Wysocka-Czubaszek A., Czubaszek R., Borawska K., 2016, Ocena atrakcyjności krajobrazu wiejskiego południowej części gminy Wizna. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XLI, 175 – 188. Ocena atrakcyjności krajobrazu wiejskiego południowej części gminy Wizna Assessment of visual attractiveness of rural landscape in the southern part of the Wizna commune Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Robert Czubaszek, Katarzyna Borawska Politechnika Białostocka, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, ul. Wiejska 45A, 15-351 Białystok e-mail : [email protected] Abstract : The tourism in agricultural landscapes increases every year. Local authorities try to sustain the growth of tourist by protecting the natural and cultural values such as rural landscapes. The assessment of theses landscapes is the first step. The assessment of visual attractiveness of the landscapes of southern part of the Wizna commune in the Podlaskie Voivodeship was conducted with photographic method. The main branch of the economy in the Wizna commune is agriculture, and therefore most of the area is covered by arable land and grasslands. Those rather monotonous landscapes with patches of forest, small rivers and villages, covering more than 50 % of the area were classified as average class C. In contrast, areas situated near the Narew river received high marks, due to the large diversity of landscape elements. The areas, which belong to the best class A cover approx. 8 % of the examined part of the community, and the landscapes in class B cover approx. 13 % of the studied commune. Photographic method is cheap, easy to conduct, and the subjectivity of assessments can be reduced through the implementation of indexation by a representative group of people or by an expert. Słowa kluczowe : waloryzacja krajobrazu, metoda fotograficzna, gmina Wizna Key words : landscape assessment, photographic method, Wizna commune Wprowadzenie Szybki rozwój procesów urbanizacji oraz uprzemysłowienia wpływa na wzrost popularności turystyki wiejskiej i krajoznawczej. W trakcie oceny krajobrazu turystycznego należy zwracać uwagę nie tylko na walory przyrodnicze, dostępność komunikacyjną oraz zagospodarowanie turystyczne, ale również na atrakcyjność fizjonomii krajobrazu, gdyż jednym z istotnych kryteriów, jakimi posługują się turyści przy wyborze miejsca wypoczynku są jego walory przyrodnicze oraz atrakcyjność wizualna ( Pizam i in. 1978, Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Robert Czubaszek, Katarzyna Borawska Krzymowska-Kostrowicka 1997 ). W związku z wielofunkcyjnym rozwojem obszarów wiejskich, gdzie obok siebie muszą koegzystować rolnictwo, turystyka, przemysł rolno-spożywczy i usługi należy pamiętać, że żadna działalność gospodarcza nie powinna zmniejszać wartości turystycznych zasobów przyrodni- czych, degradować walorów krajobrazowych czy w inny sposób przyczyniać się do pogorszenia warunków wypoczynku ( Iwicki 1999 ). Dlatego też coraz częściej władze lokalne, w trosce o napływ turystów, podej- mują starania o zachowanie lub naprawę krajobrazu ( Mazurski 2012 ). Walory przyrodnicze województwa podlaskiego stwarzają możliwości rozwoju turystyki. Jednocześnie zmiany zachodzące w rolnictwie, takie jak zanikająca szachownica pól, która była typową cechą krajo- brazu południowego i zachodniego Podlasia ( Szewczyk 2008 ), mogą negatywnie wpływać na atrakcyjność wizualną krajobrazów rolniczych. Badania wykazały również, że turyści wysoko oceniają walory krajobra- zowe bagiennej doliny Narwi, ale nadal ten potencjał nie jest w pełni wykorzystany ( Malinowska 2010 ). Opracowanie dobrej strategii rozwoju turystyki, zarówno na poziomie województwa, jak i na poziomie gminy, wymaga dokładniejszego rozpoznania i oceny walorów przyrodniczych i kulturowych, w tym także atrakcyjności krajobrazu. Dotychczasowe badania dotyczyły przede wszystkim krajobrazów obszarów chronionych ( Malinowska 2010, Halicki 1987 ) lub krajobrazów kulturowych ( Szewczyk 2008 ). Przykładem typowego krajobrazu środkowej i południowej części województwa podlaskiego jest obszar gminy Wizna, w której dominuje rolnictwo, a ze względu na unikalne walory przyrodnicze Kotliny Biebrzańskiej dodatkowym źródłem dochodu jest turystyka. Atrakcyjność turystyczna gminy w dużej mie- rze związana jest z wyjątkowymi krajobrazami dolin rzecznych. W związku z tym celem pracy była ocena krajobrazu południowej części gminy Wizna pod kątem jego atrakcyjności wizualnej. Charakterystyka gminy Gmina Wizna położona jest w Polsce północno-wschodniej, w środkowej części województwa podla- skiego w powiecie łomżyńskim. Leży ona na skraju mezoregionu fizycznogeograficznego Wysoczyzny Kolneńskiej, a jej wschodni fragment znajduje się na obszarze Kotliny Biebrzańskiej. Oba mezoregiony położone są w obrębie makroregionu Niziny Północnopodlaskiej ( Kondracki 2013 ). Rzeźba terenu badanej gminy powstała w wyniku akumulacyjnej działalności lądolodu podczas zlodowacenia warty, a następnie podlegała ona procesom denudacyjnym. Dużą część gminy zajmuje falista wysoczyzna morenowa oraz równina sandrowa o spadkach do 5 % i deniwelacjach sięgających od 5 do 10 m. Charakterystycznym elementem krajobrazu gminy jest dolina Narwi oraz jej dopływu Biebrzy. Całą strefę kontaktu wysoczyzny z doliną Narwi zajmuje krawędź wysoczyzny pochodzenia erozyjnego. Osiąga ona wysokość względną 10 – 20 m ponad dno doliny, natomiast nachylenie zboczy przekracza 10 %. Na badanym terenie można wyróżnić również pagórki kemowe wyniesione na wysokość 5 – 15 m. Ich spadki przekraczają 5 %, a lokal- nie nawet ponad 10 %. W zachodniej części gminy istnieją dolinki denudacyjne, tworzące formy wklęsłe o głębokościach 2 – 3 m oraz łagodnych zboczach. Powszechnie na całym obszarze występują dolinki fluwialne, prowadzące okresowe cieki ( Wacław 2011 ). Gleby na obszarze gminy Wizna powstały z utworów czwartorzędowych, plejstoceńskich piasków lodowcowych, glin oraz holoceńskich utworów rzecznych i bagiennych. Tereny wysoczyzny pokryte są 176 Ocena atrakcyjności krajobrazu wiejskiego południowej części gminy Wizna glebami płowymi i brunatnymi, natomiast doliny wypełnione są madami, glebami torfowymi i torfowo-mur- szowymi. W gminie przeważają gleby klasy IVb i V, które obejmują razem ponad 50 % powierzchni grun- tów ornych. Ponad 40 % gleb użytków zielonych należy do V klasy bonitacyjnej. Największą powierzchnię w gminie, wynoszącą 6960 ha, zajmują grunty orne. Stanowią one ponad 50 % ogólnej powierzchni grun- tów. Dużą powierzchnię pokrywają również łąki, ok. 20 % powierzchni gruntów, a lasy zajmują ok 10 %. Gmina usytuowana jest w zlewni Narwi. Do wód powierzchniowych gminy należą rzeki : Narew, Biebrza, Łojewek, Jedwabianka oraz pozostałe cieki i rowy melioracyjne, stawy wiejskie oraz liczne starorzecza. Łączna powierzchnia gruntów pod wodami wynosi ok. 230 ha, czyli 1,6 % powierzchni gminy ( Wacław 2011 ). Część obszaru gminy Wizna należy do Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz jego otuliny, a inny fragment do Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi wraz z otuliną. Gminę Wizna w 2014 r. zamieszkiwało 4165 osób, a gęstość zaludnienia wynosiła 31 osób · km–2, przy czym przyrost naturalny i saldo migracji były ujemne. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie lud- ności w wieku produkcyjnym w 2014 r. wyniósł 7,7 %. Głównymi działami gospodarki w gminie są rolnictwo, budownictwo oraz handel i naprawy ( US 2015, Strategia… 2002 ) . Na obszarze gminy Wizna znajduje się 716 gospodarstw rolnych. Udział gospodarstw o powierzchni 5 – 10 ha wynosi 21 % ich całkowitej liczby. Gospodarstwa o powierzchni powyżej 10 ha obejmują ok. 60 % całkowitej liczby gospodarstw ( PSR 2010 ). Ważną rolę na terenie gminy Wizna odgrywa turystyka. Główne ośrodki turystyczne znajdują się we wsiach zlokalizowanych nad Biebrzą i Narwią ( Strategia…. 2002 ). Metodyka badań Badania na terenie środkowej i południowej części gminy przeprowadzono w sierpniu i wrześniu 2012 r. Do oceny krajobrazu wykorzystano metodę fotograficzną Cymermana i Hopfera ( 1988 ). Polega ona na określeniu atrakcyjności wizualnej krajobrazu na podstawie zdjęć fotograficznych. W mapę badanego obszaru w skali 1 :25 000, wpisano siatkę kwadratów ( 1x1 km ). Ich boki miały przebieg południkowo -równoleżnikowy. Wielkość kwadratów pozwalała na objęcie zasięgiem zdjęć całej badanej powierzchni. Następnie wyznaczono w ich wierzchołkach 94 stanowiska fotograficzne. Z każdego wykonano zdjęcia w kierunku północnym, południowym, wschodnim i zachodnim. Zasięg ocenianego terenu na każdym zdję- ciu powinien sięgać linii biegnącej równolegle do linii stanowisk w odległości ok. 0,5 km, czyli obejmować ok. 25 ha. Zdjęcia podzielono linią pionową ( poprowadzoną przez środek ) na dwie części ( segmenty ) i na każdym z nich oceniono w punktach wartość krajobrazu w skali od 0 do 3. Ze względu na brak dokładnych wytycznych przyjęto, że głównymi kryteriami oceny będą urozmaicenie terenu, stan zachowania zarówno elementów przyrodniczych jak i kulturowych, a także estetyka elementów kulturowych. Zróżnicowanie rzeźby terenu, jego pokrycia, występowanie w krajobrazie wód oraz elementów kulturowych, zwłaszcza o znaczeniu historycznym, poprawiało ocenę badanego fragmentu terenu. Zachowane w krajobrazie naturalne i półnaturalne elementy przyrodnicze oraz zadbane lub odrestaurowane elementy kulturowe wpływały na wyższą ocenę krajobrazu. Przy ocenie estetyki brano pod uwagę wzajemne dopasowanie barw, kształtów, form i proporcji. Punkty z jednego stanowiska sumowano i przeliczano na procenty. Przy kwalifikacji obszaru posługiwano się zasadami