Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy na lata 2009 - 2015

1 Spis tre ści 1.WPROWADZENIE...... 4 1.1.Wprowadzenie do zagadnienie opracowania strategicznego...... 4 2.STRESZCZENIE...... 6 2.1.Streszczenie - Gmina Werbkowice...... 6 2.2.Efekty realizacji strategii...... 7 3.CHARAKTERYSTYKA I DIAGNOZA AKTUALNEGO STANU SPOŁECZNO- GOSPODARCZEGO GMINY WERBKOWICE...... 9 3.1.Analiza poło Ŝenia geograficznego gminy, zasoby i walory przyrodnicze...... 9 3.1.1.Umiejscowienie gminy/powiatu w województwie i kraju...... 9 3.1.2.Charakterystyka sieci osadniczej...... 11 3.2. Środowisko...... 11 3.2.1.Ukształtowanie terenu...... 11 3.2.2.Krajobraz gminy...... 12 3.2.3.Klimat...... 12 3.2.4.Flora...... 13 3.2.5.Fauna...... 13 3.2.6.Wody powierzchniowe...... 14 3.2.7.Zasoby mineralne...... 15 3.3.Zasoby kulturowe...... 15 3.3.1.Uwarunkowania kulturowe...... 18 3.4.Ogólna charakterystyka potencjału demograficznego...... 18 3.4.1.Demografia (liczba ludno ści, przyrost naturalny oraz migracje, struktura wiekowa ludno ści)...... 18 3.4.2.Wykształcenie...... 21 3.4.3.Zatrudnienie...... 22 3.4.4.Aktywno ść społeczna i kulturalna...... 25 4.Strefa gospodarcza...... 28 4.1.Sektor rolniczy...... 28 4.2.Pozarolnicza sfera gospodarcza...... 32 5.Diagnoza stanu infrastruktury techniczno-ekonomicznej...... 34 5.1.Gazownictwo...... 34 5.2.Energetyka i ciepłownictwo...... 34 5.2.1.Energetyka...... 34 5.2.2.Ciepłownictwo...... 35 5.3.Zaopatrzenie w wod ę...... 36 5.4.Kanalizacja, oczyszczanie ścieków, gospodarka odpadami...... 39 5.4.1.Kanalizacja...... 39 5.4.2.Charakterystyka kanalizacji deszczowej...... 41 5.4.3.Gospodarka odpadami...... 41 5.5.Telekomunikacja...... 42 5.6.Komunikacja...... 44 5.7.Budownictwo mieszkaniowe...... 47 6.Stan rozwoju infrastruktury społecznej...... 51 6.1.O świata i wychowanie...... 51 6.2.Słu Ŝba zdrowia i problematyka społeczna...... 53 6.3.Sport i turystyka...... 57 6.3.1.Sport...... 57 6.3.2.Turystyka...... 58 7.ZARZ ĄDZANIE...... 61 7.1.Gospodarka finansami Gminy Werbkowice...... 61 7.1.1.Analiza podstawowych kategorii finansowych...... 61 7.2.Kapitał społeczny...... 66

2 8.ANALIZA STRATEGICZNA...... 69 8.1.Analiza SWOT mocnych i słabych stron, szans i zagro Ŝeń...... 69 9.ANALIZA STRATEGICZNA ROZWOJU ORAZ PERSPEKTYWY ROZWOJU SPOŁECZNO- GOSPODARCZEGO GMINY WERBKOWICE...... 79 9.1.Misja i wizja Gminy Werbkowice...... 80 9.2.Okre ślenie strategicznych celów rozwoju...... 81 9.3.Systematyka celów...... 83 9.4.Cel I - Rozwój infrastruktury społecznej - poprawa jako ści Ŝycia mieszka ńców...... 84 9.4.1.Kształcenie dzieci, młodzie Ŝy i dorosłych wraz z popraw ą infrastruktury szkolnej i edukacyjnej...... 84 9.4.2.Aktywizacja lokalnego rynku pracy i budowa kapitału ludzkiego...... 86 9.4.3.Dost ęp do wysokiego poziomu usług medycznych, profilaktyki zdrowotnej oraz poprawa sytuacji demograficznej i stanu zdrowia mieszka ńców...... 86 9.4.4.Rozwój sportu i rekreacji...... 87 9.4.5.Rozwój infrastruktury społecznej, kulturalnej w gminie...... 88 9.4.6.Rozwój usług socjalnych i ograniczenie skali patologii oraz wyklucze ń społecznych:. .89 9.4.7.Wzrost bezpiecze ństwa publicznego...... 90 9.4.8.Budowa kapitału społecznego na rzecz społeczeństwa obywatelskiego:...... 90 9.4.9.Promocja Gminy Werbkowice...... 91 9.5.Cel II - Rozwój infrastruktury technicznej...... 91 9.5.1.Cele operacyjne w zakresie budownictwa mieszkaniowego...... 91 9.5.2.Cele operacyjne w zakresie infrastruktury drogowej i transportu:...... 92 9.5.3.Cele w zakresie infrastruktury telekomunikacyjnej i informatyzacji...... 93 9.5.4.Cele operacyjne w zakresie rozwoju i poprawy infrastruktury wodoci ągowej:...... 94 9.5.5.Poprawa podstawowych usług, obejmuj ących elementy infrastruktury kanalizacyjnej, warunkuj ących rozwój społeczno-gospodarczy, co przyczyni si ę do poprawy warunków Ŝycia oraz prowadzenia działalno ści gospodarczej...... 95 9.5.6.Cele operacyjne w zakresie gospodarki odpadami:...... 96 9.5.7.Cele operacyjne w zakresie zaopatrzenia mieszka ńców i przedsi ębiorstw gminy w energi ę elektryczn ą:...... 96 9.6.Cel III - Rozwój lokalnej gospodarki...... 97 9.6.1.Tworzenie warunków do rozwoju przedsi ębiorczo ści:...... 97 9.6.2.Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich „Podniesienie konkurencyjno ści gminy poprzez przyspieszenie rozwoju społeczno-ekonomicznego obszarów wiejskich i rolnictwa, oraz wzrost poziomu Ŝycia mieszka ńców wsi.”...... 98 9.6.3.Rozwój turystyki, agro i ekoturystyki...... 99 10.UWARUNKOWANIA REALIZACJI STRATEGII...... 101 10.1.Uwarunkowania instytucjonalno-prawne...... 101 10.2.Monitoring i ewaluacja...... 101 10.3.Harmonogram monitoringu...... 102 10.3.1.Kontrola bie Ŝą ca...... 102 10.3.2.Kontrola ko ńcowa - efektywno ści strategii...... 102 10.4.Promocja strategii...... 103 11. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA...... 104

3 1. WPROWADZENIE

1.1. Wprowadzenie do zagadnienie opracowania strategicznego

STRATEGIA - słowo przeniesione z terminologii wojskowej na grunt organizacji, zarz ądzania, ekonomii, jest dzi ś symbolem dobrej organizacji i nowoczesno ści w działaniu ró Ŝnego typu organizacji, instytucji, firm. Mo Ŝna przyj ąć , i Ŝ STRATEGIA to wybór uporz ądkowanych działa ń, umo Ŝliwiaj ących skuteczn ą realizacj ę przyj ętych priorytetów i celów. W gminie planowanie strategiczne jest procesem, w którym gmina świadomie przewiduje i kontroluje swój rozwój nie czekaj ąc biernie na przyszłe zdarzenia. Jest to umiej ętno ść reagowania na zmiany otoczenia, a nawet ich wyprzedzanie. W procesie planowania strategicznego, gmin ę nale Ŝy postrzega ć z jednej strony jako zamkni ętą cało ść , z drugiej za ś jako cz ęść systemu globalnego. Otoczenie terytorialne i makroekonomiczne ma bowiem stały wpływ na funkcjonowanie i rozwój gminy. Strategia rozwoju gminy jest dokumentem, który pełni ć winien nast ępuj ące funkcje: 1. minimalizacja niepewno ści w funkcjonowaniu rozwoju gminy, 2. zapewnienie obok realizacji celów dora źnych długofalowego rozwoju gminy. Strategia rozwoju gminy powinna by ć podstaw ą do: 1. wyznaczania perspektywicznych kierunków rozwoju gminy, 2. sprawnego dopasowywania si ę gminy do zmieniaj ących si ę warunków otoczenia, 3. skutecznego i efektywnego zarz ądzania gmin ą przez jej władze, 4. optymalnego wykorzystania własnych środków finansowych gminy, 5. pozyskiwania środków finansowych na funkcjonowanie i rozwój gminy ze źródeł zewn ętrznych. Strategia rozwoju winna wi ęc: 1. zajrze ć w gł ąb gminy (diagnoza, identyfikacja stanu istniej ącego), 2. okre śli ć zewn ętrzne warunki, w których funkcjonuje gmina (w skali makro i mikro otoczenia), 3. spogl ąda ć w przyszło ść (z bli Ŝsz ą i dalsz ą perspektyw ą). Strategi ę rozwoju mo Ŝna podzieli ć głównie na 2 cz ęś ci: diagnostyczn ą i planistyczn ą. Przy tworzeniu strategii punktem odniesienia musi by ć diagnoza (charakterystyka aktualnego stanu), polegaj ąca na gromadzeniu informacji, ich analizie i opracowaniu diagnozy o stanie gminy. Pozwoli to na ogóln ą ocen ę stanu istniej ącego i wyznaczenie głównych kierunków rozwoju gminy. Ocena tendencji rozwoju doprowadzi do ustalenia wst ępnych prognoz, przedstawionych nast ępnie w analizie szans i zagro Ŝeń. Wyznaczone zostanie w ten sposób pole mo Ŝliwo ści rozwoju gminy, na obszarze którego nale Ŝy szuka ć rozwi ązania problemów wcze śniej zidentyfikowanych. Cz ęść diagnostyczn ą ko ńczy analiza SWOT, ł ącz ąc t ę cz ęść strategii rozwoju gminy z cz ęś ci ą planowania strategicznego. Identyfikuje ona mocne i słabe strony gminy oraz jej szanse i zagro Ŝenia. Zjawiska ograniczaj ące mo Ŝliwo ść rozwoju gminy - to słabe strony , obszary, w których podejmowane działania s ą skuteczne i przynosz ą zamierzone efekty - to mocne strony gminy. S ą to obszary, na które wpływ ma sama gmina. Natomiast szanse - to obszary mog ące wspiera ć działania gminy, ale gmina nie ma na nie bezpo średniego wpływu. Zagro Ŝenia to zjawiska, które mog ą mie ć niekorzystny wpływ na gmin ę i wynikaj ą z warunków zewn ętrznych.

MISJA • Obszary strategiczne • Cele strategiczne dla ka Ŝdego z obszarów

4 Zadania do realizacji • Planowanie strategii • Wdra Ŝanie PROJEKTY

Drug ą cz ęś ci ą dokumentu Strategia jest planowanie strategiczne . Struktura planowania strategicznego jest nast ępuj ąca: Misja jest krótkim opisem wizji i głównego obszaru przyszłych działa ń gminy. Misja dobiera kierunki działa ń do długoterminowych celów, pełni ąc funkcje motywacyjne i promocyjne. Powinna równie Ŝ udziela ć odpowiedzi na pytania, dla kogo gmina chce by ć atrakcyjna, na czym polega jej ”inno ść ”. Misja okre śla obszary strategiczne, cz ęsto równie Ŝ okres realizacji strategii. Obszary strategiczne zostaj ą zakre ślone w głównym obszarze misji. S ą to obszary, na których koncentrowa ć si ę b ędą przyszłe działania gminy. Dla wybranych obszarów strategicznych formułuje si ę cele strategiczne , czyli efekty, które gmina chce osi ągn ąć w przyszło ści. One to ukierunkowuj ą działania gminy na wła ściwe tory, ł ącz ąc si ę na ogół z decyzjami, które dotycz ą zasobów i potencjału gminy. Okre ślone cele układane s ą hierarchicznie, w rezultacie czego, powstaj ą priorytety rozwojowe gminy. Strategia jest podstaw ą do opracowania krótkoterminowych programów rozwoju społecznego i gospodarczego. Opracowanie strategii rozwoju gminy jest warunkiem koniecznym do korzystania przez gmin ę z pozabud Ŝetowych środków pomocowych, krajowych i zagranicznych, w tym z Unii Europejskiej. Okres realizacji strategii to lata 2009 - 2015. Warunkiem koniecznym do aktywnej realizacji Strategii jest jej bie Ŝą ce monitorowanie. Umo Ŝliwia ono sprawdzenie czy Strategia jest realizowana prawidłowo i czy zało Ŝenia, na których si ę opiera nie uległy zmianie. Rol ę koordynatora monitoringu Strategii mo Ŝe pełni ć zespół ekspertów powołany przez Urz ąd Gminy. Zadaniem zespołu byłoby dokonywanie okre ślonych ocen stanu zaawansowania zada ń obj ętych Strategi ą. Pierwszej oceny i ewentualnej korekty zada ń nale Ŝałoby dokona ć w pierwszym kwartale 2010 r. Kolejne oceny i korekty zada ń powinny si ę odbywa ć w cyklu rocznym. „Strategia rozwoju Gminy Werbkowice 2009 - 2015” zawiera okre ślony zbiór przedsi ęwzi ęć i zada ń, który nie jest zbiorem zamkni ętym, przeciwnie jest otwarty na wszelkie inicjatywy, które mog ą mie ć wpływ na dalszy rozwój społeczny i gospodarczy gminy. Efekty Strategii b ędą w du Ŝej mierze zale Ŝały od integracji wokół jej realizacji władz samorz ądowych, instytucji, podmiotów gospodarczych, grup społecznych oraz wszystkich mieszka ńców, którzy rozumiej ą sens rozwoju społeczno-gospodarczego Gminy Werbkowic. Dla władz gminy i jej mieszka ńców działania dla rozwoju gminy maj ą ogromne znaczenie, nie darmo bowiem samorz ąd Gminy Werbkowice obecnej kadencji przyj ął jako motto swej działalno ści słowa „Budujemy wspólnie, m ądrze i sprawiedliwie” , wierz ąc, i Ŝ hasło to na długo pozostanie aktualne i po Ŝyteczne.

5 2. STRESZCZENIE

2.1. Streszczenie - Gmina Werbkowice

Strategia Rozwoju Gminy Werbkowice opracowana została na lata 2009 - 2015 . Ostatnim rokiem, którego dotyczy Strategia jest rok 2015. Jest to zwi ązane z okresem programowania pomocy dla pa ństw członków Unii Europejskiej. Gmina Werbkowice poło Ŝona jest w zachodniej cz ęś ci powiatu Hrubieszowskiego, jej powierzchnia wynosi 188,26 km2, co stanowi 14,83% powierzchni powiatu. Teren gminy zamieszkuje 10 062 osób, z czego ludno ść w wieku produkcyjnym 59,6%, w wieku przedprodukcyjnym 21,6%, w wieku poprodukcyjnym 18,8%. Powierzchnia gminy zajmuje 18 826 ha, w tym u Ŝytki rolne stanowi ą 15 637 ha, natomiast lasy tylko 1 363 ha. Gmin ę Werbkowice tworzy 28 sołectw, jest ona gmin ą rolniczo-przemysłow ą z nastawieniem na przemysł rolno- spo Ŝywczy. Działalno ść gospodarcz ą prowadzi 2097 gospodarstw indywidualnych. Uprawa prowadzona jest na bardzo dobrych glebach II i III klasy. U Ŝytki rolne zajmuj ą 15 634 ha, w tym grunty orne 11800 ha, ł ąki 2 095 ha, sady 200 ha. W strukturze obszarowej gospodarstw dominuj ą gospodarstwa o średniej powierzchni do 5 ha u Ŝytków rolnych. W ostatnich latach stale zwi ększa si ę ilo ść gospodarstw rolnych o pow. powy Ŝej 10 ha, w których prowadzona jest intensywnie produkcja zwierz ęca i ro ślinna. Wiele z tych gospodarstw specjalizuje si ę w hodowli bydła mlecznego, produkcji zbó Ŝ lub buraka cukrowego. Najwi ększ ą powierzchni ę gruntów ornych zajmuje uprawa pszenicy ozimej 4000 ha, j ęczmienia jarego 1700 ha, buraków cukrowych 1800 ha. Na terenie gminy znajduje si ę około 4000 m2 szklarni, gdzie uprawia si ę pomidory i ogórki. Na bardzo wysokim poziomie prowadzone s ą gospodarstwa rolne Zasobu Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa w Sahryniu i Rolniczego Zakładu Do świadczalnego IUNiG w Werbkowicach z unikalnym w skali regionu wschodniego stadem bydła mlecznego. Gmina Werbkowice posiada na swoim terenie kilka du Ŝych zakładów, które zajmuj ą si ę przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym. Nale Ŝy tu wymieni ć Cukrowni ę "Werbkowice", oraz Zakłady Zbo Ŝowo-Młynarskie "Elwerb" posiadaj ące elewatory zbo Ŝowe oraz nowoczesny młyn. Dobrze rozwija si ę sektor prywatny w dziedzinie handlu, usług i drobnej wytwórczo ści. Na terenie gminy działa nowo wybudowana oczyszczalnia ścieków o przepustowo ści 800 m3. Gmina ma dobre warunki infrastrukturalne w dziedzinie usług, handlu, drobnej wytwórczo ści, czy te Ŝ prowadzenia na szerok ą skal ę działalno ści gospodarczej. Na koniec 2008 r. 396 podmiotów działaj ących na terenie gminy dominuje bran Ŝa "Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów u Ŝytku osobistego i domowego" 154 podmiotów. Handel detaliczny koncentruje si ę w 56% w miejscowo ści Werbkowice. Najwi ększ ą grup ę usług stanowi ą: usługi budowlane; usługi transportu pasa Ŝerskiego i towarowego; usługi obsługi środków transportowych; usługi hotelarskie, noclegowe i gastronomiczne. Decyduj ące znaczenie w lokalnej gospodarce odgrywaj ą małe i średnie przedsi ębiorstwa, które zapewniaj ą zatrudnienie i dochody mieszka ńcom gminy. Gmina posiada wiele atrakcji turystycznych. Wa Ŝnymi zabytkami na terenie gminy s ą: Monastyr w miejscowo ści Turkowice, pałac w Werbkowicach oraz dworek w Gozdowie. Z miejsc kultu religijnego godnymi zainteresowania s ą obiekty sakralne w miejscowo ści Werbkowice, , Terebi ń i Malice. Gmina posiada warunki do rozwoju agro i ekoturystyki. Urod ę tej ziemi podkre ślaj ą równiny i niewielkie rozło Ŝyste wzgórza, pokryte kobiercami ro ślin uprawnych i traw. Miedzy nimi znajdziemy tu wtulone w doliny wioski, których najwi ększ ą ozdob ą s ą małe ko ścioły i nierzadko cerkiewki. Uroku dodaj ą te Ŝ pozostało ści parków podworskich z pałacami i dworkami w otoczeniu parkowego starodrzewu. Z miejsc pami ęci narodowej, które warto zobaczy ć s ą: pomnik upami ętniaj ący Strzelców Kaniowskich poległych na naszym terenie podczas wojny z Sowietami w Hostynnem, pomnik upamiętniaj ący ofiary i obro ńców niepodległo ści Polski w Honiatyczach oraz tablic ę pami ątkow ą ku czci poległych kolejarzy w Gozdowie. Na uwag ę zasługuje zrekonstruowany pomnik Józefa Piłsudskiego w Werbkowicach Tereny wzdłu Ŝ rzeki Huczwy s ą szczególnie atrakcyjne turystycznie; liczne pomniki przyrody, wspaniale urozmaicony krajobraz rzeki zach ęcaj ą do rozwoju bazy agroturystycznej. Istniej ą tu idealne warunki do

6 wędkowania. Łowione tu rekordowe ryby przyci ągaj ą w ędkarzy z całego kraju. O czysto ści ekologicznej okolic świadczy niesamowita ilo ść gniazd bocianich na obszarze. Takich naturalnych obrazów nie da si ę zobaczy ć nigdzie w Polsce, a tym bardziej za granic ą. Centrum administracyjne gminy - miejscowo ść Werbkowice, to jedno z najszybciej rozwijaj ących si ę o środków gminnych w powiecie hrubieszowskim. Charakteryzuje si ę dynamicznym rozwojem, tworz ąc dla swych mieszka ńców dobre warunki mieszkaniowe, mo Ŝliwo ści rozwoju przedsi ębiorczo ści, dost ępno ść do dóbr kultury, sportu i rekreacji. W 2005r. oddano do u Ŝytku przy Gimnazjum im. Polskich Noblistów w Werbkowicach Hal ę Sportow ą. W 2008r. zako ńczona została budowa gazoci ągu wysokiego ci śnienia o średnicy Dn 300. Gazoci ąg przebiega przez obszar wsi: Gozdów, Podhorce, Wilków oraz Werbkowice, w których zlokalizowana został stacja redukcyjno-pomiarowa. W sierpniu 2007r. rozpocz ęto budow ę wodoci ągu grupowego dla cz ęś ci Gminy Werbkowice wraz ze stacj ą uzdatniania wody. W ramach planowanej inwestycji zakłada si ę zwodoci ągowanie cz ęś ci miejscowo ści Werbkowice, miejscowo ści Wilków, Podhorce, Gozdów i Alojzów. Pierwszy etap inwestycji zakładaj ący si ę z budowy wodoci ągu Werbkowice w południowej cz ęś ci Werbkowic oraz wsiach: Wilków, Podhorce (zakres robót budowlanych obejmuje wykonanie stacji wodoci ągowej oraz sieci wodoci ągowej wraz z przył ączami o długo ści 33990 metrów) został cz ęś ciowo zrealizowany w lipcu 2008r. (oddana stacja wodoci ągowa). Kolejne 2 etapy planowane s ą na lata 2009 - 2011.W ramach planowanej inwestycji powstanie ł ącznie 42,204 km sieci wodoci ągowej. Ł ącznie do nowo powstałej sieci wodoci ągowej podł ączonych zostanie 4166 osób. Wska źnik zwodoci ągowania gminy zwi ększy si ę z poziomu 21% do poziomu prawie 39%, stanowi ąc jednocze śnie w pełni własno ść komunaln ą. Usytuowanie gminy, infrastruktura techniczna, dost ępno ść komunikacyjna, klarowne mechanizmy udzielania pozwole ń na lokalizacj ę inwestycji, dost ępno ść źródeł energii oraz przyjazna polityka podatkowa gminy, sprzyja inwestorom krajowym i zagranicznym. Tworz ąc „Strategi ę rozwoju Gminy Werbkowice na lata 2009 - 2015”, nale Ŝy pami ęta ć, Ŝe Gmina Werbkowice znajduje si ę w obszarze przygranicznym, a przez sam ą miejscowo ść Werbkowice prowadzi: • droga krajowa nr 74 prowadz ąca bezpo średnio do mi ędzynarodowego przej ścia granicznego z Ukrain ą w Zosinie oddalonego o 30 km, • droga krajowa nr 74 ł ącz ąca si ę z droga wojewódzka nr 844 (Chełm - Hrubieszów - Dołhobyczów - Granica Pa ństwa) prowadz ąca do nowo planowanego przej ścia granicznego w Dołhobyczowie oddalonego od Werbkowic o 40km. Owo poło Ŝenie Miejscowo ści Werbkowice i Gminy Werbkowice oraz systematyczny rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, decyduje o tym, i Ŝ, jest ona atrakcyjnym miejscem do lokowania inwestycji.

Usytuowanie gminy, infrastruktura techniczna, dost ępno ść komunikacyjna, klarowne mechanizmy udzielania pozwole ń na lokalizacj ę inwestycji, dost ępno ść źródeł energii (gaz od 2008/09r.) oraz przyjazna polityka podatkowa gminy, sprzyja inwestorom krajowym i zagranicznym.

2.2. Efekty realizacji strategii

Realizacja „Strategii rozwoju Gminy Werbkowice na lata 2009 - 2015” ma zadanie osi ągn ąć nast ępuj ące efekty: 1. Rozwoju przedsi ębiorczo ści głównie w zakresie przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego dla potrzeb gminy, regionu i na eksport, 2. Rozwoju drobnej przedsi ębiorczo ści w zakresie produkcji nieuci ąŜ liwej ekologicznie, handlu (w tym hurtowego), usług, rzemiosła. 3. Przygotowanie i racjonalne wykorzystanie terenów inwestycyjnych: 4. Rozwoju turystyki i ekoturystyki w oparciu o walory środowiska, produkty Ŝywno ściowe oparte na ekologicznym rolnictwie, 5. Ochrony środowiska przyrodniczego poprzez budow ę wodoci ągów i kanalizacji, budow ę

7 przydomowych oczyszczalni ścieków w cz ęś ci gminy o rozproszonej zabudowie i miejscach, gdzie nie ma mo Ŝliwo ści wybudowania sieci kanalizacji, stworzenia systemu odprowadzania wód opadowych, zlikwidowanie nielegalnego składowania odpadów, wykorzystywania niekonwencjonalnych źródeł energii. 6. Poprawy infrastruktury transportowej: budowa i modernizacja nawierzchni dróg gminnych i powiatowych, działanie na rzecz poprawy stanu drogi wojewódzkiej i drogi krajowej 7. Poprawy infrastruktury społecznej w zakresie szkolnictwa, sportu, turystyki i agroturystyki, rekreacji, kultury, słu Ŝby zdrowia 8. Podniesienia kwalifikacji producentów rolnych, zwłaszcza w zakresie: nowoczesnych upraw warzyw, przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego, rolnictwa ekologicznego, agro i ekoturystyki a tak Ŝe w zakresie pozyskiwania funduszy unijnych przeznaczonych dla rolnictwa. 9. Wzmocnienie gospodarstw rolnych oraz gospodarki Ŝywno ściowej 10. Poprawy standardu Ŝycia mieszka ńców gminy 11. Przeciwdziałaniu bezrobociu i biedzie. 12. Przeciwdziałaniu patologiom społecznym. 13. Wykształceniu w społecze ństwie postaw aktywno ści społecznej i to Ŝsamo ści 14. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. 15. Restrukturyzacja i odnowa obszarów wiejskich 16. Promocja gminy i jej wyrobów markowych w regionie, kraju i zagranic ą. 17. Zachowanie dziedzictwa kulturowego i wzrost jego znaczenia 18. Rozwoju infrastruktury społecze ństwa informacyjnego. 19. Wykreowanie wizerunku gminy Werbkowice jako gminy przyjaznej mieszka ńcom tworz ącej warunki do osiedlania si ę, inwestowania, budownictwa. Działania obj ęte strategi ą dotycz ą sfery: infrastruktury, sfery społecznej, gospodarki, bowiem rozwój społeczny i gospodarczy gminy zakłada ścisłe powi ązanie tych sfer w jedn ą cało ść . Szans ą na taki rozwój jest przede wszystkim realizacja nast ępuj ących CELÓW STRATEGICZNYCH : 1. Rozwój infrastruktury społecznej - poprawa jako ść Ŝycia mieszka ńców 2. Rozwój infrastruktury technicznej 3. Rozwój lokalnej gospodarki

8 3. CHARAKTERYSTYKA I DIAGNOZA AKTUALNEGO STANU SPOŁECZNO- GOSPODARCZEGO GMINY WERBKOWICE

3.1. Analiza poło Ŝenia geograficznego gminy, zasoby i walory przyrodnicze

Przestrze ń i środowisko: • umiejscowienie gminy/powiatu w województwie i kraju; • charakterystyka sieci osadniczej; • opis zasobów naturalnych; • opis zasobów kulturowych;

3.1.1. Umiejscowienie gminy/powiatu w województwie i kraju

Gmina Werbkowice poło Ŝona jest w południowo-wschodniej cz ęś ci Województwa Lubelskiego w powiecie hrubieszowskim, w jego zachodniej cz ęś ci. Powiat od strony zachodniej graniczy z powiatem zamojskim, od południa z powiatem tomaszowskim, od północy z chełmskim, od strony wschodniej powiat graniczy z Ukrain ą.

Rysunek nr 1 Powiat Hrubieszowski na tle województwa lubelskiego

Powierzchnia Gminy wynosi 188,26 km2 - u Ŝytki rolne: 83%, u Ŝytki le śne: 7%, co stanowi 14,83% powierzchni powiatu. Gmina Werbkowice jest gmin ą graniczn ą powiatu, s ąsiaduje ona z: • gmin ą Hrubieszów od północnego wschodu, • gmin ą Mircze od południowego wschodu, • gmin ą Tyszowce od południowego-zachodu • gmin ą Mi ączyn od zachodu,

9 • gmin ą Trzeszczany od północy.

Rysunek nr 2 Gmina Werbkowice na tle powiatu hrubieszowskiego

Gmina Werbkowice le Ŝy w północno-zachodniej cz ęś ci Kotliny Hrubieszowskiej, która wchodzi w skład Wy Ŝyny Zachodnio-Woły ńskiej oraz w niewielkiej cz ęś ci (cz ęść północno- zachodnia) w obszarze Działów Grabowieckich, wchodzących w skład Wy Ŝyny Lubelskiej. Wedłóg regionalizacji fizyczno-geograficznej poło Ŝona jest w obr ębie nast ępuj ących jednostek: • Wy Ŝyna Woły ńsko-Podolska, • Wy Ŝyna Zachodnio Woły ńska, • Kotlina Hrubieszowska • Wy Ŝyna Wschodniomałopolska, • Wy Ŝyna Lubelska, • Działy Grabowieckie

Rysunek nr 3 Gmina Werbkowice

10 3.1.2. Charakterystyka sieci osadniczej

Sie ć osadnicz ą gminy tworzy 28 miejscowo ści wiejskich wchodz ących w skład 28 sołectw. Struktura wielko ściowa miejscowo ści jest bardzo zró Ŝnicowana - licz ą od 45 (Łotów) do 3053 mieszka ńców (Werbkowice). Charakterystyczn ą cech ą sieci osadniczej gminy, jest rzadko spotykany du Ŝy udział miejscowo ści średnich i du Ŝych - połowa miejscowo ści liczy ponad 200 mieszka ńców (to około18 miejscowo ści), a powy Ŝej 400 jest 7 miejscowo ści, co stanowi blisko 40% cało ści populacji gminy. Warto zaznaczy ć, Ŝe niewiele jest miejscowo ści licz ących do 100 mieszka ńców (4) co stanowi około 14% populacji gminy. Liczba osób przypadaj ąca na 1 km2, w Gminie Werbkowice wynosi 54, co w zestawieniu z pozostałymi Gminami Powiatu Hrubieszowskiego stanowi najwi ększe zaludnienie ( wykluczaj ąc miasto Hrubieszów). Najwi ększe miejscowo ści koncentruj ą dosy ć du Ŝą cze ść mieszka ńców wiejskich - w 3 wsiach licz ących ponad 800 mieszka ńców zamieszkuje prawie 50% ogółu ludno ści gminy. W gminie ma wi ęc miejsce umiarkowana koncentracja zaludnienia. Koncentracja ludno ści wiejskiej jest korzystna, bowiem sprzyja poprawie jako ści Ŝycia mieszka ńców (łatwiejsza realizacja zada ń własnych gminy w zakresie infrastruktury społecznej, np. szkół, słu Ŝby zdrowia; ekonomicznie i społecznie uzasadniony rozwój infrastruktury technicznej) oraz rozwojowi gospodarczemu (wi ększe skupiska ludno ści zwi ększaj ą popyt na dobra i usługi). Najwi ększa miejscowo ści - Werbkowice - 3053 mieszka ńców zaliczy ć mo Ŝna do grupy du Ŝych wsi województwa, wyró Ŝniaj ą si ę ona równie Ŝ na tle sieci osadniczej powiatu. W pozostałych gminach nie notuje si ę wsi wi ększych, w tym. Z zestawienia wielko ści miejscowo ści wynika, i Ŝ prawie 70% ogółu ludno ści wiejskiej zamieszkuje wsie licz ące ponad 200 mieszka ńców, a najwi ększa cz ęść mieszka ńców zamieszkuje wsie licz ące od 800( Gozdów Terebi ń) do 3053 osób Werbkowice. Spo śród 28 sołectw, trzy najwi ększe skupiska ludzi znajduj ą si ę w Sołectwie: Gozdów - 814.i Terebi ń( 816 osób) i Werbkowice - 3053,, to a Ŝ 4683 osoby - około 55% wszystkich mieszka ńców sołectw w Gminie Werbkowice. Przestrzenny rozkład miejscowo ści wskazuje, Ŝe 3 najwi ększe sołectwa znajduj ą si ę we wschodniej i północno-wschodniej cz ęś ci gminy, gdzie maj ą miejsce korzystniejsze warunki rozwoju rolnictwa. Wskazuje to na rolnicz ą genez ę wsi. W strukturze wielko ściowej sołectw zaznacza si ę: • grupa sołectw najwi ększych - Werbkowice, Gozdów, Terebi ń powy Ŝej 800 mieszka ńców, • grupa sołectw du Ŝych -. powy Ŝej 200 - 18 miejscowo ści( w tym 3 powy Ŝej 800), • grupa sołectw średnich - licz ących od 100 do 200 mieszka ńców - 4 miejscowo ści • grupa sołectw małych i bardzo małych (licz ących poni Ŝej 100 mieszka ńców) - 3 - Zagajnik, Strzy Ŝowiec i Łotów. Liczba sołectw W gminie Werbkowice, w zestawieniu z ich liczb ą w Gminie Hrubieszów (36 sołectw - najwi ęcej sołectw ) i Gmin ą Trzeszczany 14 sołectw jest stosunkowo du Ŝa. Sołectwa Gminy Werbkowice, stanowi ą około 16% wszystkich sołectw w Powiecie Hrubieszowskim.

3.2. Środowisko

3.2.1. Ukształtowanie terenu

Kotlina Hrubieszowska wykształciła si ę w postaci szerokiego obni Ŝenia denudacyjnego, w mniej odpornych warstwach górnej kredy, marglach i wapieniach marglistych, jest przedłu Ŝeniem Padołu Zamojskiego w kierunku wschodnim ma ona charakter lekko falistej równiny przeci ętej południkowo dolin ą Huczwy i urozmaiconej zagł ębieniami bezodpływowymi. Wysoko ści bezwzgl ędne oscyluj ą tu w granicach 200 - 240 m n.p.m. Teren w obr ębie Działów Grabowieckich jest pofałdowany, o niewielkich wysoko ściach wzgl ędnych oraz o niewielkich spadkach (lokalnie przekraczaj ących 29%), tworzy on liczne wzniesienia z

11 gł ęboko wci ętymi dolinami denudacyjnymi. Kulminacje działów pomi ędzy dolinami osi ągaj ą tu wysoko ści około 300 m n.p.m., a wysoko ści wzgl ędne dochodz ą do 100 m. Działy Grabowieckie zbudowane s ą z odpornych warstw górnokredowych, pokryte mi ąŜ sz ą warstw ą lessów i utworów lessopodobnych.

3.2.2. Krajobraz gminy

Gmina Werbkowice znajduje si ę w obr ębie dwóch jednostek fizjograficznych Działów Grabowieckich oraz Kotliny Hrubieszowskiej wzdłu Ŝ rzeki Huczwy i jej dopływów. Krajobraz gminy jest bardzo zró Ŝnicowany ze wzgl ędu na ukształtowanie terenu przynale Ŝy do dwóch odr ębnych regionów: Działów Grabowieckich (cz ęść płn. zach.) i Kotliny Hrubieszowskiej (cz ęść pozostała). W dolinie rzeki Huczwy i jej dopływów teren jest płaski cz ęś ciowo falisty, łagodnie i ostro podci ęty. Teren gminy jest cz ęś ciowo zainwestowany (zagospodarowany) wyst ępuj ą równie Ŝ tereny otwarte, do których zalicz si ę • rolnicza przestrze ń produkcyjna bez zabudowy lub z rozproszon ą zabudow ą kolonijn ą, • doliny rzek, ł ąki, pastwiska, stawy, lasy, • ró Ŝnorodna szata ro ślinna, stanowi ąca pokrycie obszaru: rolnicze uprawowy oraz pokrycia, łąkowe i le śne. W okolicy Wronowic znajduje si ę jezioro Humiczna, które charakteryzuje si ę wyst ępowaniem rzadkich i chronionych gatunków fauny (gr ąŜ el Ŝółty, grzybie ń północny i Ŝabi ściek pływaj ący). Do krajobrazu wprowadzana jest funkcja agroturystyki, oraz uzupełniaj ąca zabudowa o charakterze letniskowym (wsie Kol. Wilków Peresołowice), jedynie w okolicy Cukrowni krajobraz jest dysharmonijny, o charakterze przemysłowym. Z uwagi na wyst ępowanie erozji gleb niezb ędne będą zabiegi przeciwerozyjne poprzedzone specjalistycznymi opracowaniami. Wyró Ŝniono tereny rolniczej przestrzeni produkcyjnej tj. uprawy polowe lub ogrodnicze z wyst ępuj ącą zabudow ą rolnicz ą rozproszon ą. Krajobraz w dolinie rzeki Huczwy tworz ą naturalne zadrzewienia oraz tereny ł ąkowe le śne z wyst ępuj ącą zabudowa rolnicz ą. Natomiast dolina rzeki Siniochy, to krajobraz ł ąkowo-pastwiskowy z zadrzewieniami i bagnami. Na terenie gminy Werbkowice wyodr ębniono trzy strefy krajobrazowe. • ekologiczn ą - obejmuj ącą rzeki, ł ąki, lasy stanowi ące w ęzły ekologiczne. • osadnicza - obejmuj ąca zwarte zespoły zabudowy wiejskiej, • rolna - obejmuj ąca uprawy polowe i ogrodnicze, ł ąki oraz rozproszon ą zabudow ę rolnicz ą.

3.2.3. Klimat

Gmina Werbkowice le Ŝy w obr ębie regiony klimatycznego chełmsko-hrubieszowskiego. Klimat charakteryzuje si ę przewag ą wpływów kontynentalnych, średnia miesi ęczna temperatura roku wynosi 8 oC. Najchłodniejszym miesi ącem roku jest grudzie ń ze średni ą temperatur ą - 2,4 oC, najcieplejszym lipiec, którego średnia temperatura wynosi 18,3 oC. Temperatury w tym rejonie charakteryzuj ą si ę du Ŝą amplitud ą roczn ą wynosz ącą powy Ŝej 20 oC. Zimy s ą długie (powy Ŝej 90 dni), i chłodne (najni Ŝsza temperatura w roku wynosi od - 28 do-30 oC) z liczb ą dni mro źnych wi ększ ą od 70. Pierwsze przymrozki wyst ępuj ą tutaj pomi ędzy 10 a 20 wrze śnia a ostatnie wiosenne do 20 maja, długo ść okresu bezprzymrozkowego wynosi 180 - 190 dni. W rejonie tym przewa Ŝaj ą wiatry z sektora zachodniego (23,4% w okresie letnim i 24,7% w okresie zimowym) i południowo-zachodniego (16,2% w okresie letnim i 21,2% w okresie zimowym), średnia wa Ŝona pr ędko ść wiatrów wynosi odpowiednio dla okresu letniego 5,2m/s i 4,8m/s oraz wi ększa zim ą, wynosz ąca 6,0m/s i 5,4 m/s. Średnia suma opadów w roku wynosi 531 mm. Najwi ększe średnie opady notowane były w miesi ącu lipcu i wynosiły 85 mm, natomiast najmniejsze w miesi ącu styczniu 17 mm.

12 Maksymalne opady dobowe wynosz ą 60 - 70 mm. Pokrywa śniegowa stała pojawia si ę wcze śnie, na ogół w 3 dekadzie grudnia i trwa do pierwszej dekady marca. Maksymalna mi ąŜ szo ść pokrywy śnie Ŝnej wynosi 40 - 50 cm. Na terenie gminy panuj ą dobre warunki do uprawiania sportów zimowych. Obserwuje si ę bardzo niebezpieczne zjawisko wyst ępowania cz ęstych opadów gradu, gmina Werbkowice zaliczona została do III strefy zagro Ŝenia gradowego w obr ębie lubelskiego pasa gradowego o du Ŝym stopniu niebezpiecze ństwa, wyst ępuje tu 16% do 20% ryzyka plonów. Burze gradowe najcz ęś ciej pojawiaj ą si ę w lipcu i sierpniu ( odpowiednio 35,4% i 31,5%). Na obszarze gminy notowane s ą najwy Ŝsze liczby dni pogodnych i upalnych w Polsce, najwy Ŝsza temperatura w roku wynosi ponad 34oC, a liczba dni gor ących, o temperaturze powy Ŝej 20 oC jest wi ększa od 50 dni. Na terenie całej gminy panuj ą korzystne warunki turystyczne. Sumy rocznego usłonecznienia s ą bardzo wysokie ich warto ść przekracza 1400 godzin, stwarza to korzystne warunki do wykorzystywania energii słonecznej, szczególnie w okresie letnim. Średni roczny niedosyt wilgotno ści wynosi 6 hPa, a najwy Ŝsze warto ści przypadaj ą na lipiec.

3.2.4. Flora

Na terenie gminy Werbkowice wyst ępuje flora stepowa z rzadkimi gatunkami ksenotermicznymi, s ą to zbiorowiska wapnolubne wyst ępuj ące na słonecznych stokach, zaro śla i murawy, w których dominuj ą: • w zespołach zaro ślowych: ligustr pospolity, głóg jednoszyjkowy i prostokielichowy, je Ŝyna popielica, dere ń świ ądwa, wisienka karłowata i inne; • w murawach ksenotermicznych na podło Ŝu lessowym wydzielaj ą si ę skupienia z ostnic ą włosowat ą, rutewk ą, szałwi ą ł ąkow ą; • zbiorowiska ł ąkowe i pastwiskowe; zbiorowiska trz ęś licowe, ł ąki ko śne z udziałem traw wi ązówki błotnej, ostro Ŝenia warzywnego, sitowia le śnego i innych; pastwiskowy charakter maj ą zespoły z udziałem situ rozpierzchłego, grzebienicy oraz śmiałka darniowego; • zbiorowiska synantropijne rozwin ęły si ę na terenach zagospodarowanych przez człowieka i ró Ŝnicuje si ę je na dwie grupy: • zbiorowisko segetalne, tzn. ro ślinno ść wyst ępuj ącą w śród upraw polowych ro ślin okopowych i zbo Ŝowych; • zbiorowisko ruderalne (zr ębów le śnych i nieu Ŝytków), a w śród nich bez czarny, leszczyna, śliwa, tarnina, kruszyna pospolita, kalina karłowata, trzmielina zwyczajna, szakłak pospolity, szałwia okółkowa, barwinek pospolity, rdest, jaskółcze ziele, wierzba iwa, łubin trwały; • zbiorowiska wodne wyst ępuj ące w korytach rzek, brze Ŝnych partiach rowów melioracyjnych i w obr ębie stawów; najcz ęś ciej s ą to zbiorowiska typowe np.: zespół rdestnicy - wywłóczniki, rogatki, jaskry (zwi ązany z wodami płyn ącymi), zespół lilii wodnych i kilka asocjacji szuwarowych (zwi ązany z wodami stoj ącymi) • zbiorowisko torfowe, które w przeciwie ństwie do zbiorowisk wodnych cechuje bardzo zró Ŝnicowany skład florystyczny z rzadkimi gatunkami. Wyst ępuj ą torfowiska niskie, przej ściowe i wysokie. Torfowiska niskie i wysokie skupiaj ą wiele ro ślin rzadkich takich jak wawrzynek wilcze łyko, bluszcz pospolity, wierzba borówkolistna, widłak go ździsty, lilia złotogłów, storczyki, rosiczka okr ągłolistna i inne. Na torfowiskach przej ściowych liczny udział ma turzyca bagienna, turzyca strunowa, przygiełka biała, turzyca obła i turzyca nitkowata, trzcinnik prosty, marzyca ruda. Na terenie gminy zaobserwowano tak Ŝe takie ro śliny jak: go ździk pyszny, pełnik europejski, ciemi ęŜ yca zielona, kosaciec syberyjski, kruszczyk błotny, gałka długoostrogowa, lipennik leosla.

3.2.5. Fauna

Na terenie gminy stwierdzono nast ępuj ące gatunki zwierz ąt:

13 • kania czarna • ło ś - ostoja w kompleksie le śnym mi ędzy Terebiniem a Sahryniem • krzy Ŝówka - na ł ąkach nad Huczw ą • błotniak popielaty - w dolinie Huczwy obok Turkowic • jastrz ąb - w lasach koło Adeliny • kokoszka wodna - we wsi Sahry ń i obok cukrowni w Werbkowicach • sieweczka rzeczna - prawdopodobnie l ęgowa w Werbkowicach • czajka w dolinie Huczwy • brodziec piskliwy - obok Turkowic w dolinie Huczwy • rycyk - w dolinie Huczwy mi ędzy Tyszowcami a Werbkowicami • jaskółka brzegówka - skarpa w Wilkowie • dzierzba czarnoczelna - w okolicach Turkowic i Sahrynia • strumieniówka - ł ąki mi ędzy Kotorowem a Malicami i koło Adeliny • świerszczak - w dolinie Huczwy mi ędzy Turkowicami a Tyszowcami • pustułka - w Krynicach • trzciniak - w dolinie Huczwy • muchołówka białoszyja - grad mi ędzy Adelin ą a Lipowcem • remiz - • dziwonia - w dolinie Huczwy obok Turkowic • potrzos - nad Huczw ą obok Turkowic

Tabela 1A - Pomniki przyrody: Nr w Miejscowo ść ewidencji Charakterystyka obiektu Lokalizacja Podstawa prawna ochrony WKP Orzeczenie nr 3 Wojewody w s ąsiedztwie kolejki Gozdów 140 Lipa drobnolistna 2 szt. Zamojskiego z 1988 r. Dz. Urz. wąskotorowej Nr 1, poz. 2 Orzeczenie nr 1 Wojewody przy drodze powiatowej Malice 94 Dąb szypułkowy Zamojskiego z 1987 r. Dz. Urz. Werbkowice - Tyszowce Nr 1, poz. 37 Orzeczenie nr 3 Wojewody Park dworski w Werbkowice 138 Dąb szypułkowy 124 szt. Zamojskiego z 1988 r. Dz. Urz. Werbkowicach Nr 1, poz. 2 Orzeczenie nr 3 Wojewody Park dworski w Werbkowice 139 Lipa drobnolistna Zamojskiego z 1988 r. Dz. Urz. Werbkowicach Nr 1, poz. 2

3.2.6. Wody powierzchniowe

Opisywany obszar znajduje si ę w Regionie III wg regionalizacji hydrograficznej Lubelszczyzny (Wilgat, 1998). Region ten, obejmuj ący wschodni ą cze ść pasa wy Ŝyn, charakteryzuje si ę du Ŝo mniejszymi zasobami wodnymi w stosunku do cz ęś ci zachodniej województwa. Wody powierzchniowe reprezentowane s ą tu głównie przez rzeki, nale Ŝą ce do dorzecza Bugu. Najwi ększa rzek ą jest Huczwa przepływaj ąca przez m.in. takie miejscowo ści gminy jak Werbkowice, Turkowice, Gozdów. Długo ść rzeki wynosi 75 km, powierzchnia dorzecza 1394,3 km², a średni spadek 1,92‰. Szacuje si ę, Ŝe ilo ść wody dostarczana przez Huczw ę do Bugu wynosi 4 m³/s i jest w skali regionu rzek ą o średnim przepływie.[1] Dno jej doliny ma zmienn ą szeroko ść (od 100 m do ponad 1 km), na wielu odcinkach jest podmokłe, z licznymi starorzeczami i rowami melioracyjnymi. Wody powierzchniowe stoj ące reprezentowane s ą głównie przez niewielkie stawy hodowlane, umiejscowione na mniejszych ciekach wodnych (do kilku ha powierzchni), a tak Ŝe oczka wodne i stawy znajduj ące si ę w parkach podworskich. Wyst ępuje tu te Ŝ grupa odci ętych

14 zakoli Huczwy i starorzeczy. Ze wzgl ędu na swój charakter i zró Ŝnicowany wiek, cz ęść z nich wypłycała si ę znacznie i stanowi element rozległych podmokło ści i torfowisk dolinnych. Nieco wi ększe znaczenie maj ą zagł ębienia krasowe wypełnione wod ą. Działaj ą jako niezale Ŝne systemy wodne. Wi ększe z nich stanowi ą ostoj ę dla unikalnej fauny i flory.

3.2.7. Zasoby mineralne

Gaz ziemny - Badania geologiczne przeprowadzone na przełomie lat 60. i 70. pomi ędzy Zamo ściem a Hrubieszowem potwierdziły obecno ść gazu ziemnego. W 2008r. Podmioty prywatne wyst ąpiły z wnioskiem o wydanie decyzji środowiskowej od której uzale Ŝnione jest wydanie koncesji, któr ą firma poszukuj ąca gaz ma otrzyma ć od ministra ochrony środowiska. Koncesja dotyczy prowadzenia bada ń i odwiertów na terenie Zamojszczyzny. Prace w terenie poprzedzi analiza geologiczna. Gdy jej wyniki oka Ŝą si ę obiecuj ące, rozpoczn ą pierwsze odwierty na terenie Gminy Werbkowice.

3.3. Zasoby kulturowe

Gmina Werbkowice posiada specyficzny charakter struktury kulturowej. Du Ŝy wpływ na charakter i warunki tworzenia oraz mo Ŝliwo ści twórców tego regionu miały cechy poło Ŝenia geograficznego na granicy kultury zachodniej i wschodniej (kresowy charakter) z zamieszkał ą tu ludno ści ą polsk ą, ukrai ńska, Ŝydowsk ą. Zachowane do dzi ś na terenie gminy obiekty prezentuj ą niejednokrotnie nie spotykane nigdzie indziej rozwiązania architektoniczne i urbanistyczne, a walory niektórych z nich oznaczaj ą si ę wysoka rang ą. Zabytki świeckie reprezentuj ą przede wszystkim pałace i dwory - siedziby rodów władaj ących w swoim czasie znacznymi dobrami. Na uwag ę zasługuj ą zespoły podworskie i okalaj ące je parki z przełomu XIX i XX wieku. Obszar usiany jest równie Ŝ licznymi zabytkami sakralnymi, w śród których znamienne dla Werbkowickiego krajobrazu s ą cerkwie greckokatolickie i unickie oraz ko ścioły, XIX - wieczne kapliczki drewniane, zespoły poklasztorne i przydro Ŝne krzy Ŝe - (wa Ŝnymi zabytkami na terenie gminy s ą: Monastyr w miejscowo ści Turkowice, pałac w Werbkowicach oraz dworek w Gozdowie. Z miejsc kultu religijnego godnymi zainteresowania s ą obiekty sakralne w miejscowo ści Werbkowice, Hostynne, Terebi ń i Malice). Ten zak ątek Polski został ci ęŜ ko do świadczony przez histori ę. Świadczy o tym stan zabytków, świadcz ą o tym groby jak i liczne pomniki pami ęci. S ą to głównie pomniki i tablice walki i męcze ństwa na miejscowych cmentarzach oraz reprezentacyjnych miejscach w miejscowo ściach i ko ściołach, upami ętniaj ące powsta ńców styczniowych, Ŝołnierzy WP z lat 1918 - 1920 r., poległych na Werbkowickiej ziemi w walce ze strzelcami siczowymi i konnic ą Budionnego; Ŝołnierzy Wrze śnia 1939 r. zabitych przez hitlerowców lub zamordowanych przez Armi ę Czerwon ą; partyzantów poległych w walce z Niemcami i UPA, a tak Ŝe ludno ść cywiln ą - ofiary mordów hitlerowskich i UPA z lat 1939 - 1945 oraz powojennej partyzantki antykomunistycznej. Z miejsc pami ęci narodowej, które warto zobaczy ć s ą: pomnik upami ętniaj ący Strzelców Kaniowskich poległych na naszym terenie podczas wojny z Sowietami w Hostynnem, pomnik upami ętniaj ący ofiary i obro ńców niepodległo ści Polski w Honiatyczach oraz tablic ę pami ątkow ą ku czci poległych kolejarzy w Gozdowie. Na uwag ę zasługuje zrekonstruowany pomnik Józefa Piłsudskiego w Werbkowicach. Na terenie Gminy znajduje si ę wiele ciekawych stanowisk archeologicznych. Warto ści poznawcze i historyczne ogółu stanowisk archeologicznych w zasadniczy sposób w zasadniczy sposób wzbogacaj ą i okre ślaj ą zasoby kulturowe gminy.

Tabela nr 1 B - Zestawienie zabytków wpisanych do rejestru z symbolem "A". Lp. Miejscowo ść Rej. zab. Obiekt Czas powstania 1 Kol. Gozdów A7/67 Grodzisko 2 Kaplica grobowa Lubowieckiej 1841 r. Malice 139/71 3 Ogrodzenie mur. 1841 r.

15 4 A28/88 Grodzisko na cyplu "Góra Rybki" 5 Ko ściół par. (d. cerkiew), drewn. 1875 r. Terebi ń 304/84 6 Cmentarz przyko ścielny z drzewostanem XIX w. 7 Terebi ń 481/90 Kwatera wojenna z I wojny świat, (cm. prawosł.) XX w. 8 ZESPÓŁ MONASTYRU PRAWOSŁAWNEGO 9 - sobór, tzw. aula, ob. internat, mur. 1910 r. 10 - monastyr, ob. szkoła, mur. 1910 r. 11. - dom ihumeni, ob. mieszkania, mur. 1910 r. Turkowice 484/90 12. - pawilon, tzw. Czajnia, ob. magazyn, mur. 1903 r. 13 - szkoła, ob. internat, mur. pocz. XX w. 14 - dom mniszek, ob. mieszkania, mur. 1903 r. 15 - park pocz. XX w. 16 Ko ściół par. (d. cerkiew gr. - kat.), drewn. 1846 r. 17Werbkowice 302/84 Dzwonnica, drewn. k. XIX w. 18 Cmentarz przyko ścielny z drzewostanem XIX w. 19 ZESPÓŁ PAŁACOWY 20 - pałac mur. 1p. XIX w. 21 - oficyna mur. 1880 r. 22Werbkowice 174/77 - Zarz ądcówka mur. k XVIII w. 23 - Brama z ogrodzeniem, mur. pocz. XIX w. 24 - stajnia mur. 1860 r. 25 - park XVIII/XIX w.

Tabela nr 2 Zestawienie zabytków b ędących w ewidencji nie oznaczonych symbolem "A". Lp. Lokalizacja Charakterystyka obiektu Czas powstania 1 Adelina Stanowiska archeologiczne (12) 2 Alojzów Stanowiska archeologiczne (9) 3 Cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. 4 Dobromierzyce Stanowiska archeologiczne (15) 5 Gozdów Dwór drewn. - mur. ok.1920 r. 6 Gozdów Magazyn, mur., ob. mieszkania ok. 1920 r. 7 Gozdów Park pocz. XX w. 8 Gozdów Cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. 9 Gozdów Stanowiska archeologiczne (27) 10 Stanowiska archeologiczne (13) 11 Honiatyczki Kopiec „tatarski" 12 Honiatyczki Stanowiska archeologiczne (24) 13 Hostynne Ko ściół par. (d. cerkiew gr. - kat.), mur. 1778 r. 14 Hostynne Cmentarz przyko ścielny z drzewostanem XIX w. 15 Hostynne Doffi, mur., ob. sklep 1964 r. 16 Hostynne Młyn motor., drewn. przed 1929 r. 17 Hostynne Cmentarz grzebalny, czynny XIX w. 18 Hostynne Pomnik poległych w 1920, kam. 19 Hostynne Stanowiska archeologiczne (13) 20 Hostynne Koi. Stanowiska archeologiczne (14) 21 Kapliczka, domkowa, mur. przed 1939 r. 22 Konopne Stanowiska archeologiczne (17) 23 Kotorów Stanowiska archeologiczne (22) 24 Krynki Stanowiska archeologiczne (l) 25 Leopoldów Górzelnia,mur. 2 p.XIX w. 26 Łysa Góra Stanowiska archeologiczne (26) 27 Lotów Stanowiska archeologiczne (16) 28 Malice Kapliczka św. Jana Nepomucena, brogowa, drewn. l p.XIX w.

16 29 Malice Figura kam., z krzy Ŝem XIX w. 30 Malice Szkoła drewn. 1936 r. 31 Malice Ku źnia, drewn.,u Ŝ. K. Lyciuk Ok. 1920 r. 32 Malice Młyn drewn. l.p.XX w. 33 Malice Cmentarz grzebalny, z drzewostanem XIX w. 34 Malice Stanowiska archeologiczne (48) 35 Metelin Stanowiska archeologiczne (6) 36 Peresołowice Park dworski l XVIII/XIX w. 37 Peresołowice Cmentarz grzebalny, nieczynny XIX w. 38 Peresołowice Stanowiska archeologiczne (18) 39 Podhorce Dzwonnica cerkiewna (przy ko ściele), drewn. 2 p.XVIII w. 40 Podhorce Krzy Ŝ kam. 1869 r. 41 Podhorce Cmentarz wojenny, nieczynny 42 Podhorce Kurhan (z krzy Ŝem) 43 Podhorce Stanowiska archeologiczne (61) 44 Sahry ń Ko ściół par. (d. cerkiew prawosł.), mur. 1873 r. 45 Sahry ń Dwór mur. pół. XIX w. 46 Sahry ń Cmentarz grzebalny, czynny XIX w. 47 Sahry ń Cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. 48 Sahry ń Stanowiska archeologiczne (44) 49 Sahry ń Góry Koi. Stanowiska archeologiczne (25) 50 Strzy Ŝowiec Stanowiska archeologiczne (12), 51 Terebiniec Pozostało ści parku dworskiego XIX w. 52 Terebiniec Koi. Stanowiska archeologiczne (35) Terebi ń Cmentarz prawosławny, nieczynny XIX w. 53 Terebi ń Stanowiska archeologiczne (53) 54 Turkowice Ko ściół par., mur. 1870 r. 55 Turkowice Cmentarz przyko ścielny z drzewostanem XIX w. 56 Turkowice Figura św. Józefa (teren „zakładu"), kam. XIX w. 57 Turkowice Cmentarz grzebalny, czynny XIX w. 58 Turkowice Cmentarz wojenny, nieczynny XX w. 59 Turkowice Stanowiska archeologiczne (27) 60 Turkowice Koi. Stanowiska archeologiczne (9) 61 Turkowice Koi. Stanowiska archeologiczne (9) 62 Werbkowice Szkoła (ul. Kopernika 28), mur. 1890 r. 63 Werkbowice Szkoła, mur. 1926 - 28 r. 64 Werbkowice Dworzec kolejowy, mur. 1928 r. 65 Werbkowice Magazyn w ęgla (przy dworcu), mur. 1.p.XX w. 66 Werbkowice Stacja pomp (przy dworcu), mur.. 1928 r. 67 Werbkowice Wie Ŝa ci śnie ń, drewn 1945 r. 68 Werbkowice Figura MB Niepok. Pocz., kam. 1770 r. 69 Werbkowice Figura św. Jana Nepomucena, kam. XIX w. 70 Werbkowice Figura św. Jana Nepomucena, kam. 1908 r. 71 Werbkowice Cmentarz grzebalny, czynny XIX w. 72 Werbkowice Cmentarz prawosławny, nieczynny XIX 73 Werbkowice Stanowiska archeologiczne (34) 74 Wilków Stanowiska archeologiczne (37) 75 Wronowice Stanowiska archeologiczne (46) 76 Zagajnik Stanowiska archeologiczne (4)

Na uwag ę zasługuj ę tak Ŝe Przestrzenny układ komunikacyjny Hrubieszowskiej Kolei Dojazdowej na odcinku Werbkowice - Hrubieszów. Ochronie podlegaj ą nast ępuj ące elementy: tor główny - szlakowy kolei w ąskotorowej od stacji Werbkowice W ąsk. do ul. Przemysłowej, tory

17 pomocnicze (11) odchodz ące do budynku parowozowni na terenie stacji Werbkowice, tor pomocniczy w obr ębie stacji Hrubieszów W ąsk., urz ądzenia nastawczo-rozjazdowe i sygnalizacyjne zwi ązane z torem szlakowym i torami pomocniczymi, napowietrzna linia telekomunikacyjna drutowa biegn ąca obok toru szlakowego od stacji Werbkowice do stacji Hrubieszów.

3.3.1. Uwarunkowania kulturowe

Kresowe poło Ŝenie Gminy Werbkowice sprawiło, Ŝe na terenie tym od wieków tak Ŝe krzy Ŝowały si ę wpływy wielu narodów i religii, co sprawia, Ŝe omawiany obszar od czasów prehistorycznych po dzie ń dzisiejszy jest stref ą wzajemnego przenikania si ę kultur. Wpływy polskie, ruskie, litewskie, tatarskie i Ŝydowskie, a tym samym wpływy katolickie, prawosławne, judaistyczne i muzułma ńskie stworzyły bogaty i niepowtarzalny klimat kulturowego pogranicza. Katolickie ko ścioły s ąsiaduj ą tu z prawosławnymi cerkwiami, Ŝydowskie macewy z unickimi nagrobkami. Spl ątanie si ę kultur pogranicza jest widoczne tu na ka Ŝdym niemal kroku. Podsumowuj ąc nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe zdecydowana wi ększo ść obiektów historycznych wymaga gospodarzy oraz zabiegów konserwatorskich i restauracyjnych. Stan niektórych z nich jest ju Ŝ trwał ą ruin ą i jako taki wymaga zabezpieczenia.

3.4. Ogólna charakterystyka potencjału demograficznego

Sfera społeczna: • demografia (liczba ludno ści, przyrost naturalny oraz migracje, struktura wiekowa ludno ści) • poziom wykształcenia; • rynek pracy (liczba i struktura pracuj ących, poziom bezrobocia, źródła utrzymania, dochody gospodarstw domowych); • uczestnictwo w kulturze;

3.4.1. Demografia (liczba ludno ści, przyrost naturalny oraz migracje, struktura wiekowa ludno ści)

Gmin ę Werbkowice pod koniec 2009r 1033 osoby. Na podstawie danych na 31.12.2006 zamieszkiwało 10 062 osób (14,7% populacji powiatu hrubieszowskiego). Spo śród ogółu mieszka ńców Gminy wi ększo ść stanowi ą kobiety - w 2006 roku stanowiły one 50,3% ogółu ludno ści, czyli 5 058 kobiet, przy 5 004 mieszka ńcach płci m ęskiej. Proporcja mi ędzy liczb ą męŜ czyzn a liczb ą kobiet wykazuje ró Ŝnice w obr ębie gminy. Obrazuje tendencj ę krajow ą i jest uwarunkowane wi ększ ą liczb ą urodze ń dziewczynek, dłu Ŝszym trwaniem Ŝycia oraz sytuacj ą na rynku pracy i zwi ązanymi z tym migracjami do miast (w mie ście łatwiej jest kobiecie znale źć prac ę). M ęŜ czy źni dominuj ą w młodszych grupach wiekowych, natomiast w starszych - kobiety. Im starszy wiek mieszka ńców, tym wy Ŝszy poziom feminizacji. Średnia g ęsto ść zaludnienia w miejscowo ści i gminie wynosi 54 osób/km2. Najliczniej zamieszkałe miejscowo ści to: Werbkowice, Terebi ń, Gozdów, Turkowice, Podhorce.

Tabela nr 3 Ludno ść Gminy Werbkowice na tle gmin powiatu hrubieszowskiego i województwa (31.12.2006). Ludno ść Kobiety na 100 Gmina Powierzchnia (km2) ogółem męŜ czy źni kobiety na 1 km2 męŜ czyzn Werbkowice 187,2 10 062 5 004 5 058 54 101 Horodło 130,2 5 647 2 765 2 882 43 104 Hrubieszów 259,2 10 786 5 414 5 372 42 99

18 Mircze 234,9 7 747 3 875 3 872 33 100 Trzeszczany 90,3 4 605 2 236 2 369 51 106 Uchanie 120,6 4 957 2 484 2 473 41 100 Dołhobyczów 212,6 6 045 3 005 3 040 28 101 powiat hrubieszowski 1 268,0 68 398 33 566 34 832 54 104 województwo 25 122,5 2 172 766 1 053 772 1 118 9894 86 106 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ASSETS _07p04_01pow.pdf

W analogicznym okresie struktura wiekowa mieszka ńców obszaru Gminy Werbkowice przedstawiała si ę nast ępuj ąco: • Osoby w wieku przedprodukcyjnym: 21,6%; • Osoby w wieku produkcyjnym: 59,6%; • Osoby w wieku poprodukcyjnym: 18,8%. Nale Ŝy zwróci ć uwag ę na bardzo niekorzystne proporcje dotycz ące ilo ści osób w wieku nieprodukcyjnym przypadaj ących na osoby w wieku produkcyjnym - 68 osób. Jest to wska źnik dotycz ący obci ąŜ enia demograficznego i jest on zdecydowanie wy Ŝszy od średniej wyliczonej dla powiatu hrubieszowskiego (65 osób) i województwa (61 osób).

Tabela nr 4 Struktura wiekowa ludno ści Gminy Werbkowice na tle gmin powiatu hrubieszowskiego i województwa (31.12.2006). W wieku Ludno ść w wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym nieprodukcyjnym Gmina Ogółem na 100 osób w w tym w tym w tym razem razem razem wieku kobiety kobiety kobiety produkcyjnym Werbkowice 10 062 2 174 1 063 5 999 2 746 1 889 1 249 68 Horodło 5 647 1 204 569 3 209 1 495 1 234 818 76 Hrubieszów 10 786 2 528 1 230 6 297 2 849 1 961 1 293 71 Mircze 7 747 1 550 761 4 518 2 009 1 679 1 102 71 Trzeszczany 4 605 947 463 2 725 1 291 933 615 69 Uchanie 4 957 975 474 2 880 1 294 1 102 705 72 Dołhobyczów 6 045 1 232 595 3 668 1 698 1 145 747 65 powiat hrubieszowski 68 398 14 401 7037 41 352 19355 12 644 8 440 65 1 352 województwo 2 172 766 456 688 222 804 651 264 363 171 244 926 61 907 Źródło: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ASSETS_07p04_03pow.pdf

Wykres nr 1 Struktura wiekowa ludno ści Gminy Werbkowice

19 4000

3500

K (wiek produkcyjny) 3000 M (wiek produkcyjny) K (poni Ŝej 15) M (poni Ŝej 15) K (17 i mniej) 2500 M (17 i mniej) 0 0 K (wiek poprodukcyjny) 2000 M (wiek poprodukcyjny)

1500

1000

500

0 2003 2004 2005 2006 Tendencj ą jest utrzymuj ący si ę od lat i rosn ący ujemny wska źnik przyrostu naturalnego, który osi ągn ął pod koniec 2006 roku warto ść - 3,55 na 1000 osób ludno ści. Tendencja ta jest charakterystyczna dla obszarów wiejskich całej „ ściany wschodniej”.

Tabela nr 5 Ruch naturalny ludno ści (31.12.2006) Zgony Urodzenia Przyrost Urodzenia Przyrost Zgony ogółem w tym Gmina Ŝywe naturalny Ŝywe naturalny niemowl ąt w liczbach bezwzgl ędnych na 1000 ludno ści Werbkowice 90 106 -16 8,7 10,25 33,33 -1,55 Horodło 54 77 -23 9,33 13,31 - -3,97 Hrubieszów 107 147 -40 9,68 13,30 18,69 -3,62 Mircze 78 85 -7 9,81 10,69 - -0,88 Trzeszczany 38 50 -12 8,01 10,54 - -2,53 Uchanie 43 77 -34 8,34 14,94 - -6,6 Dołhobyczów 59 86 -27 9,22 13,44 16,95 -4,22 powiat hrubieszowski 640 784 -144 9,10 11,15 10,94 -2,05 województwo 21 496 22 678 -1182 9,85 10,39 6,42 -0,54 Źródło: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ASSETS_07p04_04pow.pdf

Saldo migracji dla obszaru Gminy Werbkowice, podobnie jak i dla całego powiatu hrubieszowskiego zostało wyliczone na poziomie poniŜej - 6 i zaliczane jest do najwy Ŝszych w województwie. Opracowana przez GUS prognoza ludno ści województwa lubelskiego, w tym powiatu hrubieszowskiego w skład którego wchodzi Gmina Werbkowice na najbli Ŝsze 25 lat, wskazuje na stałe zmniejszanie si ę liczby mieszka ńców. Nale Ŝy wi ęc przyj ąć , i Ŝ podobne zjawisko obserwowane b ędzie na obszarze Gminy Werbkowice, a zachodz ące zmiany b ędą miały zbli Ŝone proporcje do tych, okre ślonych dla województwa i powiatu.

Tabela nr 6 Prognoza ludno ści (31.12.2006) Rok 2015 2020 2025 2030 w tym w tym w tym w tym Wyszczególnienie ogółem ogółem ogółem ogółem kobiety kobiety kobiety kobiety w tysi ącach powiat hrubieszowski 64,5 32,7 62,4 31,5 60,5 30,5 58,3 29,4 województwo lubelskie 2127,7 1093,0 2095,8 1075,2 2055,5 1052,9 2000,8 1024,1 Źródło: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ASSETS_07p04_07pow.pdf.

20 Za wnioskiem tym przemawia utrzymuj ący si ę od lat spadek liczby mieszka ńców gmin wchodz ących w skład powiatu hrubieszowskiego. Warto ści te w latach poprzednich przedstawione zostały w poni Ŝszym zestawieniu. Warto przy tym zaznaczy ć, i Ŝ zjawisko to dotyczy wszystkich gmin powiatu hrubieszowskiego. Liczba mieszka ńców gminy systematycznie spada. Spadła w porównaniu z rokiem 2000 o 404 osoby (3,7%). W porównaniu do populacji gminy o podobnym potencjale demograficznym (Gmina Hrubieszów) gdzie zanotowano w tym samym przedziale czasowym spadek o 2,7%, sytłacja demograficzna w gminie Werbkowice zachowuje trend ubytku populacyjnego w uj ęciu lokalnym. Natomiast w uj ęciu regionalnym sytuacja wydaje si ę by ć niepokoj ąca, w porównaniu do spadku ludno ści w woj. Lubelskim (lata 2004 - 2006).

Wykres nr 2 Dynamika zmian liczby mieszka ńców/porównanie dwóch gmin 14000

12000 11436 11273 11168 11123 10787 10624 10456 10383 10000

8000 2000 2002 2004 6000 2005

4000

2000

0 Gmina Werbkowice Gmina Hrubieszów Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, www.stat.gov.pl.

Tendencja spadkowa liczby ludno ści jest wynikiem migracji mieszka ńców gminy, przenosz ących si ę do wi ększych miast, zwłaszcza migruj ących do stolicy regionu - Lublina oraz ujemnego przyrostu naturalnego. W ci ągu ostatnich 10 lat obserwuje si ę systematycznego spadek urodze ń i zgonów. Liczba zgonów jest jednak zawsze wi ększa od liczby urodze ń i tak w: • 1996 r. urodziło si ę 137 dzieci, zmarło 120 osób, • 2002 r. urodziło si ę 92 dzieci, zmarło 119 osób, • 2006 r. urodziło si ę 94 dzieci, zmarło 105 osób.

3.4.2. Wykształcenie

Istotnym elementem oceny zasobów ludzkich jest poziom wykształcenia mieszka ńców. Struktura wykształcenia mieszka ńców Gminy Werbkowice - osób aktywnych zawodowo została przedstawiona w uj ęciu gminnym i powiatowym jako jednostki jednolitej.

Tabela nr 7 Wykształcenie osób aktywnych zawodowo w powiecie hrubieszowskim. % w ogólnej liczbie mieszka ńców Wykształcenie Liczba mieszka ńców aktywnych zawodowo Wy Ŝsze 3 091 5,2 Policealne 1 831 3,1 Średnie razem 16 280 27,4 Zasadnicze zawodowe 10 857 18,2 Podstawowe uko ńczone 24 052 40,4 Podstawowe nieuko ńczone i bez wykształcenia 3 391 5,7 Źródło: http://www.stat.gov.pl/bdr_n/app/dane_cechter.wymiary?p_nts=3&p_szuk=Radom&p_tery=1041&p_ dane =0&p_kate=31&p_wyjscie=1.

21 Tabela nr 8 Wykształcenie osób aktywnych zawodowo w gminie Werbkowice % w ogólnej liczbie Wykształcenie Liczba mieszka ńców mieszka ńców aktywnych zawodowo Wy Ŝsze 376 4,54 Średnie 2064 24,93 Zasadnicze zawodowe 1879 22,7 Podstawowe uko ńczone 3935 47,53 Podstawowe nieuko ńczone i bez wykształcenia Źródło: "Podstawowe informacje ze spisów powszechnych - gmina wiejska Werbkowice" 2003r.

Nale Ŝy zwróci ć szczególn ą uwag ę na ogólnie do ść niski poziom wykształcenia mieszka ńców powiatu jak i gminy. Prawie 50% jego aktywnych zawodowo mieszka ńców posiada wykształcenie podstawowe, niepełne podstawowe lub pozostaje bez wykształcenia. Sytuacja ta zdecydowanie obni Ŝa potencjał społeczno ści lokalnej, utrudniaj ąc wprowadzanie innowacji w ró Ŝnych sferach Ŝycia społecznego i gospodarczego. Bior ąc pod uwag ę poziom wykształcenia w skali województwa lubelskiego (tereny wiejskie i miejskie), niedobór wykształcenia na terenie gminy jest jeszcze bardziej widoczny. Na ogóln ą liczb ę populacji dla ludno ści w wieku 13 lat i wi ęcej dla poziomu wojewódzkiego, wykształcenie wy Ŝsze posiada 9,37% a wykształcenie policealne 3,49% przy odpowiednich wielko ściach na poziomie gminy 4,34% i 1,74%. Obrazuje to niepokoj ącą sytuacj ę i zapó źnienie jakie wyst ępuje na terenie gminy jaki całym regionie o środków wiejskich oddalonych od du Ŝych miejskich centrów edukacyjnych,a tak Ŝe ich braki infrastrukturalne (baz edukacyjnych).

Tabela nr 9 Ludno ść w wieku 13 lat i wi ęcej według poziomu wykształcenia Gm. Werbkowice podstawowe nieuko ńczone i ogólnokształc ą zasadnicze podstawowe grupy wieku ogółem wy Ŝsze policealne razem zawodowe bez ce zawodowe uko ńczone wykształcenia szkolnego ogółem 8666 376 151 1913 368 1545 1879 3754 568 19 lat i mniej 1354 57 24 33 75 1091 127 20 - 29 1364 117 39 596 111 485 398 208 5 30 - 39 1300 109 25 460 63 397 490 199 7 40 - 49 1414 79 49 459 84 375 530 288 5 50 - 59 1145 53 21 202 40 162 269 588 10 60 - 64 492 9 6 56 20 36 59 322 40 65 lat i 1597 9 11 83 26 57 58 1058 374 wi ęcej męŜ czy źni 4270 138 27 856 89 767 1196 1852 192 kobiety 4396 238 124 1057 279 778 683 1902 376 Źródło:"Podstawowe informacje ze spisów powszechnych - gmina wiejska Werbkowice" 2003r.

3.4.3. Zatrudnienie

Pod koniec 2005 roku wg danych GUS na obszarze gminy Werbkowice zatrudnionych było 1103 osób, z czego 40,2% stanowiły kobiety. Podkre śli ć nale Ŝy, i Ŝ dane te nie dotycz ą podmiotów gospodarczych o liczbie pracuj ących do 9 osób oraz gospodarstw indywidualnych w rolnictwie. B ędą one przedmiotem oddzielnej analizy. Wyra źnie wida ć dominacj ę zatrudnienia w przemy śle i budownictwie. W bran Ŝy tej zatrudnionych było 54,8% wszystkich pracuj ących. W stosunku do innych gmin powiatu hrubieszowskiego wida ć bardzo du Ŝą przewag ę w tym aspekcie Gminy Werbkowice, co wskazuje na jej do ść wysokie uprzemysłowienie (49% pracuj ących w przemy śle i budownictwie na terenie gmin wiejskich pracuje w Gminie Werbkowice). Istotną rol ę odgrywaj ą równie Ŝ usługi. Prac ę w tej bran Ŝy znalazło ł ącznie 449 osób, w tym:

22 • Usługi rynkowe: 139 osób (25,7%); • Usługi nierynkowe: 310 osób (74,3%). W bran Ŝy rolnictwo, łowiectwo, le śnictwo i rybactwo zatrudnionych było 49 osób (4,4%). Nale Ŝy zauwa Ŝyć, Ŝe brak wi ększej ilo ści podmiotów w tym sektorze jest wyra źną słabo ści ą w kontek ście obsługi rodzimego rynku produktów rolnych.

Tabela nr 10 Pracuj ący (31.12.2006). Ogółem Rolnictwo, Usługi łowiectwo, Przemysł i Gmina w tym ogółem le śnictwo, budownictwo rynkowe nierynkowe kobiety rybactwo Werbkowice 1103 444 49 605 139 310 Horodło 535 216 17 269 41 208 Hrubieszów 399 217 85 81 49 184 Mircze 470 242 138 54 51 227 Trzeszczany 327 174 5 153 47 122 Uchanie 294 146 8 118 58 110 Dołhobyczów 307 182 56 9 72 170 powiat hrubieszowski 7584 3811 379 2100 1728 3377 województwo 351236 178131 5465 109592 104102 132077 Źródło: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ASSETS_07p05_08pow.pdf

Na podstawie analizy wynagrodze ń na płaszczy źnie województwa i powiatu nale Ŝny wskaza ć du Ŝe dysproporcje pomi ędzy średnia wojewódzk ą a powiatow ą, pomimo rolniczego charakteru powiatu, widzimy Ŝe rolnictwo wci ąŜ gospodaruje na nie najnowszych technologiach, a wielko ść gospodarstw rolnych jest nie wielka, co przekłada si ę na średni dochód (16,77% ni Ŝszy jak średnia województwa). Na szczególna uwag ę zasługuje tez wymiar wynagrodzenie w sferze przemysłu i budownictwa. Analiza wskazuje na brak du Ŝych zakładów na terenie powiatu, a tak Ŝe zapó źnienia technologiczne, oraz słabo rozwijaj ące si ę budownictwo w tym przede wszystkim mieszkaniowe.

Tabela nr 11 Wynagrodzenia w 2007 r. - (przeci ętne miesi ęczne wynagrodzenia brutto w zł) Sektor Usługi rolnictwo,łowiectwo, przemysł i nierynkow ogółem publiczny prywatny rynkowe le śnictwo budownictwo e województwo 2486,22 2764,63 2137,55 2875,12 2396,57 2318,22 2653,28 lubelskie powiat hrubieszowski 2195,6 2386,72 1729,88 2392,92 1610,07 1963,65 2457,27 ró Ŝnica% woj. do 11,69% 13,67% 19,07% 16,77% 32,82% 15,29% 7,39% powiatu na podstawie: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ASSETS_ASSETS_08p05_02pow.pdf

Pod koniec 2007 roku działalno ść gospodarcz ą prowadziło 396 podmiotów, z czego 24 w sektorze publicznym i 372 Podmioty gospodarcze wg sekcji PKD. Analiza danych statystycznych wskazuje na to, i Ŝ najwi ęcej podmiotów działało w nast ępuj ących bran Ŝach: • Handel i naprawy: 158 (40%), • Działalno ść usługowa:38 (9,6%), • Budownictwo: 36 (9,1%) • Przetwórstwo przemysłowe: 8,6%, Podkre śli ć nale Ŝy, i Ŝ podmioty gospodarcze prowadzone przez osoby fizyczne posiadaj ą znacz ący udział w tworzeniu rynku pracy na terenie opisywanej LGD. Świadcz ą równie Ŝ o aktywno ści gospodarczej mieszka ńców, ze wzgl ędu na sposób prowadzenia ewidencji działalno ści gospodarczej, która uzale Ŝniona jest od miejsca zamieszkania przedsi ębiorcy. Rolniczy rynek pracy tworzyło 2097 gospodarstw rolnych, z czego 89,4% prowadziło działalno ść wył ącznie rolnicz ą. Na podstawie tej oszacowa ć mo Ŝna, i Ŝ rolnictwo stanowi

23 podstawowe źródło utrzymania dla mieszka ńców obszaru Gminy Werbkowice i kształtuje si ę podobnie na obszarze całego powiatu hrubieszowskiego, wskazuj ąc jednocze śnie ró Ŝnice blisko 10% w stosunku do cało ści województwa lubelskiego, co stanowi o stricte rolniczym charakterze powiatu jaki i samej gminy

Tabela nr 12 Gospodarstwa rolnicze wg prowadzonej działalno ści (31.12.2006). Liczba Rodzaj prowadzonej działalno ści Gmina gospodarstw Wył ącznie Wył ącznie Rolnicza i Brak działalno ści ogółem rolnicza pozarolnicza pozarolnicza Werbkowice 2097 1874 7 141 75 Horodło 1411 1238 4 102 67 Hrubieszów 2824 2521 7 211 85 Mircze 2044 1816 5 143 80 Trzeszczany 1038 942 6 56 34 Uchanie 1268 1082 3 128 55 Dołhobyczów 1025 946 3 56 20 powiat 12502 10979 35 1001 485 hrubieszowski województwo 305891 237040 4416 26773 37662 Źródło:http://www.stat.gov.pl/bdr_s/app/dane_cechter.wymiary? p_nts=3&p_szuk=Radom&p_tery=990&p_dane=0&p_kate=34&p_czas=8&p_poag=1&p_wyjscie=1#FORMULARZ

Dynamika bezrobocia na obszarze gminy charakteryzuje si ę ci ągłymi wahaniami. Jest to wynikiem uruchamiania prac sezonowych i programów rynku pracy. Analizuj ąc jednak poziom bezrobocia i jego struktur ę zaobserwowa ć mo Ŝna nieznaczny spadek liczby osób bezrobotnych na terenie powiatu hrubieszowskiego, np. w roku 2008 (na ostatni dzie ń grudnia) 14,6% w stosunku do roku 2007 (na ostatni dzie ń grudnia) 16,2% wska źnik stopy bezrobocia spadł. Przy stopie dla województwa analogicznie 11,3% na koniec 2008 do 13% na koniec 2008r. Liczbowo i na poziomie gminnym bezrobocie kształtowało si ę nast ępuj ąco: stycze ń 2009 bezrobotni na terenie powiatu hrubieszowskiego 4491 w tym zamieszkali na terenie wsi 3180, w tym Gmina Werbkowice 528; stycze ń 2008 bezrobotni na terenie powiatu hrubieszowskiego 5070 w tym zamieszkali na terenie wsi 3572 w tym Gmina Werbkowice 616. Odnosz ąc si ę do danych przedstawionych danych nale Ŝny oraz analizuj ąc dane statystyczne WUP Lublin, nale Ŝy wskaza ć Ŝe w powiecie hrubieszowskim stopa jest wy Ŝsza ni Ŝ w województwie i jest gorsza ni Ŝ w innych powiatach województwa Bezrobotni z wy Ŝszym wykształceniem stanowi ą zdecydowan ą mniejszo ść w śród ogólnej liczby bezrobotnych. Wynika to przede wszystkim z tego, Ŝe pracodawcy wybieraj ą na swoich pracowników osoby wykształcone. Wy Ŝsze wykształcenie nie gwarantuje wprawdzie zatrudnienia ale stwarza du Ŝo wi ększe szanse na znalezienie pracy. Do bezrobotnych z wy Ŝszym wykształceniem zalicza si ę osoby posiadaj ące tytuł co najmniej licencjata. Dla celów porównawczych obliczono procentowy udział osób bezrobotnych z wy Ŝszym wykształceniem do 27 roku Ŝycia w stosunku do ogólnej liczby bezrobotnych. Ilość osób bezrobotnych z wy Ŝszym wykształceniem nie mo Ŝe by ć bezpo średnio brana do porówna ń, gdy Ŝ w ró Ŝnych jednostkach przestrzennych liczba ta jest uzale Ŝniona od wielu czynników np. ogólnej liczby bezrobotnych. Procentowy udział bezrobotnych z wy Ŝszym do 27 lat dla dla gmin wiejskich powiatu hrubieszowskiego (I kw 2008r.) wynosił 0,83% a dla samej gminy Werbkowice 1,16% (na podstawie http://puphrubieszow.pl/art/id/66). 9,41% odsetek bezrobotnych z wy Ŝszym wykształceniem w woj.lubelskim na 31.12.2007, na powiat hrubieszowski 5,32%, podregion cheł - zamojski 9,94%. Przyczyny małego odsetka bezrobotnych z wy Ŝszym do 27 lat nale Ŝy szuka ć w lokalizacji wy Ŝszych uczelni. Lublin jest centralnym o środkiem edukacyjnym dla całego województwa. Ka Ŝdego roku mury lubelskich uczelni opuszcza kilka tysi ęcy absolwentów. W małych powiatach takich jak Hrubieszowski s ą małe szanse na znalezienie pracy dla osób o wysokich kwalifikacjach. Wykształceni bezrobotni szukaj ą pracy w du Ŝych miastach województwa

24 lubelskiego ze wzgl ędu na brak odpowiednich miejsc pracy w małych powiatach. Migracje takie przyczyniaj ą si ę jednak do wzrostu bezrobocia w śród tych osób w du Ŝych jednostkach miejskich. Reasumuj ąc w gminie jaki i w powiecie brak jest miejsc pracy dla osób wykształconych. W du Ŝych s ą odpowiednie miejsca pracy ale jest bardzo du Ŝa konkurencja w śród bezrobotnych.

3.4.4. Aktywno ść społeczna i kulturalna

Aktywnym or ędownikiem kultury i działalno ści społecznej na terenie gminy s ą wszelkiego rodzaju organizacje, stowarzyszenia oraz ró Ŝnego rodzaju przejawy lokalnych inicjatyw. Działalno ść kulturalna, sportowa i społeczna mo Ŝe przybiera ć ró Ŝną posta ć. W tym zakresie nale Ŝy wyró Ŝnia si ę instytucje kultury, o środki sportu i rekreacji, stowarzyszenia, których funkcjonowanie ukierunkowane jest na działalno ść kulturowa, społeczna i charytatywna, folklorystyczna. Wiod ącą instytucj ą kultury w gminie Werbkowice jest Gminny O środek Kultury z siedzib ą Werbkowicach, powołany Uchwał ą Rady Gminy z dnia 26 marca 1991r. jako instytucja kulturalna. Statutowym celem tej komunalnej instytucji stało si ę pozyskiwanie i przygotowanie społecze ństwa do aktywnego uczestnictwa w kulturze oraz współtworzenie warto ści w obr ębie tej dziedziny. Za kluczowe zadania GOK - u uznano rozpoznawanie potrzeb i rozbudzenie zainteresowa ń kulturalnych mieszka ńców Gminy, upowszechnianie czytelnictwa i o światy pozaszkolnej, a tak Ŝe tworzenie warunków do swobodnego rozwoju amatorskiego ruchu artystycznego w poł ączeniu z koordynacj ą podobnych działa ń i inicjatyw podejmowanych przez inne podmioty. GOK posiada osobowo ść prawn ą, za ś jego działalno ść finansowana jest z przyznanych przez Rad ę Gminy Werbkowice dotacji bud Ŝetowych, wypracowanych środków własnych i kwot pozyskanych od szerokiego kr ęgu sponsorów. Z bud Ŝetu Gminy przekazywana jest corocznie dotacja na prowadzenie działalno ści, której wysoko ść w latach 2002 - 2007 przedstawia tabela nr 13.

Tabela nr 13 A - Dotacje z bud Ŝetu gminy na GOK w latach 2002 - 2009. Rok bud Ŝetowy Dotacja z bud Ŝetu gminy 2002 247 300,00 zł. 2003 317 700,00 zł. 2004 301 932,00 zł. 2005 207 600,00 zł. 2006 200 000,00 zł. 2007 210 000,00 zł. 2008 433 230,00 zł 2009 380 500,00 zł Źródło: Na podstawie danych z Urz ędu Gminy Werbkowice

Oferta programowa GOK wychodzi naprzeciw bie Ŝą cym potrzebom lokalnej społeczno ści, staraj ąc si ę równocze śnie sprosta ć co bardziej wysublimowanym gustom i oczekiwaniom ró Ŝnorodnych kr ęgów odbiorców. Szacunek dla tradycji, budowanie wi ęzi lokalnych, kształtowanie postaw otwarto ści i tolerancji, integracja środowiskowa dzieci, młodzie Ŝy i osób dorosłych le Ŝą u podstaw wszelkich realizowanych projektów. W skład Gminnego O środka Kultury w Werbkowicach wchodz ą si ę: • Gminny Dom Kultury w Werbkowicach przy ul. J. Piłsudskiego 2, • Biblioteka Gminna, Do dnia dzisiejszego w domu kultury skupia si ę Ŝycie kulturalne miejscowo ści i gminy. Organizowane s ą ró Ŝnego rodzaju kółka zainteresowa ń, wystawy prac plastycznych werbkowickiej młodzie Ŝy

25 Wśród instytucji kulturalnych działaj ących na terenie gminy Werbkowice jest Gminna Biblioteka Publiczna, która jest samorz ądowa instytucja kultury. Biblioteka zapewnia dost ęp do materiałów bibliotecznych i informacji dla mieszka ńców gminy. Słu Ŝy w rozwijaniu potrzeb czytelniczych i informacyjnych społeczno ści gminnej, upowszechnianiu wiedzy i rozwoju kultury. W Gminnej Bibliotece Publicznej prowadzone s ą takie prace biblioteczne jak: • gromadzenie zbiorów bibliotecznych, • opracowywanie zbiorów, • udost ępnianie zbiorów bibliotecznych czytelnikom, • opracowanie bibliografii regionalnych, • usługi dla czytelników - wypo Ŝyczanie ksi ęgozbioru oraz wyszukiwanie informacji bibliograficznych. Z biblioteki korzysta średnio 933 czytelników, którzy wypo Ŝyczaj ą około 13009 ksi ąŜ ek rocznie. W zasobach biblioteki znajduje si ę 11965 woluminów i 2 zbiory specjalne. Na terenie gminy funkcjonuje punkt biblioteczny w Szkole Podstawowej w Malicach. W bibliotece prowadzone s ą lekcje biblioteczne i inne prace kulturalno-o światowe w tym jak konkursy, wystawy, przy bibliotece funkcjonuje Klub Przyjaciół Biblioteki. Oprócz O środka Kultury i biblioteki w gminie Werbkowice działaj ą tak Ŝe znajduj ące si ę w wi ększo ści sołectw świetlice lub remizo- świetlice które dysponuj ą du Ŝą sal ą oraz zapleczem kuchennym. Wykorzystywane s ą przede wszystkim na wesela, zabawy i dyskoteki. W kilku budynkach tych zlokalizowane s ą równie Ŝ placówki handlowe. Ponadto Ŝycie kulturalne skupia si ę wokół Kół Gospody ń Wiejskich, które swoimi wyst ępami u świetniaj ą liczne imprezy organizowane na szczeblu gminnym i ponad gminnym. Na terenie gminy działa 17 Kół Gospody ń Wiejskich,. W trakcie spotka ń Panie wymieniaj ą si ę do świadczeniami z zakresu gotowania, pieczenia, wykonywania stroików, dekoracji świ ątecznych, okoliczno ściowych. Ponadto Koła Gospody ń Wiejskich bior ą czynny udział przy organizowaniu imprez w gminie, jak równie) na terenie powiatu hrubieszowskiego, promuj ąc kulinarne dziedzictwo kulturowe i produkty regionalne".

Tabela nr 13 B - Zestawienie Kół Gospody ń Wiejskich z Gminy Werbkowice Lp. Nazwa Miejscowo ść 1 „Szansa Alojzowa” Alojzów 2 „Szafirowe Kobietki” Dobromierzyce 3 Gozdów Gozdów 4 „Czekoladowy Gang” Honiatycze Kol 5 „Ró Ŝe Honiatyczek” Honiatyczki 6 „Złote Babki” Hostynne 7 „Magiczne Babki” Łysa Góra 8 „Perły Peresołowic” Peresołowice 9 „Odlotowe Agentki” Podhorce 10 „śółte Magnolie” Sahry ń 11 „Współczesne Dziedziczki” Terebiniec 12 „Kobiety z Klas ą” Turkowice 13 „Wilków Inaczej” Wilków 14 „Konkretna 15” Wilków Kolonia 15 „Kobiety Sukcesu” Wronowice 16 „Babki na 102” Terebi ń 17 „Twórcze Dziewczyny” Malice

W gminie Werbkowice działaj ą równie Ŝ zespoły. a.)Zespoły Działaj ące przy Gminnym O środku Kultury: • Młodzie Ŝowy zespół wokalny „Synteza” • Dzieci ęcy zespół wokalny • Zespół wokalno-instrumentalny „Reageneracja” • Ludowy zespół śpiewaczy LOTOS

26 • Kapela i zespół śpiewaczy z Honiatycz Zespół ta ńca ludowego • Zespół ta ńca nowoczesnego • Klub Seniora • Dzieci ęca Grupa Baletowa • Kółko teatralne • Kółko plastyczne b) Zespół śpiewaczy "Górzanki" w Gozdowie został zało Ŝony w sierpniu 2001r. W skład zespołu wchodzi 11 pa ń. Panie mog ą si ę poszczyci ć udziałem w szeregu imprez o randze lokalnej jak i regionalnej (akademie, przegl ądy zespołów ludowych i pie śni, akademie, uroczysto ści ko ścielne i samorz ądowe).

27 4. Strefa gospodarcza

4.1. Sektor rolniczy

Werbkowice to gmina rolnicza (w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci). Gmina charakteryzuje si ę dobrymi i bardzo dobrymi glebami. Grunty orne w I i II klasie bonitacyjnej stanowi ą 30,2%, a w klasie III - 38,9% ogólnej powierzchni gruntów ornych w gminie. Gmina Werbkowice poło Ŝona jest w północno-zachodniej cz ęś ci Kotliny Hrubieszowskiej, która wchodzi w skład Wy Ŝyny Zachodnio-Woły ńskiej. Tylko północno-zachodnia cz ęść gminy le Ŝy w obr ębie Działów Grabowieckich wchodz ących w skład Wy Ŝyny Lubelskiej. Na utworach lessowych zalegaj ących tu grub ą warstw ą wykształciły si ę gleby typu czarnoziemów. Wyst ępuj ą one w centralnej i północnej cz ęś ci Kotliny Hrubieszowskiej oraz w Działach Grabowieckich, a wi ęc na wi ększej cz ęś ci obszaru gminy. W południowej cz ęś ci gminy wyst ępuj ą gleby brunatne, a w dolinach rzek równie Ŝ torfowo-murszowe. Wśród gruntów ornych przewag ę stanowi ą kompleksy pszenny bardzo dobry i pszenny dobry zaliczane do czarnoziemów wła ściwych,czarnoziemów zdegradowanych,gleb brunatnych wła ściwych i brunatnych wyługowanych. Powierzchnia administracyjna Gminy Werbkowice to w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci u Ŝytki rolne. Zajmuj ą one powierzchni ę 15 655 ha co stanowi 83% powierzchni gminy. Z tego przewa Ŝaj ąca cz ęść - 12 251 ha to grunty orne. W klasach bonitacyjnych od I do III kl. sklasyfikowano 69,1% gruntów ornych w gminie. W wi ększo ści miejscowo ści grunty orne stanowi ą ponad 50% wszystkich gruntów. Najsłabsze grunty s ą we wsiach: Turkowice, Wronowice, Malice. W porównaniu lokalnym i wojewódzkim Gmina Hrubieszów zajmuj ąca powierzchni ę administracyjn ą 25 920 ha posiada 19 407 ha u Ŝytków rolnych stanowi ących 75% powierzchni gminy, gdzie równie Ŝ przewa Ŝaj ą grunty orne zajmuj ące powierzchni ę 16 985 ha. Ogółem woj. Lubelskie zajmuje powierzchni ę administracyjn ą 2 511 448 ha, w której połow ę (1 256 128 ha) zajmuj ą grunty orne stanowi ąc 50% całej powierzchni województwa.

Wykres nr 3

3000000 2511448 2500000

2000000

1500000 1256128 Powierzchnia (ha) UŜytki rolne (ha) 1000000

500000 18715 15655 25920 19407 0 Gmina Wer- Gmina Hru- Woj. Lubelskie bkow ice bieszów

Grunty le śne i zadrzewione stanowi ą 7,26% powierzchni gminy. S ą one zlokalizowane w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci w miejscowo ściach: Turkowice, Wronowice, Malice. UŜytki zielone zajmuj ą 17,35% powierzchni gminy, wyst ępuj ą głównie w dolinach rzek – Huczwa, Siniocha, Henrykówka. S ą to czarne ziemie zdegradowane, gleby mułowo-torfowe i murszowo-torfowe powstałe na torfach niskich. Według danych Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 roku, w Gminie Werbkowice funkcjonuje 2097 gospodarstw rolniczych. Zdecydowana wi ększo ść z nich to gospodarstwa

28 niewielkie do10 ha, które ł ącznie stanowi ą ponad 79% ogółu gospodarstw rolnych w Gminie Werbkowice. Najwi ęcej spo śród nich to gospodarstwa o wielko ści od 5 do 10 ha - 582 jednostek i od 1do 5 ha -578 jednostek. Szczegółowe informacje przedstawia tabela poni Ŝej.

Tabela nr 14 Struktura gospodarstw rolnych według wielko ści do 1 ha wł ącznie powy Ŝej 1ha do 5 od 5ha do mniej od 10ha do mniej 15 ha i wi ęcej ogółem ha ni Ŝ 10 ha ni Ŝ 15 ha 497 578 582 262 178 2097 Źródło: powszechny spis rolny 2002

Tabela nr 15 Powierzchnia u Ŝytków rolnych w Gminie Werbkowice w latach 2002 - 2005 i w woj lubelskim w roku 2005(w ha) Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 Ogółem 15655 15655 15655 15655 Grunty orne 12 251 12 251 12 251 12 251 Sady ogółem 136 136 136 136 Łąki ogółem 2 747 2 747 2 747 2 747 Pastwiska 521 521 521 521 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

Powierzchnia u Ŝytków rolnych w gminie Werbkowice zajmuje obszar 15 655 ha, co stanowi ponad 83% całego obszaru gminy. Wskazuje to bezpo średnio na rolniczy charakter gminy. Zdecydowana wi ększo ść u Ŝytków rolnych (ponad 78%) stanowi ą grunty orne - 12 251 ha. Analiza powierzchni sadowniczej wskazuje na du Ŝe znaczenie tego rodzaju wytwórczo ści rolno- spo Ŝywczej dla mieszka ńców gminy (136 ha zajmuj ą sady). Poni Ŝsze tabele w sposób szczegółowy przedstawiaj ą struktur ę powierzchni gruntów według form własno ści.

Tabela nr 16 Struktura powierzchni gruntów wg form własno ści (w ha) Ogólna UŜytki rolne powierzchnia razem gr. orne sady łąki pastwiska Lasy i grunty Pozostałe gruntów trwałe grunty trwałe trwałe le śne Sektor niepubliczny 16111 15094 11899 136 2623 436 373 644 Sektor publiczny 2715 561 353 - 124 85 995 1 159 Razem gmina 18826 15655 12252 136 2747 521 1368 1 803

Najwi ększy udział gruntów ornych posiadaj ą wsie: Terebi ń, Podhorce, Turkowice, Hostynne - Kolonia, za ś najwy Ŝszy udział u Ŝytków zielonych wyst ępuje w Turkowicach, Wronowicach i Podhorcach. Natomiast najwi ęcej sadów wyst ępuje we wsiach: Alojzów, Hostynne - Kolonia. Najwi ększ ą powierzchni ę, spo śród spotykanych na terenie gminy grup ro ślin uprawnych zajmuj ą zbo Ŝa. W strukturze zasiewów zbo Ŝa oraz mieszanki zbo Ŝowe stanowi ą 59% powierzchni zasiewów. W gminie uprawia si ę najbardziej wymagaj ące ze wszystkich zbó Ŝ: pszenic ę ozim ą oraz j ęczmie ń jary. W gospodarstwach posiadaj ących grunty słabsze obok owsa i Ŝyta szczególnie przydatne jest pszen Ŝyto. Pozytywn ą tendencj ą jest zauwa Ŝalny wzrost udziału kukurydzy uprawianej na ziarno. Obecnie zajmuje ona ok.2% powierzchni upraw ro ślin zbo Ŝowych. Stale zmniejszaj ącą si ę powierzchni ę w strukturze zasiewów zajmuj ą ziemniaki, obecnie jest to 3,5% powierzchni upraw. Ro śliny okopowe pastewne, str ączkowe pastewne i motylkowe uprawiane s ą na terenie gminy w niewielkim stopniu. Spowodowane jest to zmniejszaj ącym si ę stanem pogłowia bydła i trzody chlewnej. Powa Ŝną pozycj ę w produkcji ro ślinnej zajmuj ą uprawy sadownicze oraz uprawa warzyw, w tym uprawa fasoli karłowej na nasiona suche. Powierzchnia

29 upraw warzywniczych ł ącznie z fasol ą karłow ą wynosi 2.022ha, co stanowi 18% ogólnej powierzchni zasiewów. Najwi ęcej warzyw w gruncie i pod foli ą uprawia si ę we wsiach: Wronowice, Podhorce, Terebi ń. Szczegółowe informacje przedstawia tabela poni Ŝej.

Tabela nr 17 Udział upraw w strukturze zasiewów w gospodarstwach indywidualnych na terenie gminy Werbkowice (w ha) Wyszczególnienie Powierzchnia w ha Odsetek gruntów ornych ogółem pszenica ozima 4200 37,00 pszenica jara 425 3,8 Ŝyto 45 0,4 jęczmie ń ozimy 35 0,30 jęczmie ń jary 1662 14,50 pszen Ŝyto ozime 12 0,10 pszen Ŝyto jare 3 0,02 mieszanki zbo Ŝowe jare 140 1,20 kukurydza na ziarno 110 1,00 ziemniaki 400 3,50 fasola karłowa 1800 15,90 buraki cukrowe 1100 9,70 okopowe pastewne 135 1,20 rzepak ozimy 135 1,20 warzywa gruntowe 125 1,10 truskawki 4 0,03 inne 959 8,50

Produkcja zwierz ęca w gminie obejmuje głównie bydło, trzod ę chlewn ą a tak Ŝe drób hodowany w gospodarstwach indywidualnych.

Tabela nr 18 Pogłowie zwierz ąt hodowlanych w Gminie Werbkowice Wyszczególnienie Ilo ść szt. bydło 5964 w tym krowy 2 697 trzoda chlewna 7 825 w tym lochy 527 Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002

Usługi w zakresie mechanizacji i chemizacji dla rolników świadcz ą w wi ększo ści prywatne zakłady mechanizacyjne. Rolnicy indywidualni gminy posiadaj ą dobre wyposa Ŝenie w maszyny rolnicze oraz ci ągniki rolnicze. Liczba ci ągników wynosi 1 387 sztuk, a ilo ść hektarów uŜytków rolnych przypadaj ąca na jeden ci ągnik wynosi 11,28 ha. Oznacza to, Ŝe wyposa Ŝenie rolników z terenu gminy jest dobre, a tym samym obsługa szybsza i sprawna. Jedynie stan techniczny zwi ązany z wiekiem ci ągników nie jest bez zastrze Ŝeń. Na terenie gminy znajduj ą si ę zakłady bran Ŝy spo Ŝywczej zajmuj ące si ę przetwórstwem płodów rolnych,s ą to: Krajowa Spółka Cukrowa S.A. W Toruniu, Oddział „ Cukrownia Werbkowice”w Werbkowicach, Zakłady Zbo Ŝowo- Młynarskie „ELWERB” Sp.z o.o. podmioty zajmuj ące si ę skupem warzyw i owoców stałe w miejscowo ściach:Honiatycze - Kolonia,Wronowice. Natomiast w okresie zbiorów owoców i warzyw organizowane s ą punkty skupu sezonowe we wsiach:Hostynne - Kolonia, Terebi ń. Powy Ŝsze analizy wskazuj ą, Ŝe rolnictwo w gminie Werbkowice posiada bardzo dobre warunki klimatyczne i glebowe. Pozwalaj ą one na prowadzenie uprawy wymagaj ących gatunków ro ślin. Wyposa Ŝenie techniczne gospodarstw w trwałe środki produkcji jak: ci ągniki,kombajny zbo Ŝowe i inne maszyny rolnicze jest wystarczaj ące cho ć na pewno wymaga ci ągłej wymiany na sprz ęt nowocze śniejszy i bardziej bezpieczny w obsłudze. Sie ć drogowa równie Ŝ pozwala na sprawny transport płodów rolnych w obr ębie gminy jak i poza ni ą. Przebiegaj ące przez teren gminy

30 linie - normalnotorowa i szerokotorowa stwarzaj ą równie Ŝ dogodne warunki do transportu płodów rolnych na rynki Unii Europejskiej jak i poza ni ą - na rynki wschodnie. Stopie ń przygotowania zawodowego rolników jest niekorzystny. Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludno ści i Mieszka ń z 2002r., 376 osób w Gminie Werbkowice posiada wykształcenie wy Ŝsze, 1545 osób - średnie zawodowe, 151 osób - policealne, 1879 osób - zasadnicze zawodowe, a wykształceniem podstawowym legitymuje si ę 3754 osoby. w porównywalnej demograficznie gminie Gminie Hrubieszów wykształcenie wy Ŝsze posiada 321 osób, średnie zawodowe posiada 1524 osoby, policealne posiada 152 osoby, zasadnicze zawodowe 2019 osób, natomiast wykształcenie podstawowe posiada 4171 osób. Ogółem w woj. Lubelskim wykształcenie wy Ŝsze posiada 173 237 osoby, wykształcenie średnie zawodowe 354 140 osób, 15 131 policealne, 231 557 zasadnicze zawodowe oraz 297 264 osoby posiadaj ą wykształcenie podstawowe.

Wykres nr 4 Wykształcenie

400000 354140 350000 297264 300000 Wy Ŝsze 250000 231557 Średnie zawodowe Policealne Zasadnicze zawodowe 200000 173237 Podstawowe 150000 100000

50000 15131 376154515118793754 321 1524 152 20194171 0 Gmina Wer- Gmina Woj. Lu- bkowice Hrubie- belskie

Taka struktura wykształcenia, któr ą mo Ŝna odnie ść proporcjonalnie do liczby osób prowadz ących gospodarstwa rolne utrudnia racjonalizacj ę produkcji rolniczej, adaptacj ę do warunków gospodarki rynkowej, reorientacj ę zawodow ą i podejmowanie inicjatyw zwi ązanych z prowadzeniem innej działalno ści gospodarczej. Niekorzystna jest tak Ŝe struktura wiekowa rolników. Od lat obserwuje si ę post ępuj ący proces starzenia wła ścicieli gospodarstw rolnych. Przekształcenia w gospodarce rynkowej spowodowały spadek opłacalno ści produkcji rolnej,spadek zapotrzebowania na wiele rodzajów płodów rolnych oraz spadek popytu na zwierz ęta hodowlane, co spowodowało zahamowanie inwestycji i modernizacji w gospodarstwach rolnych. Skutkiem tych przemian w rolnictwie s ą uproszczenia w produkcji ro ślinnej prowadz ące w skrajnych przypadkach do monokultury. Restrukturyzacja polskiego rolnictwa, równie Ŝ w gminie Werbkowice, odbywa ć si ę będzie przy wykorzystaniu szans i mo Ŝliwo ści jakie daje członkostwo w Unii Europejskiej. Działania w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich b ędą sprzyja ć poprawie struktury agrarnej czyli scalaniu gruntów, zostanie poprawiona struktura wiekowa prowadz ących gospodarstwa rolne a przekazywanie gospodarstw osobom posiadaj ącym dobre przygotowanie do zawodu wpłynie na popraw ę rentowno ści i konkurencyjno ści tych gospodarstw. W latach 2005 - 2007 wnioski o przyznanie rent strukturalnych zło Ŝyło-105 rolników z terenu gminy Werbkowice. Z pomocy polegaj ącej na przej ściowym wsparciu finansowym prowadz ącym do zwi ększenia mo Ŝliwo ści inwestycyjnych i poprawy Ŝywotno ści ekonomicznej gospodarstwa (wspieranie gospodarstw niskotowarowych) skorzystało w wymienionym okresie około 200 gospodarstw. Szanse na przeprowadzenie restrukturyzacji gospodarstw stwarza, szczególnie dla młodych rolników o ś 1 "Poprawa konkurencyjno ści sektora rolnego i le śnego" PROW 2007 - 2013. Szanse na rozwój rolnictwa mo Ŝna upatrywa ć w rozwoju gospodarstw ekologicznych. Jednak prowadzenie tego typu działalno ści wymaga konsekwencji działania oraz wiedzy w

31 zakresie metod upraw, wymaga ń stawianych produkcji posiadaj ącej certyfikat Ŝywno ści ekologicznej,wzbogacania gleb itp. Potrzebny jest system wspierania i zach ęt do tworzenia takich gospodarstw.

Zbyt produkcji rolniczej i przemysł przetwórczy

Problemy ze zbytem produktów rolnych nale Ŝą do przeszło ści. Obecnie jednym z kluczowych problemów jest to po jakiej cenie produkcja rolnicza zostanie sprzedana przez rolnika. Dotyczy to zarówno produkcji ro ślinnej jak i zwierz ęcej. Na terenie Gminy funkcjonuj ą stałe punkty skupu owoców i warzyw w miejscowo ściach - Honiatycze - Kolonia, Wronowice, Terebi ń. Głównymi podmiotami prowadz ącymi skup owoców i warzyw s ą:Zakłady Przemysłu Owocowo- Warzywnego "ALKO-WIN" - Nieledew, Chłodnia Owoców i Warzyw w Łaszczowie,Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego „HORTINO” w Le Ŝajsku. Punkty skupu Ŝywca znajduj ą si ę w miejscowo ściach:Gozdów, Honiatyczki, Hostynne - Kolonia Konopne. Skupiony Ŝywiec jest transportowany do zakładów masarskich w Dziekanowie, Hrubieszowie, Ko ńskowoli. Oprócz wymienionych stałych odbiorców skup prowadz ą po średnicy posiadaj ący transport ci ęŜ arowy. Istnieje równie Ŝ mo Ŝliwo ść sprzeda Ŝy produkcji na niewielk ą skal ę na targach i bazarach. Oferowane ceny skupu s ą na granicy opłacalno ści lub wr ęcz poni Ŝej kosztów produkcji.

Usługi na rzecz rolnictwa

Usługi w zakresie upraw u Ŝytków rolnych świadcz ą: Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Werbkowicach oraz Kółka Rolnicze w Hostynnem - Kolonii, Terebi ńcu, Sahryniu i Wilkowie. Rolnicy prowadz ący działalno ść gospodarcz ą, posiadaj ący odpowiedni sprz ęt i maszyny świadcz ą usługi zwi ązane z upraw ą gruntów ornych,pracach Ŝniwnych i zbiorach ró Ŝnych ziemiopłodów. Rozwojowi rolnictwa sprzyjaj ą korzystne warunki klimatyczne. Średnia temperatura roczna to ok. 8 oC. Najchłodniejszym miesi ącem roku jest grudzie ń ze średni ą temperatur ą - 2,4 oC, najcieplejszym lipiec, którego średnia temperatura wynosi 18,3 oC. Temperatury w tym rejonie charakteryzuj ą si ę du Ŝą amplitud ą roczn ą wynosz ącą powy Ŝej 20 oC. Zimy s ą długie (powy Ŝej 90 dni), i chłodne (najni Ŝsza temperatura w roku wynosi od - 28 do - 30 oC) z liczb ą dni mro źnych wi ększ ą od 70. Pierwsze przymrozki wyst ępuj ą tutaj pomi ędzy 10 a 20 wrze śnia a ostatnie wiosenne do 20 maja, długo ść okresu bezprzymrozkowego wynosi 180 - 190 dni. Korzystne s ą równie Ŝ warunki wilgotno ściowe. Teren jest dobrze przewietrzany, nie nara Ŝony na zaleganie mgieł radiacyjnych.

4.2. Pozarolnicza sfera gospodarcza

Na terenie gminy Werbkowice najwi ększa rol ę w obszarze pozarolniczej działalno ści gospodarczej odgrywa Cukrownia WERBKOWICE odział Krajowej Spółki Cukrowej S.A., jest to najwi ększy pracodawca w gminie Werbkowice i jeden z największych w powiecie hrubieszowskim. oprócz znacz ącej roli w elemencie zatrudnienia, zakład odgrywa bardzo du Ŝą role na polu sportu i rekreacji (jako sponsor klubu piłkarskiego, innych wydarze ń sportowych o znaczeniu lokalnym i regionalnym m.in "Bieg Cukrownika", wydarze ń o charakterze kulturalnym ("Dzie ń Cukrownika"). Zakład jest tez najwi ększym źródłem dochodu w postaci opłat podatkowych Gminy. Znacz ącą rol ę w przedmiocie pozarolniczej działalno ści gospodarczej pełni Urz ąd Gminy wraz z jego jednostkami organizacyjnymi, b ędący ł ącznie pracodawc ą dla 280 osób z czego 200osób pracuje w jednostkach o światowych (159 nauczycieli i 41 osób obsługi).

Tabela nr 19 Podmioty gospodarcze w Gm. Werbkowice

32 zmiana liczby stan w dniu 31 XII stan w dniu 31 XII stan w dniu 31 podmiotów 2006 2007 XII 2008 2009/2006 ogółem jed.gosp. 394 396 396 0,51% sektor publiczny jed.gosp. 24 24 24 0,00% sektor prywatny jed.gosp. 370 372 372 0,54% Podmioty gospodarcze wg sekcji PKD Rolnictwo, łowiectwo i jed.gosp. 28 29 31 10,71% le śnictwo Rybactwo jed.gosp. - - - Górnictwo jed.gosp. - - - Przetwórstwo jed.gosp. 36 34 39 8,33% przemysłowe Wytwarzanie i zaopatrywanie w jed.gosp. 1 2 3 200,00% energi ę elektryczn ą, gaz i wod ę Budownictwo jed.gosp. 36 36 43 19,44% Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, jed.gosp. 162 158 154 -4,94% motocykli oraz artykułów uŜytku osobistego i domowego Hotele i restauracje jed.gosp. 5 5 5 0,00% Transport, gospodarka jed.gosp. 28 25 24 -14,29% magazynowa i ł ączno ść Po średnictwo finansowejed.gosp. 19 19 18 -5,26% Obsługa nieruchomo ści, wynajem i usługi zwi ązane z jed.gosp. 18 21 23 27,78% prowadzeniem działalno ści gospodarczej Administracja publiczna i obrona narodowa; obowi ązkowe ubezpieczenia jed.gosp. 3 3 2 -33,33% społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne Edukacja jed.gosp. 17 17 17 0,00% Ochrona zdrowia i jed.gosp. 7 9 12 71,43% pomoc społeczna Działalno ść usługowa, komunalna, społeczna i jed.gosp. 34 38 38 11,76% indywidualna, pozostała Gospodarstwa domowe zatrudniaj ące jed.gosp. - - - pracowników Organizacje i zespoły jed.gosp. - - - eksterytorialne

Tabela nr 20 Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych na terenie Gminy Werbkowice ze wzgl ędu na liczb ę zatrudnionych pracowników stan na 01.2008r. z czego zarejestrowanych w z czego zarejestrowanych w Wyszczególnienie EDG KRS/lub sektor publiczny zatrudnienie do 9 pracowników 370 363 7 zatrudnienie od 10 do 49 pracowników 25 6 19 zatrudnienie od 50 do 249 pracowników 0 0 0 zatrudnienie powy Ŝej 250 pracowników 1 0 1 ogółem 396

33 5. Diagnoza stanu infrastruktury techniczno-ekonomicznej

5.1. Gazownictwo

Teren Gminy Werbkowice jest cz ęś ciowo pokryty infrastruktur ą gazow ą. Inwestycje doprowadzaj ące gaz na teren Gminy Werbkowice rozpocz ęte zostały w roku (2007). W pierwszym etapie zbudowana została stacja redukcyjno-pomiarowa I - go stopnia w miejscowo ści Werbkowice o przepustowo ści 7,2 tys. m³/h. oddana do u Ŝytku w 2008r. Do stacji redukcyjno-pomiarowej doprowadzony jest gaz wysokometanowy, gazoci ągiem średniego ci śnienia, z podgrupy GZ - 50 z Ukrainy. Przeprowadzono gazyfikacja - doprowadzenie sieci w miejscowo ści Werbkowice (ulice:Ko ściuszki, Staszica, Sikorskiego i Polna). Powy Ŝsze zadanie jest cz ęś ci ą inwestycji pod nazw ą „Projekt sieci rozdzielczej dla rejonu Hrubieszowa”, która to inwestycja obejmuje gazyfikacj ę wybranych miejscowo ści w rejonie Hrubieszowa i Werbkowic. Wybudowany gazoci ąg średniego ci śnienia nie jest uci ąŜ liwy dla otoczenia i nie stwarza zagro Ŝenia dla środowiska naturalnego. Eksploatacja gazoci ągu nie wymaga zapotrzebowania na energi ę, wod ę i nie wyst ępuje potrzeba odprowadzenia ścieków. Docelowo przewiduje si ę pełne pokrycie zapotrzebowania na gaz przewodowy dla odbiorców komunalnych, indywidualnych gospodarstw oraz innych instytucji i zakładów zarówno na cele bytowo-gospodarcze jak i cele grzewcze z terenu całej Gminy Werbkowice, a tak Ŝe budow ę linii gazoci ągu w kierunku Zamo ścia. Inwestorem gazyfikacji jest Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A.w Warszawie. Gmina nie posiada opracowanych planów rozwoju i terminy budowy infrastruktury w zakresie gazyfikacji terenów przeznaczonych pod budownictwo mieszkaniowe jedno i wielorodzinne, przemysł, usługi.

5.2. Energetyka i ciepłownictwo

5.2.1. Energetyka

Teren gminy Werbkowice jest w 100% pokryty zapotrzebowaniem na energi ę elektryczn ą. W 2006 roku zu Ŝycie energii elektrycznej na terenie gminy Werbkowice wyniosło 11829149 kWh, prognozowany jest wzrost zu Ŝycia energii elektrycznej w wysoko ści 1% rocznie. Stan techniczny linii energetycznych na terenie gminy jest oceniany pozytywnie, a modernizacja i remonty s ą prowadzone na bie Ŝą co. Zamojska Korporacja energetyczna w Zamo ściu, Rejonowy Zakład Energetyczny ma opracowany rozwój sieci energetycznej dotycz ącej gminy Werbkowice do roku 2011, dalej plany na dzie ń dzisiejszy nie si ęgaj ą. Aktualny stan urz ądze ń energetycznych na terenie gminy Werbkowice oraz planowane inwestycje przedstawiaj ą zał ączone tabele. Do najwa Ŝniejszych zada ń inwestycji docelowych nale Ŝą : • budowa zasilenia stacji wodoci ągowej w Werbkowicach, • budowa linii SN w kierunku Bogucic, • budowa linii SN stacji trafo i linii nn w kierunku Peresołowic, • wybudowanie linii zasilaj ącej tereny zabudowy letniskowej we Wronowicach, • budowa nowych oraz modernizacja i remonty istniej ącego o świetlenia ulicznego.

Tabela nr 21 Zestawienie zakresów rzeczowych inwestycji sieciowych sn i nn rze w Hrubieszowie

34 na lata 2006 – 2011 (ceny stałe - 2005r. w tys. zł.) nakłady zakresrzeczowy/średnikoszt zadania Nazwazadania L.nn Gmina 2007 2008 2009 2010 2011 L.SN(km) StacjaSN/nn(szt) inwestycyjnego (km) łącze kablow napowietrzn kablow izolowan słupow wewnetrzn e e e e e e Stacja wodociagowa Werbkowice 120 120 1 1 Werbkowice Werbkowice Bogucice - Linia SN 419 419 4,5 Peresołowice 3 - linia SN stacja Werbkowice 303, 3,5 0,1 0,6 2 trafo i linia nn razem 01200419303 842 0, 9 0 0,6 3 0

Tabela nr 22 Zestawienie urz ądze ń energetycznych zainstalowanych na terenie gminy Werbkowice Rodzaj Urz ądzenia Linie SN 15kV Stacje transformatorowe SN/nn Linie nn Napowietrzne Napowietrzne Napowietrzne Kablowe (km) Wn ętrzowe (szt) Kablowe (km) (km) (szt) (km) 177,930 2,272 116 3 181,068 23,762

Gmina Werbkowice nie ma na maj ątku sieci o świetlenia ulicznego. Lampy oświetleniowe jak i linie do przesyłu energii do o świetlenia ulicznego zawieszone s ą na urz ądzeniach stanowi ących własno ść Zamojskiej Korporacji Energetycznej. O świetlenie uliczne zapewnia 288 szt lamp rt ęciowo-sodowych z czego 107 szt zainstalowanych jest przy drogach gminnych natomiast 181 szt przy drogach powiatowych i drodze krajowej. W roku 2008 podj ęta została decyzja na szczeblu władz gminy o odł ączeniu zasilania ulicznego w miejscowo ściach Kotorów, Wilków, Podhorce, zredukowano o świetlenie w systemie świetlnym co 2 lampy w m. Hostynne, Gozdów, Werbkowice (ul. Staszica i Sikorskiego) ze wzgl ędu na zły stan techniczny urz ądze ń świetlnych, wysokie nakłady bud Ŝetowe ponoszone nieadekwatne do korzy ści jakie daje o świetlenie uliczne w obecnym stanie technicznym. Po wygenerowaniu w ten sposób oszcz ędno ści i uwzgl ędniaj ąc mo Ŝliwo ści dofinansowania zewn ętrznego, planuj ę si ę systematyczne unowocze śnienie o świetlenia poprzez inwestycje w energooszcz ędne źródła energii, równie Ŝ z wykorzystaniem odnawialnych źródeł, nie tylko w miejscowo ściach w których zaniechano o świetlenia ulicznego ale i w całej gminie, tak Ŝe celem dostosowania do standardów panuj ących w UE.

5.2.2. Ciepłownictwo

Podstawowym no śnikiem wytwarzania energii cieplnej jest paliwo stałe w postaci węgla, miału w ęglowego lub ich odmiany. Mo Ŝna przyj ąć , i Ŝ w ęgiel jako paliwo, ma ok. 80 - 90% udział w rynku paliw na terenie Gminy Werbkowice. W gospodarstwach indywidualnych jako opał dominuje w ęgiel oraz drewno. Olej opałowy jako paliwo ma zastosowanie w kotłowniach kilku szkół. W miejscowo ści Werbkowice budynki wielorodzinne Spółdzielni Mieszkaniowej, budynek Szkoły Podstawowej i Gimnazjum, budynek Gminnego O środka Kultury, Przedszkola, Poczty, O środka zdrowia s ą zaopatrywane w ciepło z kotłowni w ęglowej Cukrowni Werbkowice. Budynek Urz ędu Gminy ma ogrzewanie typu olejowego na olej opałowy lekki EKOTERM. Szkoły: • ogrzewanie w ęglowe: szkoła w Hostynnem, Podhorce, Malice i Turkowice, • ogrzewanie olejowe: szkoła w: Gozdów, Terebi ń i Sahry ń. Osiedle mieszkaniowe w Gozdowie (po b.POM) jest ogrzewane z kotłowni osiedlowej opalanej w ęglem. W zwi ązku z gazyfikacj ą terenu Gminy Werbkowice, przewiduje si ę, Ŝe cz ęść kotłowni

35 opalanych dotychczas w ęglem lub olejem opałowym przejdzie na ogrzewanie gazowe. W gospodarstwach indywidualnych, ze wzgl ędów ekonomicznych, mo Ŝna przypuszcza ć, Ŝe dominowa ć nadal b ędzie ogrzewanie paliwem stałym tzn. w ęgiel oraz drewno. Nale Ŝałoby promowa ć wykorzystanie dla celów grzewczych odnawialnych źródeł energii tzn. wiatrownie, kolektory słoneczne, biomasa, słoma, wierzba energetyczna etc.).

5.3. Zaopatrzenie w wod ę

Jak wynika z Programu Gospodarki Wodnej województwa lubelskiego, poziom Zwodoci ągowania dla województwa jest wysoki. Dla miast wynosi 92,67%, a dla gmin wiejskich 86,05%. Jednak Ŝe dla powiatu hrubieszowskiego, a zwłaszcza gminy Werbkowice jest on bardzo niski. Wska źnik Zwodoci ągowania dla całego powiatu nie przekracza 50% ogółu ludno ści podł ączonej do sieci rozdzielczej (przy czym zarówno z sieci stanowi ącej własno ść komunaln ą jak i pozostał ą). Najwy Ŝszy poziom Zwodoci ągowania zaobserwowano w mie ście Hrubieszów (91,8% ludno ści podł ączonych jest do sieci wodoci ągowej). Z kolei w gminie Werbkowice z sieci wodoci ągowej korzysta niecałe 21% ludno ści zamieszkuj ącej ten obszar. Jest to najni Ŝsza warto ść dla całego powiatu. Miejscowo ści ą o najwy Ŝszym współczynniku zwodoci ągowania w gminie jest miejscowo ść Werbkowice. W podobnej, niekorzystnej sytuacji w powiecie s ą gminy Mircze oraz Uchanie, gdzie wska źnik zwodoci ągowania tak Ŝe jest bardzo niski.

Wykres nr 5 - wska źnik % zwodociagowania w uj ęciu gminnym i wojewódzkim Gmina Werbkow ice Woj. Lubelskie

21% 14%

Niekorzystaj ący z Niekorzystaj ąc y z wodoci ągów wodoci ągów Korzystaj ący z Korzy s taj ąc y z wodoci ągów wodoci ągów

79% 86%

Tabela nr 23 Podstawowe parametry sieci wodoci ągowej na obszarze powiatu hrubieszowskiego Gminy -Rok 2006 Wyszczególnienie Hrubieszów Hrubieszów Werbkowice Uchanie Dołhobyczów Trzeszczany Mircze Horodło (miasto) (wie ś) Długo ść czynnej sieci wodoci ągowej 5,1 52,6 26,2 91,7 61,6 29,2 126,8 47,7 (km) Ludno ść korzystaj ąca z sieci 2 246 17 020 1 556 3 066 2 575 1 766 3 836 2 697 wodoci ągowej (osób)* % ludno ści podł ączonych do 21,0 91,8 30,3 48,4 54,7 22,3 34,9 47,0 czynnej sieci rozdzielczej * Uj ęto równie Ŝ osoby, które korzystaj ą z sieci wodoci ągowej niestanowi ącej własno ści komunalnej Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Władze gminy Werbkowice, problem zbiorowego zaopatrzenia ludno ści w wod ę widziały ju Ŝ na pocz ątku lat 80 - tych. W tym celu została opracowana koncepcja Zwodoci ągowania gminy. Prace nad przyst ąpieniem do projektowania sieci wodoci ągowej rozpocz ęły si ę w 1997 roku. Pozwolenie na budow ę stacji uzdatniania wody jak i sieci wodoci ągowej dla miejscowo ści Werbkowice. Cz ęś ciowo Wilków, Podhorce, Gozdów uzyskano w 2000 i 2002 roku. Od tego okresu rozpocz ęto realizacj ę tych zada ń, w zakresie bardzo

36 ograniczonym. Dopiero w roku 2005 zrealizowano sie ć wodoci ągow ą dla północnej cz ęś ci miejscowo ści Werbkowice. Zakres tego zadania obejmował 157 punktów czerpalnych. Od lipca 2007 roku rozpocz ęto kompleksowa budow ę sieci Wodoci ągowej podzielona na trzy Etapy. W ramach planowanej inwestycji powstanie ł ącznie 42,204 km sieci wodoci ągowej. W pierwszym etapie inwestycji zakłada si ę budow ą wodoci ągu Werbkowice w południowej cz ęś ci Werbkowic oraz wsiach: Wilków, Podhorce i Gozdów (w roku 2008 oddano do u Ŝytku budynek Stacji wodoci ągowej wraz z obiektami towarzysz ącymi, sie ć wodoci ągowa wraz z przył ączami z wyj ątkiem ul. Kopernika i Sienkiewicza) - cało ść prac tego etapu, jego zako ńczenie planowane jest na III kwartał 2009r.). W rezultacie zako ńczenia prac powstanie sie ć wodoci ągowa - 33990 mb, Przył ącza ok - 617 sztuk).W ramach kolejnego etapu inwestycji planuje si ę wykonanie sieci wodoci ągowej z przył ączami dla ul. Piłsudskiego w Werbkowicach o ł ącznej długo ści 362 m. W ramach etapu trzeciego planuje si ę wykonanie sieci wodoci ągowej z przył ączami w m. Alojzów i Gozdów. Sie ć wodoci ągowa w miejscowo ści Alojzów o ł ącznej długo ści 6210 m. Sie ć w miejscowo ści Gozdów zasilana b ędzie z wodoci ągu Czerniczyn gm Hrubieszów o ł ącznej długo ści 1642 m. Do sieci wodoci ągowej stanowi ącej własno ść komunaln ą dost ęp uzyska: • w miejscowo ści Werbkowice - 692 gospodarstw domowych zamieszkałych przez 2517 osób oraz 27 przył ączy do budynków usługowo-handlowych; • w miejscowo ści Wilków - 35 gospodarstw zamieszkałych przez 158 osób, 1 przył ącze do budynku u Ŝyteczno ści publicznej; • w miejscowo ści Podhorce - 111gospodarstw domowych zamieszkałych przez 441 osób, 3 przył ącza do budynków usługowych; • w miejscowo ści Gozdów - 180 gospodarstw zamieszkałych przez 750 osób i 4 przył ącza do budynków usługowych lub u Ŝyteczno ści publicznej; • w miejscowo ści Alojzów - 65 gospodarstw zamieszkałych przez 300 osób, 1 przył ącze do budynku u Ŝyteczno ści publicznej. Łącznie do nowo powstałej sieci wodoci ągowej podł ączonych zostanie 4166 osób. Wska źnik zwodoci ągowania gminy zwi ększy si ę z poziomu 21% do poziomu prawie 39%, stanowi ąc jednocze śnie w pełni własno ść komunaln ą. Sie ć w miejscowo ści Werbkowice na stycze ń 2009r. jest zasilana z uj ęcia gminnego w Werbkowicach. Ł ączna długo ść sieci wodoci ągowej stanowi ąca własno ść komunaln ą wynosi 5,06 km (4497 metrów w ramach inwestycji z roku 2005 plus 565 metrów w POM Gozdów - sie ć w miejscowo ści Gozdów zasilana jest z uj ęcia wody zlokalizowanego na terenie osiedla POM Gozdów). Przył ącza wodoci ągowe stanowi ą 4,2 km. Mieszka ńcy innych miejscowo ści korzystaj ą wył ącznie ze studni wierconych i cz ęś ciowo kopanych. W roku 2000 Powiatowy Inspektor Sanitarny w Hrubieszowie dokonał bada ń prób wody z 6 studni kopanych zlokalizowanych w m. Podhorce, Wilków, Gozdów. W wyniku tych bada ń stwierdzono, Ŝe główne zanieczyszczenia w tych studniach to: zła bakteriologia, bardzo wysoka liczba bakterii gr. Coli i bakterii gr. Coli typu kałowego, ponadnormatywna zawarto ść azotanów, azotynów i amoniaku, przekraczaj ąca kilkakrotnie wymagane norm, w przypadku azotanów odnotowano nawet 12 - krotne przekroczenia, wysoka twardo ść dochodz ąca do 1500 mg Ca CO 3/ dm3, zwi ększona zawarto ść chlorków i utlenialno ści. Przeprowadzono równie Ŝ wyrywkow ą kontrol ę studni wierconych. Główne zastrze Ŝenia to: wysoka zawarto ść zwi ązków Ŝelaza/przekraczaj ąca 10 - krotnie dopuszczaln ą norm ę / i amoniaku, du Ŝa m ętno ść i barwa. Woda ta zawiera bardzo du Ŝe ilo ści Ŝelaza.

Tabela nr 24 Charakterystyka uj ęć wody na terenie gminy Werbkowice

37 Zasoby zatwierdzone »w kat B Ilo ść Miejscowo ść U Ŝytkownik Strefa ochronna Wydajno ść m3/h Depresja m studni Werbkowice Cukrownia Werbkowice Q=120,0m3/h s=l 7,0 - 22,4 m 2 3,5 m od zachodu 8,5m od POM Gozdów Osiedle Mieszkaniowe Q =63,9 m3/h s =5,7m 1 pozostałych stron Turkowice Zespół Szkół Rolniczych Q - 17m3/h s= 9,4 m 1 Werbkowice Gmina Werbkowice Q= 70m3/h s =2,50 m 2 Werbkowice Komunalny Zakład Q=6m3/h s =0,25 m 1 Oczyszczania Werbkowice Instytut uprawy Q= 8,0 m3/h s = 0,4 m 1 Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa Sahry ń Spółdzielnia Mieszkaniowa Q =30,38 m3/h s =4,5 m 1 Honiatycze Q=13,2 m3/h s = 7,8 m Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych gminy

Zaopatrzenie w wod ę w innych miejscowo ściach Gminy: • Turkowice - ujecie i sie ć wodoci ągowa Zespołu Szkół Rolniczych w Turkowicach - wybudowana w roku 1975r. Długo ść - 0,4 km obsługuj ąca 34 mieszka ń w budownictwie wielorodzinnym co stanowi 22% w stosunku do ogółu mieszka ńców wsi Turkowice • Sahry ń - uj ęcie o wydajno ści 3m/h i sie ć wodoci ągowa własno ści ą Spółdzielni mieszkaniowej Sahry ń długo ści 0,8 km obsługuj ąca 36 mieszka ń w budownictwie wielorodzinnym co stanowi 34% zwodoci ągowania do ogółu mieszka ńców wsi Sahry ń • Gozdów - ujecie i sie ć wodoci ągowa stanowi ąca mienie komunalne gminy Werbkowice długo ści 0,5 km obsługuj ąca osiedle mieszkaniowe po byłym POM - Liczba przyłączy do budynków wielorodzinnych 8, obsługuj ąca 53 gospodarstwa domowe / liczba osób korzystaj ących z sieci 197 osób w Gozdowie / co stanowi 24% w ogólnej liczbie mieszka ńców wsi Gozdów. Uj ęcia gminne to: 1. Uj ęcie Gmina Werbkowice wydajno ść 70m3/h ilo ść studni 2 b ędzie zaopatrywało nowo wybudowana sie ć wodoci ągow ą na terenie gminy. m. Werbkowice, Podhorce, Gozdów i Wilków. 2. Werbkowice Komunalny zakład Oczyszczania - ujecie do potrzeb zakładu komunalnego 6m3/d 3. Gozdów POM - uj ęcie 17m3/d Uj ęcia poza gminne zasilaj ące wodoci ągi gminne to: 1. Uj ęcie wraz ze stacja uzdatniania wody zlokalizowane na terenie fabryki (własno ść Cukrowni Werbkowice o wydajno ści 120m3/h, zasilaj ące do ko ńca roku 2008 6,7 km sieci wodoci ągowej gminnej w m. Werbkowice) oraz potrzeby własne zakładu. Obecnie tylko na potrzeby własne zakładu. Nowa Stacja Uzdatniania Wody Gminna w Werbkowicach -ul. Sikorskiego - budynek wolno stoj ący. Na potrzeby uj ęcia SUW pracuj ą dwie studnie gł ębinowe (80m). Wydajno ść SUW wynosi 72 m3/h, produkcja wody wynosi 696 m3/ dob ę. Stacja Uzdatniania Wody zasila wodoci ąg grupowy gminy Werbkowice dostarczaj ący wod ę do wsi:Werbkowice, Podhorce, Gozdów i Wilków.

Tabela nr 25 Wykorzystanie wodoci ągów (stan na koniec 2006r. w miejscowo ściach w których na stycze ń 2009 nie rozpocz ęto nowych inwestycji i w których s ą nie planowane w temacie " Wodoci ągu Grupowego - Werbkowice)

38 Ilo ść mieszka ńców Ilo ść mieszka ńców korzystaj ących Razem Nazwa uj ęcia Miejscowo ść korzystaj ących z wodoci ągów korzystaj ący z wodoci ągów gminnych nie b ędących z wodoci ągów własno ści ą gminy SUW Gozdów Gozdów 197 - 197 SUW Sahry ń Sahry ń - 98 98 SUW Zespól Szkół Rolniczych w Turkowice - 114 114 Turkowicach ogółem - 197 212 409 Źródło: Dane Urz ędu Gminy Werbkowice. stycze ń 2009 r.

Gospodarstwa, które nie s ą podł ączone do sieci wodoci ągowej czerpi ą wod ę z własnych uj ęć wody, posiadaj ą uj ęcia wody: indywidualne, przydomowe. Uj ęcia te zaopatruj ą w wod ę indywidualne gospodarstwa domowe, produkcj ę roln ą, ogrodnicz ą, przemysł itd. Wi ększo ść z tych uj ęć nie posiada wody do bezpo średniego spo Ŝycia przez ludzi, a jej wzrastaj ące zanieczyszczenie wi ąŜ e si ę głównie z brakiem kanalizacji sanitarnej na terenach wiejskich oraz chemizacj ą rolnictwa. Jako ść wody, znajduj ącej si ę w przydomowych uj ęciach pod wzgl ędem sanitarnym, jest zła. W wi ększo ści przypadków jest to woda pozaklasowa, nienadaj ąca si ę do spo Ŝycia. Niepokoi w przypadku studni kopanych zła bakteriologia, bardzo wysoka liczba bakterii gr. Coli i bakterii gr. Coli typu kałowego, ponadnormatywna zawarto ść azotanów, azotynów i amoniaku, przekraczaj ąca kilkakrotnie wymagane norm, w przypadku azotanów odnotowano nawet 12 - krotne przekroczenia, wysoka twardo ść dochodz ąca do 1500 mg Ca CO 3/ dm3, zwi ększona zawarto ść chlorków i utlenialno ści. Przeprowadzono równie Ŝ wyrywkow ą kontrol ę studni wierconych. Główne zastrze Ŝenia to: wysoka zawarto ść zwi ązków Ŝelaza/przekraczaj ąca 10 - krotnie dopuszczaln ą norm ę / i amoniaku, du Ŝa m ętno ść i barwa. Woda ta zawiera bardzo du Ŝe ilo ści Ŝelaza. St ąd te Ŝ nale Ŝny d ąŜ yć do tego aby jak najwi ększy procent mieszka ńców gminy był zaopatrywany z sieci wodoci ągowej. Inwestycje wodoci ągowe przyczyni ą si ę do zdecydowanej poprawy jako ści wody czerpanej przez mieszka ńców przył ączanych miejscowo ści. Zaniechanie inwestycyjne w powy Ŝszej terminologii wpływaj ą tak Ŝe na: Zwi ększon ą ilo ść chorób gastrycznych w śród mieszka ńców gminy w porównaniu do województwa spowodowana nisk ą jako ści ą wody; Niekorzystne warunki dla przyci ągni ęcia inwestorów spowodowane brakiem podstawowej infrastruktury technicznej; iski poziom bezpiecze ństwa po Ŝarowego.

5.4. Kanalizacja, oczyszczanie ścieków, gospodarka odpadami

5.4.1. Kanalizacja

Na terenie miejscowo ści Werbkowice istnieje kanalizacja sanitarna wykonana w systemie rozdzielczym, z grawitacyjnym zrzutem ścieków bytowych o długo ści 4,7 km. W Werbkowicach Ścieki przesyłane s ą do oczyszczalni ścieków kolektorem grawitacyjnym, dł. 4,7 km.. Zasi ęg układu sieciowego obejmuje osiedla: „Cukrownik „Szkoł ę Podstawow ą i Gimnazjum, ul. Sikorskiego, Staszica, cz ęść ul. Ko ściuszki (ł ącznie 4,7 km). Budynki mieszkalne i zbiorowego zamieszkania przył ączone do sieci kanalizacyjnej szt. 68. Ilo ść ścieków odprowadzanych do oczyszczalni ścieków 63,3 ty ś. m3/rok w tym 5,6 m3/rok ścieki dowo Ŝone. Układ sieciowy umo Ŝliwia odprowadzanie ścieków do oczyszczalni ścieków w Werbkowicach. Ilo ść mieszka ńców korzystaj ących z sieci w m. Werbkowice 1653 osoby. Gozdów - osiedlowa sie ć kanalizacyjna stanowi ąca mienie komunalne o dł. 0,5 km odprowadzaj ąca ścieki do osadnika Imhoffa i obsługuj ąca 53 gospodarstwa domowe w budownictwie wielorodzinny, ilo ść osób 197. Sahry ń - osiedlowa sie ć kanalizacyjna odprowadzaj ąca ścieki do lokalnej oczyszczalni

39 ścieków o dł.0,8 km i obsługuje 36 mieszka ń w budownictwie wielorodzinnym. Ilo ść osób korzystaj ących 98. Turkowice - sie ć kanalizacyjna obsługuj ąca osiedle mieszkaniowe przy Zespole Szkół Rolniczych w Turkowicach długo ści 0,4 km obsługuj ąca 24 gospodarstwa domowe w budownictwie wielorodzinnym, Ilo ść osób korzystaj ących 114. Oczyszczalnia ścieków w Werbkowicach - maj ątek gminy Werbkowice przekazany dla Komunalnego Zakładu Oczyszczania w miejscowo ści Werbkowice., przyjmuje ścieki z terenu miejscowo ści Werbkowice i ścieki dowo Ŝone z całej gminy. Istniej ąca Gminna oczyszczalnia ścieków w Werbkowicach mechaniczno-biologiczna ze zło Ŝami biologicznymi TMB o przepustowo ści 880m3/d spełnia wymagania prawa w zakresie oczyszczania ścieków, przepustowo ść oczyszczalni jest wystarczaj ąca do obsługi aglomeracji i przyj ęcia ścieków dowo Ŝonych z poza jej zasi ęgu czyli innych miejscowo ści,obecnie jest nie w pełni wykorzystana. Odbiornikiem ścieków jest rzeka Huczwa. Wyposa Ŝona jest w 4 zło Ŝa biologiczne aktualnie eksploatowane s ą 2. W 2008r. zmodernizowano cz ęść osadow ą obecnie (w zakresie przeróbki osadu i osi ągni ęcia efektu ekologicznego), w nast ępnych latach planowana jest modernizacja całej oczyszczalni ścieków wraz z punktem zlewnym ścieków. Wska źnik skanalizowania dla całego powiatu wynosi 29,4% ogółu ludno ści podł ączonej do sieci rozdzielczej (przy czym zarówno z sieci stanowi ącej własno ść komunaln ą jak i pozostał ą). Najwy Ŝszy poziom skanalizowania notuje si ę w mie ście Hrubieszów (77,3% ludno ści podł ączonych jest do sieci). W przypadku pozostałych terenów powiatu, a zwłaszcza terenów wiejskich jest on znacznie ni Ŝszy, przykładowo w gminie Werbkowice z sieci kanalizacyjnej korzysta nieco ponad 17% ludno ści zamieszkuj ącej ten obszar. Miejscowo ści ą o najwy Ŝszym współczynniku skanalizowania jest miejscowo ść Werbkowice. Ogólna sytuacja w zakresie wyposa Ŝenie gminy Werbkowice w infrastruktur ę wodno- ściekow ą jest wi ęc wysoce niekorzystna.

Wykresy nr 6a i b - procentowo korzystaj ących z kanalizacji w uj ęciu gminnym i wojewódzkim Gmina Werbkow ice Woj. Lubelskie

17%

Niekorzystaj ący z Niekorzystaj ący kanalizacji z kanalizacji Korzystaj ący z 45% Korzystaj ący z kanalizacji kanalizacji 55%

83%

W fazie opracowania dokumentacji technicznej znajduje si ę kanalizacja sanitarna dla obszarów o zwartej zabudowie w m. Werbkowice, w roku 2010 planowany jest pocz ątek realizacji zadania o warto ści powy Ŝej 8mln zł. Miejscowo ść Werbkowice uj ęta jest w Krajowym programie oczyszczania ścieków sanitarnych jako aglomeracja do skanalizowania do roku 2015. Inwestycja te obejmie pozostał ą cze ść nieskanalizowan ą miejscowo ści Werbkowice. Pozostała liczba mieszka ńców z obszarów o zabudowie rozproszonej obj ęta zostanie programem sanitacji Gminy poprzez wyposa Ŝenie indywidualnych posesji w hydroponiczne przydomowe oczyszczalnie ścieków. Obecnie stan skanalizowania Miejscowo ść Werbkowice i Gmina Werbkowice, uznaje si ę za zły. Natomiast brak jest układów sieciowych w rozproszonej zabudowie gminy, gdzie funkcjonuj ą zbiorniki bezodpływowe (szamba), których znaczna cz ęść zanieczyszcza środowisko posiadaj ąc nieszczelne zbiorniki lub odprowadzaj ąc ścieki do rowów melioracyjnych, zanieczyszcza wody powierzchniowe i podskórne.

Tabela nr 26 Kanalizacja sanitarna Miejscowo ść Werbkowice i Gmina Werbkowice (stan na koniec 2008 r.)

40 Długo ść sieci Wykorzystanie - ilo ść Oczyszczalnia Pompowanie Zasi ęg kanalizacji w km mieszka ńców ul. Sikorskiego ul. Staszica Werbkowice 4,7 1456 ul. Ko ściuszki /cz ęść / i osiedle Cukrownik Gozdów 0,5 Osiedle POM 197

Sahry ń 0,8 Osiedle PGR 98

Osiedle Zespól Szkól Turkowice 0,4 114 Rolniczych Źródło: Dane Urz ędu Gminy Werbkowice 2008.

Ilo ść mieszka ńców korzystaj ących z sieci kanalizacyjnej 1865 osób tj `17,5% ogółu mieszka ńców.

5.4.2. Charakterystyka kanalizacji deszczowej

Główn ą form ą zabudowy gminy Werbkowice jest budownictwo jednorodzinne, które nie wymaga zorganizowanego systemu odprowadzania wód opadowych, jedynie cz ęść miejscowo ści Werbkowice posiada budownictwo wielorodzinne. W miejscowo ści Werbkowice funkcjonuje cz ęś ciowo kanalizacja deszczowa. Z osiedla mieszkaniowego wielorodzinnego "Cukrownik" obiektów Zespołu Szkół oraz z ulicy wewn ątrzosiedlowej tj. M. Konopnickiej odprowadza wody opadowe do rowu melioracyjnego zlokalizowanego przy ul. Kryształowej i dalej rowem otwartym do rzeki Huczwa. Nast ępny odcinek kanalizacji deszczowej to kanał burzowy wbudowany w pas drogi krajowej Nr 74 na odcinku od ul. Ko ściuszki do ul. Skargi. Kanał ten zbiera wody opadowe spływaj ące powierzchniowo z ulic: Ko ściuszki, Zamojskiej, Staszica. Kolejnym odcinek kanału deszczowego to kolektor zbieraj ący wody opadowe północnej cz ęś ci miejscowo ści Werbkowice zabudowanej budownictwem mieszkaniowym jednorodzinnym. Pozostałe tereny zabudowy mieszkaniowej odprowadzenie wód maj ą zabezpieczone powierzchniowo ci ągami jezdnymi dróg o przekroju ulicznym. Długo ść kanalizacji deszczowej na terenie Werbkowic wynosi - 1540 mb.

5.4.3. Gospodarka odpadami

Według danych w roku 2008 na terenie m. Werbkowice i Gminy Werbkowice zebrano z gospodarstw domowych i obiektach u Ŝyteczno ści publicznej 1880Mg odpadów komunalnych, 24 Mg szkła (11,3 Mg w roku 2006), 3500 Mg odpadów metalowych (2960 w roku 2006), 0,12 tony plastiku i 230 kg baterii. 1760 Mg komunalne s ą składowane, a 2971 Mg wykorzystuje si ę gospodarczo (odpady z przemysłu cukrowniczego). W Miejscowo ści Werbkowice i Gmina Werbkowice funkcjonuje system usuwania odpadów, oparty o regularn ą usług ę zbierania odpadów oraz indywidualnie oddawane przez wytwórców na WPGO. Miejscem unieszkodliwiania odpadów s ą składowiska zlokalizowane na terenie powiatu hrubieszowskiego (Łasków, Hrubieszów, Tyszowce). Miejscowo ść Werbkowice i Gmina Werbkowice nie posiada własnego składowiska odpadów, ani zakładu unieszkodliwiania. Gmina Werbkowice posiada 2 Wiejskie Punkty Gromadzenia Odpadów zlokalizowane w m. Hostynne, Sahry ń. Tam gromadzone s ą odpady komunalne tymczasowo i cyklicznie wywo Ŝone na składowisko w Łaskowie. Gmina nie jest udziałowcem Ŝadnego składowiska utylizuje odpady na Składowisku w Łaskowie wyłonionego w drodze przetargu, oraz odpady z pojemników Kp - 7 na składowisku w Hrubieszowie lub Kl ątwach. Brak sortowni na terenie gminy, odpady wst ępnie s ą sortowane na 2 wiejskich punktach gromadzenia odpadów oraz w gospodarstwach domowych (z nich zebrano 24 tony szkła). 1. Na terenie gminy prowadzona jest zbiórka selektywna odpadów typu szkło do pojemników

41 1100l opró Ŝnianiem zajmuje si ę Przedsi ębiorstwo Usług Komunalnych w Tyszowcach i transportuje szkło na sortownie w Łaskowie gm. Mircze. 2. W gminie ustawionych jest 60 (przy 30 w roku 2006)pojemników o poj. 1100L do selektywnej zbiórki (na szkło, makulatur ę, tworzywa sztuczne. n 3. W gospodarstwach indywidualnych posiadaj ą podpisane umowy na odpady tj. 600 szt (przy 456 w roku 2006). pojemników na odpady o poj.110l na terenie gminy, opró Ŝnianie PGK w Tyszowcach, gospodarstwo te wyposa Ŝane s ą w worki na szkło opakowaniowe kolorowe i białe. Przedstawione dane obrazuj ą Ŝe z roku na rok sytuacja w dziedzinie gospodarki odpadami ulega w Gminie Werbkowice Poprawie, wzrasta tez świadomo ść mieszka ńców gminy na ten temat (w szkołach prowadzone s ą zaj ęcia dot. problematyki za śmiecania środowiska, segregacji odpadów - akcje zbierania baterii, Sprz ątanie Świata itd). Nie jednak do standardów wyznaczonych przepisami UE, jest jeszcze długa droga, władze samorz ądowe musz ą poczyni ć bardziej zdecydowane kroki w tym przedmiocie, co wiąŜ e si ę z du Ŝymi nakładami finansowym. Samorz ąd jednak w owej problematyce liczy na pomoc rz ądowych i europejskich programów.

5.5. Telekomunikacja

Teren Gminy Werbkowice praktycznie ma pełne pokrycie ł ącz telefonicznych. Dominuj ącym operatorem jest TP S.A. Przez teren Gminy Werbkowice wzdłu Ŝ drogi krajowej jest uło Ŝony kabel światłowodowy, którego odnoga prowadzi w kierunku Gminy Trzeszczany i dalej w kierunku Gminy Uchanie. Na terenie gdzie TP S.A. nie ma swoich ł ączy proponuje ona poł ączenie radiowe lub weszli operatorzy sieci telefonii komórkowych, którzy powoli ale systematycznie zdobywaj ą coraz wi ększy rynek dotychczas obsługiwany przez TP S.A. Gmina przygotowuje si ę do rozbudowania i wdro Ŝenia planu upowszechnienia dla mieszka ńców gminy dost ępu do internetu celem stworzenia społecze ństwa informacyjnego. Coraz wi ększego znaczenia w gospodarce i Ŝyciu społecznym nabiera dost ęp do informacji. Jawno ść Ŝycia publicznego, a tak Ŝe obywatelskie prawo dost ępu do informacji, zagwarantowane przez Konstytucj ę RP, która stanowi, zgodnie z art. 54, i Ŝ ka Ŝdy obywatel ma wolno ść pozyskiwania informacji, nakłada w tej mierze na jednostki samorz ądu terytorialnego obowi ązek stworzenia sprawnego systemu komunikacji społecznej, w tym takŜe drog ą elektroniczn ą, a w zwi ązku z tym budowy zintegrowanej infrastruktury informatycznej o zaawansowanych mo Ŝliwo ściach usługowych. Na podstawie ustaw sejmu i rozporz ądze ń wła ściwych ministrów, dzisiejsze sprawy dotycz ące „społecze ństwa informacyjnego” zostały uregulowane oraz w wymiarze samorz ądów lokalnych nabrały du Ŝego tempa rozwoju. Pa ństwo uchwalaj ąc ustawy takie jak: ustawa o dost ępie do informacji publicznej (Dz. U. 2001 r. Nr 112, poz. 1198), ustawa o informatyzacji działalno ści podmiotów realizuj ących zadania publiczne (Dz. U. 2005 r. Nr 64, poz. 565; Dz. U. 2006 r. Nr 12, poz. 65; Dz. U. 2006 r. Nr 73, poz. 501), które bezpo średnio dotycz ą Urz ędu Gminy, jak te Ŝ ustawy o podpisie elektronicznym, o standardach wymiany plików komputerowych stworzyło drog ę rozwoju samorz ądów w stron ę informatyzacji. Do tej pory, je Ŝeli chodzi o infrastruktur ę informatyczn ą, brak było konkretnych działa ń w tej sferze głównie z braku środków, jak równie Ŝ z winy małego zaanga Ŝowania decydentów gminnych w sprawy społecze ństwa informacyjnego. Wchodz ąc w projekt rozwoju informatycznego powiatu hrubieszowskiego, a tym samym rozwoju Gminy Werbkowice, zostan ą udost ępnione informacje, dokumenty i usługi: 1. Biuletyn Informacji Publicznej - umo Ŝliwiaj ący interesantom dost ęp do informacji m.in.: uchwał Rady Gminy, zarz ądze ń Wójta Gminy. 2. Elektroniczna Skrzynka Podawcza - umo Ŝliwiaj ący interesantom wnoszenie poda ń/spraw w formie podpisanych elektronicznie podpisem kwalifikowanym dokumentów elektronicznych czyli pełn ą interakcj ę z Urz ędem. Realizuje ona ustawowy wymóg okre ślony w rozporz ądzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 29.09.2005 w sprawie warunków organizacyjno-technicznych dor ęczania dokumentów elektronicznych podmiotom publicznym (Dz. U. z 2005 Nr 200, poz. 1651). Oznacza to, Ŝe Urz ąd b ędzie posiadał funkcjonalno ść : "Dost ępnego publicznie środka komunikacji elektronicznej słu Ŝą cego do

42 przekazywania informacji w formie elektronicznej do podmiotu publicznego przy wykorzystaniu powszechnie dost ępnej sieci teleinformatycznej.” 3. Elektroniczny Obieg Dokumentów - umo Ŝliwiaj ący wprowadzanie dokumentów do systemu, np.: korespondencji (pism, faksów) i przetworzenie ich na posta ć elektroniczn ą, nadawanie praw dost ępu dla poszczególnych pracowników organizacji zgodnie ze zdefiniowanymi regułami dekretacji, definiowanie ście Ŝek obiegu dokumentów, sprawdzanie i raportowanie stanu pracy, publikowanie danych, np. dla interesantów na stronach WWW 4. Podpis Elektroniczny - wykorzystanie kwalifikowanych podpisów elektronicznych w Urz ędzie umo Ŝliwi wymian ę dokumentów elektronicznych z interesantami. 5. Elektroniczne Formularze - umo Ŝliwiaj ące wykorzystanie formularzy publikowanych na stronach WWW w celu zdalnego wypełniania dokumentów wykorzystywanych przez interesantów podczas załatwiania spraw w urz ędzie. W poł ączeniu z Podpisem Elektronicznym dokument b ędzie mógł by ć bezpo średnio dostarczony do Elektronicznej Skrzynki Podawczej i Elektronicznego Obiegu Dokumentów. W projekcie rozwoju informatycznego powiatu hrubieszowskiego, oprócz ww. usług, czyli stworzenie tzw. e - Urz ędu i dotarcie do interesanta poprzez usługi sieciowe, planuje si ę przede wszystkim popraw ę stanu urz ądze ń ICT poprzez zast ąpienie obecnych rozwi ąza ń nowatorskimi w pełni skalowalnymi zakładaj ąc dynamiczny rozwój technologii bran Ŝy komunikacji elektronicznej, utworzenie na terenie gminy Hotspotów (czyli otwarty i dost ępny publicznie punkt dost ępu umo Ŝliwiaj ący dost ęp do Internetu za pomoc ą sieci bezprzewodowej - Okablowanie strukturalne i dedykowana instalacja elektryczna oraz urz ądzenia sieci bezprzewodowej (Hot - Spot, urz ądzenie bazowe) zostan ą zainstalowane w Hali Sportowej. Hala sportowa w Werbkowicach jest najwy Ŝszym i najwy Ŝej poło Ŝonym budynkiem w tej miejscowo ści. Wykonanie instalacji LAN i dedykowanej instalacji elektrycznej ma spełni ć dwie funkcje. Po pierwsze, w budynku znajduje si ę sala, gdzie zostanie zorganizowane telecentrum. Zostan ą przygotowane stanowiska komputerowe, gdzie b ędzie darmowy dost ęp do Internetu. W tym celu musi zosta ć wykonana instalacja logiczna. Po drugie, na dachu hali sportowej zostanie umieszczony Hot - Spot, który obejmie swym zasi ęgiem spor ą cz ęść Werbkowic, zapewniaj ąc w ten sposób bezprzewodowy dost ęp do Internetu osobom odwiedzaj ącym t ę miejscowo ść .), a w ramach bezpiecze ństwa utworzenie monitoringu na terenie Gimnazjum i Szkoły Podstawowej w Werbkowicach. Oprócz Urz ędu Gminy zostan ą równie Ŝ zinformatyzowane jednostki podległe jak: Samorz ądowa Jednostka O światy, Gminny O środek Pomocy Społecznej w Werbkowicach, w GOK - u zainstalowane powinny by ć Instalacje teletechniczne, a Monitoring infomatu - UG Werbkowice. Stworzenie Zintegrowanego Systemu Informatycznego wpłynie na popraw ę efektywno ści działania gminnej administracji, gminnych jednostek organizacyjnych i w efekcie popraw ę poziomu Ŝycia mieszka ńców jak równie Ŝ lepsz ą promocj ę gminy oraz ró Ŝnych podmiotów funkcjonuj ących w Gminie Werbkowice. Korzy ści płyn ące z rozwoju informatyzacji w Gminie maj ą wiele płaszczyzn - od wymiaru pojedynczego obywatela (dost ęp do informacji, mo Ŝliwo ść zdalnego załatwiania spraw, telenauka, telepraca i inne), poprzez podmioty gospodarcze (e - biznes, e - commerce) do Urz ędu Gminy - (udost ępnianie informacji, promocja gminy, zarz ądzanie kryzysowe i inne).

Tabela nr 27 Stan komputeryzacji systemu o światy w Gminie Werbkowice

43 Lata 2004 2005 2006 2007 komputery w szkole ogółem szt. 70 71 105 154 szkoły podstawowe dla dzieci i młodzie Ŝy bez specjalnych szt. 47 46 76 96 gimnazja dla dzieci i młodzie Ŝy bez specjalnych szt. 23 25 29 58 pracownie komputerowe ogółem izba 8 7 12 13 szkoły podstawowe dla dzieci i młodzie Ŝy bez specjalnych izba 6 4 8 9 gimnazja dla dzieci i młodzie Ŝy bez specjalnych izba 2 3 4 4 komputery podł ączone do Internetu ogółem szt. 62 64 96 110 szkoły podstawowe dla dzieci i młodzie Ŝy bez specjalnych szt. 39 40 67 71 gimnazja dla dzieci i młodzie Ŝy bez specjalnych szt. 23 24 29 39 Szkoły podstawowe i gimnazjalne wg poziomu kształcenia udział szkół wyposa Ŝonych w komputery szkoły podstawowe dla dzieci i młodzie Ŝy bez specjalnych % 66,67 66,67 88,89 77,78 gimnazja dla dzieci i młodzie Ŝy bez specjalnych % 66,67 66,67 66,67 66,67 uczniowie przypadaj ący na 1 komputer szkoły podstawowe dla dzieci i młodzie Ŝy bez specjalnych osoba 27 24 12 7 gimnazja dla dzieci i młodzie Ŝy bez specjalnych osoba 25 23 17 8

Tabela nr 28 Sprz ęt obecnie u Ŝywany w Urz ędzie Gminy Werbkowice Lp. Nazwa sprz ętu Ilo ść (w szt.) 1. Komputer stacjonarny 3 2. Drukarka 6 3. Skaner 2 4. Zestaw komputerowy stacjonarny 25 5. Serwer 2 6. Laptop 1 7. Projektor 1 8. Zasilacz UPS 3 9. Dysk przeno śny 1 Źródło: Dane Gminy Werbkowice.

W chwili obecnej wymieniony sprz ęt jest wykorzystywany tylko do pracy urz ędu na 29 stanowiskach pracy w Urz ędzie Gminy Werbkowice. Sprz ęt komputerowy, który posiada UG jest w wi ększo ści wysłu Ŝony i przestarzały, np. stare monitory typu CRT. Wyst ępuje du Ŝa ró Ŝnorodno ść programowa - systemy operacyjne od Windows 98 (około połowy jednostek komputerowych) przez Windows 2000 do Windows XP (głównie wersja Home), oprogramowanie biurowe od Word 97 do Word 2007. Istnieje konieczno ść zakupu nowych zestawów komputerowych pozwoli na wymian ę najstarszych jednostek, dodatkowe nowe monitory LCD zast ąpi ą pozostałe Monitory CRT. Po wymianie pozostanie stosunkowo nowy sprz ęt komputerowy, jednorodne systemy operacyjne - Windows XP Home i Professional, pakiety biurowe Office 2003 do Office 2007. W u Ŝyciu pozostan ą tylko monitory LCD. Zakup serwerów i sprz ętowego firewall’a pozwoli na skonfigurowanie bezpiecznego dost ępu do Internetu oraz centralne zarz ądzanie komputerami w sieci LAN. Po zakupie i zainstalowaniu powy Ŝszego sprz ętu komputerowego oraz budowie profesjonalnej sieci komputerowej w urz ędach gdzie zostanie zrealizowany projekt b ędzie mo Ŝliwo ść wdro Ŝenia poszczególnych systemów i oprogramowania.

5.6. Komunikacja

44 Układ komunikacyjny Miejscowo ści i Gminy Werbkowice funkcjonuje w oparciu o: • układ drogowy, • lini ę kolejow ą Układ drogowy gminy ma zadanie zabezpiecza ć potrzeby transportowe gminy, zapewniaj ąc powi ązania krajowe i regionalne. Cały system komunikacyjny gminy rozwijał si ę w oparciu o dwie główne drogi tj. drog ę krajow ą Nr 74 i drog ę wojewódzka nr 850. Obie drogi stanowi ą korytarze transportowe na ich osnowie budowane s ą pasma rozwoju gospodarczego gminy w zakresie komunikacji. 1. droga krajowa Nr 74 Sulejów - Granica Pa ństwa długo ści ok. 350 km w granicach administracyjnych gminy Werbkowice długo ść tej drogi wynosi 14,922 km i jest zlokalizowana w km 317+768 - 332+846. Droga ta o szeroko ści jezdni 7,0 m przystosowana jest do przenoszenie zwi ększonych obci ąŜ eń ma bardzo du Ŝe znaczenie gospodaczo-komunikacyjne. Pełni funkcj ę drogi tranzytowej do przej ścia granicznego w Zosinie. Droga ta na terenie gminy Werbkowice przebiega przez dwie miejscowo ści o zwartej zabudowie tj. miejscowo ść Hostynne i Werbkowice. Dla poprawy bezpiecze ństwa ruchu w miejscowo ści Kolonia Hostynne nale Ŝy wybudowa ć ci ąg dla ruchu pieszego oraz w miejscowo ści Werbkowice dodatkowy ci ąg jezdny dla obsługi pojazdów dowo Ŝą cych zbo Ŝe i buraki cukrowe do PZZ i Cukrowni Werbkowice. W centrum miejscowo ści Werbkowice wskazanym jest wprowadzenie pionowego oznakowania przez budow ę urz ądze ń sygnalizacji świetlnej co poprawiłoby bezpiecze ństwo ruchu drogowego / wł ączenie drogi powiatowej Werbkowice - Tyszowce / jak i ruchu pieszego. 2. droga wojewódzka Nr 850 Tomaszów - Alojzów długo ści 48,544 km w granicach administracyjnych gminy Werbkowice długo ść tej drogi wynosi 12,749 km i jest zlokalizowana w km 35+796 - 48+544. Droga ta stwarza poł ączenie komunikacyjne z południow ą cz ęś ci ą kraju. No śno ść nawierzchni której szeroko ść wynosi 6,0 m przystosowano do obci ąŜ eń o du Ŝym tona Ŝu. 3. drogi powiatowe, o ł ącznej długo ści na terenie gminy Werbkowice - 79,210 km z czego : 74,803 km to drogi o nawierzchni twardej z mas mineralno-bitumicznych. Tworz ą poł ączenie do wszystkich miejscowo ści na terenie gminy. Sie ć dróg powiatowych jest wystarczaj ąca lecz ich stan techniczny wymaga przebudowy, modernizacji lub remontu. Dla poprawy bezpiecze ństwa ruchu na drogach powiatowych nale Ŝy d ąŜ yć do budowy ci ągów pieszych przez nast ępuj ące miejscowo ści : Gozdów, Malice, Turkowice. Miejscowo ści te maj ą zwart ą zabudow ę, s ą to miejscowo ści o du Ŝej liczebno ści mieszka ńców. Stan techniczny nawierzchni tych dróg jest bardzo zły Drogi te od czasów budowy nigdy nie były kompleksowo modernizowane ani nie podlegały przebudowie. No śno ść tych dróg jest bardzo mała. Wprowadzanie czasowych ogranicze ń tona Ŝu w okresie wiosennym chroni przed rozszerzaniem si ę przełomów i dalszych sp ęka ń, lecz nie poprawia jako ści przejezdno ści. Bardzo wa Ŝne znaczenie komunikacyjne i gospodarcze maj ą dwie drogi powiatowe tj. Werbkowice - Tyszowce i Werbkowice - Kotorów - Honiatyczki - Kotlice. S ą to ci ągi komunikacyjne ł ącz ące drog ę krajow ą z drog ą wojewódzk ą i z drog ą powiatow ą. Łącz ą siedziby gminy Tyszowce oraz miejscowo ści gminy Mi ączyn. Stan techniczny tych dróg wymaga natychmiastowej modernizacji b ądź przebudowy. Nie wykonanie takich robót na drodze Malice - Honiatyczki spowoduje całkowity brak przejezdno ści. Na niektórych odcinkach droga ta wymaga natychmiastowego wzmocnienia nawierzchni oraz wykonanie odwodnienia korpusu drogowego. Gmina Werbkowice ka Ŝdego roku udziela w pomocy finansowej dla organu zajmuj ącego si ę utrzymaniem dróg powiatowych tj. dla Zarz ądu Dróg Powiatowych w Hrubieszowie na wzmocnienie odcinków dróg powiatowych b ędących w najgorszym stanie technicznym. jest to jednak dora źna pomoc, pozwalaj ąca na popraw ę przejezdno ści w bardzo małym zakresie. 4. drogi gminne - długo ści 134,4 km w tym 22,0 km o nawierzchni bitumicznej, 2,1 km z kostki betonowej, 35,3 km o nawierzchni tłuczniowej, 25,0 km o nawierzchni wzmocnionej Ŝwirem lub ŜuŜlem, pozostała sie ć dróg gminnych to drogi o nawierzchni z gruntu rodzimego. Drogi gminne s ą uzupełnieniem sieci dróg powiatowych, pełni ą funkcj ę obsługi terenów rolnych jak równie Ŝ bezpo średnio ł ącz ą tereny lu źnej zabudowy z drogami powiatowymi. W ośrodku gminnym tj. w miejscowo ści Werbkowice ci ągi dróg gminnych tworz ą ulice, które w

45 wi ększo ści s ą utwardzone. W o środku gminnym Werbkowice istnieje potrzeba rozbudowy wewn ętrznych placów i ulic. Zachodzi potrzeba rozbudowy i budowy parkingów w pobli Ŝu urz ędów oraz kompleksu usługowo-handlowego w centrum miejscowo ści Werbkowice. Sie ć dróg gminnych na terenie gminy Werbkowice rozbudowana. Problemem jest ich stan techniczny. W wi ększo ści s ą to drogi budowane w latach siedemdziesi ątych w ramach czynów społecznych miejscowej ludno ści. Ich budowa została zako ńczona na etapie podbudowy z gruntu stabilizowanego cementem. Po takich nawierzchniach odbywał si ę ruch, doprowadzaj ąc ich stan do całkowitej dewastacji. Z tych te Ŝ wzgl ędów w chwili obecnej zachodzi pilna potrzeba przebudowy tych dróg przez wykonanie renowacji istniej ącego odwodnienia korpusu drogi, wzmocnienia istniejącej podbudowy oraz wykonania nawierzchni z mas mineralno-asfaltowych. Najpilniejsze wykonanie takiego zakresu obejmuje drogi gminne o wi ększym znaczeniu gospodarczym tj. Drogi przy których zlokalizowana jest zabudowa mieszkalno-zagrodowa. Ocenia si ę, Ŝe takich dróg wymagaj ących pilnej przebudowy jest ok. 15 km. Pozostałe drogi gminne ulepszone lub o nawierzchni gruntowej b ędą utrzymywane w stanie przejezdno ści przez wykonywanie remontu cz ąstkowego. Drogi te stanowi ą wył ącznie dojazdy do pól lub mniejszej liczby zabudowa ń. Zachodzi równie Ŝ potrzeba przebudowy ulic w miejscowo ści Werbkowice le Ŝą cych w ci ągu dróg gminnych. Pomimo, Ŝe s ą to drogi utwardzone, rozwi ązania techniczne wł ącze ń do dróg wy Ŝszej kategorii oraz skrzy Ŝowa ń nie odpowiadaj ą warunkom technicznym dla kategorii dróg gminnych, a tym samym stwarzaj ą bardzo du Ŝe zagro Ŝenie dla ruchu drogowego jak i pieszego. W roku 2009 przewiduje si ę wykonanie opracowania dokumentacji technicznej przebudowy nast ępuj ących dróg : 1. W miejscowo ści Werbkowice: - ul. Jana Pawła II 440 m, - ul. Partyzantów - 450 m - ul. Szkolna - 290 m 2. Droga gminna Hostynne - Konopne - ok. 2, 5 km 3. Droga gminna Łysa Góra - Terebiniec - ok. 3 km Rozpocz ęcie realizacji tych zada ń przewidziane jest w roku 2010. Wykonanie powy Ŝszego pozwoli na popraw ę no śno ści drogi, komfortu jazdy oraz poprawi bezpiecze ństwo ruchu. Przebudowa dróg w miejscowo ści Werbkowice poprawi bezpiecze ństwo ruchu kołowego jak i pieszego, przez prawidłowe rozwi ązania skrzy Ŝowa ń, oznakowanie, budow ę chodników oraz miejsc postojowych. Ma to ogromne znaczenie z uwagi na fakt lokalizacji zespołu szkół przy jednej z dróg planowanych do przebudowy. Linia kolejowa: Przez teren gminy przechodz ą dwie linie kolejowe - normalnotorowa Hrubieszów - Zamo ść oraz szerokotorowa Rawa Ruska /Ukraina - Hrubieszów - Huta Katowice. Linia Hutnicza Szerokotorowa (w skrócie LHS; dawniej zwana Lini ą Hutniczo- Siarkow ą) jest lini ą towarow ą (tzw. przemysłow ą), posiadała te Ŝ znaczenie strategiczne. LHS jest najdłu Ŝsz ą lini ą szerokotorow ą w Polsce, i jest najdalej wysuni ętą na zachód lini ą szerokotorow ą (o prze świcie 1520 mm) w Europie, mało tego - na niej znajduje si ę np. najwi ększa w naszym kraju rampa towarowa (na stacji Sławków Południowy w Zagłębiu), czy pierwsza jak ą wybudowano przeprawa mostowa posadowiona na palach wielko średnicowych (na rz. Wi śle, w miejscowo ści Matiaszów). Ogólnie mo Ŝna te Ŝ doda ć, Ŝe ka Ŝda przeprawa mostowa na LHS wywiera do ść du Ŝe wra Ŝenie zarówno pod wzgl ędem wielko ści, jak i wykonania. LHS przebiega przez południowy - wschód i południe naszego kraju maj ąc blisko 400 km długo ści. Polski odcinek LHS swój bieg rozpoczyna na granicy Polski z Ukrain ą na Bugu w okolicach Hrubieszowa (któremu brakuje 18 km, aby by ć najdalej wysuni ętym na wschód zak ątkiem Polski), w miejscowo ści o nazwie Gródek biegnie od mostu na Bugu przez Łudin, Izov, Vladimir Woły ński do Kowla, gdzie wł ącza si ę do sieci kolejowej kolei ukrai ńskich U ś. Polska cz ęść LHS biegnie od w/w mostu w Gródku przez Hrubieszów, Jarosławiec, Wysokie (Zamo ść Bortatycze), Brody (Szczebrzeszyn), Zwierzyniec, Biłgoraj, Puszcz ę Sandomiersk ą (bynajmniej nie chodzi tu o nazw ę mijanki), Knapy (Wol ę Baranowsk ą), S ędziszów, Olkusz i Bukowno. LHS swój bieg ko ńczy na 394,650 kilometrze na stacji Sławków Południowy w Zagł ębiu D ąbrowskim (25 km od Katowic).

46 Tabela nr 29 Drogi w granicach administracyjnych miejscowo ści Werbkowice i poza granicami (stan na koniec 2008 r.) Długo ść według rodzaju nawierzchni twarda gruntowa Długo ść naturalna Kategoria ogółem wzmocniona ulepszona nieulepszona z gruntu dróg w km ŜuŜlowa rodzinnego bitumiczna kostka tłuczniowa MPMPMPMPMPMP Krajowe 14,922 14,922 Wojewódzkie 12,749 12,749 Powiatowe 79,210 74,803 0,417 3,995 Gminne 134,40 17,40 2,100 15,100 23,700 76,800 Źródło: Dane Urz ędu Gminy Werbkowice. Sprawozdanie o sieci dróg publicznych wg. stanu na grudzie ń 2006 r M - w granicach administracyjnych miejscowo ści Werbkowice P - poza granicami administracyjnymi miejscowo ści Werbkowice

Wykres nr 7 - ilo ść kilometrów dróg (o wskazanym typie nawierzchni) na terenie Gminy Werbkowice, Gminy Hrubieszów i w uj ęciu wojewódzkim

12000 9931,7 10000

8000 o nawierzchni twardej (km) o nawierzchni twardej ulep- 5471,4 szonej (km) 6000 o nawierzchni gruntowej (km) 4614,5 4000

2000 3215,5 102,9 36,2 31,1 123,9 0 Gmina Wer- Gmina Woj. Lu- bkowice Hrubie- belskie

Głównym powi ązaniem komunikacyjnym Gminy Werbkowice jest transport publiczny z Hrubieszowem i Zamo ściem. Spo śród gmin granicz ących z Gmin ą Werbkowice gmina hrubieszowska ma wi ększe skupisko zakładów pracy, instytucji, placówek edukacyjnych, z których korzysta liczna grupa mieszka ńców gminy Werbkowice. Zatem podstawowym powi ązaniem komunikacyjnym gminy Werbkowice jest transport publiczny z Hrubieszowem, oparty o komunikacj ę autobusow ą i tzw. busy Komunikacja autobusowa realizowana jest przez Przedsi ębiorstwo Komunikacji Samochodowej w Lublinie o/Hrubieszów Sp. z o.o. i przez prywatne przedsi ębiorstwa przewozowe. W miejscowo ściach, przez które przebiega komunikacja autobusowa, komunikacj ę publiczn ą mo Ŝna uzna ć za zadowalaj ącą.

5.7. Budownictwo mieszkaniowe

Zabudowa Miejscowo ści Werbkowice i Gminy Werbkowice to budynki mieszkalne: wielorodzinne i jednorodzinne. Na terenie Gminy Werbkowice znajduje si ę ł ącznie 2668 budynków mieszkalnych (3066 - * W roku 2002 zasoby mieszkaniowe zamieszkane, od roku 2003 zasoby), które zamieszkuje 10731osób - stan koniec 2006r (o przeci ętnej powierzchni u Ŝytkowej 81,7m2 i na 1 osob ę 24,9m2. W budynkach jednorodzinnych (2622 budynków) mieszka 8734 osób tj. 81% mieszka ńców Gminy Werbkowice. W budynkach wielorodzinnych (46 budynków stanowi ących 2% ogółu budynków), mieszka 1985 osób, tj.19% gminy.

47 Tabela nr 30 Zasoby mieszkaniowe Gminy Werbkowice(stan na koniec 2006 r.) Lp. Nazwa Budynki Liczba Budynki Liczba Razem liczba miejscowo ści wielorodzinne osób jednorodzinne osób osób

1.Adelina - - 29 105 105 2.Alojzów - - 98 353 353 3.Dobromierzyce - - 76 240 240 4.Gozdów 8 199 180 617 816 5.Honiatycze - - 86 216 216 6.Honiatycze Kol - - 69 186 186 7.Honiatyczki - - 85 269 269 8.Hostynne - - 112 338 338 9.Hostynne Kol - - 135 431 431 10.Konopne - - 50 164 164 11.Kotorów 2 42 57 168 210 12.Łotów - - 17 45 45 13.Łysa Góra - - 49 192 192 14.Malice - - 120 356 356 15.Peresołowice - - 76 216 216 16.Podhorce - - 128 445 445 17. Sahry ń 8 143 78 279 422 18. Sahry ń Kol - - 57 243 243 19. Strzy Ŝowiec - - 31 67 67 20.Terebiniec - - 90 325 325 21. Terebi ń - - 208 817 817 22.Turkowice 3 107 139 417 524 23.Werbkowice 25 1494 478 1550 3044 24.Wilków - - 88 354 354 25 Wronowice - - 64 271 271 26Zagajnik - - 24 70 70 Razem 46 1985 2622 8734 10719 Źródło: Dane Urz ędu Gminy Werbkowice.

Tabela nr 31 Struktura własno ściowa budynków wielorodzinnych (stan na koniec 2006 r.) Ilo ść % ogółu Powierzchnia % ogółu Ilo ść % ogółu Własno ść budynku budynków budynków mieszkaniowa - m2 powierzchni osób mieszka ńców Spółdzielnie 21 1 20376 64,56 1033 10 mieszkaniowe Gmina Werbkowice 9 0,5 635 2,01 27 1 Wspólnoty mieszkaniowe 25 1 10550 33,43 952 9 Budynki prywatne 2613 97,5 b/d b/d 8707 80 Razem 2668 100 31561 100 10719 100 Źródło: Dane Urz ędu Gminy Werbkowice 2007r.

Na terenie Miejscowo ści Werbkowice i Gminy Werbkowice najwi ększymi osiedlami mieszkaniowymi s ą: 1. Osiedle Spółdzielni Mieszkaniowej „Cukrownik” + wspólnoty w miejscowo ści Werbkowice - razem 431 lokali zamieszkałych przez 1494 osób 2. Osiedle Spółdzielni Mieszkaniowej Sahry ń razem 47 lokali, zamieszkałych przez 143 osób. 3. Osiedle wspólnoty w Turkowicach - 26 lokali, w których mieszka 107 osób. 4. Osiedle wspólnoty w Gozdowie - razem 62 lokali zamieszkałych przez 199 osób. Osiedla - to ogółem 587 lokali, w których mieszka 1985. osób, stanowi ą one 22% ogólnej liczby lokali mieszkaniowych w gminie i mieszka w nich 19% ludno ści gminy. 60% budynków Spółdzielni Mieszkaniowych posiada pełny standard techniczny. W

48 10% budynków b ędących własno ści ą Spółdzielni Mieszkaniowych przeprowadzono remonty kapitalne. W 50% budynkach Spółdzielni Mieszkaniowych szczególnie Spółdzielni Cukrownik w Werbkowicach dokonano remontu kapitalnego dachu oraz docieple ń ścian szczytowych, prace te będą kontynuowane zmierzaj ące do wykonania ocieplenia wszystkich budynków w miar ę posiadanych środków Na terenie gminy znajduj ą si ę budynki wybudowane przez 1945 r. W gminie jest ich około 20 budynków w wieku pomi ędzy 50 - 100, lat, których remont ze wzgl ędu na ich stan techniczny oraz wiek jest nieopłacalny, powinny zosta ć rozebrane (ł ącznie 25 lokali). 80% ogółu budynków wielorodzinnych w gminie to budynki wybudowane w latach 1960 - 2000. Najwi ększa ilo ść budynków jednorodzinnych znajduje si ę w osiedlach: 1. Werbkowice - 478 budynków, 1550 mieszka ńców. 2. Terebi ń - 208 budynków, 807 mieszka ńców. 3. Gozdów - 180 budynków, 617 mieszka ńców. 4. Turkowice - 139 budynków, 417 mieszka ńców. 5. Hostynne Kol - 135 budynków, 431 mieszka ńców. 6. Podhorce - 128 budynków, 445 mieszka ńców. 7. Malice - 120 budynków, 356 mieszka ńców.

Wykres nr 8 Wykres kołowy ilo ść budynków/mieszka ńców w miejscowo ściach 1 – 7. Osiedla te stanowi ą 52% ogółu budynków jednorodzinnych, mieszka w nich 53% mieszka ńców gminy. Werbkowice Terebi ń

356

445 120 Werbkowice 1550 128 478 135 431

139 417 208 180 Terebi ń 807 617

Najwi ększy rozwój budownictwa wielorodzinnego to lata: 1. 50, 60, 70 - te, budownictwo w technologii tradycyjnej, (osiedle Werbkowice,Sahry ń,Gozdów). 2. 80 - te, technologia wielkiej płyty, (osiedla: w Werbkowicach,Cukrownia 2 budynki, POM Gozdów 2 budynki, Turkowice Zespół Szkół 1 budynek, PZZ Werbkowice 2 budynki, 3. przełom lat 90 - tych i 2000 r. ( Werbkowice 1 budynek i osiedle Sahry ń 1 budynek. Pocz ątek lat 90 - tych był czasem rozwoju budownictwa jednorodzinnego w gminie (rozwój rynku materiałów budowlanych, wprowadzenie ulgi budowlanej od podatku dochodowego). W latach 1990 - 1995 wydano 99 pozwole ń na budow ę budynków mieszkalnych jednorodzinnych w latach 1996 - 2006 wydano 73 pozwole ń na budow ę, i okres ten mo Ŝna podzieli ć na dwa etapy tj. lata 1996 - 2000 to okres w którym wydano pozwolenia na 19 budynki i lata 2001 - 2006 ponowne zainteresowanie budownictwem mieszkaniowym gdzie wydano 54 pozwolenia Wspomniany okres lat 1996 - 2006 charakteryzuje si ę mimo mniejszej ilo ści budowy nowych budynków rozbudow ą i modernizacj ą istniej ących wcze śniej wybudowanych budynków Tendencje rozwoju budownictwa jednorodzinnego powinny si ę utrzyma ć cho ćby z uwagi na nisko oprocentowane kredyty hipoteczne (ich ogólnej dost ępno ści), wzrost poziomu Ŝycia po wej ściu do UE czy tez w wyniku odrolnienia obszarów gruntu. i planowanych ułatwie ń w tej tematyce na obszarach miejskich powstan ą osiedla mieszkaniowe w: b ędzie kontynuowana budowa budynków jednorodzinnych na istniej ącym osiedlu domków jednorodzinnych w cz ęś ci północno-zachodniej. Nowe budynki jednorodzinne w przewa Ŝaj ącej wi ększo ści odznaczaj ą si ę wysokim standardem technicznym, zastosowaniem nowoczesnych materiałów budowlanych, co wpływa na

49 energooszcz ędno ść i niskie koszty utrzymania lokalu.

50 6. Stan rozwoju infrastruktury społecznej.

6.1. Oświata i wychowanie

Gmina Werbkowice jest organem prowadz ących dla 10 placówek o światowo- wychowawczych w tym : • 1 przedszkole publiczne, • 7 szkół podstawowych publicznych, • 2 gimnazja publiczne. • Na terenie gminy funkcjonuj ą równie Ŝ 3 niepubliczne placówki o światowo-wychowawcze: • 2 szkoły podstawowe • 1 gimnazjum Szkoły i przedszkola funkcjonuj ą jako jednostki bud Ŝetowe, a ich obsług ą zajmuje si ę Samorz ądowa Jednostka O światy w Werbkowicach Ponadto w gminie funkcjonuje równie Ŝ: 1. Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Turkowicach (Liceum Ekonomiczno-Administracyjne, Technikum Agrobiznesu, Gimnazjum), dla których organem prowadz ącym jest Starostwo Powiatowe w Hrubieszowie. Szkoły podstawowe i gimnazja prowadzone przez Gmin ę funkcjonuj ą w oparciu o podział terenu gminy na rejony szkolne, co ł ączy si ę z organizacj ą dowozu uczniów z odległych miejscowo ści. W roku szkolnym 2008/2009 obowi ązkiem dowo Ŝenia obj ętych jest 413 uczniów. Długo ść dziennej trasy dowo Ŝenia wynosi 600 km. Organ prowadz ący dysponuje 3 samochodami: 2 autobusy szkolne na 40 i 20 miejsc i 1 bus 12 miejsc, którymi dziennie przewo Ŝonych był 213 uczniów. Pozostałe 200 przewo Ŝonych jest w ramach zawartej umowy przez PKS Hrubieszów. Placówki wychowania przedszkolnego prowadzone s ą jedynie przez jst. Do placówek wychowania przedszkolnego w gminie Werbkowice w roku 2008 ucz ęszczało 164 dzieci w wieku od 3 do 6 lat. Ogólna szacunkowa liczba dzieci w wieku przedszkolnym wynosiła 393. Do przedszkola gminnego ucz ęszczało 110 dzieci (w tym do kl"O" - 40 ), do „zerówek” w szkołach podstawowych - 77 dzieci. Ponadto na terenie gminy działa 1 przedszkole Samorz ądowe „Bajka” w miejscowo ści Werbkowice. Budynek stanowi własno ść komunaln ą. Budowany w latach 60 ubiegłego wieku znajduje si ę w dobrym stanie technicznym, ale wymaga remontu. W placówce zatrudnionych jest 8 nauczycieli - wszyscy z wy Ŝszym wykształceniem. W roku szkolnym 2008/2009 przyj ęto do przedszkola ogółem 110 dzieci. Utworzono 5 oddziały z czego oddziały sze ściolatków ( 40 dzieci) i oddziały dzieci poni Ŝej szóstego roku ( 70 dzieci). We wrze śniu 2008r, 2 placówki prowadzone przez Gmin ę zostały przej ęte przez niepubliczne podmioty prawne w Honiatyczach i Podhorcach. na bazie jednostek publicznych utworzono 3 podmioty niepubliczne: SP i Gimnazjum w Honiatyczach prowadzone przez Stowarzyszenie Rozwoju Wsi Honiatycze, Honiatycze Kol., Honiatyczki, Wakijów, oraz SP w Podhorcach prowadzon ą przez Stowarzyszenie Edukacyjne na Rzecz Rozwoju i Promocji wsi Podhorce. ł ącznie w placówkach nie publicznych pobiera nauk ę 95 osób w 14 oddziałach. Podsumowuj ąc baza lokalowa placówek szkolnych jest na średnim poziomie, wi ększa cze ść budynków wymaga termomodernizacji, istnieje tak Ŝe konieczno ść stworzenia przyszkolnych zapleczy sportowo-rekreacyjnych. Oddziały przedszkolne z wyj ątkiem Werbkowic znajduj ą si ę w budynkach szkół podstawowych. Szkoły podstawowe w: Werbkowicach, Terebiniu, Sahryniu i w Honiatyczach to nowe obiekty w bardzo dobrym stanie. W nieco gorszym stanie s ą SP w Hostynnem, w Podhorcach i Malicach Szkoły Podstawowe w Turkowicach ( budynek przedwojenny ) i w Gozdowie wymagaj ą remontu. Szkoły nie s ą przepełnione. Wszystkie obiekty szkolne stanowi ą mienie komunalne Gminy Werbkowice, z wyj ątkiem szkół w Podhorcach i Honiatyczach.. W kompleksie budynków Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Werbkowicach

51 znajduje si ę nowoczesna pełnowymiarowa hala sportowa (oddana do u Ŝytku w 2005 roku). Hala wyposa Ŝona jest w nowoczesny sprz ęt sportowy, saun ę, łazienki, szatnie. Obok hali znajduje si ę kompleks boisk oraz korty tenisowe. S ą zatem znakomite warunki do organizacji wszelkiego rodzaju zawodów sportowych przez okr ągły rok. Nale Ŝny wskaza ć Ŝe pomimo średniego stanu szkół, widoczne s ą braki w ofercie dla dzieci i młodzie Ŝy szczególnie w czasie wolnym od nauki, brakuje takŜe bogatej i ró Ŝnorodnej oferty naukowej w szkołach.

Tabela nr 32 Szkoły prowadzone przez Gmin ę. (2008 r.) Gimn. SP SP SP Gimn. SP SP SP SP Wyszczególnienie Werbko Hostyn Turkowi Werbko Razem Sahry ń Gozdów Malice Terebi ń Sahry ń wic ne ce wice uczniowie 279 78 71 60 63 49 45 73 283 1001 oddziały 12 3 7 7 7 7 7 8 13 71 izby lekcyjne ogółem 14 3 7 6 6 6 6 6 14 68 W tym sale oddz. „0” - - 1 1 1 1 1 1 - 6 sale komputerowe 3 1 1 1 1 1 - 1 1 10 sala gimnastyczna - - 1 1 1 1 - 1 1 6 siłownia ------boisko - - 1 1 1 1 1 1 1 7 bibliotekapomieszcz. 1 - 1 3 1 1 1 1 1 10 wolumeny 10796 - 5538 12714 1975 1857 9093 2940 14000 58193 pomieszczenia 1 ------1 świetlicy gabinet profilaktyczny ------nauczyciele ogółem (w 33 14 12 10 10 11 10 14 32 146 osobach) w tym z wy Ŝszym 33 14 12 10 10 11 10 14 32 146 wykształceniem Źródło: Sprawozdanie SIO Werbkowice

Tabela nr 33 Szkoły prowadzone przez Stowarzyszenia. (2008 r.) Wyszczególnienie SP i Gimn. Honiatycze SP Podhorce Razem uczniowie 53 42 95 oddziały 11 5 16 izby lekcyjne ogółem 7 5 12 W tym sale oddz. „0” 1 1 2 sale komputerowe 1 1 2 sala gimnastyczna 1 1 2 siłownia - - - boisko 1 1 2 biblioteka pomieszcz. 1 - 1 wolumeny 6000 489 6489 pomieszczenia świetlicy - - - gabinet profilaktyczny - - - nauczyciele ogółem (w osobach) 8 10 18 w tym z wy Ŝszym wykształceniem 8 7 15 Źródło: SIO Werbkowice

Tabela nr 34 Inne szkoły z terenu Gminy Wyszczególnienie Zespół Szkół w Turkowicach Uczniowie (ogółem z gimnazjum) 215 oddziały 9 izby lekcyjne 9 sale komputerowe 2 sala gimnastyczna 1 siłownia 1 boisko 1 biblioteka pomieszcz. 3 wolumeny 14000 pomieszczenia świetlicy - gabinet profilaktyczny - nauczyciele ogółem (w osobach) 24 w tym z wy Ŝszym wykształceniem 24

52 Porównuj ąc liczb ę uczniów ucz ących si ę na terenie Gminy Werbkowice w szkołach podstawowych i gimnazjalnych z rokiem 2006, liczba uczniów spadła blisko o 5,5%, co zwi ązane jest z systematycznym spadkiem urodze ń i tworzy problemy z komponowaniem nowych klas. Zmniejszaj ąca liczba uczniów w szkołach oznacza stopniowy spadek bud Ŝetu gminy z tytułu subwencji o światowej, co przy wzrastaj ących kosztach utrzymania tych placówek powoduje coraz wi ększe obci ąŜ enia finansowe dla lokalnego samorz ądu.

Tabela nr 35 SP Honiat ycze (w SP Gimn. SP SP SP SP Wyszczegól Gimn. 2008 SP SP Turkow SP Werbk Hostyn Gozdó Werbk Podhor Razem nienie Sahry ń łącznie Malice Terebi ń i Sahry ń owice ne w owice ce z ce gimnaz jum) uczniowie 300 75 75 46 63 55 62 44 70 314 55 1159 2006 uczniowie 279 78 71 53 60 63 49 45 73 283 42 1096 2008

6.2. Słu Ŝba zdrowia i problematyka społeczna.

Na terenie gminy Werbkowice funkcjonuj ą trzy Niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej poło Ŝone w miejscowo ści Werbkowice s ą to:

1. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej PRZYCHODNIA Lekarza Rodzinnego w Werbkowicach ul. Jana Pawła II, • Liczba pacjentów: 2800 • Piel ęgniarka środowiskowa: dwie • Liczba piel ęgniarek: trzy i jedna poło Ŝna • Liczba lekarzy : dwóch (lekarze rodzinni) • Informacja dodatkowa: (Raz w tygodniu przyjmuje lekarz urolog) 2. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej O ŚRODEK ZDROWIA w Werbkowicach ul. Piłsudskiego 6: • Liczba pacjentów: 2000 • Piel ęgniarka środowiskowa: jedna • Liczba piel ęgniarek: trzy i jedna poło Ŝna • Liczba lekarzy: jeden lekarz rodzinny specjalista pediatra i dwóch lekarzy stomatologów • Informacja dodatkowa: (raz w tygodniu przyjmuje 3. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Werbkowicach ul. Kopernika 33a, • Liczba pacjentów: 4000 • Piel ęgniarka środowiskowa: dwie • Piel ęgniarka medyczno szkolna: jedna • Liczba piel ęgniarek: trzy i jedna poło Ŝna • Liczba lekarzy: specjalista medycyny rodzinnej, laryngolog, specjalista neurolog, specjalista pediatra Dwa wiejskie o środki zdrowia z siedzib ą w: 1. Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Hrubieszowie Wiejski o środek Zdrowia w Hostynnem, • Liczba pacjentów:ok 1300 • Piel ęgniarka środowiskowa: jedna • Liczba piel ęgniarek: dwie

53 • Liczba lekarzy: jeden spec. lekarz rodzinny Raz w miesi ącu przyje ŜdŜa lekarz spec. ginekolog 2. Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Hrubieszowie Wiejski o środek Zdrowia w Turkowicach, • Liczba pacjentów: ok 1500 • Piel ęgniarka środowiskowa: jedna • Liczba piel ęgniarek: dwie • Liczba lekarzy:jeden lekarz rodzinny - spec. internista • Raz w tygodniu przyje ŜdŜa lekarz ginekolog i psycholog. Baz ą szpitaln ą dla mieszka ńców gminy Werbkowice jest szpital ZOZ - u w Hrubieszowie, przy którym znajduje si ę tak Ŝe Kolumna Transportu Sanitarnego, zabezpieczaj ąca dora źną pomoc medyczn ą w nagłych przypadkach. Punkt rehabilitacyjny w Werbkowicach jako jednostka organizacyjna ZOZ Hrubieszów. Siedzib ą punktu znajduj ę si ę przy hali sportowej przy ul. Jana Pawła II. Punkt został utworzony w 2008r.jako jednostka organizacyjna ZOZ Hrubieszów. W jednostce zatrudniony jest specjalista fizjoterapeuta. Punkt czynny jest w dni robocze od godz.8 - 13 i specjalizuje si ę wprowadzeniu ćwicze ń ogólno-usprawniaj ących, leczniczych, korekcyjnych, zabiegów rehabilitacyjnych dla osób obj ętych ubezpieczeniem zdrowotnym KRUS i ZUS z terenu gmin Werbkowice, Grabowiec, Trzeszczany, Mi ączyn. W skład punktu wchodzi 1 pomieszczenie do ćwicze ń oraz pomieszczenie socjalne. Pomimo prowadzonej obsługi rehabilitacyjnej pacjentów (w skali miesi ąca od 20 do 30 osób), widoczne s ą braki sprz ętowe pozwalaj ące w szerszym stopniu realizacj ę zada ń, a tak Ŝe zły stan techniczny wykorzystywanych urz ądze ń rehabilitacyjnych. Zaopatrzenie w leki zapewniaj ą trzy apteki zlokalizowane w Werbkowicach. Na terenie gminy działaj ą 3 punkty Konsutacyjno-Interwencyjne w Werbkowicach, Turkowicach i Kotorowie. Prowadz ą one działalno ść zwi ązan ą z profilaktyk ą i rozwi ązywaniem problemów alkoholowych, zajmuj ą si ę równie Ŝ działaniami na rzecz integracji społecznej osób uzale Ŝnionych od alkoholu. Zadania te s ą ujmowane w gminnym programie profilaktyki i rozwi ązywania problemów alkoholowych, uchwalanym corocznie przez Rad ę Gminy. Program realizuje Psycholog i podinspektor ds. rozwi ązywania problemów alkoholowych. Od 1995 roku na terenie gminy Werbkowice (pocz ątkowo w miejscowo ści Werbkowice obecnie w nowej siedzibie w miejscowo ści Turkowice) działaj ą Warsztaty Terapii Zaj ęciowej na Rzecz Osób z Upo śledzeniem Umysłowym. Celem warsztatów jest uaktywnienie Ŝycia tych osób, danie im szansy realizowania si ę, nauka gospodarstwa domowego. W gminie nie zapomniano te Ŝ o tych, którzy z ró Ŝnych przyczyn znale źli si ę na granicy egzystencji. Powołany w 1990 roku O środek Opieki Społecznej udziela pomocy rodzinom i osobom, którym brakuje środków do Ŝycia, umo Ŝliwia rozwi ązywanie problemów finansowych. Gminny O środek Pomocy Społecznej zatrudnia 5 pracowników socjalnych, którzy zajmuj ą si ę m.in. rozpoznawaniem potrzeb rodzin i osób indywidualnych w celu zaspokajania ich niezb ędnych potrzeb bytowych. GOPS współpracuje z gminnymi i poza gminnymi instytucjami działaj ącymi dla społeczno ści lokalnej. Czynnie realizuj ę programy PEFRON m.in "UCZE Ń NA WSI" którego adresatami s ą osoby niepełnosprawne, posiadaj ące wa Ŝne orzeczenie o niepełnosprawno ści lub orzeczenie o stopniu niepełnosprawno ści pobieraj ące nauk ę w szkole podstawowej, gimnazjum lub w szkole ponadgimnazjalnej, maj ące stałe zameldowanie na terenie gminy wiejskiej; programy systemowe PO KL m.in. działanie 7.1.1 w ramach którego od roku 2008 realizowana jest pomoc dla osób korzystaj ących ze świadcze ń pomocy społecznej w wieku aktywno ści zawodowej, bezrobotnych, nieaktywnych zawodowo i pracuj ących w rolnictwie w celu kompleksowego i zintegrowanego wsparcia i stworzenia niezb ędnych warunków do integracji ze społecze ństwem. S ą to działania zmierzaj ące do kształtowania umiej ętno ści w zakresie pełnienia ról społecznych, wspierania samodzielno ści, zdobywania i aktualizacji kwalifikacji zawodowych; kursy, szkolenia umo Ŝliwiaj ące nabycie, podniesienie lub zmian ę kwalifikacji i kompetencji zawodowych dla osób zagro Ŝonych wykluczeniem społecznym; poradnictwo, wsparcie psychologiczne, psychospołeczne, zawodowe i inne, prowadz ące do integracji społecznej i zawodowej, skierowane do osób zagro Ŝonych wykluczeniem; rozwijanie umiej ętno ści i kompetencji społecznych niezb ędnych na rynku pracy; usługi o charakterze edukacyjnym, społecznym, których celem jest wsparcie mobilno ści na rynku pracy pozwalaj ące na przezwyci ęŜ enie indywidualnych

54 barier w powrocie na rynek pracy; rozwój nowych form i metod wsparcia indywidualnego i środowiskowego na rzecz integracji zawodowej i społecznej (w tym np. środowiskowej pracy socjalnej).

Tabela nr 36 A, Osoby i rodziny obj ęte pomoc ą w formie zasiłków (2002 - 2008 r.) Zadania własne Zadania zlecone Rok ilo ść rodzin ilo ść osób w rodzinach ilo ść rodzin ilo ść osób w rodzinach 2002 224 1129 252 1218 2003 233 1207 244 1142 2004 266 1300 76 363 2005 253 1191 20 35 2006 225 1015 24 40 2007 206 894 23 46 2008 202 860 26 54

Tabela nr 36 B, Powody przyznawania pomocy społecznej na terenie Gminy Werbkowice Główne powody przyznawania pomocy społecznej w 2006 r (adekwatnie w 2008). w gminie Werbkowice ilo ść rodzin obj ętych ilo ść rodzin obj ętych zmiana% 2008/2006 pomoc ą w 2006r pomoc ą w 2008r ubóstwo, pomoc 186 180 -3,23 długotrwała choroba, pomoc 57 41 -28,07 niepełnosprawno ść , pomoc 23 24 4,35 alkoholizm, 23 65 182,61 bezrobocie 48 117 143,75 ochrona macierzy ńska 30 18 -40 bezradno ść w sprawach opieku ńczo – wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa 41 21 -48,78 trudno ści w przystosowaniu do Ŝycia po opuszczeniu zakładu karnego, pomoc dla 0 0 0 bezdomno ść 0 5

Tabela nr 37 Główne powody przyznawania pomocy społecznej w 2006 r (adekwatnie w 2008) w gminie Werbkowice ilo ść rodzin obj ętych ilo ść rodzin obj ętych pomoc ą w 2006r pomoc ą w 2008r zmiana% 2008/2006 ubóstwo, pomoc 186 180 -3,23 długotrwała choroba, pomoc 57 41 -28,07 niepełnosprawno ść , pomoc 23 24 4,35 alkoholizm, 23 65 182,61 bezrobocie 48 117 143,75 ochrona macierzy ńska 30 18 -40 bezradno ść w sprawach opieku ńczo- wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa 41 21 -48,78 trudno ści w przystosowaniu do Ŝycia po opuszczeniu zakładu karnego, pomoc dla 0 0 0 bezdomno ść 0 5

Na podstawie powy Ŝszych analiz mo Ŝemy wskaza ć Ŝe na terenie gminy w wolnym tempie zmniejsza si ę zubo Ŝenie społecze ństwa, ilo ść rodzin obj ętych pomoc ą w formie zasiłków od 2002 roku spadła o blisko 10%,w uj ęciu rocznym notujemy zmian ę o około 1,4%. Bardzo niepokoj ący trend uwidacznia si ę ze wzgl ędu na powody przyznania zasiłków (w uj ęciu 2 letnim) - ze wzgl ędu na alkoholizm i bezrobocie widoczne s ą wzrosty 2 i 3 krotne. Zjawisko bezrobocia burzy klimat Ŝycia rodzinnego. Wpływa destrukcyjnie na pełnienie przez rodzin ę jej podstawowych funkcji na realizacj ę okre ślonych celów, zada ń i planów Ŝyciowych. Brak pracy ma negatywny wpływ na ekonomiczn ą funkcj ę rodziny przez co zagro Ŝona jest egzystencja własnej rodziny. Powoduje jej szybk ą degradacj ę, pot ęguje bied ę, rozszerza sfer ę ubóstwa. dla klientów GOPS dotkni ętych bezrobociem du Ŝy problem stanowi uiszczenie nale Ŝno ści za mieszkanie, opał, energi ę, wod ę, które s ą bardzo wysokie w stosunku do posiadanych dochodów rodziny. Z

55 obserwacji pracowników GOPS wynika, Ŝe bezrobotni korzystaj ący z pomocy finansowej GOPS stosuj ą ostre zasady oszcz ędno ści wydaj ąc mniej na Ŝywno ść , odzie Ŝ, przejazdy, płatne usługi. Trudna sytuacja finansowa osób bezrobotnych gospodarstw domowych wymusza tak Ŝe ograniczenie wydatków na leczenie, leki, sprz ęt rehabilitacyjny czy kształcenie swoich dzieci. Brak pracy powoduje cz ęsto wyst ępowanie czynnika konfliktogennego i nasilaj ących si ę patologii społecznych jak: nadu Ŝywanie alkoholu, zdobywanie środków pieni ęŜ nych nielegalnymi sposobami, narkotyki, kradzie Ŝe i inne przest ępstwa. Zanotowano tak Ŝe bardzo du Ŝy problem bezdomno ści. Problem bezdomno ści jest jednym z najbardziej niebezpiecznych zjawisk patologii społecznej. Dla ogółu społecze ństwa bezdomno ść jest zagro Ŝeniem dla bezpiecze ństwa i spokoju ludno ści. Osoby bezdomne obj ęto pomoc ą pa ństwa, któr ą okre ślono ustaw ą z dnia 12 marca 2004r. z pó źniejszymi zmianami o pomocy społecznej, w my śl której bezdomnemu nale Ŝy zapewni ć tymczasowe miejsce noclegowe, odzie Ŝ i posiłek, a w niektórych przypadkach równie Ŝ pomoc finansow ą i inne formy pomocy. Problem bezdomno ści na terenie gminy wyst ępuj ę (5 osób). przypadków s ą trudne do rozwi ązania ze wzgl ędu na brak zasobów mieszkaniowych z przeznaczeniem na ten cel, jednak Ŝe uruchomione zostan ą wszelkie kierunki działa ń maj ące na celu likwidacj ę bezdomno ści. W zwi ązku z powy Ŝszym rol ą jednostki jest podejmowanie jeszcze wi ększej ilo ści działa ń pomocowych, działa ń u świadamiaj ące i przede wszystkim przeszkalaj ących w oparciu o "Strategi ę rozwi ązywania problemów społecznych gminy Werbkowice". Inne placówki pomocowe na terenie gminy Werbkowice Na obszarze gminy funkcjonuj ą nieliczne placówki pomocowe takie jak: • Świetlica Socjoterapeutyczna działaj ąca przy Gimnazjum w Werbkowicach, b ędąca jednostk ą organizuj ącą czas wolny dzieci szkoły podstawowej i młodzie Ŝy gimnazjalnej (głównie grup dzieci doje ŜdŜaj ących do placówek szkolnych z poza terenu), zapewniaj ącą wychowankom racjonalne Ŝywienie odpowiednio do czasu ich pobytu w świetlicy, wyrabianie u wychowanków samorz ądno ści, społecznej oraz umiej ętno ści współ Ŝycia w grupie, zaj ęcia z zakresu poradnictwa zawodowego (ujawnianie i rozwijanie uzdolnie ń, zainteresowa ń, rozwijanie poczucia estetyki, wra Ŝliwo ści na pi ękno), przygotowuj ąca do warto ściowego sp ędzania czasu wolnego (wyrabianie nawyków kulturalnej rozrywki, sportu, zabawy oraz organizowanie racjonalnego wypoczynku i pobytu na powietrzu, maj ących na celu prawidłowy rozwój fizyczny), prowadz ąca zaj ęcia profilaktyczne, przeciwdziałaj ąca niedostosowaniu społecznemu i demoralizacji, przygotowuj ąca dzieci do udziału w Ŝyciu społecznym oraz pełnieniu ról społecznych, prowadz ąca współprac ę z rodzinami i opiekunami uczniów, wychowawcami oraz O środkiem Pomocy Społecznej, Warsztatami Terapii Zaj ęciowej. • Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upo śledzeniem Umysłowym Koło w Turkowicach, Warsztaty Terapii Zaj ęciowej prowadz ące działalno ść na rzecz osób niepełnosprawnych. Uczestnikami s ą osoby z orzeczonym znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawno ści. Z bada ń wynika, i Ŝ jest du Ŝe zapotrzebowanie na t ę form ę terapii. • Punkt Konsultacyjno-Interwencyjny w Werbkowicach, Punkt działaj ący w O środku Zdrowia w Turkowicach oraz w rejonie miejscowo ści Kotorów i Sahry ń. • Wsparciem dla rozwi ązywania niekrytych problemów społecznych gminy zajmuj ą si ę te Ŝ: • Gminna Komisja do Spraw Profilaktyki i Rozwi ązywania Problemów Alkoholowych, zajmuj ąca si ę problemami przeciwdziałania alkoholizmowi. • pedagodzy zatrudnieni w Szkole Podstawowej i Gimnazjum w Werbkowicach. Świadcz ą oni pomoc i poradnictwo dzieciom oraz młodzie Ŝy szkolnej zagro Ŝonej subkulturami, ofiarom przemocy domowej oraz osobom uzale Ŝnionym. Reasumuj ąc nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe obecna infrastruktura nie pozwala na zapewnienie dost ępu wszystkim oczekuj ącym specjalistycznej pomocy. Utworzenie kompleksowego systemu wsparcia wymaga zwi ększonego potencjału finansowego oraz zaanga Ŝowania wi ększej ni Ŝ dotychczas liczby podmiotów, instytucji i organizacji pozarz ądowych oraz wolontariuszy. Działalno ść organizacji pozarz ądowych w sferze społecznej Organizacja społeczna to celowo zorganizowana grupa zmierzaj ąca do realizacji okre ślonych zada ń. Jest to organizacja dobrowolna, samorz ądna, trwałe zrzeszenie o charakterze

56 niedochodowym, której misja jest: • udzielanie wsparcia członkom i ich rodzinom, • podejmowanie działa ń na rzecz integracji osób i rodzin ze społeczno ści ą lokaln ą, • organizowanie pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb Ŝyciowych oraz prowadzenie działalno ści charytatywnej, • wspieranie ruchów samopomocowych, • podejmowanie działa ń w kierunku rozwi ązywania ró Ŝnych problemów społecznych, • działanie na rzecz aktywizowania osób niepełnosprawnych oraz wyrównywania ich szans w Ŝyciu społecznym. Na terenie gminy Werbkowice funkcjonuje kilka organizacji pozarz ądowych. Grupa ta obejmuje organizacje, które zgodnie ze swoimi celami statutowymi mog ą podejmowa ć działania na rzecz rozwi ązywania problemów społecznych. Do organizacji tych nale Ŝą mi ędzy innymi: • Katolickie Stowarzyszenie Młodzie Ŝy • Polskie Stowarzyszenie Na Rzecz Osób z Upo śledzeniem Umysłowym Koło w Werbkowicach • Polski Zwi ązek Emerytów, Rencistów i Inwalidów w Werbkowicach • Zwi ązek Kombatantów Rzeczypospolitej i Byłych Wi ęź niów Politycznych Koło Gminne w Werbkowicach • Stowarzyszenie Dzieci Ofiar Wojny Ziemi Zamojskiej Koło w Werbkowicach • Stowarzyszenie „ZDROWIE” w Werbkowicach Oprócz wymienionych organizacji pozarz ądowych działalno ści ą na rzecz rozwi ązywania problemów społecznych zajmuje si ę ko ściół oraz organizacje przyko ścielne. Wymienione w tej cz ęś ci organizacje pozarz ądowe s ą doskonałym potencjałem do wykorzystania przy budowaniu ró Ŝnych systemów wsparcia społecznego słu Ŝą cego rozwi ązywaniu problemów społecznych gminy.

6.3. Sport i turystyka

6.3.1. Sport

W gminie Werbkowice funkcjonuje jeden klub sportowy: Mi ędzyzakładowy Ludowy Klub Sportowy „Kryształ” Werbkowice Baza sportowa klubu znajduje si ę na obiekcie Gminnego O środka Sportu i Rekreacji w Werbkowicach przy ulicy Zamojskiej i stanowi: • dwa pełnowymiarowe boiska piłkarskie, • szatnia z natryskami, • rzutnia do kuli, • skocznia do skoku w dal, • bie Ŝnia Ŝwirowa. Przy MLKS Kryształ działaj ą dwie sekcje: 1. Sekcja piłki no Ŝnej, skupia ok. 100 zawodników 4 grupy; Seniorów, Juniorów, Trampkarzy starszych i młodszych. 2. Sekcja trójboju siłowego skupia ok. 30 zawodników w ró Ŝnych kategoriach wiekowych. Treningi prowadzone s ą w Hali Sportowej w Werbkowicach. Mieszka ńcom gminy i turystom słu Ŝy oddana do u Ŝytku w 2006r. Hala Sportowa im. Bronisława Malinowskiego przy ulicy Mickiewicza w Werbkowicach. Baz ą sportowa hali stanowi: • hala do gier zespołowych, • sala sportów walki,

57 • sala do gry w tenisa stołowego, • sala fitness, • siłownia, • gabinety odnowy biologicznej, • 2 korty tenisowe - otwarte, • boisko do piłki no Ŝnej • boisko do gry w piłk ę koszykow ą, • boisko do piłki r ęcznej. Od 2007 roku poza Klubem Sportowym działała Uczniowski Klub Sportowy UKS „Grot” specjalizuj ący si ę w sportach walki osi ągaj ący w tej dziedzinie coraz wi ększe sukcesy. Struktura UKS „Grot” - zrzeszony w Polskiej Federacji Karate Kyokushijn - Kan Karate, wywodz ący sie z Gminnego Klubu Sportowego Karate Kyokushin - kan w Werbkowicach, którego podstawy strukturalne s ą budowane od maja 1995r. Sukcesy organizacyjne to m.in: zorganizowanie Ogólnopolskiego Turniej Karete Kyokushin - kan w 2006 i2008r. Do sekcji karate ucz ęszczaj ą 34 osoby ze szkół podstawowych oraz gimnazjalnych z Gminy Werbkowice. Zaj ęcia s ą nieodpłatne, finansowane przez Gmin ę Werbkowice, Zaj ęcia prowadzi instruktor karate, stopie ń mistrzowski 1 Dan. Ćwicz ące osoby podzielone s ą na dwie grupy: • grupa niezaawansowana (dzieci lata 6 - 12).Pogram grupy niezaawansowanej to przede wszystkim ćwiczenia ogólno-rozwojowe, gimnastyka korekcyjna, gry i zabawy ruchowe, • grupa zaawansowana to treningi karate, ćwiczenia ogólno-rozwojowe, rozci ąganie, techniki siłowe, praca nad szybko ści ą i wytrzymało ści ą.

Tabela nr 38 Bud Ŝet samorz ądu w dziale - kultura fizyczna Źródła dotacji w latach (w złotych) Bud Ŝet samorz ądu w dziale - sport i kultura fizyczna 2003 50532,00 2004 24563,00 2005 30000,00 2006 27124,00 2007 15000,00 2008 502577,56 2009 934975,00

Najwi ększym problemem zwi ązanym z rozwojem sportu w Gminie Werbkowice jest zbyt mała liczba obiektów sportowych na tzw. małych kompleksów sportowo-rekreacyjnych, potrzeba modernizacji kompleksu sportowego przy klubie "Kryształ" Werbkowice wraz z budowa zaplecza sportowego, kompleksu basenowego (najbli Ŝszy poło Ŝony w odległo ści 40 km). Sport w miejscowo ści Werbkowice, gminie, powiecie istnieje na nie wystarczaj ącym poziomie, w szczególno ści w grupach młodzie Ŝowych. przyczyn ą jest oprócz braku infrastruktury sportowo- rekreacyjnej niedostateczny poziom popularyzacji sportu (w tym brak imprez sportowych o ogólnopolskim znaczeniu) co bezpo średnio przedkłada si ę na małe zainteresowanie sportem, ubóstwo środowisk wiejskich oraz niewielka pomoc samorz ądów w upowszechnieniu sportu na wsi.

6.3.2. Turystyka

Obszar Gminy posiada dobre warunki do rozwoju turystyki w tym agroturystyki który kształtuj ą walory przyrodnicze i krajobrazowe miejscowo ści gminy, wynikaj ące z poło Ŝenia geograficznego, a tak Ŝe walory historyczne. Wa Ŝnymi zabytkami na terenie gminy s ą: Monastyr w miejscowo ści Turkowice, Pałac w Werbkowicach i Dworek w Gozdowie. Z miejsc kultu religijnego godnymi zainteresowania s ą obiekty sakralne w Werbkowicach, Hostynnem, Terebiniu, Malicach. Z miejsc pami ęci narodowej, które warto zobaczy ć s ą: pomnik upami ętniaj ący Strzelców Kaniowskich w Hostynnem, pomnik

58 upami ętniaj ący ofiary i obro ńców niepodległo ści Polski w Honiatyczach oraz tablic ę pami ątkow ą ku czci poległych kolejarzy w Gozdowie.

Tabela nr 39 Zestawienie zabytków dziedzictwa kulturowego gminy Werbkowice

Lp. Miejscowo ść Obiekt

1. Gozdów GRODZISKO 2. KAPLICA GROBOWA LUBOWIECKIEJ 3. OGRODZENIE MUR 4. Terebiniec GRODZISKO NA CYPLU „GÓRA RYBKI” 5. Terebi ń KO ŚCIÓŁ PAR. (D. CERKIEW), DREWN. 6. CMENTARZ PRZYKO ŚCIELNY Z DRZEWOSTANEM 7. Terebi ń KWATERA WOJENNA Z I WOJNY ŚWIAT, (CM. PRAWOSŁ.) 8. ZESPÓŁ MONASTYRU PRAWOSŁAWNEGO 9. SOBÓR, TZW. AULA, OB. INTERNAT, MUR. 10. MONASTYR, OB. SZKOŁA, MUR. 11. Turkowice DOM IHUMENI, OB. MIESZKANIA, MUR. 12. PAWILON, TZW. CZAJNIA, OB. MAGAZYN, MUR. 13. SZKOŁA, OB. INTERNAT, MUR. 14. DOM MNISZEK, OB. MIESZKANIA, MUR. 15. PARK 16. KO ŚCIÓŁ PAR. (D. CERKIEW GR. - KAT.), DREWN. 17. Werbkowice DZWONNICA, DREWN. 18. CMENTARZ PRZYKO ŚCIELNY Z DRZEWOSTANEM 19. ZESPÓŁ PAŁACOWY 20. PAŁAC MUR. 21. OFICYNA MUR. 22. ZARZ ĄDCÓWKA MUR. 23. BRAMA Z OGRODZENIEM, MUR. 24. STAJNIA MUR. 25. PARK

Baza hotelowa i gastronomiczna w Gminie Werbkowice przedstawia si ę nast ępuj ąco: 1. Motel Werbkowice, ul. Zamojska 2a - ilo ść miejsc noclegowych - 14 2. Restauracja „Nadhuczwianka” Werbkowice, ul. Zamojska - ilo ść miejsc noclegowych - 20 Aby mo Ŝna było rozwija ć turystyk ę w obszarze gminy, nale Ŝny podj ąć konkretne działania (zwłaszcza inwestycyjne) pod k ątem stworzenia infrastruktury około turystycznej, w tym m. innymi tworzenie miejsc noclegowych. na tle województwa baza usługowa turystyki, w tym obiekty noclegowe i kwatery agroturystyczne s ą minimalnie rozwini ęte. Dzieje si ę tak pomimo, i Ŝ na terenie powiatu hrubieszowskiego i granicznego z gmin ą powiatu tomaszowskiego zlokalizowane s ą dwa przej ścia graniczne (Hrebenne i Zosin). W trakcie roku na tych przej ściach przekroczyło granice 4243727 osób I 1821712 pojazdów. Nie przekłada si ę to na wykorzystanie istniej ącej bazy noclegowej i powstawanie nowej Obszar posiada tez spójne zasoby i atrakcje historyczno-turystyczne niewystarczaj ąco wykorzystane, zwi ązane z zamieszkała na terenie gminy Werbkowice do II wojny światowej ludno ści ą pochodzenia ukrai ńskiego i Ŝydowskiego; miejscami wa Ŝnych wydarze ń historycznych; dworki i pałace, obiekty kultury sakralnej (w tym drewniane ko ściółki i cerkwie), bytno ści ą dawnych plemion m.in Gotów (Werbkowice - miejsce odkrycia jedynego cmentarzyska elit). Jednym z problemów stoj ących przed Gmin ą Werbkowice, jest kwestia wypracowania odpowiedniej polityki w zakresie turystyki, stworzenia kompatybilnych planów promocyjnych i inwestycyjnych. Źródłem podejmowanych w tej materii działa ń powinie by ć walory przyrodnicze i krajobrazowe miejscowo ści gminy, wynikaj ące z poło Ŝenia geograficznego, a tak Ŝe walory

59 historyczne Dotychczas jednak w Gminie Werbkowice nie istniała tradycja przyjmowania turystów. Turystyka stanowi bardzo istotny czynnik wzrostu ekonomicznego całej gospodarki regionów, tworz ąc lub otrzymuj ąc miejsca pracy. Na ten stan rzeczy przekładaj ą si ę: • Brak infrastruktury turystycznej • Braki w infrastrukturze ekologicznej wyra Ŝaj ące si ę niskim poziomem skanalizowania i zwodociagowania gminy • Mechanizmy promocji niedostosowane do planowanych działa ń w zakresie rozwoju turystyki - Brak sprecyzowanego wizerunku gminy w otoczeniu. • Niski poziom u świadomienia mieszka ńców, co do mo Ŝliwo ści rozwijania działalno ści gospodarczej w zakresie turystyki i agroturystyki • Zły stan obiektów zabytkowych,

60 7. ZARZ ĄDZANIE

7.1. Gospodarka finansami Gminy Werbkowice

Finansowym wyrazem i instrumentem polityki gospodarczej gminy jest bud Ŝet, b ędący podstawowym planem jej działalno ści na rok kalendarzowy. Do bie Ŝą cej analizy stopnia realizacji bud Ŝetu niezb ędna jest szczegółowa prognoza dochodów, na które składaj ą si ę: • podatki i opłaty lokalne, • udział w podatkach stanowi ących dochody bud Ŝetu pa ństwa, • dochody z maj ątku gminy, • odsetki od środków na rachunkach bankowych, • pozostałe dochody Znaczne dochody gmina czerpie z: • podatków i opłat lokalnych • podatek rolny od osób prawnych i fizycznych, • podatek le śny od osób prawnych, • podatek od nieruchomo ści od osób prawnych i fizycznych, • podatek od środków transportowych od osób prawnych i fizycznych • podatki od spadków i darowizn, • karta podatkowa, • opłata skarbowa, • udział w podatkach bud Ŝetu pa ństwa • podatek dochodowy od osób fizycznych, • podatek dochodowy od osób prawnych, • dochody z maj ątku gminy • dzier Ŝawa i najem składników maj ątkowych, • sprzeda Ŝ maj ątku komunalnego, • ró Ŝne opłaty (wieczyste u Ŝytkowanie) Powy Ŝsze dochody nale Ŝy jeszcze uzupełni ć o: • subwencj ę o światow ą, • dotacje na zadania własne, • dotacje pozabud Ŝetowe, • dotacje na zadania zlecone i realizowane na podstawie zawartych porozumie ń. W latach 2009 - 2015 zaanga Ŝowane wolne środki (przeznaczone na obsług ę zadłu Ŝenia i inwestycje) utrzymywa ć si ę b ędą na pozycji stabilnej w układzie nominalnym, zaczyna jednak przewa Ŝać minimalna tendencja spadkowa w układzie realnym, przy zało Ŝonej 4,5% inflacji. Nale Ŝy d ąŜ yć, przy zało Ŝonym poziomie dochodów, do dyscyplinowania wydatków bie Ŝą cych lub zabezpieczania wy Ŝszych dochodów bud Ŝetowych, co umo Ŝliwi realizacj ę wydatków inwestycyjnych. W latach 2009 - 2015 Gmina, dla zrealizowania planowanych inwestycji, mo Ŝe pobiera ć kredyty lub po Ŝyczki, jest bowiem w stanie zabezpieczy ć spłaty obsługi kredytu.

7.1.1. Analiza podstawowych kategorii finansowych

Analiz ę finansow ą Gminy Werbkowice sporz ądzono w oparciu o nast ępuj ące dokumenty: • roczne sprawozdania z wykonania planu dochodów bud Ŝetowych (Rb - 27S), roczne

61 sprawozdania z wykonania wydatków bud Ŝetowych (Rb - 28S) oraz roczne sprawozdania o nadwy Ŝce/deficycie (Rb - NDS), odpowiednio za lata 2004 - 2008 • Uchwał ę Nr XXVII / 179 / 2009 Rady Gminy Werbkowice z dnia 29 stycznia 2009 roku w sprawie uchwalenia bud Ŝetu gminy na 2009 rok. Sytuacja finansowa Gminy Werbkowice w badanym okresie kształtowała si ę korzystnie. Wnioski takie mo Ŝna wyci ągn ąć z obserwacji kształtowania si ę wyników finansowych jednostki. Do podstawowych kategorii finansowych jednostek samorz ądu terytorialnego zaliczaj ą si ę wielko ści charakteryzuj ące w sposób ogólny bud Ŝety tych jednostek i zgodnie z art.165 ustawy o finansach publicznych s ą to dochody, wydatki, przychody oraz rozchody. Ogólny obraz kształtowania si ę poszczególnych kategorii finansowych Gminy Werbkowice przedstawia tabela nr 40

Tabela nr 40 Kształtowanie si ę wyników finansowych jednostki w latach 2004 - 2009 (w PLN) Wyszczegól 05/0 06/0 08/0 09/08 2004 2005 2006 07/06% 2007 2008 2009 nienie 4% 5% 7% % Dochody 15 948 64 17 545 03 1907118 2050264 15047361 106 110 109 108 103 21044446 ogółem 9 3 8 4 Wydatki 14 349 37 17 799 00 16 323 34 1719269 2058294 124 92 105 120 117 24090046 ogółem: 7 9 7 7 2 2W tym wydatki na 2036665 4 147001 908256 1426995 2793469 4655822 inwestycje Wynik 697 984 -1850360 1 221 686 1878491 -80298 -3045600 finansowy 8Wynik finansowy/Do 4,64 -11,6 6,96 9,85 -0,39 -14,47 chody(%) Finansowani -410030 2 059 955 -940459 -841576 1103322 3045600 e Przychody 1008424 ogółem, w 817 970 2 287 955 209 541 2315022 3470000 tym: Kredyty i 2 000 000 727197 1278106 2500000 po Ŝyczki Inne źródła 817 970 287 955 209 541 281227 1036916 970000 Rozchody ogółem,w 1 228 000 228 000 1 150 000 1850000 1211700 424400 tym: Spłaty kredytów i 228 000 228 000 150 000 1850000 211700 424400 po Ŝyczek Wykup obligacji 1 000 000 1 000 000 0 1000000 0 samorz ądow ych * Na rok 2009 wielko ści tych kategorii finansowych podane s ą wg planu, tj. Zgodnie z uchwał ą bud Ŝetow ą.

Z porównania danych zaprezentowanych w powy Ŝszej tabeli, wynika, Ŝe w roku 2009 planowany jest zarówno wzrost dochodów. W poszczególnych latach realizacja dochodów przedstawiała si ę nast ępuj ąco: • w roku 2004 - 15 047 361 zł, • w roku 2005 - 15 948 649 zł, tj. 106% wykonania dochodów w roku 2004; • w roku 2006 - 17 545 033 zł, tj. 110% wykonania dochodów w roku 2005; • w roku 2007 - 19 071 188 zł, tj. 105% wykonania dochodów w roku 2006; • w roku 2008 - 20 502 644 zł, tj. 108% wykonania dochodów w roku 2007;

62 • w roku 2009 - 21 044 446 tj. 103% wykonania dochodów w roku 2008. W roku 2009 gmina planuje wzrost wydatków, głównie znaczny wzrost wydatków inwestycyjnych. W analizowanym okresie wykonanie wydatków przedstawia si ę nast ępuj ąco: • w roku 2004 - 14 349 377 zł, • w roku 2005 - 17 799 009 zł, tj. 124% wykonania wydatków w roku 2004; • w roku 2006 - 16 323 347 zł, tj. 92% wykonania wydatków w roku 2005; • w roku 2007 - 17 192 697 zł, tj. 105% wykonania wydatków w roku 2006; • w roku 2008 - 20 502 644 zł, tj. 120% wykonania wydatków w roku 2007; • w roku 2009 - 24 090 046 tj. 117% wykonania wydatków w roku 2008. W analizowanym okresie gmina uzyskała nast ępuj ące wyniki finansowe: • w 2004 roku - nadwy Ŝkę, w wysoko ści 697.984 zł. • w 2005, roku - deficyt, w wysoko ści 1.850.360 zł. • w 2006, roku - nadwy Ŝkę w wysoko ści 1.221.686 zł. • w 2007 roku - nadwy Ŝkę w wysoko ści 1 878 491 zł. • w 2008 roku - deficyt w wysoko ści 80 298 zł. • w 2009 planowany jest deficyt w wysoko ści 3 045 600 zł. Relacja wyniku finansowego do dochodów wyniosła, w poszczególnych latach badanego okresu, odpowiednio: 4,64%, - 11,60%, 6,96%, 9,85%, - 0,39%, - 14,47%. Dla potrzeb niniejszego dokumentu dokonano analizy dochodów i wydatków bud Ŝetowych w latach 2004 - 2008.

Tabela nr 41 Struktura wykonania dochodów. Udział w% Wyszczególni Udział cało ściow 2004 2005 2006 Razem 2007 2008 Razem enie w% y od 2004 - 2008 Dochody 4 095 385 4 325 899 4 595 169 13 016 453 26,82 4929250 5137981 22983684 26,08 własne B. Subwencje 7 827 143 8 025 175 7 840 468 23 692 786 48,81 8608594 9709892 42011272 47,68 A.1.2Dochody z tytułu udziału 1 709 462 4 351 348 8,96 2012971 2017073 8381392 9,51 1 472 946 1 168 940 w podatkach C.D.Dotacje 1 378 729 2 200 160 3 344 034 6 922 923 14,26 3520373 3637698 14080994 15,98 Środki na dofinansowani e zada ń 273 158 228 475 55 900 1,15 0 100000 657533 0,75 własnych, 557.533 pozyskane z innych źródeł Dochody 15 047 36 15 948 64 17 545 03 48 541 043 100,00 19071188 20502644 88114875 100 ogółem 1 9 3

Znacz ącym źródłem dochodów gminy s ą otrzymywane subwencje z bud Ŝetu pa ństwa, które w roku 2008 wyniosły 9 709 892 zł. Równolegle wysoki poziom osi ągaj ą dochody własne gminy, w śród których najistotniejsze pozycje to: udział w podatkach stanowi ących dochody bud Ŝetu pa ństwa, dochody z podatku rolnego oraz dochody z podatku od nieruchomo ści. jednak porównuj ąc okresy 2004 - 2006 do 2007 - 2008. W latach 2004 - 2008 dostrzegalne s ą ponadto rosn ące dochody z tytułu dotacji celowych z bud Ŝetu pa ństwa.

Tabela nr 42 - Tabela przedstawia kształtowanie si ę wydatków Gminy Werbkowice w rozbiciu na działy klasyfikacji bud Ŝetowej.

63 Wyszczególnie razem od 2004 do Udzia 2004 2005 2006 Razem Udział w% 2007 2008 nie 2008 ł w% Rolnictwo i 22 310 495 128 63 927 581365 1,20 870544 2386302 3838211 4,45 łowiectwo Le śnictwo 4 497 4 503 2 699 11 699 0,02 2000 3000 16699 0,02 Transport i 552 377 167 046 721 918 1 441 341 2,97 664239 1144950 3250530 3,77 łączno ść Gospodarka 48 456 54 300 74 119 176 875 0,37 100145 75425 352445 0,41 mieszkaniowa Działalno ść 7 394 13 579 138 442 159 415 0,33 1346 20782 181543 0,21 usługowa Administracja 1 369 5801 339 1881 621 3154 330 083 8,93 1450397 1803987 7584467 8,79 publiczna Urz ędy naczelnych organów władzy pa ństwowej, 22 225 62 407 28 183 112 815 0,23 24862 1544 139221 0,16 kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa Bezpiecze ństwo publiczne i 226 268 172 016 200 452 598 736 1,24 197472 231863 1028071 1,19 ochrona p.po Ŝarowa Dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadaj ącyc 69 010 67 851 72 699 209 560 0,43 86056 90818 386434 0,45 h osobowo ści prawnej oraz wydatki zwi ązane z ich poborem Obsługa długu 253888 230289 212 425 696 602 1,44 120492 68741 885835 1,03 publicznego Ró Ŝne 0 383644 0 383 644 0,79 0 0 383644 0,44 rozliczenia Oświata i 9050934 11603643 8767597 29422174 60,70 9089860 9670230 48182264 55,87 wychowanie Ochrona zdrowia 84829 76440 55278 216547 0,45 76525 79675 372747 0,43 Pomoc 1496397 2225368 3384550 7106315 14,66 3381926 3465751 13953992 16,18 społeczna Edukacyjna opieka 0 67880 71118 138998 0,29 86170 70884 296052 0,34 wychowawcza Gospodarka komunalna i 779938 586501 670325 2036764 4,20 757621 966413 3760798 4,36 ochrona środowiska Kultura i ochrona dziedzictwa 336711 219226 211176 767113 1,58 273541 461111 1501765 1,74 narodowego Kultura fizyczna i 24563 30000 27124 81687 0,17 9501 41466 132654 0,16 sport Wydatki ogółem 14349377 17799009 16323347 48471733 100,00 1719269720582942 86247372 100

Szczegółowa analiza wydatków wskazuje, Ŝe dominuj ącą pozycj ę w strukturze wydatków w latach 2007 - 2008 stanowi ą wydatki na o świat ę i wychowanie - 55,87%.Na kolejnym miejscu w strukturze wydatków znajduje si ę pomoc społeczna, na któr ą w okresie 2007 - 2008 wydatkowano 16,18%, wzrost do okresu 2004 - 06 o 1,5%. Nale Ŝy jednak podkre śli ć, Ŝe jej udział jest ponad czterokrotnie ni Ŝszy ni Ŝ wydatków o światowych, ale z roku na rok wykazuje tendencj ę wzrostow ą. Oceniaj ąc to zjawisko nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe znaczn ą cz ęść wydatków gminnych stanowi ą wydatki o charakterze obowi ązkowym, których wydatkowanie jest prawnie regulowane

64 przez wła ściwe ustawy i rozporz ądzenia. Szczególne znaczenie dla pełnej oceny sytuacji finansowe gminy pod k ątem potencjalnych mo Ŝliwo ści inwestycyjnych ma analiza porównawcza wydatków maj ątkowych do wydatków ogółem. Porównanie takie zawiera tabela nr 43

Tabela nr 43 Struktura wydatków (w PLN) Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Wydatki ogółem 14349377 17799009 16323347 17192697 20582942 24090046 Wydatki maj ątkowe 2036665 4147001 908256 1426995 2793469 4655822 Udział wydatków maj ątkowych w wydatkach ogółem(%) 14 23 6 8 14 19 Wydatki bie Ŝą ce 12312712 13652008 15415091 15765702 17789473 19434224 Dochody ogółem 15047361 15948649 17545033 19071188 20502644 21044446 Udział wydatków bie Ŝą cych w dochodach (%) 82 86 88 83 87 92

Na rok 2009 wielko ści tych kategorii finansowych podane s ą wg planu, tj. Zgodnie z uchwał ą bud Ŝetow ą. W podsumowaniu analizy bud Ŝetu Gminy Werbkowice w latach 2004 - 2008 warto zaznaczy ć stosunkowo du Ŝy poziom dochodów i wydatków gminy, zwi ązany ze skal ą obszaru oraz liczb ą mieszka ńców jednostki. W bud Ŝecie Gminy na 2009 r. przyj ęto: • dochody w wysoko ści 21.044.446 zł • wydatki w wysoko ści 24.090.046 zł Zaplanowano deficyt bud Ŝetowy w kwocie 3.045.600 zł. W 2009 r. Limit zobowi ąza ń z tytułu zaci ąganych kredytów nie mo Ŝe przekroczy ć 2.500.000 zł Łączna kwota po Ŝyczek i kredytów zaci ągni ętych w latach poprzednich, przypadaj ąca do spłaty w 2009 r. wynosi 424.400 zł, tj. 2,02% planowanych na rok bud Ŝetowy dochodów gminy. Łączna kwota długu gminy na koniec 2009 r. planowana jest na kwot ę 3.869.203 zł, co stanowi 18,39% planowanych na 2009 rok dochodów.

Tabela nr 44 Plan dochodów bud Ŝetu Gminy Werbkowice na rok 2009. Lp Źródła dochodów Kwota w zł. . I Rolnictwo i łowiectwo 317 400 II Gospodarka mieszkaniowa 167 076 III Administracja publiczna 119 180 IV Urz ędy naczelnych organów władzy pa ństwowej, kontroli i ochrony prawa oraz s ądownictwa 1 752 Dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i innych jednostek nieposiadaj ących osobowo ści V 6 226 130 prawnej oraz wydatki zwi ązane z ich poborem VI Ró Ŝne rozliczenia 11 014 808 VII Oświata i wychowanie 13 100 VII Pomoc społeczna 3 171 000 I IX Gospodarka komunalna i ochrona środowiska 14 000

Razem /I+II+III+IV+V+VI+VII+VIII+IX/ 21 044 446 Źródło: „Cz ęść opisowa bud Ŝetu Gminy Werbkowice na rok 2009”

Tabela nr 45 Plan wydatków bud Ŝetu Gminy Werbkowice na rok 2009.

65 Lp. Źródła wydatków Kwota w zł. I Rolnictwo i łowiectwo 2 656 852 II Transport i ł ączno ść 1 115 264 III Gospodarka mieszkaniowa 175 000 IV Działalno ść usługowa 27 000 V Administracja publiczna 2 684 594 VI Bezpiecze ństwo publiczne i ochrona przeciwpo Ŝarowa 277 500 Dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i innych jednostek nieposiadaj ących osobowo ści VII 87 000 prawnej oraz wydatki zwi ązane z ich poborem VIII Ró Ŝne rozliczenia 150 000 IX Obsługa długu publicznego 35 000 XOświata i wychowanie 10 704 784 XI Ochrona zdrowia 65 500 XII Pomoc społeczna 761 000 XIV Edukacyjna opieka wychowawcza 10 000 XV Gospodarka komunalna i ochrona środowiska 1 382 385 XVI Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego 884 975 XVII Kultura fizyczna i sport 50 000 XVII Wydatki na zadania zlecone z zakresu administracji rz ądowej i innych zada ń zleconych ustawami 113 440 I XIX Wydatki na zadania zlecone Urz ędów naczelnych organów władzy pa ństwowej 1 752 XX Wydatki na zadania zlecone dla O środka Pomocy Społecznej 2 908 000 Razem planowane wydatki 24 090 046 Źródło: „Cz ęść opisowa bud Ŝetu Gminy Werbkowice na rok 2009”

7.2. Kapitał społeczny

Na terenie gminy Werbkowice funkcjonuje kilkana ście organizacji pozarz ądowych. Grupa ta obejmuje organizacje, które zgodnie ze swoimi celami statutowymi mog ą podejmowa ć na rzecz lokalnych społeczno ści w sferze społecznej, kultury, sportu i rekreacji: Do organizacji tych nale Ŝą mi ędzy innymi: • Stowarzyszenie Rozwoju Wsi Honiatycze, Honiatycze Kol., Honiatyczki, Wakijów • Stowarzyszenie Edukacyjne na Rzecz Rozwoju i Promocji Wsi Podhorce • Katolickie Stowarzyszenie Młodzie Ŝy • Polskie Stowarzyszenie Na Rzecz Osób z Upo śledzeniem Umysłowym Koło w Werbkowicach • Polski Zwi ązek Emerytów, Rencistów i Inwalidów w Werbkowicach • Zwi ązek Kombatantów Rzeczypospolitej i Byłych Wi ęź niów Politycznych Koło Gminne w Werbkowicach • Stowarzyszenie Dzieci Ofiar Wojny Ziemi Zamojskiej Koło w Werbkowicach • Stowarzyszenie „ZDROWIE” w Werbkowicach • Stowarzyszenie Hrubieszowskie "Lepsze jutro" Lokalna Grupa Działania Na terenie gminy czynnie działaj ą tak Ŝe stra Ŝe po Ŝarne, maj ące szereg zasług na polu po Ŝarnictwa a tak Ŝe kultury i sportu: 1. OSP Podhorce powstała w 1924r. Zało Ŝyli j ą: Jan Drozda, Bolesław Stankiewicz, Michał Poninkiewicz i Antoni Czerwieniec. Motopomp ę otrzymała w roku 1949, samochód w 1973, a remizy wybudowała w 1925 i 1964. Funkcj ę prezesa pełnili od roku 1930 - Bolesław Stankiewicz, 1932 - Konstanty Fedorowicz, 1944 - Józef Kwiatkowski, 1957 - Karol Rudyk, 1976 - Bolesław Brzuchalski, a naczelnika: 1924 - Józef Radziej, 1935 - Tadeusz Dawczyk, 1951 - Władysław Letnianczyn, 1957 i 1977 - Ferdynand Wyskiel, 1966 - Julian Letnianczyn, 1991 - Bogdan Edelman. 2. OSP Honiatycze powstała w 1924r. Z inicjatywy Józefa Wójcika. Motopomp ę otrzymała w

66 roku 1966, a remizy wybudowała w 1936 i 1970r. Funkcj ę prezesa pełnili od roku 1924 - Józef Pło ński, 1929 - Wojciech Kuropatnicki, 1940 - Stanisław Kokoszka, 1944 - Franciszek Kliszcz, 1957 - Stanisław Kokoszka, 1965 - Tadeusz Medak, 1973 - Jan Kozyra, 1983 - Tadeusz Medak, 1973 - Jan Kozyra, 1983 - tadeusz Medyk, 1988 - Radosław Ciołko, a naczelnika:1924 - Paweł bajwoluk, 1929 i 1950 - Franciszek Kliszcz, 1936 - Jan Kliszcz, 1939 - Ignacy Bajwoluk, 1940 - Edmund Pło ński, 1944 i 1955 - Karol Kucharz, 1965 - Emil Kuropatnicki, 1967 - Radosław Ciołko, 1983 - Emil Kuropatnicki, 1986 - Krzysztof Wójcik 1991 - Ryszard Kaczoruk. 3. OSP Gozdów powstała w 1946r. Zało Ŝyli j ą: Jakub Pawlak, Julian Horbaczewski, Eugeniusz Lisowski, Adam Esing i Bogdan Radkowski. Motopomp ę otrzymała w roku 1958, a remiz ę wybudowała w 1956r. Funkcj ę prezesa pełnili od roku 1946 - Jakub Pawlak, 1957 - Romuald Dawnar,1960 - Bogdan Radkowski, a naczelnika: 1946 - Władysław Ciupi ński, 1950 - Eugeniusz Lisowski, 1957 - Zygmunt Kami ński, 1958 - Władysław Procnal, 1960 - Józef Wawer. 4. OSP Honiatyczki powstała w 1950r. Zało Ŝyli j ą: Adolf Janicki i Władysław Flaks. Motopomp ę otrzymała w roku 1965, a samochód w 1989, a remiz ę wybudowała w 1978r. Funkcj ę prezesa pełnili od roku: 1950 - Jan Grzesiuk, 1957 - Tadeusz Wola ńczyk, 1960 - Władysław Flaks 1963 - Adolf Janicki, 1975 - Jan Ciołko, 1980 - Władysław Flaks, 1992 - Jerzy Janicki, a naczelnika: 1950 - Adolf Janicki, 1957 - Paweł Dominik, 1960 - Władysław Flaks, 1975 - Paweł Dominik, 1978 - Adolf Janicki, 1985 - Jerzy Janicki, 1990 - Henryk Bajwoluk. 5. OSP Hostynne powała w 1954r. Zało Ŝyli j ą: Stanisław Chomik i Józef Kulczycki. Motopomp ę otrzymała w roku 1957, a samochód w 1973, a remizy wybudowała w 1954 i 1988r. Funkcj ę prezesa pełnili od roku: 1954 - Józef Kulczycki, 1964 - Bogdan Mielczarek, 1975 - Dionizy Siudak, 1985 - Fabian śmudzki, a naczelnika: 1954 - Stanisław Chomik, 1964 - Józef Kulczycki, 1978 - Mieczysław Mazurek, 1988 - Wiesław Siedlecki, 1991 - Kazimierz Nawoł. 6. OSP Sahry ń powstała w 1955r. Zało Ŝyli j ą: Władysław Wasiluk i Władysław Wach. Motopomp ę otrzymała w roku 1959, samochód w 1967, a remiz ę wybudowała w 1965r. Funkcj ę prezesa pełnili kolejno: Władysław Wasiluk, Ludwik Ko ść , Mieczysław Wójcik, a naczelnika: Władysław Wach, Stefan Wach, Janusz Kosonoga, Józef Wach. 7. OSP Kotorów powstała w 1959r. Zało Ŝyli j ą: Stanisław Chomik, Daniel Krzy Ŝanowski, Stefan Traczuk i Władysław Przystupa. Motopomp ę otrzymała w roku 1966, a remiz ę wybudowała w 1962. Funkcj ę prezesa pełnili od roku: 1956 - Ryszard Po Ŝoga, 1970 - Stefan Tarczuk, 1974 - Ryszard Po Ŝoga, 1991 - Jan Tujaka, a naczelnika: 1956 - Stefan Tarczuk, 1970 - Ryszard Po Ŝoga, 1974 - Stefan Tarczuk, 1991 - Roman Kaczoruk. 8. OSP Konopne powstała w 1959r. Zało Ŝyli j ą: Józef Piwkowski i Roman Pankiewicz. Motopomp ę otrzymała w roku 1961, a remiz ę wybudowała w 1962. Funkcj ę prezesa pełnili od roku: 1959 - Roman Pankiewicz, 1961 - Józef Piwkowski, 1974 - Władysław Sagata, a naczelnika: 1959 - Józef Piwkowski, 1961 - Roman Pankiewicz, 1966 - Korolko, 1980 - Tadeusz Pawliszczuk, 1985 - Mieczysław W ęgrzyn, 1988 - Kazimierz Bednarczuk. 9. OSP Terebi ń powstała w 1959r. Zało Ŝyli j ą: Franciszek Lipczy ński, Kazimierz Dudzi ński, Aleksander Greszta, Szczepan M ękal. Motopomp ę otrzymała w roku 1961, a remiz ę wybudowała w 1959. Funkcje prezesa pełnili od roku: 1959 - Franciszek Lipczy ński, 1966 - Szczepan M ękal, a naczelnika: Mieczyław Bachorz, 1963 - Aleksander Greszta, 1965 - Kazimierz Dudzi ński, 1979 - Stefan Spychalski, 1980 - Ryszard Kusztykiewicz. 10. OSP Peresołowice powstała w 1961r. Zało Ŝyli j ą: Edward Mach, Czesław L ędźwa i Mieczysław Granda. Motopomp ę otrzymała w roku 1965, a remiz ę wybudowała w 1970. Funkcj ę prezesa pełnili od roku: 1961 - Mieczysław Fedorczuk, 1970 - Stanisław Sobczak, 1978 - Waldemar Maruszewski,1991 - Bogdan Pelc, a naczelnika: 1965 - Edward Mach, 1968 - Edwzrd Bas, 1973 - Ryszard Stasiak, 1978 - Zygmunt Krzeszowiec, 1982 - Kazimierz Pelc, 1991 - Zdzisław Chudzik. 11. ZOSP Cukrownia Werbkowice powstała w 1963r. ZałoŜyli j ą: Edward Bosiak, Adolf Małyszek, Adam Cie ślik i Zbigniew Mickalski. Motopomp ę otrzymała w 1963, a samochód w 1964. Funkcj ę prezesa pełnili od roku: 1963 - Zbigniew Michalski, 1967 - Teodor

67 Witkowski, 1969 - Witold Pereta, 1970 - Adolf Małyszek, a naczelnika: 1963 - Zenon Urbanowicz, 1964 - Zdzisław Sta ńczyk, 1978 - Edward Bosiak. 12. OSP Kol.Honiatycze powstało w 1964r. Zało Ŝyli j ą: Marian Nizio i Zdzisław Skiba. Motopomp ę otrzymała w roku 1965, a remiz ę wybudowała w 1970. Funkcje prezesa pełnili od roku: 1964 - Franciszek Kawka, 1970 - Marian Nizio, 1986 - Piotr Kliszcz, a naczelnika: Roman Płaza, 1967 - Tadeusz Wójtowicz, 1970 - Roman Płaza, 1985 - Henryk Szeremeta. 13. OSP Turkowice powstała w 1969r. Zało Ŝyli j ą: Tadeusz Hawrylak i Stanisław Chudoba. Motopomp ę otrzymała w roku 1966, a samochód 1968, a remiz ę wybudowała w 1993. Funkcj ę prezesa pełnili od roku: 1966 - Tadeusz Hawryluk, 1973 - Kazimierz Duda, 1985 - Zbigniew Kukiełka, 1984 - Edward Marzec. 14. OSP Wronowice powstała w 1964r. Zało Ŝyli j ą: Tadeusz Rybczy ński i Stanisław Mazurek. Motopomp ę otrzymała w roku 1966. Funkcj ę prezesa pełnili od roku: 1964 - Tadeusz Rybczy ński, 1981 - Henryk Gle ń, 1989 - Walerian Terejko, a naczelnika; 1964 - Stanisław Mazurek,1980 - Jan Staro ń, 1988 - Stanisław Kotowski, 1989 - Stanisław Hawryluk. 15. OSP Alojzów powstała w 1970r. Zało Ŝyli j ą: Jan Kulik, Roman G ądek i Stanisław Lubarski. Motopomp ę otrzymała w roku 1977, samochód w 1977, a remiz ę wybudowała w 1977r. Funkcj ę prezesa pełnili od roku: 1972 - Mieczysław Franczak, 1979 - Mieczysław Piłat, a naczelnika: 1970 - Jan Kulik. Wymienione w tej cz ęś ci organizacje pozarz ądowe s ą doskonałym potencjałem do wykorzystania przy budowaniu ró Ŝnych systemów wsparcia społecznego słu Ŝą cego rozwi ązywaniu problemów społecznych gminy, rozwoju sporu i rekreacji, kultury czy edukacji. Oprócz wymienionych organizacji pozarz ądowych działalno ści ą na rzecz rozwi ązywania problemów społecznych zajmuje si ę ko ściół oraz organizacje przyko ścielne.

68 8. ANALIZA STRATEGICZNA

8.1. Analiza SWOT mocnych i słabych stron, szans i zagro Ŝeń

Wszystkie czynniki, zjawiska i procesy wpływaj ące na skal ę oraz tempo rozwoju społeczno-gospodarczego danej jednostki samorz ądowej mo Ŝna podzieli ć na zewn ętrzne (zmiany zachodz ące w otoczeniu) i wewn ętrzne. Klasycznym narz ędziem stosowanym od wielu lat w analizie strategicznej jest zestawienie mocnych i słabych stron analizowanego podmiotu oraz okre ślenie jego szans i zagro Ŝeń rozwojowych w tzw. analizie SWOT. Nazwa SWOT pochodzi z języka angielskiego i oznacza: S - Strengths (silne strony), W - Weeknesses (słabo ści czyli słabe strony), o-Opportunities (mo Ŝliwo ści, szanse), T - Threats (zagro Ŝenia). Przyj ęta metoda pozwala na zebranie i uszeregowanie (usystematyzowanie) informacji o potencjale rozwojowym gminy oraz o dostrzeganych barierach. Jednocze śnie, zwraca uwag ę na pojawiaj ące si ę zewn ętrzne szanse i zagro Ŝenia. W opracowaniu skoncentrowano si ę na ocenie wewn ętrznych zasobów gminy, atutów i problemów, a tak Ŝe relacji mi ędzy tymi elementami. Gmina nie jest samoistnym tworem, lecz funkcjonuje w okre ślonym otoczeniu, które tworz ą inne jednostki samorz ądowe, administracja rz ądowa i słu Ŝby administracji specjalnych oraz ich wzajemne powiązania o charakterze społecznym, ekonomicznym, organizacyjnym czy środowiskowym. Uwarunkowania zewn ętrzne, które pozostaj ą niezale Ŝne od decyzji władz lokalnych, w istotny sposób determinuj ą rozwój danej społeczno ści, a wpływ ten mo Ŝe by ć pozytywny lub negatywny. Władze gminy mog ą jedynie monitorowa ć zmiany zachodz ące w jej otoczeniu, co pozwoli na identyfikacj ę istniej ących oraz przyszłych szans i zagro Ŝeń rozwoju i zminimalizuje wpływ ewentualnych, negatywnych skutków. Znajomo ść uwarunkowa ń gminy umo Ŝliwia podj ęcie działa ń sprzyjaj ących rozwojowi potencjału lokalnego i wykorzystaniu nadarzaj ących si ę okazji. Analizie poddano priorytetowe obszary funkcjonowania gminy, a mianowicie: gospodark ę, przestrze ń, środowisko i społeczno ść . Analizuj ąc mocne i słabe strony gminy Werbkowice oraz jej zewn ętrzne szanse i zagro Ŝenia rozwojowe, wynikaj ące z otoczenia rynkowego w skali makro i mikro, podzielono obszar zagadnie ń charakteryzuj ących gmin ę i jej otoczenie na 4 grupy:

I. ŚRODOWISKO a. poło Ŝenie geograficzne i komunikacja b. przestrze ń i środowisko c. dobra kultury II. SFERA SPOŁECZNA III. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA IV. GOSPODARKA

8.2 Strategiczna diagnoza mocnych i słabych stron gminy oraz Strategiczna diagnoza zewn ętrznych szans i zagro Ŝeń rozwojowych wynikaj ących z otoczenia rynkowego.

Tabela nr 46 ŚRODOWISKO poło Ŝenie geograficzne i komunikacja Mocne strony Słabe strony 1. Korzystne poło Ŝenie geograficzne w 1. Komunikacja w gminie: brak pobli Ŝu granicy pa ństwa z Ukrain ą. utwardzonych gminnych ci ągów 2. Poło Ŝenie na szlakach komunikacyjnych, pogarszaj ący si ę stan komunikacyjnych: nawierzchni na drogach powiatowych i • przy mi ędzynarodowym szlaku gminnych komunikacyjnym (drodze krajowej 74 2. Zbyt mała cz ęstotliwo ść kursowania Sulejów - Granica Pa ństw i komunikacji pasa Ŝerskiej w

69 wojewódzkiej 850) miejscowo ściach gminy nie le Ŝą cych w • kolejowym: w ęzeł kolejowy nr 72 ci ągu drogi krajowej 74 Hrubieszów - Zamo ść 3. Braku funkcjonuj ących i ucz ęszczanych • mi ędzynarodowa Magistrala LHS (linia poł ącze ń kolejowych (pasa Ŝerskich) w nr 65) Sławków Południowy - obr ębie gminy i powiatu. Hrubieszów - Granica Pa ństwa. 4. Brak ście Ŝek rowerowych b ędących 3. Przystosowanie drogi krajowej do uzupełnieniem szlaku drogi, brak bezkolizyjnych funkcji tranzytowych, wyznaczonych na drodze pasów dla 4. Przystosowanie dróg wojewódzkich do rowerzystów. pełnienia funkcji ruchu tranzytowego 5. Konieczno ść posiadania środków i lokalnego. własnych przy realizacji projektów 5. Dogodny układ komunikacyjny na w dziedzinie infrastruktury z funduszy terenie Gminy. krajowych i zagranicznych, w tym z UE,

Tabela nr 47 ŚRODOWISKO poło Ŝenie geograficzne i komunikacja Szanse Zagro Ŝenia 1. Integracja przestrzenna gminy. 1. Brak własnych środków finansowych na 2. Współpraca s ąsiednich gmin w zakresie popraw ę stanu infrastruktury komunikacji. komunikacyjnej i środków z bud Ŝetu 3. Budowa i wyremontowanie dróg pa ństwa. gminnych i powiatowych. 2. Niewykorzystanie mo Ŝliwo ści jakie 4. Mo Ŝliwo ść skorzystania ze wsparcia stwarzaj ą zewn ętrzne źródła finansowe, finansowego UE na inwestycje w tym z UE na popraw ę stanu infrastrukturalne. infrastruktury. 3. Uci ąŜ liwe przemieszczanie si ę publicznymi środkami transportu. 4. Zahamowanie rozwoju poprzez utrzymywanie barier komunikacyjnych, wzrost nat ęŜ enia ruchu.

Tabela nr 48 ŚRODOWISKO Przestrze ń i środowisko Mocne strony Słabe strony 1. Wybitne walory krajobrazowo- 1. Brak naturalnych i sztucznych przyrodnicze. zbiorników wodnych. 2. Bogactwo i ró Ŝnorodno ść przyrodnicza 2. Nie wykorzystana i nie gminy (flora i fauna). zagospodarowana rzeka Huczwa. 3. Znikomy stopie ń zanieczyszczenia 3. Niska lesisto ść trenów. środowiska. 4. Brak pieszych szlaków turystycznych, 4. Dobra jako ści powietrza krajobrazowych, szlaków rowerowych. atmosferycznego. 5. Brak promocji postaw proekologicznych 5. Bardzo dobre warunki glebowo- wśród mieszka ńców gminy, a w klimatyczne dla rozwoju rolnictwa. szczególno ści w śród dzieci i młodzie Ŝy. 6. Dobry stan czysto ści wód. 6. Brak efektywnych przedsi ęwzi ęć 7. Środowisko przyrodnicze atrakcyjne pod promuj ących walory turystyczne i wzgl ędem turystycznym. kulturowe gminy. 8. Atrakcyjne tereny pod rekreacje i 7. Brak pełnej współpracy mi ędzy wypoczynek. samorz ądami. 8. Niska świadomo ść mieszka ńców w kwestii podejmowania działa ń na rzecz poprawy stanu środowiska. 9. Mała ilo ść odpadów zbierana w sposób

70 selektywny. 10. Hałas uliczny - ulica Zamojska w Werbkowicach - przez któr ą prowadzi ruch tranzytowy.

Tabela nr 49 ŚRODOWISKO Przestrze ń i środowisko Szanse Zagro Ŝenia 1. Rozwój bazy turystycznej, agroturystyki, 1. Spadek ruchu turystycznego, utrata tworzenie terenów rekreacyjnych dla dóbr kulturowych, dewastacja wypoczynku m.in. weekendowego, krajobrazu. wyznaczenie zagospodarowanie 2. Słabe tempo inwestycji ekologicznych szlaków pieszych, rowerowych i 3. Brak promocji turystyki, agro konnych. i ekoturystyki. 2. Zwi ększenie ruchu turystycznego, 4. Niewielkie środki finansowe na wzrost poziomu jako ści Ŝycia realizacj ę działa ń słu Ŝą cych poprawie mieszka ńców poprzez rozwój sportu i funkcjonalno ści i jako ści środowiska. rekreacji. 5. Konkurencyjna oferta okolicznych gmin 3. Wzrost zainteresowania aktywnym dla inwestorów w zakresie turystyki. wypoczynkiem i agroturystyk ą. 6. Wzrastaj ąca konsumpcja indywidualna 4. Wykształcenie w społecze ństwie postaw (środki chemii gospodarczej, odpowiedzialno ści za środowisko opakowania). przyrodnicze. 7. Rosn ąca ilo ść pojazdów 5. Wykorzystywanie terenów o samochodowych. najsłabszych glebach na cele 8. Niska efektywno ść systemu segregacji budownictwa i przemysłu. odpadów. 6. Wykorzystanie turystyczne walorów 9. Lokalizacja na terenie gminy du Ŝej firmy funkcji rzeki Huczwy. uci ąŜ liwej dla środowiska. 7. Mo Ŝliwo ść rozwoju turystyki: rowerowej, pieszej, wodnej - przyjaznej środowisku, 8. Bogaty wachlarz dost ępnych programów w celu poprawy kondycji środowiska przyrodniczego i jego ochrony. 9. Pozyskiwanie środków na ekologi ę, edukacj ę ekologiczn ą, turystyk ę, rozwój i promocj ę gminy, na ochron ę środowiska przyrodniczego itd., z funduszy zewn ętrznych krajowych i zagranicznych, w tym z UE

Tabela nr 50 ŚRODOWISKO Dobra kultury Mocne strony Słabe strony 1. Du Ŝa ilo ść zabytków świeckich i 1. Zły stan techniczny obiektów sakralnych,miejsc pami ęci narodowej zabytkowych, brak środków 2. Stanowiska archeologiczne ( ślady finansowych na inwestowanie w osadnictwa z 5500 - 4700 r. p.n.e). remonty i renowacje 3. Bogactwo kultury ludowej przenikaj ące zdekapitalizowanych obiektów, wpływami chrze ścija ństwa rzymskiego stosunkowo niskie nakłady jak i wschodniego. przeznaczone na inwestycje. 2. Niedostateczna promocja lokalnych walorów kulturowych.

71 3. Brak zintegrowanych wizji rozwojowych i promocyjnych w przedmiocie wykorzystania spu ścizny kulturalnej.

Tabela nr 51 ŚRODOWISKO Dobra kultury Szanse Zagro Ŝenia 1. Zwi ększenie ruchu turystycznego w 1. Powszechna i do ść trudna do gminie, wzrost poziomu jako ści Ŝycia opanowania dewastacja krajobrazu mieszka ńców. kulturowego. 2. Poło Ŝenie gminy na obszarze atrakcyjnym kulturowo-historycznym. 3. Mo Ŝliwo ść tworzenia i rozwoju szlaków turystyczno-kulturowych, ście Ŝek dydaktycznych.

Tabela nr 52 CZYNNIKI DEMOGRAFICZNo-SPOŁECZNE Mocne strony Słabe strony 1. Istniej ące zasoby siły roboczej. 1. Starzej ące si ę społecze ństwo. 2. Stosunkowo tania siła robocza. 2. Niski i utrzymuj ący si ę od połowy lat 90 - 3. Dost ęp do wy Ŝszych uczelni Lublina, poziom dzietno ści. Zamo ścia oraz ich filii i punktów 3. Stale wysoki poziom udziału kobiet w konsultacyjnych. liczbie poszukuj ących pracy. 4. Rozwini ęta sie ć placówek o światowych i 4. Wysoki poziom bezrobocia w śród edukacyjnych. 5. ludzi młodych - zubo Ŝenie 5. Nale Ŝyte funkcjonowanie o środków społecze ństwa. zdrowia, 6. brak dostosowanej oferty edukacyjnej 6. Funkcjonowanie Warsztatów Terapii na terenie gminy ( oraz powiatu) do Zaj ęciowej. zmieniaj ącego si ę rynku pracy. 7. Działalno ść świetlicy 7. Niezadowalaj ąca pod wzgl ędem socjoterapeutycznej. jako ściowym oferta nowych miejsc 8. Funkcjonowanie Gminnego O środka pracy. Kultury. 8. Brak miejsc pracy dla absolwentów 9. Poczucie bezpiecze ństwa w śród szkół. Odpływ ludzi młodych. społeczno ści gminy. 9. Brak mo Ŝliwo ści kształcenia praktyczno- 10. Inicjatywy podejmowane przez zawodowego na poziomie szkół jednostk ę samorz ądu terytorialnego średnich na terenie gminy. wraz z organizacjami pozarz ądowymi i 10. Brak alternatywnych zaj ęć innymi instytucjami po Ŝytku pozalekcyjnych dla młodzie Ŝy. publicznego. 11. Brak odkrytych wielofunkcyjnych 11. Zaanga Ŝowanie władz samorz ądowych otwartych obiektów sportowych gminy w sprawy jej mieszka ńców, 12. Słaba promocja sportu. 12. Dbało ść o czysto ść i estetyk ę otoczenia. 13. Zagro Ŝenie rozwojem patologii społecznych, szczególnie w śród ludzi młodych i dzieci (narkomania,alkoholizm, przest ępczo ść ). 14. Niski poziom zaufania obywateli do instytucji pa ństwa oraz bierno ść społeczna. 15. Mała ilo ść organizacji pozarz ądowych. 16. Instytucje publiczne nie przystosowane

72 dla potrzeb osób niepełnosprawnych.

Tabela nr 53 CZYNNIKI DEMOGRAFICZNO-SPOŁECZNE Szanse Zagro Ŝenia 1. Stabilizacja krajowego, regionalnego 1. Wyst ępuj ący deficyt miejsc pracy i lokalnego rynku pracy. 2. przyczyniaj ący si ę do powstawania 2. Wzrost jako ści Ŝycia mieszka ńców. zjawiska bezrobocia. 3. Zmniejszanie si ę bezrobocia. 3. Brak systemu przekwalifikowa ń i 4. Edukacja dzieci i młodzie Ŝy, szczególnie szkole ń zawodowych dostosowanego w zawodach niezb ędnych dla rozwoju do potrzeb lokalnych. regionu oraz nauka j ęzyków obcych. 4. Brak motywacji społecze ństwa do 5. Edukacja dorosłych, dokształcanie edukacji, przekwalifikowa ń zawodowe i przekwalifikowania zawodowych, przedsi ębiorczo ści. zawodowe. 5. Stały trend ubo Ŝenia pewnych cz ęś ci 6. Wzrastaj ące poczucie wi ęzi populacji społecze ństwa. mieszka ńców z Gmin ą. 6. Utrzymanie stanu wzrostu poziomu 7. Budowa aktywnych postaw emigracji mieszka ńców. obywatelskich. 7. Zagro Ŝenie spadkiem aktywno ści 8. Stworzenie gminy jako miejsca mieszka ńców w sensie społecznym, przyjaznego dla mieszka ńców. gospodarczym, kulturalnym. 9. Unikni ęcie i rozwi ązywanie problemów 8. Zmniejszanie si ę liczby osób aktywnych społecznych. zawodowo. 10. Sprawne rozwi ązywanie problemów 9. Utrzymanie zjawiska wykluczenia gminy przy udziale partnerów w kraju i w społecznego, patologizacja Ŝycia UE. mieszka ńców, emigracja mieszka ńców. 11. Mo Ŝliwo ść pozyskiwania środków 10. Zwi ększaj ące si ę poczucie braku finansowych na współfinansowanie bezpiecze ństwa i zaufania dla władz projektów zwi ązanych z edukacj ą, oraz rozwój patologii społecznych. budow ą aktywnych postaw 11. Rosn ący koszt pomocy społecznej oraz obywatelskich, zwalczaniem bezrobocia, opieki nad osobami starszymi. itd. z funduszy krajowych i zagranicznych, w tym z UE.

Tabela nr 54 INFRASTRUKTURA Gospodarka Wodna Mocne strony Słabe strony 1. Stacja uzdatniania wody obsługuj ąca 1. Gospodarka wodna - 21% wska źnik mieszka ńców miejscowo ści zwodoci ągowania gminy - najni Ŝszy w Werbkowice. powiecie 2. Rozpocz ęta etapowana wieloletnia 2. Du Ŝa ilo ść gospodarstw (2007 - 2010) inwestycja budowy stacji niezaopatruj ących si ę w wod ę ze studni wodoci ągu grupowego wraz z sieci ą i gł ębinowych. przył ączami wodoci ągowymi 3. Niska jako ść wody czerpanej z zaspokajaj ącego ok. 40% mieszka ńców przydomowych studni. gminy. 4. Niekorzystne warunki dla potencjalnych inwestorów zewn ętrznych spowodowane brakiem podstawowej infrastruktury technicznej. 5. Niski poziom bezpiecze ństwa po Ŝarowego. INFRASTRUKTURA Gospodarka Wodna Szanse Zagro Ŝenia

73 1. Poprawa Ŝycia jako ści mieszka ńców. 1. Zahamowanie procesów sprzyjaj ących 2. Rozbudowa istniej ących źródeł wody wzrostowi poziomu Ŝycia mieszka ńców. i znalezienie źródeł zewn ętrznych. Tabela nr 55 INFRASTRUKTURA Gospodarka Ściekowa Mocne strony Słabe strony 1. Oczyszczalnia ścieków na terenie 1. Niski stopie ń skanalizowania miejscowo ść Werbkowice miejscowo ści Werbkowice i w innych 2. Obsługa zrzutów z terenu gminy” miejscowo ściach Gminy (najni Ŝszy wska źnik skanalizowania w śród gmin powiatu hrubieszowskiego 15%), 2. Problem nieszczelnych szamb. 3. Konieczno ść modernizacji oczyszczalni ścieków. 4. Brak przydomowych oczyszczalni ścieków.

Tabela nr 56 INFRASTRUKTURA Gospodarka Ściekowa Szanse Zagro Ŝenia 1. Poprawa Ŝycia jako ści mieszka ńców. 1. Zahamowanie procesów sprzyjaj ących wzrostowi poziomu Ŝycia mieszka ńców.

Tabela nr 57 INFRASTRUKTURA Gospodarka odpadami Mocne strony Słabe strony 1. Wprowadzony system selektywnej 1. Brak składowiska odpadów zbiórki odpadów. komunalnych. 2. Zorganizowany wywóz odpadów 2. Obecno ść dzikich składowisk odpadów, i selektywna zbiórka odpadów - punkty wymagaj ących natychmiastowej gromadzenia odpadów. rekultywacji. 3. Program usuwania azbestu dla Gminy 3. Du Ŝe ilo ści azbestu na obiektach Werbkowice. gospodarczych i u Ŝyteczno ści publicznej 3954 ton.

Tabela nr 58 INFRASTRUKTURA Gospodarka odpadami Szanse 1. Poprawa Ŝycia jako ści mieszka ńców 1. Zahamowanie procesów sprzyjaj ących wzrostowi poziomu Ŝycia mieszka ńców.

Tabela nr 59 INFRASTRUKTURA ciepłownictwo Mocne strony Słabe strony 1. Zbiorowy system zaopatrzenia w ciepło 1. Brak kompleksowego zbiorowego cz ęś ci mieszka ńców Werbkowic, systemu zaopatrzenia w ciepło. Gozdowa i Turkowic. 2. Lokalne kotłownie i piece opalane

74 paliwem stałym.

Tabela nr 60 INFRASTRUKTURA ciepłownictwo Szanse Zagro Ŝenia 1. Poprawa jako ści Ŝycia mieszka ńców. 1. Zahamowanie procesów sprzyjaj ących wzrostowi poziomu Ŝycia mieszka ńców

Tabela nr 61 INFRASTRUKTURA Gazownictwo Mocne strony Słabe strony 1. Gazoci ąg średniego ci śnienia w 1. Brak infrastruktury gazowniczej na miejscowo ści Werbkowice oraz pozostałym terenie gminy. miejscowo ściach Kolonia Gozdów i 2. Brak programów w zakresie gazyfikacji Alojzów. terenów pod przyszłe budownictwo mieszkaniowe, przemysł, usługi.

Tabela nr 62 INFRASTRUKTURA Gazownictwo Szanse Zagro Ŝenia 1. Poprawa Ŝycia jako ści mieszka ńców. 1. Zahamowanie procesów sprzyjaj ących wzrostowi poziomu Ŝycia mieszka ńców.

Tabela nr 63 INFRASTRUKTURA energetyka Mocne strony Słabe strony 1. Zelektryfikowanie gminy. 1. Brak gminnych programów 2. Dobra jako ść sieci dystrybucji energii energetycznych w zakresie pod przyszłe elektrycznej na terenach wiejskich. budownictwo mieszkaniowe, przemysł, usługi. 2. Brak oszcz ędnych systemów oświetleniowych wykorzystuj ących odnawialne źródła energii, czy te Ŝ wyposa Ŝonych w lampy energooszcz ędne LED.

Tabela nr 64 INFRASTRUKTURA Energetyka Szanse Zagro Ŝenia 1. Poprawa Ŝycia jako ści mieszka ńców. 1. Zahamowanie procesów sprzyjaj ących wzrostowi poziomu Ŝycia mieszka ńców.

Tabela nr 65 INFRASTRUKTURA Telekomunikacja Mocne strony Słabe strony 1. Pełne pokrycie ł ącz telefonicznych. 1. Braki w usprz ętowieniu ITC podmiotów publicznych. 2. Brak bezpłatnych publicznych punktów dost ępu do internetu. 3. Brak do szerokopasmowego internetu.

75 Tabela nr 66 INFRASTRUKTURA Telekomunikacja Szanse Zagro Ŝenia 1. Poprawa Ŝycia jako ści mieszka ńców. 1. Zahamowanie procesów sprzyjaj ących 2. Ułatwiony dost ęp do podnoszenia wzrostowi poziomu Ŝycia mieszka ńców. wykształcenia, umiej ętno ści zawodowych i innych (e - learning). 3. Dost ępno ść nowych miejsc pracy (e - praca).

Tabela nr 67 INFRASTRUKTURA Budownictwo Mocne strony Słabe strony 1. Uchwalone Plany zagospodarowania 1. Brak rezerw mieszka ń komunalnych. przestrzennego w sze ściu najwi ększych 2. Brak budynków socjalnych w gminie. miejscowo ściach gminy. 3. Brak planów zagospodarowania przestrzennego dla pozostałych miejscowo ści w gminie.

Tabela nr 68 INFRASTRUKTURA Budownictwo Szanse Zagro Ŝenia 1. Poprawa Ŝycia jako ści mieszka ńców. 1. Zahamowanie procesów sprzyjaj ących 2. Wzrost inwestycji na terenie gminy. wzrostowi poziomu Ŝycia mieszka ńców.

Tabela nr 69 GOSPODARKA 1. Mocne strony Słabe strony 1. Tradycyjny obszar rolniczy z 1. Stosunkowo wysokie zatrudnienie w elementami przemysłu przetwórczego, rolnictwie w śród ludno ści wiejskiej. dost ępno ść płodów rolnych. 2. Rozdrobnienie gospodarstw rolnych. 2. Gleby wysokich klas bonitacyjnych. 3. Słaba integracja lokalnych 3. Polepszaj ąca si ę struktura agrarna. przedsi ębiorców oraz cz ęsto 4. Rozwini ęta produkcja rolnicza. krótkotrwałe funkcjonowanie 5. Średnio rozwini ęta bran Ŝa przetwórstwa prowadzonych przez nich firm. płodów rolnych. 4. Brak nowych inwestycji. 6. Walory turystyczne regionu. 5. Znikoma powierzchnia wydzielonych, 7. Blisko ść rynku wschodniego-Ukraina, przygotowanych gruntów na tereny dysponuj ącej zró Ŝnicowanymi rynkami inwestycyjne. zbytu. 6. Likwidacja du Ŝych zakładów pracy, brak 8. Dobra dost ępno ść komunikacyjna. nowych. 9. Średnio rozbudowywana infrastruktura 7. Zbyt mała ilo ść zakładów techniczna. produkcyjnych. 10. Uchwalone plany zagospodarowania 8. Brak wystarczaj ącego kapitału na przestrzennego w sze ściu najwi ększych inwestycje. miejscowo ściach gminy. 9. Niski poziom innowacyjno ści sektora 11. Tereny komunalne wolne do zabudowy. MŚP. 12. Dochody gminy na średnim poziomie. 10. Niska dochodowo ść firm z sektora 13. Dobre przygotowanie zawodowe małych i średnich przedsi ębiorstw. pracowników Urz ędu Gminy w zakresie 11. Wąska oferta kształcenia ustawicznego

76 rozwoju przedsi ębiorczo ści z mo Ŝliwo ści ą przekwalifikowania. i priorytetowe traktowanie 12. Niedostosowanie form i kierunków przedsi ębiorczo ści przez władze gminy. kształcenia do potrzeb zmieniaj ącego 14. Pozytywny klimat dla rozwoju si ę rynku pracy. działalno ści gospodarczej - 13. Braki w sferze infrastruktury przedsi ębiorczo ści i usług stwarzany turystycznej. przez władze samorz ądowe. 14. Brak gospodarstw agroturystycznych. 15. Średni poziom przedsi ębiorczo ści w śród 15. Brak spójnego i profesjonalnego mieszka ńców gminy. programu promocji regionu (na 16. Zwi ększenie liczby ludno ści w wieku płaszczy źnie powiatu, gminy). produkcyjnym. 16. Nie ma w gminie zaplecza 17. Zlokalizowanie na terenie miejscowo ść informatycznego. Werbkowice administracji publicznej, 17. Brak kompleksowej strategii promocji banku i innych instytucji obsługuj ących Gminy Werbkowice. ludno ści. 18. Bud Ŝet jednostki samorz ądu terytorialnego obci ąŜ ony wysokim poziom tzw.„sztywnych” wydatków. 19. Migracja bezrobotnych z sektora rolniczego do miasta, za granic ę. 20. Niedostatecznie rozwini ęta baza hotelowa. 21. Niewystarczaj ąca baza turystyczna. 22. Brak tablic informacyjnych o regionie, oznaczenia tras rekreacyjnych, rowerowych i pieszych.

Tabela nr 70 GOSPODARKA Szanse Zagro Ŝenia 1. Lepsze wykorzystanie blisko ści i 1. Brak spójnej polityki rolnej w kraju i potencjału rynku wschodniego-Ukraina. regionie. 2. Prowadzenie takiej produkcji rolnej 2. Brak wiary rolników w dobr ą polityk ę i warzywniczej, która odpowiadałaby roln ą pa ństwa. potrzebom rynku regionalnego, 3. Zła sytuacja w rolnictwie i niska jego krajowego i zagranicznego, w tym UE. dochodowo ść . 3. Unowocze śnianie gospodarstw rolnych i 4. Brak znacz ącej bazy przetwórczej i ich produkcji. przechowalni jest barier a dla rozwoju 4. Wł ączenie si ę rolników do grup najsilniejszych gał ęzi rolnictwa. producenckich - lokalnych, 5. Uzale Ŝnienie dochodów znacznej liczby regionalnych, krajowych i mieszka ńców od warunków zagranicznych. pogodowych i wysoko ści plonów. 5. Rozwój przetwórstwa rolnego 6. Wysokie koszty produkcji rolnej i warzywniczego. wpływaj ące na nierentowno ść 6. Pozyskanie inwestorów. gospodarstw. 7. Rozwój turystyki, agroturystyki 7. Niedostateczne wsparcie rozwoju i rekreacji. istniej ących przedsi ębiorstw. 8. Edukacja społecze ństwa. 8. Migracje zarobkowe wykwalifikowanej 9. Progospodarcza polityka pa ństwa, kadry za granic ę. premiuj ąca przedsi ębiorczo ść . 9. Brak wykwalifikowanej kadry dla 10. Mo Ŝliwo ść wykorzystania środków strategicznego inwestora. z funduszy krajowych i zagranicznych, w 10. Niewystarczaj ące przygotowanie do tym z UE na współfinansowanie działania w otoczeniu konkurencyjnym. projektów gminy w zakresie gospodarki, 11. Ucieczka inwestorów do bardziej infrastruktury, ekologii, edukacji, atrakcyjnych gmin. turystyki, kultury itd. oraz na działalno ść 12. Pozostawienie małych przedsi ębiorców

77 gospodarcz ą przez indywidualnych bez pomocy ze strony pa ństwa, przedsi ębiorców, grupy producenckie, samorz ądów. na działanie organizacji pozarz ądowych. 13. Za mała ilo ść środków finansowych lub ich całkowity brak na spłat ę kredytów wcze śniej zaci ągni ętych. 14. Wysokie oprocentowanie kredytów. 15. Brak ochrony krajowych i regionalnych rynków zbytu.

Atutem Gminy Werbkowice s ą przebiegaj ące przez teren gminy wa Ŝne szlaki komunikacyjne: drogowy i kolejowy (normalno-torowy i szeroko-torowy), korzystne poło Ŝenie geograficzne w pobli Ŝu granicy pa ństwowej z Ukrain ą. Siln ą stron ą gminy jest tak Ŝe zasób wysokich klas gleb i zwi ązan ą z tym, średnio rozwini ęta produkcja rolnicza oraz przetwórstwo płodów rolnych. Dodatkowo gmina posiada walory dla rozwoju wypoczynku (turystyka rowerowa i piesza, wodna, łowiectwo) oraz rozwoju agroturystycznego i ekologicznego rolnictwa. Na terenie gminy znajduj ą si ę wolne tereny inwestycyjne dla małych i du Ŝych podmiotów gospodarczych. Samorz ąd traktuje priorytetowo sprawy o światy, kultury i sportu. Poziom bezpiecze ństwa ludzi i mienia jest do ść wysoki. Słabymi stronami Gminy Werbkowice jest niewystarczaj ąco rozwini ęte przetwórstwo rolne oraz brak zorganizowanych grup producenckich. Brak nowych inwestycji, mała liczba du Ŝych podmiotów gospodarczych. W sferze infrastruktury technicznej uwidaczniaj ą si ę du Ŝe braki w infrastrukturze wodno kanalizacyjnej, brak gminnego wysypiska śmieci. Rozwój hamuje równie Ŝ zły stan dróg gminnych, powiatowych i wojewódzkich. Słabymi stronami w sferze społecznej s ą : niski przyrost naturalny oraz zbyt małe środki na opiek ę społeczn ą, brak rezerw mieszka ń komunalnych i socjalnych. Słaba stron ą jest te Ŝ brak w pełni wyposa Ŝonego obiektowo i funkcjonalnie otwartego kompleksu sportowego i rekreacyjnego, a tak Ŝe braki w małej infrastrukturze sportowo rekreacyjnej (małe place zabaw, boiska). System odprowadzania wód opadowych wymaga dalszego rozwoju. Braki wyst ępuj ą równie Ŝ w infrastrukturze turystycznej - brak podmiotów zajmuj ących si ę turystyka, agroturystyka, ekologi ą, brak wyznaczonych szlaków turystycznych, promocji turystyki lokalnej. Najbardziej istotn ą szans ą rozwojow ą Gminy Werbkowice jest korzystne poło Ŝenie geograficzne (niedaleko granicy pa ństwa z Ukraina, która jet te Ŝ granica Unii Europejskiej). Cały region charakteryzuje si ę znaczn ą atrakcyjno ści ą inwestycyjn ą i turystyczn ą a tak Ŝe dobrym stanem środowiska. Szans ą jest pozyskanie nowych inwestorów. Rozwój sektora rolnego, przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego, oraz produkcja Ŝywno ści ekologicznej to szanse dla lokalnych producentów rolnych. Potencjalna szansa stanowi równie Ŝ rozwój turystyki oraz rozwój agroturystyki. Szans ą na rozwój jest te Ŝ pozyskanie środków zewn ętrznych, na realizacje celów strategicznych, z funduszy krajowych i zagranicznych, w tym z UE. Głównym zagro Ŝeniem zewn ętrznym dla społeczno ści Gminy Werbkowice wydaje si ę by ć cz ęste zmiany przepisów prawa i nadmierny fiskalizm państwa. Społecze ństwu zagra Ŝa wzrastaj ące bezrobocie oraz ci ągłe ubo Ŝenie społecze ństwa, co wi ąŜ e si ę równie Ŝ z osłabieniem motywacji do podnoszenia poziomu wykształcenie oraz przekwalifikowa ń zawodowych. Pogorszeniu ulega równie Ŝ stan zdrowia społecze ństwa a środki na profilaktyk ę i promocj ę zdrowia s ą niewystarczaj ące. Dekapitalizacji ulega ć b ędzie istniej ąca infrastruktura techniczna. Małe nakłady na inwestycje ekologiczne sprawi ą, i Ŝ środowisko przyrodnicze b ędzie ulega ć stopniowej degradacji. Brak jest wspólnych inicjatyw mi ędzygminnych i regionalnych zmierzaj ących do przyspieszenia rozwoju gospodarczego.

78 9. ANALIZA STRATEGICZNA ROZWOJU ORAZ PERSPEKTYWY ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO GMINY WERBKOWICE

Planowanie strategiczne jest przemy ślanym, metodycznym sposobem zarz ądzania, prowadz ącym w dłu Ŝszej perspektywie do rozwi ązania najwa Ŝniejszych problemów oraz wykorzystania najwa Ŝniejszych atutów, przy uwzgl ędnieniu szans i zagro Ŝeń. Planowanie strategiczne oparte zostało o przeprowadzon ą uprzednio technik ę analizy SWOT, co pozwoliło dostrzec mocne i słabe strony gminy, a tak Ŝe rozpatrzy ć szanse i zagro Ŝenia stoj ące przed jednostka. Wynik analizy ma odzwierciedlenie w takim, a nie innym uło Ŝeniu celów strategicznych dokumentu. Uznano przy tym, cele strategiczne pomagaj ą gminie skoncentrowa ć wysiłki na kwestiach wpływaj ących w najwi ększym stopniu na rozwój Gminy Werbkowice. Cele strategiczne wskazuj ą, w jaki sposób gmina ma funkcjonowa ć i rozwija ć si ę, aby zaspokoi ć potrzeby mieszka ńców oraz osi ągn ąć zamierzone cele rozwojowe. Sformułowane cele strategiczne s ą metodycznym zaadaptowaniem wizji rozwojowych, będących wynikiem przemy śle ń mieszka ńców i władz jednostki. Du Ŝy stopie ń ogólno ści wizji, wyraz pragnienia obywateli oraz ch ęci d ąŜ enia do stanu zamierzonego, przybrał na etapie hierarchizacji celów form ę celów strategicznych (ogólnych). Konkretyzacja celów strategicznych s ą cele szczegółowe (operacyjne), powstałe w kolejnym etapie procesu przygotowania strategii. Cele stanowi ą przekładnik dla misji rozwoju gminy. Wyra Ŝane s ą ogólnie, jako funkcje definiuj ące potrzeby, które powinny by ć zrealizowane w okre ślonym czasie. Cele opisuj ą kierunek, w jakim powinien dokonywa ć si ę rozwój Gminy Werbkowice oraz spełniaj ą dwa podstawowe warunki: • są osadzone w realiach funkcjonowania gminy, • wyznaczaj ą tylko te działania, które rzeczywi ście mog ą zosta ć spełnione. Cele strategiczne zostały wyznaczone w oparciu o: • diagnoz ę stanu istniej ącego, • analiz ę mocnych i słabych stron oraz szans i zagro Ŝeń (SWOT). Ka Ŝdej z analizowanych kwestii przypisano odpowiadaj ące im uwarunkowania zewn ętrzne kluczowe szanse i zagro Ŝenia tkwi ące w otoczeniu gminy, mog ące mie ć pozytywny lub negatywny wpływ na tempo dalszego rozwoju jednostki. Niezwykle istotnym elementem strategii jest wyznaczenie misji, jako swego rodzaju drogowskazu o najwy Ŝszym stopniu ogólno ści. Misja strategiczna jest odzwierciedleniem d ąŜ enia do warto ści nadrz ędnych, a cele strategiczne s ą narz ędziami umo Ŝliwiaj ącymi zbli Ŝanie si ę do zało Ŝonego ideału. Misja jest okre ślana najogólniej jako: posłannictwo pełnione przez osob ę lub organizacje, które dotyczy wykonania specjalnego zadania,charakterystyczna rola do spełnienia przez firm ę wyra Ŝaj ąca jej odr ębno ść (to Ŝsamo ść organizacji, sens istnienia). W odró Ŝnieniu od misji, wizja jest opisem wizerunku instytucji w stosunku do odległej przyszło ści, okre ślaj ącym wynik rozwoju tej instytucji przy zało Ŝeniu mo Ŝliwie najlepszych uwarunkowa ń. Wizja to ponadto: • wyobra Ŝenie przedstawiaj ące obraz rzeczywisto ści w bli Ŝej lub dalszej perspektywie czasowej, • koncepcja modelowa przyszłej organizacji, funkcjonowania i po Ŝą danego rozwoju firmy okre ślona przez aspiracje i twórcza wyobra źnie firmy (tak Ŝe kierownictwa, członków organizacji). Wobec ograniczonych środków finansowych b ędących w dyspozycji mieszka ńców i władz gminy, liczba celów szczegółowych została ograniczona do najbardziej mo Ŝliwych do zrealizowania. Celom szczegółowym przyporz ądkowane zostały mierniki ich realizacji, pozwalaj ące na monitorowanie oraz nadzór nad realizacj ą Strategii.

79 9.1. Misja i wizja Gminy Werbkowice

MISJA GMINY WERBKOWICE

Przedstawiona w dokumencie misja Gminy Werbkowice stanowi odzwierciedlenie opinii mieszka ńców gminy oraz władz gminnych, b ędących wynikiem pewnego kompromisu i przeniesienia wyra Ŝanych potrzeb na mo Ŝliwie wysoki stopie ń ogólno ści. Misj ą Gminy Werbkowice jest stworzenie warunków maj ących wpływ na podniesienie komfortu Ŝycia mieszka ńców poprzez rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, wykorzystanie potencjału ludzkiego i gospodarczego, a tak Ŝe d ąŜ enie do maksymalizacji tego Ŝ komfortu. Realizuj ąc t ę MISJ Ę w latach 2009 - 2015 gmina Werbkowice mo Ŝe przyj ąć , Ŝe jej WIZJA w roku 2015 b ędzie nast ępuj ąca:

WIZJA GMINY WERBKOWICE

Wizj ą Gminy Werbkowice jest stworzenie warunków maj ących wpływ na podniesienie komfortu Ŝycia mieszka ńców poprzez rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, wykorzystanie potencjału ludzkiego i gospodarczego, a tak Ŝe d ąŜ enie do maksymalizacji tego komfortu.

Gmina Werbkowice w 2015 roku wykorzystuj ąc potencjał zwi ązany z poło Ŝeniem geograficznym i atrakcyjno ści ą dla lokowania w niej inicjatyw biznesowych, rozwijania potencjału rolno- spo Ŝywczego stanie si ę miejscem gdzie warto mieszka ć, pracowa ć i inwestowa ć, a tak Ŝe wypoczywa ć.

Wielkie wyzwanie stoj ące przed władzami samorz ądowymi gminy to ukształtowanie wizerunku gminy przyjaznej mieszka ńcom, atrakcyjnej dla działalno ści gospodarczej, zamieszkania i sp ędzania czasu wolnego oraz turystyki i rekreacji. Pozwoli to na wi ększ ą integracj ę mieszka ńców z miejscem zamieszkania i budow ę społecze ństwa obywatelskiego. Mieszka ńcy Gminy podejmuj ą ró Ŝnorakie inicjatywy dla realizacji tych zamierze ń. W konsekwencji Władze Gminy wspólnie z jej Mieszka ńcami buduj ą wizerunek Gminy Werbkowice jako miejsca, z którym chc ą zwi ąza ć swoj ą przyszło ść .

Wizja Gminy Werbkowice jest zbiorem haseł wskazuj ących po Ŝą dane kierunki rozwoju jednostki. Wymienia si ę w kolejno ści nast ępuj ące wizje cz ąstkowe:

1. Pełna dost ępno ść do rozwini ętej infrastruktury technicznej dla mieszka ńców Gminy Werbkowice (sie ć kanalizacji sanitarnej, wodoci ągowej, systemu gospodarki odpadami, systemu drogowego, infrastruktury sieci informatycznej, infrastruktury sporu i rekreacji). 2. Czyste środowisko naturalne. 3. Zmodernizowane placówki o światowe wyposa Ŝone w nowoczesny sprz ęt. 4. Nowoczesne, dobrze rozwini ęte rolnictwo oraz przetwórstwo rolno spo Ŝywcze. 5. Gmina przyjazna inwestorom zewn ętrznym oraz wspieraj ąca przedsi ębiorców działaj ących na jej terenie. 6. Turystyka jako wa Ŝny element promocyjny jednostki - wi ększa liczba turystów odwiedzaj ących obszar gminy. 7. Gmina komfortowa i przyjazna mieszka ńcom - b ędąca nie tylko miejscem zamieszkania, lecz równie Ŝ zapewniaj ąca mo Ŝliwo ść interesuj ącego sp ędzenia czasu wolnego. 8. Maksymalizacja wykorzystania dost ępnych dla gminy funduszy UE i innych środków zewn ętrznych.

Wskazane wizje rozwojowe zostały pogrupowane według wła ściwego zaszeregowania do obszarów problemowych, wskutek czego wyznaczono 3 cele strategiczne.

Wa Ŝnym obszarem, który b ędzie podlegał rozwojowi, b ędzie sektor małych i średnich

80 przedsi ębiorstw głównie w zakresie usług i przetwórstwa rolnego. Gmina rozwinie system ulg i zach ęt dla inwestorów, co prowadzi ć b ędzie do tworzenia nowych miejsc pracy a tym samym pozytywnie wpłynie na dochody bud Ŝetu gminy.

Przewidywane zmiany dotkn ą równie Ŝ sektor rolniczy - podniesieniu ulegnie poziom o światy rolniczej. Pojawi ą si ę gospodarstwa ekologiczne produkuj ące na rynek europejski. Na terenie gminy pojawi ą si ę nowe podmioty zajmuj ące si ę przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym. Specjalistyczne gospodarstwa rolne b ędą sprzedawa ć i niejednokrotnie we własnym zakresie przetwarza ć swoje produkty rolne. Problem przemian w rolnictwie złagodzony zostanie poprzez krajowe i regionalne produkty restrukturyzacyjne i dofinansowanie rolników, w tym ze środków UE. Cz ęść terenów rolnych zostanie przekształcona pod budownictwo mieszkaniowe indywidualne i wielorodzinne oraz nieuci ąŜ liwe inwestycje typu usługowego.

Ekologia b ędzie obszarem wa Ŝnej aktywno ści gminy. Nast ąpi rozwój infrastruktury technicznej zwi ązanej ze skanalizowaniem gminy, budow ą przydomowych oczyszczalni ścieków, oraz poprzez wzrost świadomo ści ekologicznej mieszka ńców oraz rozwini ęcie systemu gospodarki odpadami. Gmina podejmie działania zapewniaj ące zachowanie ładu przestrzennego i estetycznego na swoim terenie.

W zakresie rozwoju infrastruktury technicznej gminy - stan i sie ć dróg ulegn ą radykalnej poprawie. Na terenie gminy dost ępna b ędzie sie ć wodoci ągowa i gazowa. Poprawie ulegnie system infrastruktury sportowej i rekreacyjnej. Wysokiej staranno ści wymaga ć b ędzie sprostanie oczekiwaniom w zakresie rozwi ązania problematyki zaspokojenia potrzeb społecznych na terenie gminy. Oczekiwania społeczne s ą znaczne i wi ąŜą si ę z podniesieniem jako ści usług o światowych i zdrowotnych a tak Ŝe kulturalnych.

Gmina Werbkowice rozwija ć si ę b ędzie jako nowoczesna gmina rolniczo z elementami uprzemysłowienia i urbanizacji. Gmina b ędzie wykazywała du Ŝą dbało ść o rozwój przedsi ębiorczo ści. Mieszka ńcom Gminy zapewnione zostan ą warunki Ŝycia zgodnie ze standardami europejskimi w zakresie bezpiecze ństwa, ochrony zdrowia, o światy i kultury. Gmina wyka Ŝe tak Ŝe dbało ść o lokale tradycje oraz zabytki dziedzictwa kulturowego.

Wprowadzenie w Ŝycie „Strategii Rozwoju Gminy Werbkowice na lata 2009 - 2015” pozwoli na realizacj ę WIZJI gminy. Strategia wytycza zadania, których realizacja zapewni utrzymanie po Ŝą danego kierunku rozwoju gminy.

9.2. Okre ślenie strategicznych celów rozwoju

Działalno ść władz samorz ądu gminnego powinna by ć zdeterminowana zasadami celowo ści i gospodarno ści. Formułowanie celów jest odpowiedzi ą na potrzeby mieszka ńców, konieczno ści ą zaspokojenia tych potrzeb oraz tworzenia optymalnych warunków dla harmonijnego rozwoju, z uwzgl ędnieniem hierarchii tych celów i pilno ści ich realizacji. Dlatego te Ŝ formułuje si ę cele mo Ŝliwe do zrealizowania, a na ich podstawie wyznacza zadania. Zaniechanie realizacji poszczególnych zada ń mo Ŝe w konsekwencji doprowadzi ć do osłabienia tempa rozwoju gminy. Głównym warunkiem urzeczywistnienia sformułowanych celów jest przygotowanie planu działania, czyli okre ślenie konkretnych zada ń, a tak Ŝe stałe zaanga Ŝowanie samorz ądu terytorialnego oraz innych struktur organizacyjnych (organizacje non - profit, przedsi ębiorcy i ich zwi ązki oraz instytucje otoczenia biznesu) w realizacj ę zada ń słu Ŝą cych rozwojowi. Ponadto, nale Ŝy okre śli ć ramy czasowe oraz osoby odpowiedzialne za wykonanie poszczególnych zada ń. Problemem pozostaje nadal niewystarczaj ąca ilo ść środków finansowych, co prowadzi jedynie do realizowania celów priorytetowych o znaczeniu strategicznym. Analiza celów polega zatem na opisaniu przyszłej sytuacji, która zaistnieje, gdy zostan ą rozwi ązane najwa Ŝniejsze zidentyfikowane problemy w gminie, przy uwzgl ędnieniu lokalnych zasobów i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania. Analiza

81 ta prowadzi do okre ślenia stanu, jaki si ę chce osi ągn ąć . Cele strategiczne dla rozwoju gminy Werbkowice w pełni wpisuj ą si ę w kierunki strategiczne rozwojowe wskazywane w dokumentach programowych na poziomie Unii Europejskiej i Polski. Wyra Ŝone one zostały mi ędzy innymi w takich dokumentach jak: • Strategia rozwi ązywania problemów społecznych gminy Werbkowice • Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Werbkowice • Programie Ochrony Środowiska dla Gminy Werbkowice • Gminnym Planie Gospodarki Odpadami • Program Usuwania Azbestu • Lokalna Strategia Rozwoju Stowarzyszenia Hrubieszowskiego „Lepsze jutro” Lokalna Grupa Działania • Strategia Rozwoju Powiatu Hrubieszowskiego • Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego • Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007 - 2015 • Narodowa Strategia Spójno ści • Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego • Program Rozwoju Obszarów Wiejskich • Program Operacyjny Infrastruktura i środowisko • Program Operacyjny Kapitał Ludzki • Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej • Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka • Mechanizm Finansowy EOG i Norweski Mechanizm Finansowy • Szwajcarsko-Polski Program Współpracy • Rozwój Europejskiej Współpracy Terytorialnej • Krajowy Plan Strategiczny dla Obszarów Wiejskich • Krajowy Raport nt. Zabezpieczenia Społecznego i Integracji Społecznej • Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia • Strategia Lizbo ńska • III Raport Spójno ści, projekty rozporz ądze ń do funduszy strukturalnych na lata 2007 - 2013 • Długookresowa Strategia Trwałego i Zrównowa Ŝonego Rozwoju Polski • Długofalowa Strategia Rozwoju Regionalnego Kraju • Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego ma lata 2007 - 2013 • Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju • Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007 - 2013 Poszczególne priorytety i kierunki działa ń gminy Werbkowice wspólne s ą z dokumentami strategicznymi Unii Europejskiej i krajowymi. Elementy wspólne wyra Ŝone s ą w takich dokumentach jak:

Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia: tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjno ści gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsi ębiorczo ści, zapewniaj ącej wzrost zatrudnienia oraz wzrost spójno ści społecznej, gospodarczej i przestrzennej.

Strategia Lizbo ńska: utworzenie na obszarze Unii Europejskiej najbardziej dynamicznej i konkurencyjnej,opartej na wiedzy, gospodarki na świecie, zdolnej do trwałego i zrównowa Ŝonego rozwoju oraz zapewniaj ącej tworzenie wi ększej ilo ści miejsc pracy.

III Raport Spójno ści, projekty rozporz ądze ń do funduszy strukturalnych na lata 2007 - 2013 oraz Strategiczne Wytyczne Wspólnoty, realizacja spójno ści gospodarczej, społecznej i terytorialnej w ramach trzech celów strategicznych: konwergencja, konkurencyjno ść oraz współpraca terytorialna.

82 Długookresowa Strategia Trwałego i Zrównowa Ŝonego Rozwoju Polski 2025, realizacja wizji rozwoju Polski jako społecze ństwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy w trzech obszarach priorytetowych: konkurencyjna gospodarka, nowoczesne społecze ństwo oraz sprawne pa ństwo.

Długofalowa Strategia Rozwoju Regionalnego Kraju do roku 2020 realizacja celu nadrz ędnego, jakim jest „zrównowa Ŝony i zintegrowany rozwój, optymalnie wykorzystuj ący regionaln ą ró Ŝnorodno ść zasobów do podnoszenia poziomu i jako ści Ŝycia społeczno ści oraz osi ągania spójno ści wewn ętrznej i w przestrzeni Unii Europejskiej”.

Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego na lata 2007 - 2013 wspieranie konkurencyjno ści gospodarczej regionów, elastyczne ró Ŝnicowanie celów i wykorzystanie endogenicznego potencjału regionów, wyrównywanie szans rozwojowych.

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju wykorzystanie dobrze wykształconej policentrycznej struktury funkcjonalno-przestrzennej do dynamizacji rozwoju Polski i przełamanie w ten sposób opó źnienia cywilizacyjnego.

Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007 - 2013 utrzymanie gospodarki na ście Ŝce wysokiego wzrostu gospodarczego, wzmocnienie konkurencyjno ści regionów i przedsi ębiorstw oraz wzrost zatrudnienia, podniesienie poziomu spójno ści społecznej, gospodarczej i przestrzennej.

Strategia Rozwoju Polski Wschodniej, której podstawowym celem jest wyrównanie ró Ŝnic w rozwoju regionalnym, nadrobienie historycznych zaległo ści rozwojowych i budowy nowoczesnej gospodarki na terenach zagro Ŝonych marginalizacj ą.

9.3. Systematyka celów

Wyznaczone na tej drodze zadania mog ą posiada ć charakter jednostkowy lub kompleksowy (horyzontalny). Poza tym proces ich realizacji wymaga monitorowania i oceny efektów, które powinny obejmowa ć m.in.: analiz ę przyrostu nowych miejsc pracy, popraw ę efektywno ści gospodarowania, dokonuj ący si ę post ęp techniczny i technologiczny, poziom dochodów mieszka ńców i standard ich Ŝycia, jako ść środowiska, a tak Ŝe ład przestrzenny i estetyk ę miejsca zamieszkania. Cele strategii sformułowane zostały w układzie hierarchicznym, - cel generalny, cele strategiczne i operacyjne. Działania obj ęte strategi ą pozwalaj ą na kompleksowe ujecie zrównowa Ŝonego rozwoju gminy w dziedzinie infrastruktury technicznej i społecznej, gospodarki oraz środowiska przyrodniczego. Szans ą na zrównowa Ŝony rozwój jest przede wszystkim realizacja nast ępuj ących CELÓW STRATEGICZNYCH: 1. Rozwój infrastruktury społecznej - poprawa jako ść Ŝycia mieszka ńców. 2. Rozwój infrastruktury technicznej. 3. Rozwój lokalnej gospodarki.

Plan strategiczny Plan strategiczny Strategii przygotowany został w nast ępuj ącym układzie:

Cele kierunkowe (główne priorytety rozwojowe): Rozwój infrastruktury społecznej - poprawa jako ści Ŝycia mieszka ńców, Rozwój infrastruktury technicznej, Rozwój lokalnej gospodarki.

Cele strategiczne - cele najwy Ŝszego rz ędu w strategii rozwoju okre ślaj ące stan, jaki chce gmina osi ągn ąć w roku 2015 poprzez osi ąganie celów szczegółowych i kierunkowych (odpowiada na pytanie: co chcemy osi ągn ąć ?).

Cele operacyjne (kierunkowe) - cel podporz ądkowany celowi strategicznemu wskazuj ący

83 kierunkowe działania lub stany docelowe w obszarach definiowanych poprzez cele szczegółowe (odpowiada na pytanie: w jaki sposób to chcemy osi ągn ąć ?).

Zadania (cele szczegółowe) - konkretne działanie słu Ŝą ce realizacji celów, jest podstaw ą wdra Ŝania strategii rozwoju (odpowiada na pytanie: jak to zrobimy?).

Do poszczególnych celów strategicznych i operacyjnych oraz zada ń przypisane zostały mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ) oraz źródła informacji o nich.

9.4. Cel I - Rozwój infrastruktury społecznej - poprawa jako ści Ŝycia mieszka ńców

Wzrost poziomu Ŝycia mieszka ńców jest warto ści ą trudno mierzaln ą. Na odczuwanie komfortu b ądź dyskomfortu Ŝycia wpływ maja czynniki obiektywne i subiektywne. Do czynników obiektywnych zaliczy ć mo Ŝna łatwy dost ęp do urz ądze ń infrastruktury technicznej i społecznej, poziom zamo Ŝno ści jednostek, mo Ŝliwo ści kształcenia stworzone dla mieszka ńców. Czynniki subiektywne s ą trudniej namacalne i wi ąŜą si ę najcz ęś ciej z zaspokajaniem potrzeb wszego rz ędu - potrzeb kulturalnych, edukacyjnych, atrakcyjnym wykorzystaniem czasu wolnego itp. Nie jest mo Ŝliwe analityczne wydzielenie celów maj ących wył ączny wpływ na poczucie wzrostu poziomu Ŝycia mieszka ńców, bez cz ęś ciowego przynajmniej odniesienia do pozostałych celów strategicznych. Realizacja zada ń ramach poni Ŝszych celów ma istotny wpływ na odczuwanie komfortu Ŝycia, a komfort jest cz ęś ciowo pochodn ą odczu ć płyn ących z realizowanych przedsi ęwzi ęć . Cele strategiczne przedstawione w ramach tego celu kierunkowego odnosz ą si ę głównie do zagadnie ń dot ąd nieporuszonych, jak walka z ubóstwem, zapewnienie bezpiecze ństwa publicznego i inne.

9.4.1. Kształcenie dzieci, młodzie Ŝy i dorosłych wraz z popraw ą infrastruktury szkolnej i edukacyjnej

1. Optymalizacja sieci szkół (na podstawie wcze śniej przeprowadzonych analiz). 2. Poprawa jako ści oraz wzrost ró Ŝnorodno ści form kształcenia. 3. Wyrównywanie szans edukacyjnych. 4. Alternatywne formy edukacji i opieki przedszkolnej. 5. Podniesienie jako ści nauczania pod wzgl ędem programowym i w zakresie warunków. 6. Dostosowanie profili kształcenia do potrzeb, rozwój sytemu prognoz potrzeb edukacyjnych ze strony rynku pracy. 7. Rozwój kształcenia pozaszkolnego, w tym ustawicznego. 8. Ograniczanie barier w dost ępie do edukacji. 9. Poprawa i dostosowanie wykształcenia mieszka ńców do rynku pracy. 10. Racjonalizacja sieci szkolnictwa poprzez podniesienie poziomu stanu technicznego placówek. 11. Sie ć Centrów Internetowych (SCI) - wyrównanie dysproporcji w zakresie dost ępu i wykorzystania Internetu pomi ędzy wsi ą a miastem - co bezpo średnio zwi ększy dost ępno ść do edukacji i kształcenia on - line dla mieszka ńców gminy. 12. Propagowanie edukacji na odległo ść oraz kształcenia ustawicznego (kształcenia przez całe Ŝycie) przy Centrum Internetowym powstała by równie Ŝ grupa doradztwa w oparciu o posiadana kadr ę pedagogiczn ą, która wspomagała by mieszka ńców w kształceniu przez Internet (na odległo ść ) oraz rozwoju kwalifikacji zawodowych przez cały okres czynnego Ŝycia zawodowego (kształcenie przez całe Ŝycie). 13. Zwi ększenie dost ępu mieszka ńców do infrastruktury edukacyjnej. 14. Wyrównanie szans w dost ępie do edukacji oraz poprawa dost ępu społeczno ści lokalnych do podstawowej infrastruktury szkolnej w tym sportowej poprzez budow ę, remont,

84 modernizacj ę, termomodernizacja obiektów szkolnych i edukacyjnych. 15. Wyrównanie szans w dost ępie do edukacji oraz poprawa dost ępu społeczno ści lokalnych do podstawowej infrastruktury szkolnej w tym sportowej poprzez budow ę, remonty, modernizacja i wyposa Ŝenie obiektów infrastruktury szkolnej i edukacyjnej.

Zadania: • Dostosowywanie /rekonstrukcj ę/ sieci szkół do zmian w sieci osadniczej i procesów demograficznych na terenie gminy (na podstawie wcześniej przeprowadzonych analiz). • Stałe doskonalenie kadry nauczycielskiej. • Doposa Ŝenie szkół w pomoce dydaktyczne, administracyjne m.in. komputery, sprz ęt audio- video, pomoce szkolne itp. oraz, budowa lub rozbudowa zapleczy sportowo -rekreacyjnych w szkołach na terenie Gminy. • Modernizacja i termomodernizacja budynków i obiektów szkolnych i edukacyjnych. • Podniesienie poziomu stanu technicznego: budowa, rozbudowa, modernizacja placówek edukacyjnych. • Zdobycie przez szkoły i przedszkola wyró Ŝnie ń, znaków jako ści itd. • Stwarzanie warunków dla zwi ększenia liczby uczniów kontynuuj ących nauk ę w szkołach wy Ŝszych. • Prowadzenie zaj ęć dzie ćmi w miejscu ich zamieszkania na terenach nie posiadaj ących przedszkola głównie w okresie wakacyjnym (grupy i prowadzone zaj ęcia b ędą miały charakter integracyjny). • Rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych oraz przekwalifikowanie osób bezrobotnych. • Zakłada si ę, Ŝe w ka Ŝdym z sołectw powstanie Centrum Internetowe dysponuj ące stałym łączem internetowym oraz przynajmniej dwoma komputerami dost ępnymi dla mieszka ńców sołectwa. Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Liczba jednostek o światowych • Liczba doszkolonych nauczycieli na placówk ę/ucze ń • Liczba uczniów na 1 nauczyciela • Liczba uczniów na 1 pomieszczenie do nauczania • Udział w bud Ŝecie gminy wydatków na o świat ę i wychowanie [%] • Liczba szkół posiadaj ąca zaplecza sportowo-rekreacyjne • Liczba szkół o podniesionym stanie technicznym • Wielko ść nakładów wykorzystanych na wyposa Ŝenie szkół [tys. zł] • Liczba wyró Ŝnie ń szkół • Wyniki okresowych ocen kadry dydaktycznej i wychowawczej przez kuratorium o światy • Wyniki okresowych ocen kadry dydaktycznej i wychowawczej przez uczniów • Wyniki ogólnopolskich rankingów szkół • Programy promocyjne przedsi ębiorczo ści dla młodzie Ŝy szkolnej • Liczba osób korzystaj ących z doradztwa • Liczba absolwentów szkół deklaruj ących ch ęć kontynuacji nauki w szkołach • Liczba osób poddanych rehabilitacji zawodowej i społecznej • Liczba osób z gminy Werbkowice korzystaj ących ze szkole ń przekwalifikuj ących organizowanych przez PUP (i inne instytucje) Źródła kwantyfikowalno ści: • Urz ąd Gminy • Szkoły • Kuratorium • Urz ąd Statystyczny

85 9.4.2. Aktywizacja lokalnego rynku pracy i budowa kapitału ludzkiego

1. Współpraca z powiatem w zakresie monitorowania i prognozowania rynku pracy, 2. Sektorowe projekty dla osób o niepełnym przygotowaniu zawodowym, 3. Wprowadzenie projektów kontynuacji powrotu osób do rynku pracy - kluby integracji społecznej, spółdzielnie socjalne, warsztaty terapeutyczne. 4. Pobudzenie aktywno ści zawodowej mieszka ńców, 5. Opracowanie i realizacj ę przedsi ęwzi ęć maj ących na celu pomoc osobom zagro Ŝonym wykluczeniem społecznym. 6. Integracja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych 7. Identyfikacj ę i inwentaryzacja istniej ących barier architektonicznych dla osób niepełnosprawnych w obiektach u Ŝyteczno ści publicznej na terenie gminy 8. Podnoszenie i zmiana kwalifikacji pracowników i bezrobotnych w kierunku zapotrzebowania zgłaszanego ze strony pracodawców i potencjalnych inwestorów 9. Inspirowanie przedsi ębiorców do podejmowania wspólnych działa ń i wzajemnego wspierania inicjatyw społecznych, 10. Podniesienie poziomu aktywno ści i mobilno ści zawodowej oraz zdolno ści do zatrudnienia osób bezrobotnych i poszukuj ących pracy poprzez szkolenia, sta Ŝe, poradnictwo zawodowe i rozpowszechnianie informacji o dost ępnych ofertach, szkolenia zawodowe dostosowuj ących do rynku pracy 11. Tworzenie warunków do rozwoju kapitału ludzkiego 12. Wzrost kompetencji mieszka ńców oraz rozwój kapitału ludzkiego 13. Aktywne wykorzystywanie funduszy UE do realizacji zada ń zwi ązanych z redukcj ą bezrobocia przy udziale odpowiednich instytucji gminnych i partnerów społecznych.

Zadania: • rozwój poradnictwa specjalistycznego, • pomoc materialna, • realizacj ę indywidualnych programów pomocy osobom, rodzinom i innym, • przeprowadzenie projektów z zakresu aktywizacji zawodowej, • likwidacji barier architektonicznych dla niepełnosprawnych, Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • stopa bezrobocia • udział długotrwale bezrobotnych w ilo ści bezrobotnych ogółem • stopa zatrudnienia • liczba osób z gminy Werbkowice korzystaj ących ze szkole ń, sta Ŝy, poradnictwa zawodowego • udział zatrudnionych w sektorze przemysłowym w ilo ści zatrudnionych ogółem • udział zatrudnionych w sektorze usług rynkowych w ilo ści zatrudnionych ogółem • liczba osób prowadz ących działalno ść gospodarcz ą Źródła kwantyfikowalno ści: • Urz ąd Gminy • WUP, PUP • NGO • Urz ąd Statystyczny

9.4.3. Dost ęp do wysokiego poziomu usług medycznych, profilaktyki zdrowotnej oraz poprawa sytuacji demograficznej i stanu zdrowia mieszka ńców

1. Promocja zdrowego stylu Ŝycia - propagowanie zdrowego stylu Ŝycia w śród mieszka ńców gminy - ze szczególnym uwzgl ędnieniem dzieci i młodzie Ŝy. 2. Wsparcie programów z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia.

86 3. Rozwijanie sieci gabinetów lekarzy rodzinnych oraz środowiskowej opieki piel ęgniarskiej. 4. Rozwój zró Ŝnicowanych form opieki długoterminowej. 5. Rozwój form opieki domowej, 6. Rozwój profilaktyki i promocji zdrowia. 7. Rozpoznanie potrzeb medycznych mieszka ńców i gromadzenie wiedzy o zagro Ŝeniach, równie Ŝ w uj ęciu perspektywicznym. 8. Poprawienie stanu infrastruktury technicznej słu Ŝby zdrowia.

Zadania: • akcje promocyjne, prelekcje, spotkania. • modernizacja i doposa Ŝenie publicznych o środków zdrowia • działania pronatalistyczne i prorodzinne, Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • ilo ść i stan techniczny obiektów infrastruktury technicznej u Ŝytkowanych przez słu Ŝbę zdrowia • wyniki monitoringu struktury i poziomu usług medycznych poziom zadowolenia mieszka ńców • Liczba osób uczestnicz ących w badaniach profilaktycznych organizowanych w gminie w ci ągu roku. • Wyniki monitoringu struktury i poziomu usług medycznych • Poziom zadowolenia mieszka ńców Źródła kwantyfikowalno ści: • Urz ąd Gminy • GOPS • Ośrodki Zdrowia • Szkoły

9.4.4. Rozwój sportu i rekreacji

1. Wzrost udziału sportu i rekreacji w Ŝyciu mieszka ńców gminy. 2. Programy aktywizuj ące mieszka ńców dla uprawiania sportu i rekreacji. 3. Rozwój organizacji imprez sportowych i rekreacyjnych. 4. Zwi ększenie udziału usług rekreacyjnych w gospodarce gminy. 5. Rozwój bazy infrastruktury rekreacyjnej i sportowej. 6. Inwestycje w infrastruktur ę poprawiaj ącą stan zagospodarowania obszarów atrakcyjnych pod wzgl ędem rekreacyjnym i sportowym, z poszanowaniem wymogów ochrony środowiska. 7. Utworzenie ogólnodost ępnych stref rekreacji dzieci ęcej. 8. Zwi ększenie dost ępu mieszka ńców do infrastruktury sportowej. 9. Stworzenie korzystnych warunków do wszechstronnego rozwoju społeczno ści wiejskiej. 10. Wspieranie i rozwój infrastruktury społecznej, kulturalnej, rekreacyjno-sportowej.

Zadania: • Zagospodarowanie placów przy szkołach i budowa boisk w tym małych kompleksów sportowo rekreacyjnych, • Modernizacja stadionu i budowa zaplecza sportowego w Werbkowicach, • Budowa, przebudowa infrastruktury zwi ązanej z rozwojem funkcji turystycznych i sportowych, • Budowa placu zabaw i boiska sportowo-rekracyjnego w Kotorowie, • Budowa, przebudowa remonty obiektów pełni ących funkcje publiczne, • społeczno-kulturalne, sportowe i rekreacyjne, • Zagospodarowanie infrastrukturalne cieków wodnych w celach sportowych i rekreacyjnych,

87 • „Wszyscy na kajaki” - zagospodarowanie terenu przy rzece Huczwie w Gozdowie wraz z wyposa Ŝeniem w sprz ęt, w przystosowania i udost ępnienia dla celów turystycznych i rekreacyjnych, • Opracowanie programu imprez sportowo-rekreacyjnych, w celu zaanga Ŝowania mieszka ńców Gminy w czynne uprawianie sportu, • Oferta imprez sportowych i rekreacyjnych dla mieszka ńców gminy, • Budowa ście Ŝek rowerowych wraz z infrastruktur ą, Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Liczba osób korzystaj ących z obiektów infrastruktury sportowo-rekreacyjnej w skali roku • Liczba wybudowanych, zmodernizowanych obiektów sportowych i rekreacyjnych • Liczba wydarze ń sportowych na terenie gminy w skali roku • Liczba stref dla rekreacji dzieci ęcej • Liczba nowo utworzonych przedsi ębiorstw z bran Ŝy rekreacji i sportu • Liczba km tras rowerowych Źródła kwantyfikowalno ści: • Urz ąd Gminy

9.4.5. Rozwój infrastruktury społecznej, kulturalnej w gminie

1. Stworzenie korzystnych warunków do wszechstronnego rozwoju społeczno ści. 2. Efektywne wykorzystanie zasobów własnych oraz ich rozwój i waloryzacja. 3. Promocja obszaru Gminy Werbkowice oraz jego walorów przyrodniczych i kulturowych. 4. Zachowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego i historycznego. 5. Stworzenie warunków rozwoju działalno ści społecznej, kulturalnej. 6. Zachowanie dziedzictwa kulturowego i wzrost jego znaczenia. 7. Wzrost dost ępu do wysokiej jako ści oferty kulturalnej. zaspokajaj ącej aspiracje mieszka ńców. 8. Ochrona dorobku kultury. 9. Inwestycje w instytucje kultury. 10. Promocja aktywno ści kulturalnej mieszka ńców. 11. Termo modernizacja budynków pełni ących funkcje kulturalne. 12. Stworzenie bazy kulturalnej na wsi poprzez remonty, przebudow ę świetlic wiejskich, obiektów małej infrastruktury kulturalnej i innych budynków.

Zadania: • Remont z budow ą urz ądze ń infrastruktury technicznej, parkingu, tarasu, ogrodzenia oraz wyposa Ŝenie świetlico-remizy w Gozdowie, • Modernizacja z wyposa Ŝeniem, oraz zagospodarowanie terenu świetlico-remizy w Alojzowie, • Modernizacja z wyposa Ŝeniem, oraz zagospodarowanie terenu świetlico-remizy we Wronowicach, • Przebudowa amfiteatru i widowni wraz z urz ądzeniem przyległego terenu parkowego w Werbkowicach, • Promocja dziedzictwa i dorobku sztuki ludowej, twórczo ści kulturalnej i artystycznej Gminy Werbkowice, • Modernizacja i wyposa Ŝenie “starej chaty” w Sahryniu, jako miejsca lokalnego dziedzictwa kulturalno-historycznego, • Modernizacja z wyposa Ŝeniem, oraz zagospodarowanie terenu Świetlicy w Peresołowicach, • Modernizacja z wyposa Ŝeniem, oraz zagospodarowanie terenu Świetlicy w Podhorcach, • Remont, termo modernizacja wraz z wyposa Ŝeniem GOK w Werbkowicach, • Remont i wyposa Ŝenie świetlicy w Turkowicach,

88 • Modernizacja z wyposa Ŝeniem, oraz zagospodarowanie terenu Świetlicy w Malicach, • Opracowanie strategii działa ń prokulturalnych w gminie oraz kalendarza imprez kulturalnych, • Organizacja imprez kulturalnych, • Promocja kultury lokalnej i regionalnej, • Zawi ązanie porozumie ń/powi ąza ń partnerskich z innymi jednostkami samorz ądu terytorialnego w kraju i za granic ą, • Wyposa Ŝenie placówek kulturalnych w sprz ęt, Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Opracowana strategia działa ń pro kulturalnych oraz strategia promocji kultury • Liczba imprez kulturalnych organizowanych w ci ągu roku • Liczba porozumie ń/powi ąza ń partnerskich z innymi jednostkami samorz ądu terytorialnego / innymi pa ństwami • Liczba projektów realizowanych w partnerstwie • Liczba wykorzystywanych budynków i otwartych przestrzeni na cele kulturalne Źródła kwantyfikowalno ści: • Urz ąd Gminy • GOK • KGW

9.4.6. Rozwój usług socjalnych i ograniczenie skali patologii oraz wyklucze ń społecznych:

1. Rozwój gminnych specjalistycznych placówek pomocy społecznej. 2. Jako ściowy rozwój usług w placówkach ju Ŝ istniej ących. 3. Zwi ększenie aktywno ści społeczno ści lokalnych. 4. Wspieranie działalno ści organizacji pozarz ądowych. 5. Inwestycje z zakresu pomocy społecznej, zwłaszcza roboty budowlane, modernizacja, termo modernizacja oraz zakup wyposa Ŝenia. 6. Pomoc grupom ludno ści wymagaj ącym opieki - starsi, niepełnosprawni, rodziny wielodzietne, matki samotnie wychowu jace dzieci. 7. Działania na rzecz zapobiegania wykluczeniom. 8. Pomoc zagro Ŝonym oraz wykluczonym. 9. Poprawa poziomu Ŝycia ludno ści Gminy Werbkowice.

Zadania: • Szkolenia pracowników GOPS, • „Integracja i Ja” - kontynuacja projektu, • Działania aktywuj ące dla beneficjentów GOPS, • Realizacja programów przez GOPS z NGO, lub innymi partnerami, • Kontrakty socjalne, • wykorzystanie świetlic wiejskich w celu organizacji czasu wolnego dzieci i młodzie Ŝy, Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Wielko ść środków finansowych w bud Ŝecie Gminy przeznaczonych na opiek ę społeczn ą [w zł] • Liczba odbiorców świadcze ń pomocowych na koniec ka Ŝdego roku realizacji strategii • Liczba osób korzystaj ących z pomocy społecznej na 1000 mieszka ńców (w% ) • Udział osób korzystaj ących z pomocy społecznej z powodu ubóstwa w ogólnej liczbie osób korzystaj ących z pomocy społecznej • Średnia wysoko ść świadczenia pomocy społecznej w gminie • Udział wydatków na pomoc społeczn ą w ogólnych wydatkach bud Ŝetu • Liczba przeszkolonych pracowników GOPS Źródła kwantyfikowalno ści:

89 • Instytucje • UG • WTZ • GOPS

9.4.7. Wzrost bezpiecze ństwa publicznego

1. Poprawa stanu bezpiecze ństwa publicznego. 2. Budowa systemów zarz ądzania bezpiecze ństwem. 3. Upowszechnianie standardów i rozwój systemów ochrony i bezpiecze ństwa. 4. Wsparcie słu Ŝb mundurowych funkcjonuj ących w gminie (policja, stra Ŝ po Ŝarna).

Zadania: • zakup i instalacja monitoringu wizyjny w palcówkach publicznych w szczególno ści w placówkach o światowych • Remont i modernizacja budynków OSP • Zakup wyposa Ŝenia i środków transportu dla osp • Szkolenia i prelekcje, programy o tematyce bezpiecze ństwa Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Ilo ść sprz ętu zakupionego ze środków gminnych dla miejscowych słu Ŝb mundurowych (głównie dla stra Ŝy po Ŝarnej) w okresie realizacji strategii • Spadek liczby przest ępstw [%] • Wzrost wykrywalno ści przest ępstw [%] Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • OSP • Komendy Policji • Prokuratura • Sądy powszechne • Szkoły

9.4.8. Budowa kapitału społecznego na rzecz społeczeństwa obywatelskiego:

1. Wsparcie inicjatyw na rzecz umacniania Ŝycia rodzinnego, 2. Wzmocnienie świadomo ści lokalnej, regionalnej i narodowej, 3. Tworzenie i wsparcie samoorganizacji społecznej, 4. Promocja aktywno ści lokalnej i komunikacji społecznej, 5. Wzmacnianie partnerstwa administracji z mieszka ńcami.

Zadania: • Wypracowanie wspólnie z powiatem jednego, presti Ŝowego wyró Ŝnienia dla osób szczególnie zasłu Ŝonych w okre ślonych dziedzinach, • Aktywne wspierania organizacji młodzie Ŝowych oraz ró Ŝnych grup społecznych • Budowa partnerstw lokalnych Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Ilo ść działaj ących organizacji pozarz ądowych na terenie gminy • Ilo ść działa ń partnerskich gminy z organizacjami pozarz ądowymi Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • NGO

90 9.4.9. Promocja Gminy Werbkowice.

1. Promocja gminy jako miejsca inwestowania. 2. Zamieszczanie na stronie Urz ędu Gminy informacji o mo Ŝliwo ściach 3. inwestowania na danym terenie, informacja na temat ulg podatkowych terenach pod inwestycje, stworzenie stanowiska pracy zajmuj ącego si ę kontaktami z potencjalnymi 4. inwestorami. 5. Promocja lokalnych produktów /dania regionalne, wyroby artystyczne i inne o du Ŝym znaczeniu dla to Ŝsamo ści lokalnej. 6. Wykreowanie pozytywnego wizerunku Urz ędu Gminy jako organizacji gospodarnej, efektywnej, skutecznej, przyjaznej dla inwestorów i mieszka ńców. 7. Rozwój bazy turystycznej z wykorzystaniem miejscowych zasobów geograficznych, 8. krajobrazowych i historycznych. 9. Promocja regionu pod k ątem rozwoju turystyki w tym m.in wykorzystanie rzeki Huczwy dla turystyki,

Zadania: • Opracowanie i wydawanie Informatora dla inwestora • Opracowanie i wydawanie ksi ąŜ ek i broszur o tematyce historycznej, kulturalnej, promuj ącej walory gminy • rekonstrukcja obiektów o znaczeniu historycznym i kulturalnym. • Przeprowadzenie kampanii promuj ącej wybrane produkty lokalne (opracowanie folderu, ogłosze ń i artykułów sponsorowanych) • Kursy szkolenia dla pracowników JST Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Ilo ść ofert inwestycyjnych, nowo otwartych zakładów pracy • Ilo ść wej ść na stron ę internetowa Urz ędu Gminy • Ilo ść wydawnictw gminnych • Liczba przeszkolonych pracowników jst Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • GUS

9.5. Cel II - Rozwój infrastruktury technicznej

Rozwój infrastruktury słu Ŝą cej mieszka ńcom gminy z poszanowaniem zasad zrównowa Ŝonego rozwoju ze szczególnym uwzgl ędnieniem zasad ochrony środowiska oraz wspieranie i tworzenie warunków dla rozwoju infrastruktury nale Ŝą cej do gminy.

9.5.1. Cele operacyjne w zakresie budownictwa mieszkaniowego

1. Tworzenie warunków do zwi ększenia terenów pod budownictwo mieszkaniowe. 2. Przygotowanie terenów pod budownictwo mieszkaniowe. 3. Powi ększenie zasobów budownictwa komunalnego, w tym w szczególno ści budownictwa socjalnego. 4. Doskonalenie form zarz ądzania mieszkaniowym zasobem gminy. 5. Rewitalizacj ę osiedli, dzielnic mieszkaniowych.

Zadania:

91 • Tworzenie i aktualizacje planów zagospodarowania przestrzennego • Uzbrojenie terenów w infrastruktur ę techniczna przeznaczonych pod zabudow ę Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Ilo ść i powierzchnia działek pod zabudow ę mieszkaniow ą sprzedanych w ci ągu roku przez Gmin ę [ha] • Liczba wydanych decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu • Ilo ść obiektów oddawanych rocznie do u Ŝytkowania Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • Starostwo Powiatowe

9.5.2. Cele operacyjne w zakresie infrastruktury drogowej i transportu:

1. Zwi ększenie płynno ści ruchu, poprawy bezpiecze ństwa komunikacyjnego oraz zwi ększenia dost ępno ści komunikacyjnej. 2. Poprawa bezpiecze ństwa i warunków ruchu, skrócenie czasu przejazdu, udost ępnienie szlaku dla ruchu ci ęŜ kiego maszyn rolniczych, ułatwienie ruchu tranzytowego oraz poprawa dost ępno ści komunikacyjnej terenów przyległych. 3. Wsparcie rozbudowy lokalnego systemu transportowego zapewniaj ącego wzrost atrakcyjno ści lokalnej oraz mo Ŝliwo ści inwestycyjnych w miejscowo ści Werbkowice, poprawa dost ępno ści komunikacyjnej miejscowo ści i powi ązanie z krajowym układem transportu. 4. Poprawa jako ści dróg - ulepszenie jako ści dróg przebiegaj ących przez gmin ę Werbkowice. 5. Remont dróg transportu rolnego na terenie Gminy Werbkowice. 6. Budowa i modernizacja dróg gminnych oraz optymalizacj ę i ekonomizacj ę poł ącze ń pomi ędzy poszczególnymi miejscowo ściami (tzn. jak najkrótsze i jak najbardziej bezpieczne). 7. Tworzenie warunków do budowy nowych dróg ró Ŝnych kategorii poprzez współprac ę z powiatem, województwem i potencjalnymi przedsi ębiorstwami zainteresowanymi inwestowaniem na terenie gminy Werbkowice. 8. Budowa chodników w miejscach o du Ŝym nat ęŜ eniu ruchu pieszych ze szczególnym uwzgl ędnieniem doj ść do szkół oraz innych miejsc w których notuje si ę wzmo Ŝony ruch dzieci i młodzie Ŝy 9. Budowa ście Ŝek rowerowych - poprawia mo Ŝliwo ści poruszania si ę mieszka ńców gminy po jej terenie ze szczególnym uwzgl ędnieniem dzieci i młodzie Ŝy doje ŜdŜaj ącej do szkół i innych instytucji m.in. kulturalno-o światowych. 10. Budowa i modernizacja o świetlenia dróg. 11. Modernizacja i rozbudowa parkingów. 12. Tworzenie warunków do powstania zbiorowej komunikacji lokalnej. 13. Wzrost spójno ści komunikacyjnej oraz powi ąza ń z otoczeniem m.in; promocja komunikacji zbiorowej, zwi ększenie mobilno ści mieszka ńców, wzrost bezpiecze ństwa komunikacji. 14. Budowa, remont, przebudowa publicznej infrastruktury zwi ązanej z rozwojem funkcji turystycznej i społeczno-kulturalnej. 15. Opracowanie programu modernizacji układu komunikacyjnego w gminie. 16. Opracowanie dokumentacji technicznej zakresie infrastruktury drogowej.

Zadania: • Remont drogi Terebiniec - Strzy Ŝowiec, • Budowa drogi Alojzów, • Przebudowa dróg gminnych w miejscowo ści Werbkowice, • Remont drogi Terebiniec - Strzy Ŝowiec, • Remont drogi Hostynne - Konopne, • Budowa dróg wewn ątrzosiedlowych w m. Werbkowice: ul. Polna, Słoneczna, Ks. Klingera,

92 Ko ściuszki, • Budowa drogi gminnej Nr 111275L (ul. Sikorskiego ) w m. Werbkowice oraz drogi dojazdowej tworz ącej jeden ci ąg drogowy - umo Ŝliwiaj ąc poł ączenie drogi krajowej z drog ą powiatow ą Nr 3287L, • Budowa drogi gminnej w miejscowo ści Turkowice Nr 111311L i 111305L, • Remont drogi gminnej nr 111261L w miejscowo ści Honiatyczki, • Remont drogi gminnej Nr 111260L w m. Honiatycze, • Budowa drogi gminnej Nr 111300 L w miejscowo ści Terebi ń, • Remont drogi gminnej 111266L i 111307L Sahry ń - Zagajnik, • Remont drogi gminnej nr 111274L w m. Werbkowice (ul. Staszica), • Remont odcinka drogi gminnej 111263L w m. Wronowice, • Budowa dróg wewn ątrzosiedlowych w m. Werbkowice: ul. Buczy ńskiego, Wspólna i Kryształowa, • Budowa i modernizacja o świetlenia dróg we wszystkich miejscowo ściach, pozwalaj ącego na popraw ę bezpiecze ństwa na drogach oraz bezpiecze ństwa mieszka ńców, • Budowa chodników w miejscach o du Ŝym nat ęŜ eniu ruchu pieszych, • Budowa ście Ŝek rowerowych, które w znacznym stopniu, • Opracowanie dokumentacji technicznej w zakresie infrastruktury drogowej, Mierniki realizacji ( kwantyfikowalno ść ): • Długo ść wybudowanych / zmodernizowanych dróg w ci ągu roku • Długo ść wybudowanych / zmodernizowanych chodników / ście Ŝek rowerowych • w ci ągu roku • Wzrost dost ępno ści komunikacyjnej • Zmniejszenie czasu przejazdu miedzy odcinkami • Liczba wytworzonej dokumentacji technicznej Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • Komendy policji • Podmioty gospodarcze (wykonawcy inwestycji),

9.5.3. Cele w zakresie infrastruktury telekomunikacyjnej i informatyzacji

1. Tworzenie, współtworzenie i rozbudowa regionalnych i lokalnych sieci infrastruktury informacyjnej, realizowanych w powi ązaniu z przedsi ęwzi ęciami o charakterze krajowym, regionalnym i lokalnym. 2. Upowszechnienie stosowania technik społecze ństwa informacyjnego w pracy instytucji publicznych. 3. Wykorzystanie technologii społecze ństwa informacyjnego do działa ń administracji samorz ądowej, w szczególno ści do modernizacji infrastruktury informatycznej, elektronicznego obiegu dokumentów, archiwizacji dokumentów i rozwoju elektronicznych usług dla ludno ści. 4. Promowanie rozwi ąza ń techniczno-organizacyjnych z zakresu nowych technologii. 5. Upowszechniania wiedzy w zakresie zastosowania narz ędzi i technologii informacyjno- komunikacyjnych (redukcja zjawiska wykluczenia cyfrowego. 6. Poprawa dost ępno ści podmiotów publicznych i społecze ństwa do internetu i usług ICT oraz stworzenie lepszych warunków dla rozwoju gospodarczego Powiatu Hrubieszowskiego. 7. Tworzenie publicznych punktów dost ępu do Internetu. 8. Tworzenie systemu informacji przestrzennej. 9. Budowa lub rozbudowa lokalnych szerokopasmowych sieci szkieletowych, współdziałaj ących z sieciami regionalnymi lub krajowymi. 10. Budowa, modernizacja lub wyposa Ŝenie inwestycyjne centrów zarz ądzania sieciami regionalnym.

93 11. Tworzenie warunków do rozwoju telepracy. 12. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury informatycznej zmierzaj ącej do zapewnienia publicznego wgl ądu do zasobów ewidencji gruntów oraz dostarczania. kompleksowych informacji o nieruchomo ściach dla celów prawnych, gospodarczych i fiskalnych. 13. Budowa infrastruktury Internetu szerokopasmowego. 14. Uruchomienie publicznych punktów dost ępu do Internetu. 15. Minimalizowanie zjawiska wykluczenia informatycznego. 16. Rozwój elektronicznej obsługi klientów, w tym w Urz ędzie Gminy.

Zadania: • Budowa e - administracji (m.in portal obsługi interesanta przez Internet, uruchomienie zestawów do składania bezpiecznych podpisów elektronicznych weryfikowanych certyfikatami kwalifikowanym, wdro Ŝenie systemu elektronicznego obiegu dokumentów, utworzenie portalu informacyjno-promocyjnego), • Modernizacja infrastruktury informatycznej jednostek administracji publicznej, szkolnych, sportowych i społeczno-kulturalnych, • Zapewnienie bezpiecze ństwa sieci teleinformatycznych, • Budowa aktywnych i pasywnych punktów dost ępu do internetu, jako element prospołeczny projektu, • Szkolenia, kursy informatyczne, Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Udział gospodarstw domowych wyposa Ŝonych w komputery osobiste z dost ępem do Internetu • Liczba ludno ści korzystaj ąca z kursów informatycznych i j ęzykowych • Liczba uczniów przypadaj ących na 1 komputer dost ępny w szkole, w tym komputer z dost ępem do Internetu • Polepszenie zarz ądzania lokalnej administracji publicznej: • Liczba odwiedzaj ących stron ę internetow ą; liczba spraw załatwianych drog ą elektroniczn ą • Liczba pobranych dokumentów ze strony www/ internetowej Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • Powiat • Gus

9.5.4. Cele operacyjne w zakresie rozwoju i poprawy infrastruktury wodoci ągowej:

1. Działania gminy maj ące na celu podnoszenie jako ści wody dostarczanej mieszka ńcom. 2. Zwi ększenia atrakcyjno ści gospodarczej oraz poprawy warunków Ŝycia mieszka ńców poprzez zwi ększenie poziomu zwodociagowania gminy. 3. Pobudzenie rozwoju społeczno-gospodarczego poprzez popraw ę stanu infrastruktury technicznej, wyeliminowanie ogranicze ń wynikaj ących z braku dobrej jako ści wody oraz wyrównanie szans rozwojowych terenów wiejskich. 4. Tworzenie warunków do rozbudowy i rozbudowa sieci wodoci ągowej. 5. Tworzenie warunków do modernizacji i modernizacja sieci wodoci ągowej. 6. Modernizacja i budowa uj ęć wodnych. 7. Wymiana wodoci ągu na terenie Gminy. 8. Rozpoznanie optymalnych źródeł pozyskania wody na cele gospodarcze i do u Ŝytku domowego.

Zadania: • Budowa sieci wodoci ągu w miejscowo ści Werbkowice ul. Piłsudskiego, • Budowa sieci wodoci ągowej z przył ączami z pompowni ą dla Alojzowa i Gozdowa gm.

94 Werbkowice zasilanej z wodoci ągu Werbkowice oraz budowa sieci wodoci ągowej z przył ączami dla cz ęś ci miejscowo ści Gozdów gm. Werbkowice zasilanej z wodoci ągu Czerniczyn gm. Hrubieszów z budow ą przej ścia sieci wodoci ągowej pod droga krajowa nr 74, • Rozpoznanie zasobów wody znajduj ących si ę na terenie gminy i dokonanie na tej podstawie wyboru eksploatacji z zasobów własnych wzgl ędnie ze źródeł znajduj ących si ę w s ąsiednich gminach, Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Liczba osób przył ączonych do sieci wodoci ągowej w wyniku realizacji projektów • Długo ść czynnej sieci wodoci ągowej • Poł ączenia wodoci ągowe prowadz ące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • KZO Werbkowice • GUS

9.5.5. Poprawa podstawowych usług, obejmuj ących elementy infrastruktury kanalizacyjnej, warunkuj ących rozwój społeczno-gospodarczy, co przyczyni si ę do poprawy warunków Ŝycia oraz prowadzenia działalno ści gospodarczej.

1. Budowa i modernizacja systemu odprowadzania ścieków. 2. Zwi ększenia atrakcyjno ści oraz poprawa warunków Ŝycia mieszka ńców. 3. Poprawa warunków Ŝycia mieszka ńców poprzez budow ę kanalizacji. 4. Budowa spójnego systemu odprowadzania ścieków w celu optymalizacji wykorzystania istniej ących oczyszczalni ścieków. 5. Stwarzanie warunków do rozwoju przydomowych oczyszczalni ścieków na obszarach, na których nie istnieje ekonomiczne uzasadnienie budowy zbiorczego systemu kanalizacji. 6. Opracowanie i realizacja systemu odprowadzania wód opadowych, ci ągły rozwój i konserwowanie urz ądze ń melioracyjnych.

Zadania: • Budowa sieci kanalizacji sanitarnej w Werbkowicach, • Budowa i modernizacja oczyszczalni ścieków wraz z droga dojazdowa, placem i poletkami osadowymi w Werbkowicach, Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Liczba osób przył ączonych do sieci kanalizacyjnej w wyniku realizacji projektów • Ludno ść korzystaj ąca z sieci kanalizacyjnej w ludno ści ogółem • Liczba gospodarstw podł ączonych do sieci kanalizacyjnej w ci ągu roku, • Ilo ść ścieków odprowadzonych i oczyszczonych w ci ągu roku, • Długo ść czynnej sieci kanalizacyjnej • Poł ączenia kanalizacyjne prowadz ące do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania • Ilo ść ścieków odprowadzonych w dam3 • Stopie ń obci ąŜ enia oczyszczalni • Przepustowo ść oczyszczalni ścieków Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • KZO Werbkowice • GUS

95 9.5.6. Cele operacyjne w zakresie gospodarki odpadami:

1. Wprowadzenie jednolitego systemu ewidencji odpadów zgodnego z zało Ŝeniami norm obowi ązuj ących. 2. Przej ęcie przez gmin ę obowi ązku usuwania odpadów komunalnych. 3. Rozbudowa systemu uzupełniaj ącego selektywnej zbiórki odpadów opakowaniowych i surowcowych. 4. Likwidacja dzikich wysypisk. 5. Wprowadzenie przetwarzania odpadów przeznaczonych do unieszkodliwienia na składowisku. 6. Prowadzenie akcji likwidacji odpadów azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest. 7. Analiza systemu gospodarki odpadami. 8. Rekultywacja wyrobiska po piaskowych wraz z towarzysz ąca infrastruktur ą. 9. Odbudowa, remont, przebudowa i rozbudowa podstawowej infrastruktury oraz poprawa stanu środowiska.

Zadania: • Zakup pojemników do selektywnej zbiórki odpadów, • Zakup samochodów do przewozu kontenerów i wysokiego zgniotu, • Usuwanie, transport i utylizacja azbestu z budynków, • Rekultywacja terenów, • Usuwanie azbestu z obiektów publicznych i prywatnych na terenie Gminy Werbkowice, Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Powierzchnia terenów zrekultywowanych w wyniku realizacji projektów • Liczba pojemników do selektywnej zbiórki odpadów na 1 mieszka ńca • Liczba usuni ętego azbestu z budynków rocznie • Liczba zebranego z gospodarstw domowych i obiektach u Ŝyteczno ści publicznej Mg odpadów komunalnych Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • WPGO

9.5.7. Cele operacyjne w zakresie zaopatrzenia mieszka ńców i przedsi ębiorstw gminy w energi ę elektryczn ą:

1. Współpraca z głównym dystrybutorem w celu stworzenia lokalnego planu zaopatrzenia w energi ę elektryczn ą. 2. Tworzenie warunków do rozwoju alternatywnych źródeł energii. 3. Operacje w zakresie wytwarzania lub dystrybucji energii ze źródeł odnawialnych. 4. Dbanie o bezpiecze ństwo energetyczne (alternatywne źródła dostaw energii).

Zadania: • Zakup i monta Ŝ o świetlenia ulicznego, parkowego zaopatrzonego w energooszcz ędne systemy o świetleniowe. • Zakup i monta Ŝ o świetlenia ulicznego, parkowego wykorzystuj ące alternatywne źródła energii (sło ńce, wiatr). • Zakup i monta Ŝ kolektorów słonecznych na budynkach u Ŝyteczno ści publicznej. Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Liczba zainstalowanych kolektorów słonecznych na budynkach u Ŝyteczno ści publicznej i w gospodarstwach domowych • Liczba zainstalowanych lamp o świetleniowych wykorzystuj ących odnawialne źródła energii, bądź zaopatrzonych w energooszcz ędne systemy świetlne

96 Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • Zakład Energetyczny

9.6. Cel III - Rozwój lokalnej gospodarki

Dobrze rozwini ęta struktura działalno ści gospodarczej stanowi istotny czynnik rozwojowy ka Ŝdej jednostki terytorialnej. Chc ąc stworzy ć dogodne warunki dla funkcjonowania przedsi ębiorczo ści w gminie Werbkowice nale Ŝy d ąŜ yć do wykorzystania potencjału aktywno ści gospodarczej mieszka ńców. Poprzez wzmocnienie i aktywizacje trzech obszarów gospodarowania - podstaw gospodarczego rozwoju gminy: • rolnictwo indywidualne i spółdzielcze oraz przetwórstwo rolno-spo Ŝywcze, • przedsi ębiorstwa prywatne - prowadzone przez mieszka ńców gminy oraz potencjalni inwestorzy zewn ętrzni, • turystyka - agroturystyka i turystyka aktywna. Zwi ększenie liczby działaj ących przedsi ębiorstw oraz podniesienie stopnia ich dochodowo ści pozwoli zwi ększy ć dochody Gminy z tytułu podatku od osób prawnych. Du Ŝą wag ę przykłada si ę do wzmocnienia sektora rolnego, jako naturalnego źródła dochodów mieszka ńców gminy. Poprawa sytuacji w rolnictwie Gminy Werbkowice nie jest mo Ŝliwa w obecnym stanie rozwoju, konieczne s ą działania usprawniaj ące struktur ę roln ą wraz ze wszystkimi składnikami na ni ą si ę składaj ącymi, co doprowadzi w ko ńcowym etapie działa ń do podniesienia dochodowo ści działalno ści rolnej. Proponuje si ę ponadto wykorzystanie potencjału kulturowego i turystycznego gminy, poprzez rozwój działalno ści agroturystycznej oraz coraz popularniejszej turystyki aktywnej - wędkarstwo, je ździectwo, zbieractwo (grzyby) itp. W perspektywie okresu realizacji strategii planuje si Ę zwi ększenie rocznej liczby turystów odwiedzaj ących obszar gminy. Omawiana forma turystyki jest odzwierciedleniem naturalnego potencjału Gminy Werbkowice w tym zakresie. Przychody z działalno ści agroturystycznej stanowi ć maja w zamy śle dodatkowe, wa Ŝne źródło dochodu rolników indywidualnych oraz po średnio wpływa ć na zwi ększenie obrotów funkcjonuj ących punktów handlowych. Rozwój turystyki nie jest mo Ŝliwy bez wła ściwej, dobrze zaplanowanej polityki promocyjnej. Działania w zakresie informacji i promocji Gminy Werbkowice stanowi ą jeden z poni Ŝszych celów operacyjnych.

9.6.1. Tworzenie warunków do rozwoju przedsi ębiorczo ści:

1. Opracowanie przyjaznej polityki podatkowej dla inwestuj ących. 2. Stworzenie warunków dla inwestorów zewn ętrznych poprzez inwestycje w infrastruktur ę techniczn ą oraz w przygotowanie terenów pod inwestycje. 3. Stworzenie profesjonalnego systemu obsługi inwestora oraz pakietu zach ęt inwestycyjnych i ulg podatkowych. 4. Uzbrajanie terenów w ogólnie dost ępn ą infrastruktur ę. 5. Utworzenie i wspieranie organizacji otoczenia biznesu wspieraj ących przedsi ębiorczo ść . 6. Podniesienie poziomu współpracy pomi ędzy podmiotami gospodarczymi, organizacjami pozarz ądowymi a jednostk ą samorz ądow ą gminy w zakresie wspierania przedsi ębiorczo ści. 7. Współpraca z instytucjami i organizacjami w gminie, regionie, kraju i zagranic ą, działaj ącymi na rzecz rozwoju gospodarczego. 8. Tworzenie klimatu promowania kreatywno ści, szczególnie w śród młodych. 9. Budowa systemu informacji przestrzennej. 10. Upowszechnianie nauki o przedsi ębiorczo ści w ramach programów szkolnych. 11. Pomoc publiczn ą dla rozpoczynaj ących działalno ść gospodarcz ą. 12. Inwestycje w infrastruktur ę ułatwiaj ącą prowadzenie działalno ści gospodarczej.

97 13. Racjonalna polityka w zakresie podatków lokalnych. 14. Tworzenie systemów informacji i promocji dla przedsi ębiorstw. 15. Wspieranie rozwoju przedsi ębiorczo ści pozarolniczej na terenach wiejskich.

Zadania: • Tworzenie lub rozwój mikro przedsi ębiorstw. • Tworzenie pozarolniczych źródeł dochodu w formie mikro przedsi ębiorstw. Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Liczba nowo utworzonych przedsi ębiorstw w okresie realizacji strategii • Liczba funkcjonuj ących przedsi ębiorstw, w tym małych i średnich • Udział podatków od podmiotów gospodarczych w bud Ŝecie Gminy [%] • Spadek liczby bezrobotnych • Liczba umów partnerstwa z organizacjami działaj ącymi na rzecz rozwoju gospodarczego, podpisanych w okresie realizacji strategii • Lokalne prawo sprzyjaj ące rozwojowi przedsi ębiorstw, w tym M ŚP • Wielko ść i rodzaj ulg finansowych skierowanych do przedsi ębiorców • Lokalne instytucje obsługuj ące przedsi ębiorców Źródła mierników: • Urz ąd Gminy • Przedsi ębiorcy • PUP

9.6.2. Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich „Podniesienie konkurencyjno ści gminy poprzez przyspieszenie rozwoju społeczno-ekonomicznego obszarów wiejskich i rolnictwa, oraz wzrost poziomu Ŝycia mieszka ńców wsi.”

1. Poprawa konkurencyjno ści oraz wspieranie działa ń przyspieszaj ących trwały i zrównowa Ŝony rozwój rolnictwa. 2. Tworzenie warunków i wzmocnienie bazy przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego. 3. Poprawa ilo ściowa i jako ściowa infrastruktury produkcyjnej, technicznej i społecznej dla wzmocnienia konkurencyjno ści obszarów wiejskich. 4. Rozwój rolnictwa ekologicznego. 5. Prawa warunków edukacji oraz rozwoju zawodowego i aktywno ści społecznej mieszka ńców obszarów wiejskich. 6. Poprawa warunków dywersyfikacji ekonomicznej obszarów wiejskich, w tym rozwoju przedsi ębiorczo ści w sektorach pozarolniczych. 7. Szkolenia oraz pomoc techniczno-prawna dla grup producenckich. 8. Scalanie gruntów - wprowadzenie ułatwie ń oraz pomoc w zakresie obrotu i scalania gruntów rolniczych słu Ŝą cym intensyfikacji produkcji rolnej, powi ększeniu gospodarstw, polepszeniu efektywno ści produkcji.

Zadania: • Wsparcie specjalizacji produkcji rolnej. • Wsparcie gospodarstw, produkuj ących Ŝywno ść ekologiczn ą. • Wypromowanie produktu markowego w zakresie przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego, będącego wyró Ŝnikiem gminy. • Wsparcie współpracy rolników - (producentów surowca) z zakładami przetwórczymi. • Wspieranie tworzenia grup producenckich. • Pomoc w poszukiwaniu nowych rynków zbytu. • Pomoc w promocji produktów rolnych z terenu gminy. • Promowanie stosowanie nowych technologii. • Promowanie idei scalania małych gospodarstw rolnych.

98 • Wspieranie gospodarstw, które b ędą produkowały ekologiczn ą Ŝywno ść . • Popularyzowanie rolnictwa ekologicznego. • Organizacja lub współorganizacja szkole ń i kursów. • Doradztwo rolnicze w tym doradztwo w celu rozpocz ęcia działalno ści gospodarczej. • Organizacja szkole ń dla producentów sektora rolniczego dotycz ących zasad, procedur i techniki tworzenia oraz działania grup producenckich. Upowszechnianie informacji dotycz ącej szkole ń z zakresu ww. problematyki prowadzonych na terenie województwa lubelskiego oraz mo Ŝliwo ści finansowania takich szkole ń ze środków UE. Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Ilo ść seminariów, szkole ń dla rolników w roku • Liczba osób bior ących udział w szkoleniach seminariach • Ilo ść grup producenckich • Liczba ha podległych scaleniu • Ilo ść produktów markowych w zakresie przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego, b ędących wyró Ŝnikiem gminy • Liczba gospodarstw ekologicznych, powstałych w czasie realizacji strategii, Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • KRUS • ARIMR

9.6.3. Rozwój turystyki, agro i ekoturystyki

1. Zwi ększenie udziału usług turystyczno-rekreacyjnych w gospodarce gminy. 2. Inwestycje w infrastruktur ę poprawiaj ącą stan zagospodarowania obszarów atrakcyjnych pod wzgl ędem turystycznym i rekreacyjnym, z poszanowaniem wymogów ochrony środowiska. 3. Wsparcie rozwoju agroturystyki i kompleksowa promocja turystyki, agro i ekoturystyki. 4. Rozwój idei partnerstw mi ędzynarodowych, poprzez poszukiwanie jednostek samorz ądu terytorialnego poza granicami kraju i podpisywanie umów partnerstwa. 5. Tworzenie i rozwój form i usług turystycznych eksponuj ących i wykorzystuj ących walory gminy. 6. Przygotowanie obszarów LGD do pełnienia funkcji turystycznych i rekreacyjnych. 7. Wykorzystanie potencjału endogenicznego obszaru hrubieszowsko-tomaszowsko- zamojskiego dla rozwoju społeczno-gospodarczego głównie poprzez rozwój turystyki.

Zadania: • Wsparcie rozwoju bazy hotelowej i gastronomicznej, promocja przedsi ębiorczo ści w tym sektorze. • przygotowanie i oznaczenie szlaków turystycznych, rowerowych i pieszych oraz tworzenie warunków dla ekoturystyki. • Od wizji do nowoczesnego zarz ądzania podregionem Gotania. • Dbało ść o stan obiektów b ędących atrakcjami turystycznymi gminy. • Wspieranie tworzenia gospodarstw agroturystycznych. • Opracowanie oferty turystyki (rodzinnej, szkolnej, weekendowej). • Wsparcie rozwoju bazy hotelowej i gastronomicznej. • Promocja przedsi ębiorczo ści w tym sektorze. • Przygotowanie i oznaczenie szlaków turystycznych, rowerowych i pieszych oraz tworzenie warunków dla ekoturystyki. • "Sztaszicowski Szlak'' tworzenie rowerowej trasy turystycznej wraz z budow ą, przebudowa i wyposa Ŝeniem obiektów infrastruktury turystycznej. • Dbało ść o stan obiektów b ędących atrakcjami turystycznymi gminy.

99 • Wspieranie tworzenia gospodarstw agroturystycznych. • Opracowanie oferty turystyki (rodzinnej, szkolnej, weekendowej). • Opracowanie i realizacja strategii promocji gminy. • Koordynacja działa ń gminy, powiatu oraz podmiotów realizuj ących usługi turystyczne, w tym zwłaszcza wspóln ą promocj ę. Mierniki realizacji (kwantyfikowalno ść ): • Liczba turystów odwiedzaj ących Gmin Werbkowice rocznie • Liczba gospodarstw agroturystycznych, powstałych w czasie realizacji strategii • Długo ść oznakowanych szlaków pieszych i rowerowych rocznie • Opracowana strategia promocji gminy • Ilo ść nowych umów partnerstwa podpisanych z gminami zagranicznymi, w okresie realizacji strategii Źródła kwantyfikowalno ści: • UG • US • Organizacje turystyczne

100 10. UWARUNKOWANIA REALIZACJI STRATEGII

10.1. Uwarunkowania instytucjonalno-prawne

• Uchwała Rady Gminy o przyj ęciu strategii • Uchwalenie Wieloletniego Planu Inwestycyjnego • Uchwały bud Ŝetowe

Konstruowanie układu podmiotów zaanga Ŝowanych w realizacj ę strategii (i relacji mi ędzy nimi) opiera si ę na zało Ŝeniu, wskazane podmioty stanowi ą wzgl ędn ą cało ść z wzajemnie uzupełniaj ącymi si ę funkcjami i zadaniami. Nast ępuj ący układ podmiotów b ędzie funkcjonalny dla realizacji strategii: • Wójt Gminy- odpowiedzialny za wdra Ŝanie i propozycje aktualizacji (zmian) strategii; główny koordynator działa ń wykonawczych monitoringu i promocji strategii. • Rada Gminy - organ decyzyjny w zakresie aktualizacji strategii, jej współfinansowania z bud Ŝetu powiatu i stanowienia prawa warunkuj ącego jej realizacj ę (plany, programy).

Gminny Komitet na Rzecz Strategii Rozwoju (zwany dalej Komitetem) - w celu zapewnienia wsparcia merytorycznego oraz uspołecznienie procesu monitoringu Strategii Rozwoju, Wójt Gminy Werbkowice powoła kilkuosobowe ciało zwane Gminnym Komitetem na Rzecz Strategii Rozwoju, zło Ŝony z przedstawicieli władz samorz ądowych, środowisk gospodarczych oraz organizacji pozarz ądowych (formuła, tryb powoływania i funkcjonowania oraz zakres kompetencji ustalone na podstawie wła ściwego dokumentu) - ciało pełni ące funkcj ę społecznego koordynatora poczyna ń gminy, jej jednostek jednostek organizacyjnych i podległych jednostek samorz ądu terytorialnego, którego głównym celem b ędzie dokonywanie okre ślonych ocen stanu zaawansowania zada ń obj ętych strategi ą. Komitet we współpracy z inspektorem ds. Koordynowania Projektów Unijnych i Rozwoju Gminy i w oparciu o zapisy Strategii okre śli szczegółowe terminy wykonania poszczególnych zada ń oraz liczbowe wska źniki osi osi ągni ęcia zakładanych efektów w uj ściu rocznym i docelowym.

Koordynatorzy celów operacyjnych (lub zada ń) - wyznaczeni/ powołani przez Wójta w osoby lub instytucje odpowiedzialne za realizacj ę konkretnych celów lub zada ń w ramach przydzielonych im środków i kompetencji.

Inspektor/Referat ds. Koordynowania Projektów Unijnych i Rozwoju Gminy - wydzielony z Urz ędu Gminy wydział, którego celem b ędzie prowadzenie bie Ŝą cych spraw zwi ązanych ze strategi ą w tym ewidencji działa ń, gromadzenie dokumentacji, a tak Ŝe koordynowanie współpracy pomi ędzy jednostkami (podmiotami) realizuj ącymi strategi ę, udzielanie informacji, organizowanie i prowadzenie działalno ści promocyjnej, monitoringu i ewaluacji oraz innych czynno ści powierzonych przez Wójta Gminy.

10.2. Monitoring i ewaluacja

"Strategia rozwoju Gminy Werbkowice na lata 2009 - 2015" precyzuje oczekiwania i wizj ę przyszło ści gminy w oparciu o bie Ŝą cą analiz ę danych i prognozy na przyszło ść , zarówno gminy, jak województwa i kraju. Przyj ęcie pewnych zało Ŝeń na przyszło ść , w tym finansowych, inwestycyjnych, jest spraw ą trudn ą w świetle zmieniaj ących si ę przepisów prawnych i rozwi ąza ń organizacyjnych w skali gminy, regionu i kraju. Monitoring słu Ŝyć ma ocenie śledzenia realizacji strategii w aspekcie osi ągania zało Ŝonych celów w przyj ętych przedziałach czasowych.

101 Ewaluacja słu Ŝyć ma ocenie osi ąganych rezultatów za pomoc ą przyj ętych wska źników. Przyjmuje si ę, i Ŝ do ewaluacji słu Ŝyć b ędą nast ępuj ące wska źniki: • wska źniki rozwoju infrastruktury technicznej. • wska źniki rozwoju infrastruktury rolniczo-przetwórczej • stopa i dynamika bezrobocia, • ilo ść nowo powstałych podmiotów gospodarczych, • zmiany w sektorowej strukturze zatrudnienia, • tempo przyrostu miejsc pracy w sektorze pozarolniczym, Powy Ŝszy zestaw wska źników mo Ŝe ulec rozszerzeniu w zale Ŝno ści od zmian poczynionych w strategii. Monitoring uwzgl ędnia ć b ędzie tak Ŝe ocen ę wdra Ŝania dokumentów o zasi ęgu powiatowym oraz b ędących w zasobach gminy. Procesy systematycznego monitoringu i ewaluacji strategi przedło Ŝą si ę bezpo średnio na jej dostosowywanie (aktualizacj ę) do zmieniaj ącej si ę sytuacji społeczno-gospodarczej i ekonomicznej. Aktualizacja Strategii jest wa Ŝnym wymogiem aktywnej jej realizacji, umo Ŝliwia bowiem stwierdzenie, czy Strategia realizowana jest prawidłowo, a jej zało Ŝenia nadal s ą aktualne. Uaktualniania Strategii powinno polega ć na ocenie rezultatów ewaluacyjnych a tak Ŝe na: • analizowaniu raportów o sytuacji gospodarczej i społecznej gminy w sposób cykliczny, • stałej kontroli i ocenie stanu środowiska przyrodniczego gminy i jej s ąsiedztwa, • sporz ądzaniu ekspertyz dla władz gminy dotycz ących perspektyw rozwoju gminy, • bie Ŝą cej kontroli stopnia realizacji Strategii i informacji o efektach podejmowanych działa ń, • utworzeniu i aktualizacji danych gminnego banku danych o firmach, ofercie turystycznej, rekreacyjnej, ofertach pracy, osobach bezrobotnych, formach pomocy, mo Ŝliwo ściach edukacji, źródłach finansowania rozwoju i promocji gminy, • stworzeniu systemu wczesnego ostrzegania o nieprawidłowo ściach w rozwoju gminy

10.3. Harmonogram monitoringu

10.3.1. Kontrola bie Ŝą ca

Raz w roku Koordynatorzy celów operacyjnych składa ć b ędą sprawozdania z realizacji celów strategicznych. W dalszej kolejno ści raporty z realizacji celów strategicznych zostaną przekazane przez wyznaczone wydziały do scalenia przez Inspektora/Referat ds. Koordynowania Projektów Unijnych i Rozwoju Gminy, a nast ępnie do oceny przez Komitet. Po uzyskaniu opinii Komitetu ko ńcowe roczne sprawozdanie z realizacji Strategii Rozwoju Gminy b ędzie składane przez Wójta Radzie Gminy. Wyniki monitoringu powinny by ć podstawa do oceny stanu realizacji Strategii i przedstawienia na tej podstawie, nie rzadziej ni Ŝ raz na dwa lata, raportów Radzie Gminy przez Wójta Gminy. Wyniki monitoringu i raport stanowi ć b ędą podstaw ę do kolejnej aktualizacji Strategii, której projekt przedstawi Radzie Gminy Wójt po przeprowadzeniu konsultacji i zebraniu w jej wyniku wniosków i uwag.

10.3.2. Kontrola ko ńcowa - efektywno ści strategii

Kontrola efektywno ści realizacji „Strategii rozwoju gminy Werbkowice na lata 2009 - 2015” zostanie przeprowadzona w IV kwartale 2015 r. Podstawowym kryterium oceny efektywno ści Strategii b ędzie stopie ń realizacji zało Ŝonych celów społeczno-gospodarczych i ekonomicznych. Wynikiem wnikliwej kontroli ko ńcowej powinien by ć raport, zawieraj ący ocen ę Strategii pod k ątem realizacji zamierzonych celów oraz poszczególnych zada ń, poł ączony z rachunkiem ekonomicznym, który porówna

102 poniesione nakłady na rozwój, promocj ę, restrukturyzacj ę, z ko ńcowymi wynikami ekonomicznymi. Wnioski zawarte w raporcie posłu Ŝą tak Ŝe do ustalenia warunków wyj ściowych do opracowania strategii rozwoju gminy na lata nast ępne. Konstrukcja Strategii pozwala na zapewnienie elastyczno ści jej realizacji, z czego wynika, i Ŝ w razie pojawienia si ę nowych mo Ŝliwo ści prawnych, organizacyjnych, ekonomicznych, słu Ŝą cych realizacji Strategii, mo Ŝna je wykorzysta ć przy realizacji Strategii. Dotyczy to równie Ŝ mo Ŝliwo ści korzystania z nowych pojawiaj ących si ę źródeł finansowania zewn ętrznego, krajowego i zagranicznego.

10.4. Promocja strategii

Polega ć b ędzie na systematycznym informowaniu społecze ństw a przez podmioty odpowiedzialne za realizacj ę strategii poprzez rozliczne formy: • stałe cykliczne narady, • działania informacyjne Sekretarza (rzecznika prasowego gminy), • strony internetowe gminy, • współprac ę z lokalnymi mediami, • prowadzenie własnej działalno ści promocyjnej w formie folderów, wydawnictw ksi ąŜ kowych etc., • w trakcie realizacji zada ń inwestycyjnych, zamieszczanie stosownych informacji w budynkach i jednostkach gminy.

103 11. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA

Przedstawiono poni Ŝej zadania inwestycyjne jakie ma zamiar realizowa ć gmina Werbkowice. Podzielone na okresy, pozwol ą ści śle zaplanowa ć limit wydatków bud Ŝetowych oraz pozabud Ŝetowych. Okre ślaj ą tak Ŝe źródła finansowania zada ń. Projekty nie zrealizowane w danym roku przechodz ą do realizacji na lata nast ępne.

Źródła finansowania Jednostka Łączne Inne Okres Lp Zadania inwestycyjne realizuj ąca nakłady Bud Ŝet Środki programy w realizacji program finansowe gminy UE tym środki prywatne Budowa sieci wodoci ągowej z przył ączami z pompowni ą dla Alojzowa i Gozdowa Gm. Werbkowice zasilana z wodoci ągu Werbkowice oraz budowa sieci Gmina 1 wodoci ągowej z przył ączami dla 2010 - 2011 2600000 1410000 1190000 Werbkowice cz ęś ci miejscowo ści Gozdów Gm. Werbkowice zasilana z wodoci ągu Czerniczyn Gm. Hrubieszów z budow ą przej ścia sieci wodoci ągowej pod drog ą krajow ą nr 74 Budowa sieci kanalizacji sanitarnej w Gmina 2 2008 - 2012 8229136 1234370,4 6994765,6 Werbkowicach Werbkowice Gmina 3 Budowa drogi Alojzów 1999 - 2011 3609000 3609000 Werbkowice Przebudowa dróg gminnych w Gmina 4 2009 - 2011 1060000 106000 954000 miejscowo ści Werbkowice Werbkowice Remont drogi Terebiniec - Gmina 5 2009 - 2012 550000 550000 Strzy Ŝowiec Werbkowice Gmina 6 Remont drogi Hostynne - Konopne 2009 - 2010 2025000 1012500 1012500 Werbkowice Budowa dróg wewn ątrzosiedlowych Gmina 7 w m. Werbkowice: ul. Polna, 2010 - 2014 1500000 1500000 Werbkowice Słoneczna, Ks. Klingera, Ko ściuszki Budowa drogi gminnej Nr 111275 L ( ul. Sikorskiego ) w m. Werbkowice oraz drogi dojazdowej tworz ącej Gmina 8 2010 - 2012 1200000 120000 1080000 jeden ci ąg drogowy - umo Ŝliwiaj ąc Werbkowice poł ączenie drogi krajowej z droga powiatow ą Nr 3287 L Budowa drogi gminnej w Gmina 9 miejscowo ści Turkowice Nr 111311 L 2009 - 2012 1150000 575000 575000 Werbkowice i 111305 L Remont drogi gminnej nr 111261 L w Gmina 10 2012 350000 350000 miejscowo ści Honiatyczki Werbkowice Remont drogi gminnej Nr 111260 L w Gmina 11 2013 - 2014 500000 500000 m. Honiatycze Werbkowice Budowa drogi gminnej Nr 111300 L w Gmina 12 2013 - 2015 2000000 2000000 miejscowo ści Terebi ń Werbkowice Remont drogi gminnej 111266 i Gmina 13 2013 - 2015 900000 900000 111307 L Sahry ń - Zagajnik Werbkowice Remont drogi gminnej nr 111274 L w Gmina 14 2010 330000 330000 m. Werbkowice (ul. Staszica) Werbkowice Remont odcinka drogi gminnej Gmina 15 2010 - 2011 480000 480000 111263 L w m. Wronowice Werbkowice Budowa dróg wewn ątrzosiedlowych Gmina 16 w m. Werbkowice : ul. Buczy ńskiego, 2010 - 2012 1200000 1200000 Werbkowice Wspólnej i Kryształowej Remont z budow ą urz ądze ń infrastruktury technicznej, parkingu, Gmina 17 2009 460000 251306 tarasu, ogrodzenia oraz wyposa Ŝenie Werbkowice świetlico-remizy w Gozdowie

104 Nowe technologie - lepsza jako ść Gmina 18 publicznych usług internetowych w 2009 763968,64 114595,3 649381,84 Werbkowice powiecie hrubieszowskim Modernizacja z wyposa Ŝeniem, oraz Gmina 19 zagospodarowanie terenu świetlico- 2009 32500 7500 25000 Werbkowice remizy w Alojzowie Modernizacja z wyposa Ŝeniem, oraz Gmina 20 zagospodarowanie terenu świetlico- 2009 52500 52500 42000 Werbkowice remizy we Wronowicach: Przebudowa amfiteatru i widowni Gmina 21 wraz z urz ądzeniem przyległego 2010 312500 62500 250000 Werbkowice terenu parkowego w Werbkowicach Gmina Promocja dziedzictwa i dorobku Werbkowice - 22 sztuki ludowej, twórczo ści kulturalnej Gminny 2010 32500 7500 25000 i artystycznej Gminy Werbkowice Ośrodek Kultury "Sztaszicowski Szlak'' tworzenie rowerowej trasy turystycznej wraz z Gmina 23 budow ą, przebudowa i 2010 137500 27500 110000 Werbkowice wyposa Ŝeniem obiektów infrastruktury turystycznej Modernizacja i wyposa Ŝenie “starej chaty” w Sahryniu, jako miejsca Gmina 24 2010 32500 7500 25000 lokalnego dziedzictwa kulturalno- Werbkowice historycznego. Modernizacja z wyposa Ŝeniem, oraz Gmina 25 zagospodarowanie terenu Świetlicy w 2011 77500 15500 62000 Werbkowice Sahryniu Modernizacja z wyposa Ŝeniem, oraz Gmina 26 zagospodarowanie terenu Świetlicy w 2011 32500 7500 25000 Werbkowice Peresołowicach Gmina Modernizacja z wyposa Ŝeniem, oraz Werbkowice/ 27 zagospodarowanie terenu Świetlicy w 2011 32500 7500 25000 organizacja Podhorcach pozarz ądowa Remont, termomodernizacja wraz z 28 wyposa Ŝeniem GOK w GOK 2012 312500 62500 250000 Werbkowicach „Wszyscy na kajaki” - zagospodarowanie terenu przy rzece Huczwie w Gozdowie wraz z Gmina 29 2012 32500 7500 25000 wyposa Ŝeniem w sprz ęt, w Werbkowice przystosowania i udost ępnienia dla celów turystycznych i rekreacyjnych. Budowa placu zabaw i boiska Gmina 30 2012 32500 6500 26000 sportowo-rekracyjnego w Kotorowie Werbkowice Remont i wyposa Ŝenie świetlicy w Gmina 31 2013 32500 7500 25000 Turkowicach Werbkowice Modernizacja z wyposa Ŝeniem, oraz Gmina 32 zagospodarowanie terenu Świetlicy w 2013 37500 7500 30000 Werbkowice Malicach; Gmina „Integracja i Ja” - kontynuacja 33 Werbkowice/ 2009 - 2013 245000 24500 220500 projektu GOPS Od wizji do nowoczesnego Gmina 34 2010 - 2013 1260000 189000 1071000 zarz ądzania podregionem Gotania Werbkowice Usuwanie azbestu z obiektów Gmina 35 publicznych i prywatnych na terenie 2011 - 2016 759000 113850 645150 Werbkowice Gminy Werbkowice

105