Wysocka-Czubaszek A., Czubaszek R., Borawska K., 2016, Ocena atrakcyjności krajobrazu wiejskiego południowej części gminy . Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XLI, 175 – 188.

Ocena atrakcyjności krajobrazu wiejskiego południowej części gminy Wizna

Assessment of visual attractiveness of rural landscape in the southern part of the Wizna commune

Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Robert Czubaszek, Katarzyna Borawska Politechnika Białostocka, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, ul. Wiejska 45A, 15-351 Białystok e-mail : [email protected]

Abstract : The tourism in agricultural landscapes increases every year. Local authorities try to sustain the growth of tourist by protecting the natural and cultural values such as rural landscapes. The assessment of theses landscapes is the first step. The assessment of visual attractiveness of the landscapes of southern part of the Wizna commune in the was conducted with photographic method. The main branch of the economy in the Wizna commune is agriculture, and therefore most of the area is covered by arable land and grasslands. Those rather monotonous landscapes with patches of forest, small rivers and villages, covering more than 50 % of the area were classified as average class C. In contrast, areas situated near the river received high marks, due to the large diversity of landscape elements. The areas, which belong to the best class A cover approx. 8 % of the examined part of the community, and the landscapes in class B cover approx. 13 % of the studied commune. Photographic method is cheap, easy to conduct, and the subjectivity of assessments can be reduced through the implementation of indexation by a representative group of people or by an expert. Słowa kluczowe : waloryzacja krajobrazu, metoda fotograficzna, Key words : landscape assessment, photographic method, Wizna commune

Wprowadzenie

Szybki rozwój procesów urbanizacji oraz uprzemysłowienia wpływa na wzrost popularności turystyki wiejskiej i krajoznawczej. W trakcie oceny krajobrazu turystycznego należy zwracać uwagę nie tylko na walory przyrodnicze, dostępność komunikacyjną oraz zagospodarowanie turystyczne, ale również na atrakcyjność fizjonomii krajobrazu, gdyż jednym z istotnych kryteriów, jakimi posługują się turyści przy wyborze miejsca wypoczynku są jego walory przyrodnicze oraz atrakcyjność wizualna ( Pizam i in. 1978, Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Robert Czubaszek, Katarzyna Borawska

Krzymowska-Kostrowicka 1997 ). W związku z wielofunkcyjnym rozwojem obszarów wiejskich, gdzie obok siebie muszą koegzystować rolnictwo, turystyka, przemysł rolno-spożywczy i usługi należy pamiętać, że żadna działalność gospodarcza nie powinna zmniejszać wartości turystycznych zasobów przyrodni- czych, degradować walorów krajobrazowych czy w inny sposób przyczyniać się do pogorszenia warunków wypoczynku ( Iwicki 1999 ). Dlatego też coraz częściej władze lokalne, w trosce o napływ turystów, podej- mują starania o zachowanie lub naprawę krajobrazu ( Mazurski 2012 ). Walory przyrodnicze województwa podlaskiego stwarzają możliwości rozwoju turystyki. Jednocześnie zmiany zachodzące w rolnictwie, takie jak zanikająca szachownica pól, która była typową cechą krajo- brazu południowego i zachodniego Podlasia ( Szewczyk 2008 ), mogą negatywnie wpływać na atrakcyjność wizualną krajobrazów rolniczych. Badania wykazały również, że turyści wysoko oceniają walory krajobra- zowe bagiennej doliny Narwi, ale nadal ten potencjał nie jest w pełni wykorzystany ( Malinowska 2010 ). Opracowanie dobrej strategii rozwoju turystyki, zarówno na poziomie województwa, jak i na poziomie gminy, wymaga dokładniejszego rozpoznania i oceny walorów przyrodniczych i kulturowych, w tym także atrakcyjności krajobrazu. Dotychczasowe badania dotyczyły przede wszystkim krajobrazów obszarów chronionych ( Malinowska 2010, Halicki 1987 ) lub krajobrazów kulturowych ( Szewczyk 2008 ). Przykładem typowego krajobrazu środkowej i południowej części województwa podlaskiego jest obszar gminy Wizna, w której dominuje rolnictwo, a ze względu na unikalne walory przyrodnicze Kotliny Biebrzańskiej dodatkowym źródłem dochodu jest turystyka. Atrakcyjność turystyczna gminy w dużej mie- rze związana jest z wyjątkowymi krajobrazami dolin rzecznych. W związku z tym celem pracy była ocena krajobrazu południowej części gminy Wizna pod kątem jego atrakcyjności wizualnej.

Charakterystyka gminy

Gmina Wizna położona jest w Polsce północno-wschodniej, w środkowej części województwa podla- skiego w powiecie łomżyńskim. Leży ona na skraju mezoregionu fizycznogeograficznego Wysoczyzny Kolneńskiej, a jej wschodni fragment znajduje się na obszarze Kotliny Biebrzańskiej. Oba mezoregiony położone są w obrębie makroregionu Niziny Północnopodlaskiej ( Kondracki 2013 ). Rzeźba terenu badanej gminy powstała w wyniku akumulacyjnej działalności lądolodu podczas zlodowacenia warty, a następnie podlegała ona procesom denudacyjnym. Dużą część gminy zajmuje falista wysoczyzna morenowa oraz równina sandrowa o spadkach do 5 % i deniwelacjach sięgających od 5 do 10 m. Charakterystycznym elementem krajobrazu gminy jest dolina Narwi oraz jej dopływu Biebrzy. Całą strefę kontaktu wysoczyzny z doliną Narwi zajmuje krawędź wysoczyzny pochodzenia erozyjnego. Osiąga ona wysokość względną 10 – 20 m ponad dno doliny, natomiast nachylenie zboczy przekracza 10 %. Na badanym terenie można wyróżnić również pagórki kemowe wyniesione na wysokość 5 – 15 m. Ich spadki przekraczają 5 %, a lokal- nie nawet ponad 10 %. W zachodniej części gminy istnieją dolinki denudacyjne, tworzące formy wklęsłe o głębokościach 2 – 3 m oraz łagodnych zboczach. Powszechnie na całym obszarze występują dolinki fluwialne, prowadzące okresowe cieki ( Wacław 2011 ). Gleby na obszarze gminy Wizna powstały z utworów czwartorzędowych, plejstoceńskich piasków lodowcowych, glin oraz holoceńskich utworów rzecznych i bagiennych. Tereny wysoczyzny pokryte są

176 Ocena atrakcyjności krajobrazu wiejskiego południowej części gminy Wizna glebami płowymi i brunatnymi, natomiast doliny wypełnione są madami, glebami torfowymi i torfowo-mur- szowymi. W gminie przeważają gleby klasy IVb i V, które obejmują razem ponad 50 % powierzchni grun- tów ornych. Ponad 40 % gleb użytków zielonych należy do V klasy bonitacyjnej. Największą powierzchnię w gminie, wynoszącą 6960 ha, zajmują grunty orne. Stanowią one ponad 50 % ogólnej powierzchni grun- tów. Dużą powierzchnię pokrywają również łąki, ok. 20 % powierzchni gruntów, a lasy zajmują ok 10 %. Gmina usytuowana jest w zlewni Narwi. Do wód powierzchniowych gminy należą rzeki : Narew, , Łojewek, Jedwabianka oraz pozostałe cieki i rowy melioracyjne, stawy wiejskie oraz liczne starorzecza. Łączna powierzchnia gruntów pod wodami wynosi ok. 230 ha, czyli 1,6 % powierzchni gminy ( Wacław 2011 ). Część obszaru gminy Wizna należy do Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz jego otuliny, a inny fragment do Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi wraz z otuliną. Gminę Wizna w 2014 r. zamieszkiwało 4165 osób, a gęstość zaludnienia wynosiła 31 osób · km–2, przy czym przyrost naturalny i saldo migracji były ujemne. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie lud- ności w wieku produkcyjnym w 2014 r. wyniósł 7,7 %. Głównymi działami gospodarki w gminie są rolnictwo, budownictwo oraz handel i naprawy ( US 2015, Strategia… 2002 ) . Na obszarze gminy Wizna znajduje się 716 gospodarstw rolnych. Udział gospodarstw o powierzchni 5 – 10 ha wynosi 21 % ich całkowitej liczby. Gospodarstwa o powierzchni powyżej 10 ha obejmują ok. 60 % całkowitej liczby gospodarstw ( PSR 2010 ). Ważną rolę na terenie gminy Wizna odgrywa turystyka. Główne ośrodki turystyczne znajdują się we wsiach zlokalizowanych nad Biebrzą i Narwią ( Strategia…. 2002 ).

Metodyka badań

Badania na terenie środkowej i południowej części gminy przeprowadzono w sierpniu i wrześniu 2012 r. Do oceny krajobrazu wykorzystano metodę fotograficzną Cymermana i Hopfera ( 1988 ). Polega ona na określeniu atrakcyjności wizualnej krajobrazu na podstawie zdjęć fotograficznych. W mapę badanego obszaru w skali 1 :25 000, wpisano siatkę kwadratów ( 1x1 km ). Ich boki miały przebieg południkowo -równoleżnikowy. Wielkość kwadratów pozwalała na objęcie zasięgiem zdjęć całej badanej powierzchni. Następnie wyznaczono w ich wierzchołkach 94 stanowiska fotograficzne. Z każdego wykonano zdjęcia w kierunku północnym, południowym, wschodnim i zachodnim. Zasięg ocenianego terenu na każdym zdję- ciu powinien sięgać linii biegnącej równolegle do linii stanowisk w odległości ok. 0,5 km, czyli obejmować ok. 25 ha. Zdjęcia podzielono linią pionową ( poprowadzoną przez środek ) na dwie części ( segmenty ) i na każdym z nich oceniono w punktach wartość krajobrazu w skali od 0 do 3. Ze względu na brak dokładnych wytycznych przyjęto, że głównymi kryteriami oceny będą urozmaicenie terenu, stan zachowania zarówno elementów przyrodniczych jak i kulturowych, a także estetyka elementów kulturowych. Zróżnicowanie rzeźby terenu, jego pokrycia, występowanie w krajobrazie wód oraz elementów kulturowych, zwłaszcza o znaczeniu historycznym, poprawiało ocenę badanego fragmentu terenu. Zachowane w krajobrazie naturalne i półnaturalne elementy przyrodnicze oraz zadbane lub odrestaurowane elementy kulturowe wpływały na wyższą ocenę krajobrazu. Przy ocenie estetyki brano pod uwagę wzajemne dopasowanie barw, kształtów, form i proporcji. Punkty z jednego stanowiska sumowano i przeliczano na procenty. Przy kwalifikacji obszaru posługiwano się zasadami ujętymi w tabeli 1.

177 Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Robert Czubaszek, Katarzyna Borawska

Tab. 1. Klasy przyznawane poszczególnym stanowiskom Tab. 1. Classes given to individual standpoints

Klasa Opis rejony należące do klasy wysokiej, które uzyskały ponad 70 % możliwych punktów. Nie wymagają one żadnych A działań kształtujących, a potrzebne są działania zachowawcze. rejony należące do klasy średniej lepszej, które uzyskały 50 – 70% możliwych punktów. Wymagają niewielkich B działań korekcyjnych. rejony należące do klasy średniej gorszej, które uzyskały 30 – 50% możliwych punktów. Wymagają szerszych C działań korekcyjnych.

D rejony należące do klasy niskiej, które uzyskały poniżej 30% możliwych punktów. Wymagają one przekształcenia.

Źródło / Source: Cymerman i in. (1992).

Punkty uzyskane przez poszczególne segmenty zdjęć przeniesiono do siatki kwadratów wykreślonej na mapie ocenionego obszaru i zaznaczono rejony o różnej wartości krajobrazowej. Zaletą metody fotograficznej jest łatwość jej zastosowania, zwłaszcza obecnie przy wykorzystaniu techniki cyfrowej. Ocena krajobrazu jest oparta na teorii wartości estetycznej i percepcji dzieła sztuki ( Gołaszewska 1984 ). Mimo że każda osoba postrzega krajobraz w sposób indywidualny i niepowtarzalny, to zgodnie z teorią wartości estetycznej pewne cechy, zjawiska oraz wartości, są przez dużą grupę ludzi oceniane podobnie. Oznacza to, że można określić pewne atrybuty piękna krajobrazu ( Bajerowski i in. 2007 ). W praktyce trudno jest zebrać reprezentatywną liczbę osób, dysponującą czasem, która w tere- nie oceni krajobraz, dlatego metoda fotograficzna zwiększa możliwość przedstawienia krajobrazu dużej grupie osób. Należy jednak pamiętać, że na ocenę krajobrazu na zdjęciu może wpłynąć jakość fotografii. W związku z tym, powinny one być wykonane przez jedną osobę o podobnej porze dnia, w podobnych warunkach pogodowych i jednej porze roku. Można też przeprowadzić ocenę wykorzystując wiedzę i doświadczenie eksperta lub grupy ekspertów. Pomimo pewnego subiektywizmu, oceny eksperckie dają rezultaty odpowiadające poglądom największej liczby osób ( Krzymowska-Kostrowicka 1999 ). W związku z tym ocenę atrakcyjności krajobrazu gminy przeprowadził ekspert.

Wyniki

Na badanym obszarze można wyróżnić krajobrazy należące do wszystkich grup. Jednakże największą powierzchnię zajmują tereny zaliczane do klasy C, czyli średniej gorszej, natomiast najmniejszą do klasy A, czyli najlepszej. Rozpiętość w punktacji poszczególnych stanowisk jest duża. Najsłabiej oceniane krajo- brazy uzyskały 4 punkty, czyli ok. 17 % wszystkich możliwych do uzyskania punktów, natomiast największa ilość uzyskanych punktów to 20, co stanowi ok. 83 % maksymalnej ich liczby. Krajobrazy widziane z 27 stanowisk zakwalifikowano do klasy D, czyli rejonów należących do klasy niskiej, które uzyskały poniżej 30 % punktów możliwych i wymagają przekształcenia. Są to krajobrazy, w których przeważały grunty orne oraz użytki zielone, natomiast zadrzewienia oraz budynki występowały jedynie w oddali lub wcale ( fot. 1 ).

178 Ocena atrakcyjności krajobrazu wiejskiego południowej części gminy Wizna

Fot. 1. Grunty orne przy stanowisku numer 32 (fot. K. Borawska) Photo.1. Arable land at standpoint 32 (photo by K. Borawska)

Takie krajobrazy występowały w północno-zachodniej części badanego terenu ( stanowisko 1, 16, 19, 20, 32, 33, 46, 47 ), gdzie przeważają grunty orne oraz użytki zielone. Widoczne w oddali lasy, o prostej linii brzegowej tylko trochę uatrakcyjniają krajobraz. Na niewielkie urozmaicenie krajobrazu wpływają rzędy drzew ( fot. 2 ) rosnących wzdłuż dróg ( stanowisko 47 ) lub pojawiające się na horyzoncie zabudowania. Przykładem takiego krajobrazu jest obszar zarejestrowany na zdjęciu wykonanym w kierunku północnym ze stanowiska 14, na którym widać grunty orne, a w oddali zabudowania wsi Olszynka. Podobne krajobrazy stwierdzono na obszarze znajdującym się w północnej części badanego terenu obok wsi ( stanowisko 5, 6, 7, 8, 9 ). Głównymi elementami krajobrazu są tam pola uprawne, a na dalszym planie słabo widoczna linia brzegowa lasu. Jedynie wokół stanowiska numer 7 i 9 linia lasu z wyraźną strefą ekotonową jest dobrze widoczna. Niskie oceny uzyskały również krajobrazy widoczne ze stanowisk numer 13 i 14 położonych w północno-zachodniej części badanego obszaru, a także w okolicy wsi Wizna na zachodzie gminy ( stanowiska numer 39, 40, 54 i 63 ), gdyż były to grunty orne na terenach równinnych z linią lasu na horyzoncie lub niewielkimi zadrzewieniami. Na niską ocenę niektórych krajo- brazów wpłynęła również struktura zasiewów. Tam, gdzie wokół stanowiska rozciągały się pola kukurydzy, oceny krajobrazu były niskie, gdyż zasłaniały one pozostałe elementy występujące w krajobrazie. Najniżej ocenione krajobrazy znajdują się wokół stanowiska numer 66, zlokalizowanego przy zachodniej granicy gminy oraz wokół stanowisk numer 69, 76 i 77 leżących we wschodniej jej części. Tereny te są bardzo monotonne. Wyróżnić można tu tylko grunty orne, użytki zielone oraz pojedyncze, nieliczne zadrzewienia.

179 Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Robert Czubaszek, Katarzyna Borawska

Fot. 2. Pas zadrzewień przy stanowisku numer 47 (fot. K. Borawska) Photo 2. Tree shelterbelt at standpoint 47 (photo by K. Borawska)

Krajobrazy zakwalifikowane do klasy najsłabszej D znajdują się niemalże w każdej części gminy. Zazwyczaj są to tereny wokół wsi, gdzie rozmieszczone są grunty orne oraz użytki zielone. W klasie C, obejmującej największą część gminy, znalazły się krajobrazy postrzegane z 48 stanowisk. Są to tereny podobne do tych w grupie D, jednak posiadające więcej elementów urozmaicających krajo- braz. Na wyższą ocenę tych krajobrazów wpływają duże powierzchnie leśne o zróżnicowanej i szerokiej strefie ekotonowej ( stanowisko 10, 11, 22, 23, 24, 35, 36, 44, 50, 51, 85, 93 ), a także cieki i rowy melio- racyjne ( stanowisko 3, 4, 45 ). Rowy melioracyjne są z założenia elementami antropogenicznymi i w swej pierwotnej postaci nie poprawiają atrakcyjności wizualnej krajobrazu, jednak na badanym terenie od wielu lat nie były one oczyszczane, więc ich brzegi są porośnięte krzewami, co upodabnia je do naturalnych cie- ków i powoduje, że stają się elementami uatrakcyjniającymi krajobraz. Innym elementem urozmaicającym krajobraz są śródpolne zbiorniki wodne ( stanowisko 56, 88, 92 ). W klasie C znalazły się krajobrazy, w których występują grunty orne, użytki zielone i lasy oraz zadrze- wienia śródpolne ( stanowisko 15, 28, 30, 31, 43, 59, 60, 61, 62 ). Ocenę podnoszą też występujące w kra- jobrazie widoczne w oddali budynki ( stanowisko 17, 21, 25, 29, 58, 74 ). Przykładem takiego krajobrazu jest widok przedstawiający odnowiony dwór z drugiej połowy XIX wieku w Janczewie. Niestety, pomimo dużej atrakcyjności budynku, ze względu na monotonię otoczenia widok ten został zakwalifikowany do klasy C. Typowym elementem krajobrazu podlaskiej wsi są przydrożne kapliczki. Jedna z nich jest widoczna ze

180 Ocena atrakcyjności krajobrazu wiejskiego południowej części gminy Wizna stanowiska 48 i podnosi ocenę monotonnego krajobrazu wokół niej. Przy wschodniej granicy gminy ( stano- wisko 65 ) na lewym brzegu Narwi znajdują się wydmy ( fot. 3 ), które są obiektem chronionym, ze względu na zachowane ślady stanowiska koczowników z epoki kamienia łupanego. Wzbogacają one otaczający krajobraz i stanowią atrakcję turystyczną. Krajobrazy klasy B charakteryzują się dużym urozmaiceniem. Na tle ściany lasu o wyraźnej linii brzego- wej, w otoczeniu pól i użytków zielonych widać harmonijnie wkomponowane budynki mieszkalne i gospo- darcze. Przykładem takiego krajobrazu są stanowiska 34 i 39 wyznaczone koło wsi Nowe Bożejewo i wsi Janczewo. Dodatkowym, urozmaicającym elementem krajobrazu na stanowisku 34 są rzędy słoneczników. Na podniesienie oceny na niektórych terenach, duży wpływ miała zróżnicowana struktura upraw, czego przykładem jest krajobraz widziany ze stanowiska 26 w okolicy wsi . Podobnym krajobrazem charakteryzuje się stanowisko 37 w okolicy wsi Wiźnica, przy czym na tym widoku dodatkowym elementem urozmaicającym jest niewielka rzeka Łojewek. Doliny dużych rzek, takich jak Narew, zwiększają zdecy- dowanie atrakcyjność krajobrazu. Ze stanowisk 64 i 78 widać rzekę Narew płynącą wśród łąk i pastwisk, a na dalszym planie pola uprawne i lasy ( fot. 4 ). W dolinie rzeki występują liczne starorzecza, również podnoszące ocenę krajobrazu. Obszar wokół punktu 90 jest porośnięty krzewami oraz drzewami. Wśród nich płynie rzeka Łojewek, uchodząca na tym obszarze do Narwi. Punkt 91 leży nad starorzeczem Narwi w okolicach wsi Bronowo a meandrującą rzekę widać na wszystkich fotografiach. Stanowisko 94 znajduje się na podmokłych łąkach. Położony wzdłuż drogi rów melioracyjny, którego brzegi porośnięte są zróżni-

Fot. 3. Wydmy nad rzeką Narew przy stanowisku numer 65 (fot. K. Borawska) Photo. 3. Sand dunes by the Narew river at standpoint 65 (photo by K. Borawska)

181 Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Robert Czubaszek, Katarzyna Borawska

Fot. 4. Rzeka Narew przy stanowisku numer 78 (fot. K. Borawska) Photo 4. The Narew river at standpoint 78 (photo by K. Borawska) cowaną roślinnością, sprawia wrażenie cieku naturalnego, co zwiększa atrakcyjność wizualną krajobrazu. Na horyzoncie widać lasy oraz zabudowania wsi Bronowo. Na obszarach w okolicach wsi Bronowo wyznaczono stanowiska numer 81 i 80. Pierwsze z nich znaj- duje się w centrum wsi, co sprawia że głównymi elementami tego krajobrazu są zabudowania oraz przy- domowe ogrody. Zaniedbane zakrzewienia oraz stojące maszyny rolnicze zmniejszają nieco atrakcyjność wizualną tego krajobrazu. Obszar wokół stanowiska 80 znajduje się przy drodze między wsiami Bronowo i Podkosacze. Atrakcyjność krajobrazu wynika z mozaiki pól uprawnych i lasów, zabudowań wsi Podkosacze w tle oraz rzędów drzew wzdłuż drogi. Obszary należące do klasy B charakteryzują się dużą ilością elementów krajobrazu. Na jego atrak- cyjność wpływają : mozaika typów użytkowania, zróżnicowana struktura upraw, zadbane gospodarstwa, a przede wszystkim rzeki i urozmaicone gatunkowo obszary leśne. Krajobrazy widoczne z siedmiu stanowisk oceniono najwyżej i zaliczono do klasy A. Nie wymagają żad- nych działań kształtujących, natomiast potrzebne są działania zachowawcze. Obszary te charakteryzują się mnogością oraz różnorodnością elementów krajobrazu, a największy wpływ na wysoką ocenę miała Narew, obserwowana z większości stanowisk ( fot 5 ). Obszary należące do tej grupy są położone wzdłuż wschodniej granicy gminy, czyli wzdłuż rzeki Narew ( stanowiska numer 12, 27, 42, 55, 84, 87 ). Szeroka, meandrująca pośród łąk Narew jest niezwykle atrak- cyjnym elementem krajobrazu, który uzupełniają zabudowania wsi ( stanowisko 27 ), lasy ( stanowisko 42 )

182 Ocena atrakcyjności krajobrazu wiejskiego południowej części gminy Wizna

Fot. 5. Rzeka Narew obok wsi , przy stanowisku numer 84 (fot. K. Borawska) Photo 5. The Narew river close to the Niwkowo village at standpoint 84 (photo by K. Borawska) oraz elementy infrastruktury, takie jak drewniany most na rzece i wieża widokowa ( stanowisko 87 ) oraz obiekty historyczne i wysokie wzgórze ( fot. 6 ), stanowiące pozostałość po wczesnośredniowiecznym gro- dzie ( stanowisko 55 ). Obszary należące do grupy A to krajobrazy różnorodne, o zachowanym ładzie przestrzennym oraz dużej atrakcyjności wizualnej związanej z występowaniem wód powierzchniowych w otoczeniu naturalnej i półnaturalnej roślinności.

Dyskusja

Głównym kierunkiem gospodarowania w gminie Wizna jest rolnictwo, stąd też większość obszaru pokry- wają grunty orne oraz użytki zielone, co spowodowało, że badany teren, ze względu na atrakcyjność krajo- brazu mierzoną różnorodnością jego elementów, zakwalifikowano do klasy średniej C. Natomiast obszary usytuowane w pobliżu rzeki Narew otrzymały wysokie oceny, ze względu na duże zróżnicowanie elementów krajobrazowych. W wyniku przeprowadzenia waloryzacji stwierdzono, że najbardziej atrakcyjna jest południo- wo-wschodnia i wschodnia część badanego terenu ( ryc. 1 ). Obszary należące do najlepszej klasy A zajmują ok. 8 % powierzchni gminy. Tereny w klasie B, czyli średniej lepszej, to ok. 13 %. Krajobrazy średnie gorsze w grupie C stanowią 50 % powierzchni, natomiast ok. 29 % gminy to obszary należące do grupy najgorszej D.

183 Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Robert Czubaszek, Katarzyna Borawska

Fot. 6. Rzeka Narew oraz Góra Zamkowa w Wiźnie, przy stanowisku numer 55 (fot. K. Borawska) Photo 6. The Narew river and the Castle Mountain in the Wizna village at standpoint 55 (photo by K. Borawska)

Ryc. 1. Waloryzacja krajobrazu południowej części gminy Wizna Objaśnienia: 1 – klasa A, 2 – klasa B, 3 – klasa C, 4 – klasa D, 5 – granica gminy. Fig. 1. Landscape assessment of southern part of the Wizna community Explanations: 1 – class A, 2 – class B, 3 – class C, 4 – class D, 5 – border of commune.

184 Ocena atrakcyjności krajobrazu wiejskiego południowej części gminy Wizna

Podstawowym źródłem dochodu większości mieszkańców polskich wsi jest rolnictwo, jednakże coraz mniej rodzin zajmuje się wyłącznie produkcją rolną. Dzieje się tak, ponieważ obecnie tylko duże gospo- darstwa, o powierzchni ponad 50 ha, dają szansę na utrzymanie rodziny z produkcji rolnej. Tymczasem, jak wynika danych urzędu statystycznego, gospodarstw powyżej 20 ha jest w województwie podlaskim 18,5 %, a powyżej 50 ha – 2,2 % ( US 2014 ). W gminie Wizna według ostatnich dostępnych danych z 2002 r. gospodarstw większych niż 20 ha jest 147 ( 16,7 % ) a o powierzchni powyżej 50 ha jedynie 6, co daje 0,7 % ( Strategia… 2002 ). Rozwiązaniem obecnej sytuacji na polskiej wsi może być dywersyfikacja źródeł dochodu, w tym prowadzenie gospodarstw agro- i ekoturystycznych. Turystyka wiejska zapewnia z jednej strony możliwość czynnego wypoczynku w atrakcyjnych okolicach, zaś z drugiej może stanowić szansę polepszenia sytuacji finansowej rolników ( Dubel 1997 ). Oferta turystyczna na wsi musi wiązać się z odpowiednim przygotowaniem bazy noclegowej, wyżywienia oraz programem rekreacyjno-sportowym. Jednocześnie rozwój turystyki w gminie powinien być dobrze zaplanowany przez władze lokalne, które mają wpływ na jakość dróg, drobną infrastrukturę turystyczną, tworzenie szlaków, itp. Jednym z kryteriów oceny możliwości rozwoju turystyki jest jakość krajobrazu wiejskiego, stąd jego waloryzacja stanowi istotną informację pozwalającą na określenie miejsc gminy, które potencjalnie mogą przyciągać uwagę turystów. Rozpoznanie walorów krajobrazowych w gminie pozwala również na przygotowanie dobrej strategii roz- woju turystyki, a także umożliwia ochronę cennych krajobrazów poprzez wprowadzanie odpowiednich zapisów do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Badany obszar położony jest w otulinie Biebrzańskiego Parku Narodowego i Parku Krajobrazowym Doliny Narwi. Wzdłuż dolin rzek wyznaczono obszary Natura 2000. Stwarzają one korzystne warunki do prowadzenia na obszarze gminy Wizna turystyki krajoznawczej, nastawionej w szczególności na obserwa- cję przyrody oraz wypoczynek w niezniszczonym przez działalność człowieka środowisku. Dowodem na to jest aktualne zainteresowanie aktywnym wypoczynkiem na tych terenach zarówno turystów z dużych polskich miast, jak również z zagranicy. Wprowadzanie elementów urozmaicających dość monotonny kra- jobraz rolniczych obszarów gminy jest dość trudne, gdyż obecnie rolnictwo zmierza w kierunku powięk- szania powierzchni pól. Wzrasta powierzchnia zasiewów kukurydzy, ze względu na mleczny kierunek produkcji przeważającej liczby gospodarstw towarowych, kształtujący kierunek specjalizacji województwa ( Madej 2013 ), a także gminy Wizna, która ze względu na duży udział łąk i pastwisk ma dobre warunki do rozwoju hodowli bydła. Nie ma oczywiście możliwości powrotu do gospodarki opartej na szachownicy gruntowej, zwłaszcza w postaci występującej na Podlasiu, ale warto byłoby zachować skromny ślad tego krajobrazu ( Szewczyk 2008 ). Podobnie można, dzięki ustaleniom miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, oprócz ograniczenia likwidowania zadrzewień śródpolnych oraz pasów zadzewień wzdłuż miedz i dróg, wprowadzać dawne gatunki drzew, takie jak grusze, które zniknęły z krajobrazu Podlasia po komasacji gruntów ( Szewczyk 2008 ). Dobra polityka edukacyjna może wspomagać przywracanie lub wprowadzanie takich zadrzewień oraz zwiększać estetykę gospodarstw. Ocena atrakcyjności krajobrazu może być przeprowadzana różnymi metodami. Jedną z najpopular- niejszych jest metoda krzywej wrażeń K. Wejcherta ( 1984 ) oraz jej liczne modyfikacje ( Bajerowski 1991, Cymerman i in. 1992 ). Część metod bazuje na materiałach kartograficznych ( Kistowski 2007, Śleszyński 2007 ) lub łączy badania kartograficzne z terenowymi ( Śleszyński 1999 ). Badania mogą też opierać się na ocenie krajobrazu na podstawie zdjęć ( Cymerman, Hopfer 1988 ). Metoda ta w modyfikacji Hajnrych ( 2006 )

185 Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Robert Czubaszek, Katarzyna Borawska została wykorzystana do oceny atrakcyjności wizualnej doliny Morgi ( Mirowska, Krysiak 2015 ). Ocena krajobrazów na podstawie zdjęć w połączeniu z badaniami ankietowymi posłużyła ocenie atrakcyjności wizualnej krajobrazu okolic Pińczowa ( Śleszyński 2001 ). Waloryzacją zbliżoną do metody fotograficznej Cymermana i Hopfera ( 1988 ) jest ocena „ rzeczywistej ” atrakcyjności wizualnej szlaków turystycznych, w której grupa obserwatorów na szlaku wykonuje po 10 zdjęć krajobrazów pozytywnych i negatywnych, opatrując swój wybór komentarzem. Badania wykazały, że uzyskane w ten sposób wyniki dotyczące percepcji krajobrazu, mogą być traktowane jako narzędzie w kształtowaniu krajobrazu rekreacyjnego ( Pietrzak i in. 1999 ).

Wnioski

Waloryzacja atrakcyjności krajobrazu badanej części gminy Wizna wykazała, że znaczna jej część to kra- jobrazy dość monotonne, urozmaicone płatami lasów, niewielkimi ciekami i miejscowościami. Najbardziej atrakcyjne pod względem krajobrazowym są obszary w Kotlinie Biebrzańskiej, co wiąże się z występowa- niem wód powierzchniowych w otoczeniu naturalnej i półnaturalnej roślinności. Zmiany w monotonnym krajobrazie gminy są trudne do wprowadzenia, jednakże należałoby zwrócić uwagę w dokumentach planistycznych na zachowanie istniejących zadrzewień śródpolnych oraz zachęcać mieszkańców do zwiększania estetyki w gospodarstwach. Metoda fotograficzna jest tania, prosta w wykonaniu, a subiektywizm ocen można zmniejszyć poprzez wykonanie waloryzacji przez reprezentatywną grupę osób. W praktyce trudno jest zebrać reprezentatywną liczbę osób, dysponującą czasem, która w terenie oceni krajobraz, dlatego metoda fotograficzna zwiększa możliwość przedstawienia krajobrazu dużej grupie osób. Należy jednak pamiętać, że na ocenę krajobrazu na zdjęciu może wpłynąć jakość fotografii. W związku z tym, powinny one być wykonane przez jedną osobę o podobnej porze dnia, podobnych warunkach pogodowych i jednej porze roku. Nadal problema- tyczne może być dobranie reprezentatywnej grupy osób w celu oceny fotografii. Pewnym rozwiązaniem jest wykonanie oceny przez zespół ekspertów.

Badania zostały zrealizowane w ramach pracy numer S / WBiIŚ / 1 / 14 i sfinansowane ze środków na naukę MNiSW.

Literatura

Bajerowski T., Biłozor I., Cieślak I., Senetra A., Szczepańska A. 2007. Ocena i wycena krajobrazu. Wybrane problemy rynkowej oceny i wyceny krajobrazu wiejskiego, miejskiego i stref przejściowych. Wyd. Educaterra, Olsztyn. Cymerman R., Falkowski J., Hopfer A. 1992. Krajobrazy wiejskie. Klasyfikacja i kształtowanie. Wyd. ART, Olsztyn. Cymerman R., Hopfer A. 1988. Wykorzystanie zdjęć fotograficznych do oceny krajobrazu obszarów wiej- skich. Acta Academiae Agriculturae ac Technicae Olstenensis. Geodaesia et Ruris Regulatio 18, s. 39 – 48.

186 Ocena atrakcyjności krajobrazu wiejskiego południowej części gminy Wizna

Dubel K. 1997. Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gmin dla potrzeb planowania i organizacji turystyki na wsi. Problemy Ekologii Krajobrazu I, s. 60–66. Gołaszewska M. 1984. Zarys estetyki : problematyka, metody, teorie. PWN, Warszawa. Hajnrych M., 2006. Ocena środowiska geograficznego środkowej części dorzecza Grabi dla potrzeb tury- styki i rekreacji. Maszynopis w Katedrze Geografii Fizycznej Uniwersytetu Łódzkiego. Halicki S. 1987. Walory krajobrazu Puszczy Knyszyńskiej i koncepcja ich ochrony. Nauka i Praktyka. Studia-Ekspertyzy-Informacje 4’87. OBN w Białymstoku, s. 80 – 108. Iwicki S. 1999. Problemy koegzystencji turystyki z innymi funkcjami gospodarczym i ochronnymi na obsza- rach wiejskich. Problemy Ekologii Krajobrazu 5, s. 173–182. Kistowski M. 2007. Metoda delimitacji i oceny wartości wizualno-estetycznej jednostek krajobrazowych i jej zastosowanie dla obszaru województwa pomorskiego. In : Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju. Uniwersytet Warszawski. Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa, s. 677–695. Kondracki J. 2013. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Krzymowska-Kostrowicka A. 1999. Geoekologia turystyki i wypoczynku. PWN, Warszawa. Madej A., 2013. Rolnictwo województwa podlaskiego na tle kraju. Wybrane aspekty zrównoważonego rozwoju i specjalizacji gospodarstw rolnych. Studia i raporty IUNG-PIB 32( 6 ), s. 201–215. Malinowska E. 2010. Wpływ atrakcyjności wizualnej krajobrazu na potencjał turystyczny Narwiańskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Problemy Ekologii Krajobrazu 27, s. 277–285. Mazurski K.R. 2012. Pojęcie krajobrazu i jego ocena. In : Mijające krajobrazy Polski – Dolny Śląsk : krajobraz dolnośląski kalejdoskopem jest… Mazurski K.R. ( ed. ) Wyd. Proksenia, Kraków, s. 11–18. Mirowska N., Krysiak S. 2015. Atrakcyjność wizualna krajobrazu doliny Mrogi i jej sąsiedztwa w gminie Dmosin. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Physica 14, s. 25–35. Pietrzak M., Miedzińska I., Styperek J. 1999. „ Rzeczywista ” atrakcyjność wizualna krajobrazu szlaków turystycznych ( na przykładzie szlaku im. Cyryla Ratajskiego w Wielkopolskim Parku Narodowym ). Problemy Ekologii Krajobrazu 5, s. 114–121. Pizam A., Neumann Y., Reichel A. 1978. Dimentions of tourist satisfaction with a destination area. Annals of Tourism Research 5( 3 ), s. 314–322. PSR. 2010. Powierzchnia gospodarstw rolnych wg grup obszarowych użytków rolnych. Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny ( https : / / bdl.stat.gov.pl / BDL / dane / temat ). Strategia zrównoważonego rozwoju gminy Wizna na lata 2002 – 2015. 2002 ( http : / / www.wizna.pl / bip / index. php?wiad=77 ). Szewczyk J. 2008. Przemiany krajobrazu na Białostocczyźnie. Zarządzanie Krajobrazem Kulturowym. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 10, s. 256–266. Śleszyński P. 1999. Nowa metoda oceny atrakcyjności wizualnej krajobrazu. Problemy Ekologii Krajobrazu 5, s. 37–55. Śleszyński P. 2001. Percepcja atrakcyjności wizualnej krajobrazu okolic Pińczowa. Przegląd Geograficzny 73 ( 3 ), s. 371–388. Śleszyński P. 2007. Ocena atrakcyjności wizualnej mezoregionów Polski [w :] Znaczenie badań krajo- brazowych dla zrównoważonego rozwoju. Uniwersytet Warszawski. Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa, s. 697–714.

187 Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Robert Czubaszek, Katarzyna Borawska

US. 2014. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r. w województwie podlaskim. Informacje i opra- cowania statystyczne. Urząd Statystyczny w Białymstoku. Wacław A. 2011. Program ochrony środowiska gminy Wizna na lata 2011 – 2014 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2015 – 2018. Instytut Zrównoważonego Rozwoju, Białystok. Wejchert K. 1984. Elementy kompozycji urbanistycznej. Arkady, Warszawa.

188