dominika- nów od 2 lipca 1927 roku, czyli od restaurowania Polskiej Prowincji, Warszawa 2007. Mazur B., Kielar Paweł Władysław (1912–1972), w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 6. K–P, red. L. Grzebień, Warszawa 1983, s. 64–67. Miławicki M., Dominikanie w prowincji Fujian, „Chiny Dzisiaj. Religie, Chrześcijaństwo, Kościół” 8 (2013) nr 2 (27), s. 47–56. Miławicki M., Polscy dominikanie na misjach w Chinach w latach 1937–1952, Kraków 2008.

158 Misjonarska działalność polskich dominikanów w Chinach w świetle listów o. Sadoka Maćkowiaka… – Wrona, Wrona, , red. L–Ż, Kraków 1981–1993, Kosętka, G. Kosętka, XX). Cz. 2: Cz. XX). 10, red. H. red. 10, , Kraków 2012, s. 310–311. , t. , międzywojennym międzywojennym Lwowie , w: , Poznań 1985. XX wieku XX , „Róża Duchowna”1948 z. 10, s. 327–328. , „Róża Duchowna”1948 katolickich teologów polskich Słownik Polscy kanoniści (wiek XIX i XIX (wiek kanoniści Polscy , Poznań 2016. , http://misjonarze.pl/?page_id=10841 (15.03.2019). Antonin Górnisiewicz , w: Romuald, Szumski Słownik polskich pisarzy dominikańskich Słownik polskich pisarzy Wydawnictwo oo. Wydawnictwo dominikanów w , w: , Wacław Sadok Maćkowiak A., Święty Dominik , Poznań 2016. A., Święty Jacek Odrowąż A., 8, Warszawa 1995, s. 355–356. Warszawa t. 8, bjant.html (15.03.2019). bespe.html (15.03.2019). bfour.html (15.03.2019). bfour.html Nieć, Kraków 2011, s. 95–105. G. Nieć, Kraków (15.03.2019). Lwów. Książki, czasopisma, biblioteki XIX i XIX biblioteki czasopisma, Książki, Lwów. R. Bar, Warszawa 1981, s. 210–211. Warszawa J. R. Bar, Spież J. Spież J. Spież J. Spież Miławicki Miławicki M., Świętochowski R., Świętochowski Sylvester Joseph Espelage OFM (1877–1940), http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/ żałobnej karty. Ś. p. O. Z żałobnej karty. , http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/ (1885–1953), M.E.P. Jantzen Xavier Gabriel Louis Ks. Wacław Szuniewicz CM Ks. Wacław , http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bmassie.html http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bmassie.html (1875–1944), OFM Massi Eugenio , http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bzan.html (15.03.2019). http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bzan.html (1890–1958), Zanin Mario Wichrowicz C. J., Wichrowicz Vicaire H. M., Dominik i jego Bracia Kaznodzieje Vicaire Artykuły internetowe , http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/ , (1872–1952) MEP Fourquet Jean Pierre Antoine

Relacje, sprawozdania, komunikaty

Orientalia Christiana Cracoviensia 11 (2019), s. 163–168 DOI: http://dx.doi.org/10.15633/ochc.3904

Piotr Popiołek ORCID: 0000-0002-7986-480X Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

Carl S. Kilcourse, Taiping Theology. The Localization of Christianity in China, 1843–64, Palgrave Macmillan, Nottingham 2016, XVIII, 281 ss., 8 il.

Od mniej więcej drugiej połowy XX wieku zaczęło rosnąć zainteresowanie teologiami kontekstualnymi i zagadnieniem inkulturacji chrześcijaństwa w kulturach świata. W Kościele katolickim nastąpiło to po soborze waty- kańskim II, natomiast w wielu wspólnotach protestanckich już wcześniej autorzy nieeuropejscy z większą swobodą włączali swoją charakterystyczną kulturową perspektywę w dociekania teologiczne. Można to było zobaczyć chociażby na przykładzie takich autorów, jak Uchimura Kanzō (1861–1930), japoński założyciel ruchu „chrześcijaństwa bezkościelnego”, który łączył tradycję bushido z chrześcijaństwem, czy Tse Tsan-tai (1872–1938), chiński patriota i rewolucjonista, który głosił teorię, że biblijny Eden znajdował się na terenie Chin, co wyraził w swej pracy The Creation, The Origin of the Chinese, and the Real Situation of Eden1. W historii chrześcijaństwa ist- niało już wcześniej wiele prób o podobnym charakterze, jednakże często ze względu na wikłanie się popadanie w heterodoksję – z perspektywy Koś- cioła katolickiego, jak i wspólnot protestanckich głównego nurtu – popadły one w zapomnienie. Jak wskazuje omawiany tu tytuł, było tak w przypadku

1 Tse Tsan-tai, The Creation, The Origin of the Chinese, and the Real Situation of Eden, Hong Kong 1914. teologii tajpingów, która ze względu na inne spojrzenie na pewne kwestie doktrynalne doprowadziła do tego, że ruch ten został uznany przez większość Kościołów za heretycki, czy wręcz pogański i niechrześcijański, pomimo tego, że miał on chrześcijańskie źródła i zrodził się z łona protestanckich Piotr Popiołek prób misyjnych wśród Chińczyków. Autor, będący z wykształcenia historykiem, specjalizuje się w historii Azji Wschodniej i relacjach kulturowych między Wschodem i Zachodem w ostatnich trzech wiekach. Publikacja jest rozszerzoną wersją jego pracy doktorskiej z 2013 roku. Wcześniej, w 2014 roku, opublikował artykuł, który streszczał niektóre najważniejsze hipotezy przedstawione w książce2. Aktualnie pełni funkcję wykładowcy na Uniwersytecie w Manchesterze. Temat ruchu tajpingów i ich rewolucji w Chinach był prezentowany dotychczas przede wszystkim z perspektywy społeczno-politycznej: jako powstanie o charakterze etnicznym i nacjonalistycznym, w kategorii ruchu wyzwalającego z władzy okupantów (jak była postrzegana dynastia man- dżurska), czy w końcu jako ruch rewolucyjny i protokomunistyczny, jak był prezentowany przez ostatni wiek przez naukę marksistowską3. Dlatego też książka Kilcourse’a na tym tle jawi się wyjątkowo i jest pewnym powiewem świeżości w zakresie badań nad tajpingami. Nie tylko ukazuje tajpingów z ich własnej perspektywy, tak jak oni widzieli siebie, poprzez zagłębienie się w ich teksty źródłowe, ale również odczarowuje ich zafałszowany i wciąż dominujący w narracji historycznej obraz. Przede wszystkim autor zwraca uwagę na to, w jaki sposób kształtowała się specyficzna teologia tajpingów oraz jaki mogła mieć wpływ na formowanie się tego masowego ruchu i jego działalność. Posługuje się tutaj terminem „lokalizacji” czy też „glokalizacji”, wykorzystywanym w naukach socjologicznych. Główną tezą autora jest to, że tajpingowie są ruchem jak najbardziej chrześcijańskim, ale rozumianym właśnie w kategorii „zlokalizowanego chrześcijaństwa” (ang. localised Chri- stianity), czyli mocno osadzonego w swej własnej kulturze i społeczności, i z tej perspektywy reinterpretowanego. Jeśli bowiem tajpingowie sami uwa- żali się za „braci” europejskich chrześcijan, jako że mają jednego, wspólnego Boga Ojca, oznacza to, że tak właśnie należałoby ich postrzegać, pomimo

2 Zob. C. S. Kilcourse, Son of God, Brother of Jesus: Interpreting the Theological Claims of the Chinese Revolutionary Hong Xiuquan, „Studies in World Christianity” 20 (2014) issue 2, s. 124–144. 3 Ciekawym ujęciem jest tutaj niedawna prezentacja Rolanda Boera wpisująca ten ruch w nurt „chrześcijańskiego komunizmu”. Zob. R. Boer, Red Theology: On the Christian Communist Tradition, Leiden 2019, s. 183–199.

164 tego, że nie dzielą z nimi ani chalcedońskiego, ani nawet nicejskiego wyzna- S. Kilcourse, Carl nia wiary. Ta kwestia doktrynalna zostaje jednak zniuansowana przez autora poprzez analizę dokumentów, które zostały wydane przez samych tajpingów. Kilcourse przedstawia tajpingów w nowym świetle. Nie są oni niszczy-

cielami tradycyjnej kultury chińskiej – chińskich religii, tradycji i zwyczajów. in China… of Christianity Localization The Taiping Theology. Na swój własny sposób widzą siebie jako właśnie odnowicieli starożytnych tradycji, które zostały zapomniane i zatracone. Kult Shangdi – według nich – jest oryginalną chińską monoteistyczną religią. Etyka konfucjańska, jak i praktyki szamanistyczne zostają zreinterpretowane w kluczu biblijnym, przez prawa Starego Testamentu i przez praktyki charyzmatyczne obecne w Nowym Testamencie (egzorcyzmy, uzdrowienia itd.). Autor stwierdza, że „unikalny religijny pogląd tajpingów jest wyzwaniem dla popularnych dychotomii nowoczesnej historii Chin (konfucjańskie/chrześcijańskie, tra- dycja/nowoczesność, Chiny/Zachód) i pokazuje, że kulturowe interakcje mogą dostarczyć ideologicznego impetu dla zmian rewolucyjnych” (s. 181). Autor podważa również dominujące narracje na temat kulturowej roli misji chrześcijańskich w epoce kolonialnej, które miałyby być narzędziem kontroli wykorzystywanym przez zachodnie mocarstwa czy przyczynić się do zniszczenia lokalnej kultury (kulturowe ludobójstwo), i wskazuje, że tłumaczenie tekstów chrześcijańskich na rodzimy język doprowadziło do własnej, lokalnej reinterpretacji chrześcijaństwa. Przetłumaczone na język chiński teksty „nie promowały zniszczenia miejscowych kultur, ale raczej lokalizację chrześ- cijaństwa poprzez te kultury” (s. 183). Pokazuje to również, jak ważną rolę odgrywa język w formowaniu się doktryny i praktyki. Autor w swojej pracy posługuje się najnowszymi znanymi mu opraco- waniami tematu oraz tekstami źródłowymi z badanego przez niego okresu – w językach europejskich oraz chińskim. Wykonał on żmudna pracę, zagłę- biając się w liczne teksty wydawane przez samych tajpingów, w tym przede wszystkim napisane przez przywódcę ruchu Hong Xiuquana – Niebiańskiego Króla Niebiańskiego Królestwa Wielkiego Pokoju (chin. Tianwang Tai- pingtianguo). Poza znanymi tekstami tajpingów, które zostały przetłuma- czone z języka chińskiego już w czasach rewolucji w Chinach, Kilcourse wprowadza w mniej znane pisma teologiczne Honga, jak chociażby jego komentarze do Pisma Świętego. Ukazuje również w nowym świetle Yang Xiuqinga, który był Wschodnim Królem państwa tajpingów, ale pełnił funkcje charyzmatyczne, wpadając w trans i komunikując się bezpośrednio z Bogiem Ojcem oraz dokonując przez Niego cudów, w tym licznych uzdrowień. Postać ta była prezentowana dość negatywnie nawet w sprzyjających tajpingom

165 publikacjach4. Kilcourse natomiast ukazuje, w jaki sposób Yang temperował autorytarne zapędy Honga. Na książkę składa się osiem rozdziałów, słownik pojęć w języku angiel- skim i chińskim (co jest niezwykle przydatne w tego typu publikacji), ponad Piotr Popiołek pięćdziesiąt stron przypisów, szczegółowy indeks osób i pojęć oraz bibliografia. Pierwszy rozdział jest wprowadzeniem i streszcza dotychczasowy stan badań wraz z dominującymi narracjami na temat tajpingów, wnosząc nową perspektywę, jaką jest właśnie teoria glokalizacji. Drugi rozdział przedstawia skróconą historię chrześcijaństwa w Chinach. Rozdział trzeci poświęcony jest tajpingowej wizji historii zbawienia i roli Chin w tej historii. Tutaj Kilcourse zwraca uwagę na przenikanie się biblijnych i konfucjańskich treści w dok- trynie Honga. Kolejny rozdział ukazuje obraz Boga wyłaniający się z pism tajpingów. W piątym rozdziale pokazane zostaje, jak etyka chrześcijańska uległa przemianie, w znacznym stopniu nieintencjonalnej, pod wpływem kon- fucjanizmu. Szósty rozdział poświęcony jest praktykom religijnym tajpingów, w tym funkcji charyzmatów, a zwłaszcza roli, jaką pełnił Yang. Przedostatni rozdział podejmuje problem roli kobiet i patriarchatu w królestwie tajpingow. Kilcourse wbrew utartym poglądom na temat „wyzwoleńczego” charakteru ruchu tajpingów i dowartościowania roli kobiet pokazuje, jak Hong skon- sturował silnie autorytarny, patriarchalny system na terenie swojego pałacu, gdzie popełnienie najmniejszych przewinień mogło skończyć się dla usługu- jących mu kobiet karą śmierci. Na końcu autor sprawnie podsumowuje pracę, wracając do swych początkowych twierdzeń o lokalizacji chrześcijaństwa w danej kulturze, roli tajpingów we współczesnej historii Chin oraz roli chrześcijaństwa w procesie kolonizacji. Praca Kilcourse jest bez wątpienia bardzo ważną pozycją nie tylko dla tajpingologów, ale również tych, którzy zajmują się historią Chin, misjami chrześcijańskimi, inkulturacją chrześcijaństwa, jak i politologią religii. Po- nadto wprowadzenie zachodnich czytelników w teksty źródłowe tajpingów (w tym dotychczas mało znane komentarze do Pisma Świętego autorstwa Honga) pozwala nam rzeczywiście zobaczyć, w jaki sposób postrzegali oni siebie, zwłaszcza w odniesieniu do chrześcijaństwa. Dla teologów zajmujących się inkulturacją szczególnie interesujący wydaje się zwłaszcza rozdział czwarty, podejmujący zagadnienie adaptacji i in- terpretacji Pisma Świętego w chińskiej kulturze. Tutaj można zauważyć, jak

4 Jest tak na przykład w nieprzywołanej przez Kilcourse’a publikacji Johna Scartha Twelve Years in China z 1861 roku.

166 istotna jest kwestia języka i pojęć, które wykorzystywane są w przekładzie S. Kilcourse, Carl Biblii i jak wielki wpływ mogą mieć na rozumienie objawienia. Kluczowe jest tu utożsamienie Boga Biblii z chińskim Shangdi oraz przełożenie rozu- mienia synostwa Jezusa i jego pierworództwa na grunt nauki konfucjańskiej.

Skrypturyzm tajpingów, mający swe źródło w misjach protestanckich, padł in China… of Christianity Localization The Taiping Theology. na bardzo specyficzny grunt. Pozwoliło to na zupełne przeformułowanie relacji pomiędzy Bogiem Ojcem, Jezusem oraz ludźmi, w oparciu o konfu- cjanizm. W połączeniu z utożsamieniem Boga Ojca z Shangdi doprowadzi- ło to do specyficznego monoteizmu, gdzie Bóg w swej antropomorficznej postaci zasiadał w swym Niebiańskim Królestwie razem z całym swoim dworem. Relacje trynitarne, które były wyjaśniane przy pomocy terminologii mającej swe źródła w starożytnej myśli greckiej, zostały tu przedefiniowane przy pomocy konfucjańskich relacji społecznych, wprowadzając specyficzny chiński subordynacjonizm. Największą wadą książki jest natomiast rozdział streszczający historię chrześcijaństwa w Chinach, w którym autor (niezwykle krytyczny i uważny w przypadku analizy ruchu tajpingów) ulega popularnym (i zdezaktualizo- wanym) narracjom, popadając w uproszczenia. Zwrócę tutaj przede wszystkim uwagę na to, jak Kilcourse powiela dzisiaj już kontestowane poglądy na temat nestorianizmu w Chinach – Kościoła Wschodu, czy Kościoła Persji, znanego w Chinach jako jingjiao (dokładne znaczenie nazwy do dzisiaj pozostaje sporne, na co wskazywał niedawno Samuel Lieu). Dużo kontrowersji wzbudzają teorie na temat manuskryptów z Dunhuang, ich pochodzenia, wieku, znaczenia w ówczesnych wspólnotach oraz autorstwa. Kilcourse natomiast swój wywód na temat chrześcijaństwa w czasach dynastii Tang opiera w znacznej mierze na dokumencie Xuting Mishisuo jing, znanym jako dokument nr 4595. Nie odwołuje się przy tym do żadnej z licznych monografii,

5 Autentyczność tego dokumentu była podnoszona np. przez Lin Wushu Gaonan shi cang jingjiao Xuting mishisuo jing zhenwei cunyi, w: Tangdai jingjiao zai yanjiu, Beijing 2003, s. 208–228. W tym momencie nie wiadomo, skąd ten dokument w ogóle pochodzi, gdzie został znalezio- ny i kto jest jego autorem. Tym bardziej przyjęcie przez Kilcourse’a wersji, że jego autorem może być wymieniony w Steli z Xi’an prezbiter Aluoben wydaje się być co najmniej przesa- dzone. Lin, analizując formę i treść dokumentu, zwraca uwagę, że autorem manuskryptu nie mógł być nawet chrześcijanin. Co najwyżej był autorstwa kopisty, który korzystał z chrześci- jańskiego materiału i przepisując go, dopuścił się licznych błędów i przeinaczeń, skupiając swą uwagę np. na kaligrafii, a nie treści, którą oddaje. Nie można jednak założyć z całą pewnością, że taki dokument istniał, a tym bardziej, że był starszy od Steli z Xi’an (która również, wbrew temu, co twierdzi Kilcourse, nie może być uznana za oficjalny dokument nestoriański, a raczej jako element „propagandowy”, nadający legitymizację tej religii w Chinach, jak wykazywał orientalista Max Deeg), czy że jego autorem był Aluoben.

167 Piotr Popiołek wu na głównąlinięargumentacyjną książkianina postawionyprzezautora że w Mesjasza” i Mesjasza” Niuansuje ona obraz chrześcijaństwa w które powstały w powstały które problem, można stwierdzić, że publikacji, aleniew takkrytycznejpracynaukowej. również noweperspektywydlaprzyszłychbadańw tymzakresie. Handbook of Handbook taka niedokładność mogłaby mieć miejsce w Pomimo jednak drobnych niedociągnięć, które nie mają żadnego wpły żadnego mają nie które niedociągnięć, drobnych jednak Pomimo opiera na opiera jingjiao Christianity in Christianity ostatnich latach na latach ostatnich Kilcourse wykonał rzetelną i China, VolumeWydajeChina, 635–1800. się, One: rewelacjach z rewelacjach ten temat, za temat, ten Chinach w bardziej popularnonaukowej rozdziału Pénélope Riboud Pénélope rozdziału epoce kolonizacji i to cały wywód o wywód cały to dokładną pracę. otwiera otwiera „sutrze -

View publication stats