234 NAW 5/2 nr. 3 september 2001 Vooraan in de communistische jeugdbeweging Ger Harmsen

Ger Harmsen Ds Veenweg 58 8456 HS De Knipe

Afscheid van Dirk Struik Vooraan in de communis

Dirk Struik was heel zijn leven socialist. Zijn Ten Dam maakte in Rotterdam deel uit van oorlog zouden geraken. Voor vele mensen, die werkzame leven omvat zelfs de periode van een kring rond Dr. Willem van Ravesteyn, his- meenden dat Europa daar te beschaafd voor het communisme, onder deze naam, als po- toricus en mede-oprichter van de Sociaal- geworden was, een absurde gedachte.2 litieke macht (1918-1989). Wie zich als com- Democratische Partij (SDP) die opgericht was munist manifesteerde stak zijn nek uit. Struik nadat een deel van de marxistische linker- De Eerste Wereldoorlog dwong respect af voor incasseringsvermogen vleugel onder leiding van in Toen deze voorspelling in augustus 1914 ech- waarmee hij, temidden van de anticommu- 1909 uit de Sociaal-Democratische Arbeiders ter toch uitkwam, was voor de jonge weten- nistische heksenjacht van McCarthy in de VS Partij (SDAP) gezet was. Van dit piepkleine schapper Struik de juistheid van de marxisti- kort na de Tweede Wereldoorlog, zijn overtui- partijtje was ook Ten Dam lid. In de kring rond sche analyse van het wereldgebeuren bewe- ging staande hield. Ger Harmsen schetst de Van Ravesteyn, waartoe overigens geen enke- zen en dit bepaalde zijn verdere intellectue- groei van Struiks overtuiging. Hij beschrijft le arbeider behoorde, kwam Struik in aanra- le en wetenschappelijke leven. Het vermogen de opkomst van het communisme als revolu- king met aanhangers van het historisch ma- van het historisch materialisme tot analyse, tionair socialisme in Nederland in het begin terialisme, de maatschappijtheorie van Marx. diagnose en prognose was overtuigend ge- van de twintigste eeuw en Struiks betrokken- Zelf zegt hij hiervan: “Dit kontakt met het mar- bleken en voor de rest van zijn lange leven heid bij de opbouw van deze beweging. xisme opende een nieuwe wereld, zoals het hield Struik hier aan vast. dat voor zoveel anderen heeft gedaan, nog Pas in augustus 1915 sloot Struik zich, bij- Al voor het uitbreken van de Eerste Wereldoor- doet en nog lang zal doen. Het gaf je een ge- na 21 jaar oud, aan bij de SDP, de genoemde log kwam Dirk Struik, geboren in 1894, in de voel van richting; in de beweging kon je wer- afsplitsing van de SDAP. Deze keerde zich on- hoogste klas van de HBS te Rotterdam in nau- ken aan een betere maatschappij verbonden voorwaardelijk tegen de bewapening en de wer contact met de wiskundeleraar G.W. ten met de krachten die de maatschappij zelf on- vaderlandsverdediging. Volgens de aanhan- Dam die hem niet alleen privé meer wiskun- ophoudelijk voortbracht, werken voor een vi- gers der marxistische imperialisme-theorie de bijbracht dan de schoolstof omvatte, maar sioen, maar een dat de werkelijkheid omvat- had de arbeidersklasse bij deze oorlog al- ook kennis liet maken met het socialisme. Ten te. Het intellectueel perspectief was wijd en leen maar te verliezen en niets te winnen. Het Dam, een Delftse ingenieur, had op zijn beurt duidelijk, de geschiedenis kreeg zin.” 1 ging om grondstoffen, afzetmarkten, koloniën de invloed ondergaan van prof. B.H. Pekelha- Op grond van zijn marxistisch inzicht had en gebiedsuitbreiding. De werkelijke vijand ring die onder studenten aan de Delftse Tech- Van Ravesteyn voorspeld dat “de gewapende stond in eigen land. In Nederland bleef dit ge- nische Hogeschool met hart en ziel colleges vrede” niet eindeloos zou voortduren en de lukkig een puur theoretisch debat, maar hoe over socialistische theorieën gaf. imperialistische grootmachten met elkaar in zat het dan met België dat daadwerkelijk door Ger Harmsen Vooraan in de communistische jeugdbeweging NAW 5/2 nr. 3 september 2001 235

tische jeugdbeweging

de Duitse legers onder de voet gelopen werd? ten val moesten brengen. Wijnkoop interpel- de Leidse Studenten-Vereeniging tot Studie Anders dan de SDP, kondigden de leidingen leerde in de Tweede Kamer. In zijn memoires van het Socialisme die in 1914 opgericht was. van SDAP en het Nederlandse Verbond van schrijft Struik: Daarbij speelde vooral het napraten een gro- Vakverenigingen (NVV) de klassenvrede, de te rol. Na afloop in het café “onderhielden we ‘godsvrede’, af en schortten de klassenstrijd “De kampen werden evenwel na enige tijd op- ons vol respekt met de rustige Pannekoek, de voor de duur van de oorlog op. Niet de gehe- geheven en verscheidene van de opgeslote- dynamische Wijnkoop, de ironische Van Ra- le eigen aanhang hield zich hier echter aan nen konden de grenzen overschrijden. Zo- vesteyn, de ernstige Van der Waerden, de pes- en NVV-bonden vochten in deze oorlogsjaren als ik zei, er was enig (illegaal uit Sovjet- simistische Bonger of de geestige Mannoury.” nog menige staking uit. Rusland gekregen) geld beschikbaar en een (memoires, p. 207) Struik was het meest on- Hoewel Nederland buiten de oorlog bleef, paar maanden lang kregen sommigen van der de indruk van en kwam Struik wel degelijk rechtstreeks met de ons in en Rotterdam bezoek van zou later in het Engels aan haar en haar le- gevolgen van de oorlog in aanraking. Al direkt personen die wat reisgeld wilden hebben. Het vensovertuiging een prachtige levensschets stroomden Belgische vluchtelingen in grote was een karwei om uit te zoeken wie dat geld wijden. In zijn memoires typeerde hij haar aantallen naar Nederland. Maar ook kwamen nodig hadden en wie niet. Mijn vader en zijn als volgt: “Mevrouw Holst was niet bepaald duizenden politieke vluchtelingen en deser- huishoudster moeten vaak raar opgekeken de beste spreekster, met haar soms meisjes- teurs uit Duitsland, Polen en Rusland naar Ne- hebben als ze de zonderlinge klanten zagen achtige bewegingen en enigszins hese stem, derland. Dit leverde veel politieke contacten die Anton [zijn broer] en ik in ons partijwerk maar je vergat dat allemaal als je eenmaal op. Met de terugkeer na de oorlog had ook hadden opgepikt, armzalig geklede personen meegesleept was door de inspiratie van haar Struik bemoeienis. De meeste problemen le- die op de meest onverwachte uren kwamen totale toewijding aan de beweging, sprekend verden enige duizenden Russen op die door opdagen en in gebroken Nederlands om geld van hart tot hart, van geest tot geest, oproe- de Nederlandse regering, uit angst voor revo- kwamen vragen. Maar we konden althans een pend tot studie en aktie — een zeldzame kom- lutionaire propaganda, voor een deel in kam- aantal serieuze socialisten helpen, al ben ik binatie van intellectuele helderheid en be- pen werden opgesloten. Aangezien de rege- bang dat we ook wel eens door nietsnutten heerste emotie bij deze dichteres.” (memoi- ring elk contact met het nieuwe bolsjewisti- bedrogen werden.” (memoires, p. 230–231) res, p. 207) sche bewind vermeed, was het bijna onmoge- Struik werd niet alleen lid van de SDP, lijk de repatriëring te regelen. Bovendien wil- De Zaaier maar ook van de revolutionair-socialistische de de regering de mannen dienst laten nemen In zijn studietijd te Leiden hoorde Struik tal jeugdbond De Zaaier. Eerst iets over de voor- in de geallieerde legers die het sovjet-bewind van vooraanstaande socialisten spreken voor geschiedenis van deze jeugdbond. De Zaai- 236 NAW 5/2 nr. 3 september 2001 Vooraan in de communistische jeugdbeweging Ger Harmsen

er was op 10 mei 1901 door SDAP’ers opge- De Zaaier leidde daardoor een kwijnend be- de vrije jeugdbeweging. richt met als hoofdtaak de strijd tegen het staan en dat deze niet overleed was te dan- Bewust schoof Van Gool bij verschillende militarisme te voeren. De naam, een bijbel- ken aan de inzet van Andries van Gool, die gelegenheden Struik naar voren om zelf wat se metafoor, stamde van Roland Holst, op namens de SDP zitting nam in het bestuur op de achtergrond te kunnen blijven. Hij zet- haar beurt geïnspireerd door Multatuli. Op van De Zaaier, en aan de voorzichtige steun te Struik ook aan het schrijven, maar, volgens het Brusselse congres der Socialistische In- van de Vlaamse Jonge Garde.3 De Zaaier mis- zijn zeggen tegen Wijnkoop, hield hij daarbij ternationale in 1900 hadden de aangesloten te echter de steun van Roland Holst die nog wel diens hand vast. Toen Van Gool kort daar- nationale partijen de opdracht gekregen anti- enige jaren in de SDAP bleef en De Zaaier kon na, in oktober 1919, overleed, schreef Struik militaristische socialistische jeugbonden te zich moeilijk onttrekken aan de opgedrongen voor De Nieuwe Tijd een in memoriam vol res- stichten. De SDAP-leiding kweet zich met wei- liefde van de dogmatische SDP.4 pekt en bewondering. Van Gool was, hoewel nig enthousiasme van deze taak, want aan In deze jeugdorganisatie ging het dood- sterk dogmatisch ingesteld en met een op- de opstandige jongerenclubs waar ze in hun ernstig toe. Van naar buiten trekken, van de treden dat aan dat van een ouderwetse do- jonge jaren in de oude beweging van Domela natuur genieten, van musiceren of naar een minee deed denken, in de praktijk vaak heel Nieuwenhuis mee te maken hadden gehad of concert gaan was weinig of geen sprake, laat soepel uit de overtuiging dat zijn opvatting zelfs lid van geweest waren, dachten ze met staan van frivoler vormen van amusement, zo- toch zou zegevieren. Daarbij had hij de voor weinig geestdrift terug. als dansen of sportbeoefening. Het bleef bij een oudere jeugdleider zeldzame eigenschap Henriette Roland Holst was echter de drij- een enkele picknick. Er werd gecolporteerd, noch zichzelf te zoeken noch te willen domi- vende kracht en wist ook door te zettten dat gekalkt, actie gevoerd en voor alles vergaderd neren. Hierdoor wist hij kader te vormen en De Zaaier een politiek en organisatorisch zelf- en gediscussieerd. Pas bij het uitbreken van onder zijn leiding kwamen opmerkelijke figu- standige jeugdbond werd. Dat was en bleef de Eerste Wereldoorlog kwam De Zaaier door ren naar voren als Dirk Struik, Willem Dolle- een strijdpunt: moesten jongeren onder lei- het afwijzen van de landsverdediging lijnrecht man, Brecht Willemse en Leen de Jong. ding van ouderen politiek opgevoed worden tegenover de SDAP te staan en schaarde zich en zich het partijstandpunt eigen maken zon- daardoor ook politiek aan de zijde van de SDP. Russische Revolutie der zelf met eventueel een afwijkende me- Zo was de stand van zaken toen Dirk Struik Struik is in emotioneel opzicht diepgaand ge- ning aan de politieke discussie deel te mogen lid werd. Hoewel vanuit zijn aanleg geneigd vormd door de Russische Revolutie van 1917. nemen, of: mochten de jongeren zonder in- tot studie en het intellectuele debat, schuwde De socioloog Karl Mannheim spreekt in dit menging van ouderen een eigen socialistisch hij anders dan de meeste van zijn socialisti- verband van een ‘Polarerlebnis’ dat voor een standpunt innemen en eigenmachtig actie sche medestudenten de direkte omgang met bepaalde generatie bepalend is voor de rest voeren? Roland Holst verdedigde levenslang jonge arbeiders in De Zaaier niet en nam aan van het leven en waardoor alle latere erva- de politieke en organisatorische zelfstandig- hun acties deel. ringen, als door een magneetpool gericht, ge- heid van de socialistische jeugdbeweging en Nadat in 1917 De Zaaier eerst Revolutio- kleurd worden. Door de verschrikkingen van deed dit ook op de jeugdconferentie die aan- nair-Socialistische Jeugdbond aan haar naam de Eerste Wereldoorlog kreeg de hoopvolle sluitend op het congres der Socialistische In- toevoegde en in 1918 Communistische Jeugd- verwachting dat de Russische Revolutie in ternationale in 1907 te Stuttgart werd gehou- bond, kwam Struik al snel naar voren. Uit- 1917 een nieuw tijdperk in de geschiedenis den. Hier werd een Internationaal Jeugdbu- eenlopende figuren als Van Ravesteyn en Van van de mensheid inluidde, een overheersen- reau ingesteld. Behalve Roland Holst hielden Gool lieten zich lovend over hem uit. In een de betekenis. Struik herhaalde in zijn memoi- Karl Liebknecht en Hendrik de Man op deze in- brief aan Wijnkoop van 12 augustus 1919 res de woorden van Hegel over de Franse Re- ternationale jeugdconferentie de inleidingen. merkte Van Gool vaderlijk op dat “Struik nog volutie: “Ze was een prachtige zonsopgang Roland Holst, die gedurende haar lange niet zoo aan alle kanten de boel overziet, al — alle denkende menselijke wezens hebben leven het contact met jongeren zou blijven moet ik zeggen, dat het een leerling van me meegedaan om deze epoche te verheerlij- zoeken, onderhield een nauwe band met De is, waar ik trots op kan zijn”. ken” en voegde hier in zijn eigen woorden Zaaier. In het gelijknamige blad vinden we Het Verbond van Revolutionair-Socialis- aan toe: “De revolutie bracht nieuwe hoop tal van artikelen van haar hand. Toch ze- tische Jongeren, onder de indruk van de Rus- na het bloedige bankroet van het kapitalis- gevierde de SDAP-leiding inclusief Wijnkoop sische Revolutie uit de blauwe vrije jeugdbe- me, ze bood uitzicht op een nieuwe mens- — dit speelde zich nog af voor zijn roye- weging voortgekomen, werkte samen met De heid, en toonde de macht van de marxistische ment in 1909 — in zoverre dat het voeren Zaaier in een Jeugdcomité. De vertegenwoor- gedachte.” (memoires, p. 218) Deze verwach- van anti-militaristische actie plaats maakte digers van dit Verbond in het Comité stelden ting deelde hij met een groot aantal jonge- voor socialistische ontwikkeling en opvoe- voor om Andries van Gool, die zeker niet meer ren uit de vrije jeugdbeweging (Jacq Engels ding, maar het door het SDAP-bestuur ge- tot de jongeren gerekend kon worden, te ver- en Jan Maurits), met studiegenoten verenigd vraagde volwassenen-toezicht kwam er niet. vangen door Dirk Struik. In De Zaaier rees hier- in de Revolutionair-Socialistische Studenten Een ingewikkelde situatie ontstond toen in tegen fel verzet, maar Van Gool kalmeerde de Bond (Jan en Annie Romein, Alex de Leeuw, 1909 verschillende leiders van de linkse op- gemoederen. Hij vond van zichzelf dat hij te J. Valkhoff), met kunstenaars en intellectue- positie binnen de SDAP buiten de deur gezet zeer een exponent van de tot CPH omgedoop- len die elkaar gevonden hadden in de Bond werden en de SDP oprichtten. De Zaaier pro- te SDP was en daarbij ondertussen bijna 37 van Revolutionair-Socialistische Intellectuee- beerde geen partij te kiezen maar de SDAP- jaar oud. Struik nam zijn plaats in als verte- len (geleerden als Daniël de Lange, de schrij- leiding maakte dit onmogelijk en stichtte ten genwoordiger van De Zaaier. Zo kwam Struik vers Kees Kelk en Augusta de Wit, de schilder slotte een eigen, door volwassenen geleide in contact met Jacq Engels, Jan Maurits en Peter Alma, de beeldhouwer Hildo Krop, de ar- jeugdorganisatie die er geen eigen mening op Koos van Geelen, allen afkomstig uit de Jon- chitecten H.P. Berlage, J.F. Staal en H.Th. Wij- na mocht houden. gelieden Geheel Onthouders Bond, deel van develd). De dichter Jan Slauerhoff gaf er uiting Ger Harmsen Vooraan in de communistische jeugdbeweging NAW 5/2 nr. 3 september 2001 237

aan in zijn poëzie:

Vermolmde staten wanklen — De Commune zal rijzen uit de roeste ruïne En zal een rijk zijn van de gansche aarde; Herberg voor volkeren, verlost van wallen...

De eerste positieve Nederlandse publikatie over de Oktober-revolutie is de door Struik uit het Duits vertaalde en bewerkte Zwitser- se brochure De overwinning der Bolsjewiki in september 1918. Struik schrijft: “Het Rus- sische proletariaat heeft de politieke macht in handen genomen en voert door zijn dik- tatuur de wil uit der massa’s van arbeiders en boeren.” Vol overtuiging verdedigde ook Struik net als zijn partijgenoten — Roland Holst inbegrepen — de rode terreur en de vol- gens hen historisch noodzakelijke vervolging van politieke tegenstanders, gelijk de sociaal- revolutionairen in de Sovjet-Unie, en de zwa- re vonnissen die nog onder het bewind van Lenin in 1922 tijdens het eerste politieke pro- ces geveld werden.5

Communistische Jeugdinternationale Struik onderhield contact met de Communis- tische Jeugdinternationale. Deze was tijdens de Eerste Wereldoorlog voorbereid en in 1919 opgericht. Struik rekende Van Gool tot de weg- bereiders en grondleggers van deze mondi- ale organisatie.6 De correspondentie tussen Van Gool en Willy Münzenberg, die zich waar- schijnlijk in Moskou bevindt, zou dit kunnen uitwijzen. Toch raakte Struik ook wel eens in tegenspraak met de Communistische Jeugd- internationale. Bijvoorbeeld op het punt van de communistische opvoeding — een thema waarover ook Roland Holst in De Jonge Socia-

list lappen van artikelen schreef. Met het ver- foto: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, uit: Het Leven, 8-7-1919 Meest rechts met hoed Struik tijdens het CPH-congres te Groningen, 1919. Op de voorgrond David Wijnkoop, Tweede-Kamerlid nietigen van de kapitalistische en het schep- en redacteur bij de Tribune. pen van een socialistische ‘onderbouw’ ont- stond naar hun mening niet vanzelf een hu- mane ‘bovenbouw’. In navolging van Tom An- invloed uitgaan. [...] Wij hopen, dat ook wel- CPH-leiding een aan onverschilligheid gren- derson in Engeland7 en in het voetspoor van dra in Holland Tom Anderson’s voorbeeld zend gebrek aan interesse voor De Zaai- Van Gool in Nederland pleitte Struik voor com- gevolgd zal worden.” 8 Volgens Struik moet er. Tegelijk was er voor de jeugdorganisa- munistische zondagsscholen die de aange- de dienst op de zondagsscholen kort zijn tie maar één juiste houding: “de volkomen boren zachtheid en goedheid van het kin- en een liturgisch karakter dragen. Onderwij- zelfstandigheid in organisatie en in actie, derlijk gemoed — Dirk Struik had toen zelf zers, leraren en predikanten dienen dit werk doch innige samenwerking op alle terreinen, nog geen kinderen — in bescherming dienden ter hand nemen. Struik wijdde ook nog een die aan jeugdbeweging en oudere partij ge- te nemen tegen de ruwheid van de kapita- speciale brochure aan de politieke opvoe- meen zijn. De proletarische jeugd moet, voor- listische maatschappij. “Geregeld worden op ding van kinderen maar in Nederland kwam al in deze tijden, leeren zelf te handelen, de school [in Engeland] uitgezochte passages het er niet van. De Zaaier was te zwak. De zelf na te denken, zonder dat van te vo- behandeld van klassieke werken: Morgan, zondagsscholen die elders wel bestonden ren een leuze door een partijleiding is gege- Marx, de Bijbel. Mogen we sommige trekken en een meer stichtelijk dan strijdbaar ka- ven.” 9 Dit was geheel in de lijn van de op- uit het onderwijs minder waardeeren, (zoo rakter hadden, konden bij de CJI dan ook vatting van Roland Holst en van de Zaaier- laat Anderson zijn kinderen de Tien proleta- geen genade vinden. Ze werden omgebouwd traditie over de noodzaak van een zelfstan- rische geboden uit het hoofd leeren) over het tot een strijdorganisatie met schoolcellen als dige jeugdbeweging. In de tijd van Van Gool geheel moet er van zulk een onderwijs veel organisatorische eenheid. Struik verweet de was hier echter tijdelijk geen sprake van. 238 NAW 5/2 nr. 3 september 2001 Vooraan in de communistische jeugdbeweging Ger Harmsen

vatte de afdeling Socialistische Jonge Wach- ten van het arrondissement Brussel die de BWP verliet en zich in 1920 de Fédération Communiste de Wallonie noemde, welke het blad L’Ouvrier Communiste uitgaf. In novem- ber 1920 werd de naam Parti Communiste de Belgique. Leider was de kunstschilder War van Overstraeten die in de geest van Gorter en Pannekoek een fel tegenstander was van parlementarisme en vakorganisatie. De Kom- munistische Partij Vlaamsche Federatie sloot zich bij de geestverwante partij van Van Over- straeten aan, zodat er behalve wat losse groe- pen (onder andere een in Antwerpen) ten slot- te twee communistische partijen overbleven. Struik kreeg tot taak gesprekken te voeren met Van Overstraeten en Jacquemotte en hen over te halen naar Amsterdam te komen, waar het kortstondige West-Europese Bureau van de Comintern gevestigd was, om over fusie te praten. Jacquemotte was niet erg toeschiete- lijk en kwam niet. Behalve het taalprobleem foto: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis Annie Romein-Verschoor (meest rechts) met leden van de Revolutionaire Studentenorganisatie. Geheel achteraan in het kan ook het veronderstelde ‘gauchisme’ van midden van de deuropening staat Dirk Struik. de CPH een rol gespeeld hebben. Hoe het Iedere stap en ieder initiatief werd door Van Niettemin ontstond er een oppositie binnen ook zij, op 3 en 4 september 1921 vond on- Gool met Wijnkoop doorgesproken. Een lan- de BWP die tegenover degenen die vast- der zware druk van de Executieve der Comin- ge rij brieven getuigt hiervan. Van Gool wilde hielden aan de nationale saamhorigheid, de tern het fusiecongres plaats. De naam werd: zelfs dat Wijnkoop — niet bepaald een jongere strijd tussen kapitaal en arbeid propageerde. Vereenigde Kommunistische Partij van België, meer — De Zaaier op de Zwitserse internati- Deze oppositie gaf vanaf 17 november 1918 sektie van de 3e Internationale. Het standpunt onale jeugdconferentie die in 1915 gehouden het blad L’Exploité uit. Hoewel deze groep van Struik ten aanzien van de Belgische soci- werd, vertegenwoordigen zou. Wijnkoop vond om het contact met de arbeidersklasse niet alistische arbeidersbeweging werd mede be- zichzelf hier niet te oud voor, maar weigerde kwijt te raken, binnen de BWP haar standpunt paald door de twee Nederlanders die in België om politieke redenen. wilde uitdragen, ontwikkelde zij zich steeds werkten en opereerden: Abraham Soep (1874- meer tot een partij binnen de partij en hield 1958) en de twintigjarige Paul de Groot (1899- Een vertrouwelijke missie congressen en stichtte de Nationale Federatie 1986), beide diamantslijpers. Soep stond met Tevens speelde Struik een vertrouwelijke, be- van de groepen Amis de L’Exploité. Zij kwam zijn radikalisme links van War van Overstrae- scheiden rol bij het fuseren van de Belgi- op voor ontvoogding van het Vlaamse prole- ten; De Groot, ondanks het grote gewicht dat sche communistische partijen. De oppositie tariaat, voor federalisme en terugkeer naar hij aan de Vlaamse kwestie toekende, aan 11 binnen en buiten de Belgische Werkers Par- het revolutionaire klassestandpunt. Hoewel de kant van Jacquemotte. Aanvankelijk liet tij van uiteenlopende groepen jongeren en de leider Joseph Jacquemotte, een ervaren Struik zich door Soep beïnvloeden. Dit blijkt volwassenen had geleid tot twee communisti- politicus, bleef aarzelen, dwongen zijn aan- uit een brief die hij op 10 maart 1920 aan Jacq sche partijen die respectievelijk onder leiding hangers hem met de BWP te breken en op Engels — deze was gevraagd als redacteur van 12 stonden van Joseph Jacquemotte en War van 29 mei 1921 leidde dit tot de oprichting van De Internationale — schreef en die interes- Overstraeten. Voor een goed begrip van de de Parti Communiste de Belgique. Een twee- sant genoeg is om in zijn geheel te citeren, missie van Struik is het nodig kort op de situ- de kern vormden de anti-oorlogsgroepen in ook al omdat deze de heftige emoties in die atie in de Belgische arbeidersbeweging in te Vlaanderen die aansluiting zochten bij het jaren goed weergeeft: gaan.10 Vlaamse activisme en niets wilden weten van De houding van de Belgische Werkers Par- het hoogoplaaiende Belgische nationalisme “Beste Engels, tij werd bepaald door de verschrikkingen van en de volkseenheid-gedachte. Zij schaarden Pas op voor België. Ik weet er genoeg van om de oorlog, de wijze waarop de Duitse le- zich in 1917 rond het blad De Nieuwe Tijd. je van ganscher harte te waarschuwen. België gers huishielden, ook onder de burgerbevol- Met andere Vlaamse groepen verenigden zij is, om allerlei redenen, een broeinest van ka- 13 king en de jarenlange onderdrukking van de zich, nadat zij door de BWP uitgesloten wa- rakterlooze intellektueelen. Bij het moreele Vlaamse soldaten door Waalse officieren in ren, in september 1919 rond het blad De In- débacle van het sociaal-patriottisme kroelt de loopgraven van het IJzerfront. De BWP wei- ternationale en richtten in oktober 1919 de dat allemaal naar de Derde Internationale toe gerde dan ook naar de door Troelstra georga- Kommunistische Partij Vlaamsche Federatie en maakt propaganda voor het Kommunis- niseerde sociaaldemocratische vredesconfe- op. Van parlement en bestaande vakorganisa- me lastiger dan ze toch al is. Het beste is, rentie in Stockholm te gaan, daarvoor was de tie wilde deze niet weten en ze naderde daar- van te voren ieder Belgisch blad, en iedere haat tegen de Duitsers en de behoefte aan mee het radencommunistische standpunt van Belg, te wantrouwen. Het klinkt hard, maar ’t wraak te groot. Pannekoek en Gorter. Een derde groep om- is noodig. Wat speciaal De Internationale be- Ger Harmsen Vooraan in de communistische jeugdbeweging NAW 5/2 nr. 3 september 2001 239

treft, ik geloof, dat de Tribune-schrijver (Soep) Blijkbaar is Struik snel op deze extreme me- ten, gedeeld wordt en die zich met name bij het bij het rechte eind heeft. Tot voor kort was ning teruggekomen. In ieder geval schrijft hij mij meer gaat vestigen sinds ik de internatio- van dit blad de leider (misschien nog wel) Jef op 23 Augustus 1920: nale kommunistische pers wat meer lees.” de Combe, een hoogst onbetrouwbare figuur, Volgens een brief aan Van Ravesteyn op die, naar mij gezegd is (maar dit weet ik niet “Waarde Engels, 28 augustus 1920 stak er nog steeds volgens zeker), nu al weer uit de communistische be- Onlangs hadden we een briefwisseling over Struik wel iets waars in de kritiek van Gorter weging verdwenen is.14 In ieder geval weet ik De Internationale, het Vlaamsche weekblad. op de kijk van Lenin ten aanzien van West- van dezen Jef genoeg om hem te wantrouwen, Reeds toen kon ik je melden, dat mijn wan- Europa, maar de stellingname van Pannekoek althans in zijn kritisch besef van het kommu- trouwen tegen dit blad ongegrond was.16 kan hij niet bewonderen. Struik vraagt om een nisme, en om Soep gelijk te geven. Naar wat ik nu weet en zie, kan ik ondersteu- intelligentere en kameraadschappelijke argu- Voorloopig is het parool (niet alleen voor ning van dit blad slechts aanbevelen. Aan de mentatie tegen Gorter, want er zijn nog al wat onervarenen in de Belgische beweging, maar Jeugdbeweging wijdt het ook vrij wat ruim- intellectuelen en half-intellectuelen die wel ook voor hen, die zich wat met België bezig- te, meest stukken uit Tribune, nu ook Jonge wat zien in het standpunt van Gorter en Pan- houden) wantrouw al het Vlaamsche, dat niet Socialist. Als je dus eens iets ervoor schrij- nekoek. Bovendien spellen volgens Struik de van Smets, wantrouw al het Waalsche, dat niet ven wilt, kan ik het slechts toejuichen. Ver- Brusselse jongelui van L’Ouvrier Communis- van Van Overstraeten komt. Er zijn nog ande- geet echter natuurlijk één ding niet: dat je per te de Nederlandse bladen De Tribune en De re goede figuren, maar die zijn niet zoo nog slot van rekening alleen dan met vrucht er in Nieuwe Tijd. Van een later artikel tegen Pan- door ons beproefd na den oorlog. Maar het schrijven kunt, als je van de Antwerpsche toe- nekoek zei Struik dat het demagogisch was en beste is: heb je iets met België uitstaande, standen wat weet, zoodat je de zwakke plek- niet argumenteerde. Pannekoek werd door de wend je dan eerst tot mij of tot partijgenoot ken kent. Maar als je de geest in je voelt, kun partijleiding verweten de Britse Labour Par- W.C. van Oordt, gemeente-ontvanger, Nijkerk je misschien ook met eenig succes over Niet- ty een stelletje reactionaire bureaucraten ge- (G.).15 Dan kun je eerst hooren of laten infor- Belgische toestanden schrijven.” noemd te hebben. Maar nog geen half jaar meeren, wie de persoon is, waar je in België daarvoor was op een Amsterdamse conferen- mee te maken hebt. Deels laat deze standpuntsverandering zich tie iedereen met uitzondering van Van Leu- Als je beslist voor de Belgen iets wil doen, verklaren uit de scherpe afwijzing van het ven om precies dezelfde reden tegen aanslui- stuur ze dan goede brosjures en kranten toe. ‘gauchisme’ door Lenin in zijn rond deze tijd ting bij de Britse Communistische Partij aan Daar hebben ze hard behoefte aan. Daar kun- verschenen brochure De Linkse Stroming, een de Labour-party geweest.17 Op deze manier nen ze genoeg kopie uit overnemen. Schrijf kinderziekte van het communisme waarin het worden de Pannekoek-aanhangers, onder wie echter niet in Belgische kranten. standpunt van Pannekoek en Gorter scherp vele jongeren — Struik rekent zich ook tot De zaak is deze, en het is daarom, dat ik veroordeeld werd. De CPH-leiding sloot zich de jongeren, hoewel hij meent dat Wijnkoop je er uitvoerig over schrijf. Omgang met Bel- bij deze veroordeling aan en dit leidde tot c.s. het bij het goede eind hebben — niet van gische socialisten en revolutionairen is voor een afwijzing van de politieke conceptie van diens ongelijk overtuigd. Zeker is dat Struik iemand, die nog niet al te lang in de bewe- Pannekoek en Gorter. Struik viel overigens de contact had met De Groot die onder de naam ging is, buitengewoon gevaarlijk. Allicht word partijleiding niet direkt bij. Blijkens een brief Paul van der Schilde in Antwerpen werkte.18 je door allerlei vriendschapsbanden verbon- aan Van Ravesteyn van 6 april 1920 kreeg Er is een brief bewaard gebleven die De Groot den aan lui, die met allerlei bijbedoelingen Struik “meer en meer de indruk [...] dat Gor- hem op 5 januari 1921 geschreven had in ant- rondloopen en word je, zonder dat je het weet, ter, ook al slaat hij door, zuiver voelt en op me- woord op een brief van Struik van 13 decem- medeplichtige. Ik durf dit, al beschouw ik me- nig punt gelijk heeft. Een opvatting die door ber 1920, maar het contact moet al eerder ge- zelf óók als groen in de beweging, te zeggen, tal van partijgenooten, geen zoogenaamde legd zijn. De Groot betuigde Struik zijn erken- omdat ik al wat heb meegemaakt in die Bel- ‘oppositie’-leden maar ‘goede’ partijgenoo- telijkheid voor de raad en de steun die hij van gische zaken en door een paar ervaren Ge- nossen in die dingen ben ingedrongen — Van Amstel was er een van: die knapte den laat- sten tijd een boel Belgische zaakjes op. Wil je soms van bepaalde personen, die je tegenkomt, naders hooren, dan wil je graag laten informeeren. Dat zal me zelfs heel wel- kom zijn, en als we nieuws te weten komen, doen we er onze werkelijke kameraden in Bel- gië ook nog een groot genoegen mee. Mocht je anderzijds documenten (kaarten, brieven en dergelijken) hebben, die voor derden lees- baar zijn, en die iets zeggen over Belgische Genossen, laat ze dan eens zien aan mij of stuur ze naar van Oordt. Dat is m.i. de beste dienst, die je aan de Belgische beweging be- wijzen kunt.” foto: familiearchief Struik Dirk en Anton Struik op familiebezoek in Lochem bij tante Dieke, 1934. Dirk heeft twee dochters bij zich 240 NAW 5/2 nr. 3 september 2001 Vooraan in de communistische jeugdbeweging Ger Harmsen

hem en Engels ondervond. Hij keerde zich met werklust voor zijn zaak tintelden, nooit geheel ment de leuze van een eenheidsfront met de grote felheid tegen het gauchisme van Soep zonder wantrouwen heeft gehouden.” SDAP. Interessant is het veroordelen van de en ontwikkelde zijn ideeën over de Vlaamse breuk met de SDAP in 1909 waar de SDP uit kwestie. Hij stond ondanks reserves aan de De hartelijke verhouding met Van Ravesteyn voortkwam. Wijnkoop c.s. hadden alles moe- zijde van Jacquemotte. Deze brieven duiden bekoelde. Deze gaf duidelijk van zijn misnoe- ten doen om in de SDAP te blijven in plaats erop dat Struik contacten in Vlaanderen on- gen blijk en vond dat mathematici als Pan- van zich te isoleren in een eigen sektarisch derhield en als raadsman optrad. nekoek, Mannoury en Struik teveel Euclides partijtje zonder enige band met de massa. in hun Marx mengden. Zij zouden, met ande- De poging van de Socialistische Internatio- Bemoeienis met de CPN re woorden, sociale kwesties dusdanig ver- nale om beide partijen te verzoenen en de In zijn herinneringen schrijft Struik dat hij na eenvoudigen dat het rekensommen werden. breuk ongedaan te maken, had Wijnkoop bot- zijn doktoraalexamen in 1916 een tijd lang De kritiek van Struik ging echter niet over de weg afgewezen. Verder richtte het verslag zich op het redactiebureau van De Tribune, dat theorie maar over het interne partijleven. rechtstreeks tegen het optreden van Wijn- toen net een dagblad geworden was, gewerkt Er vormde zich binnen de CPN een nieuwe koop, terwijl Van Ravesteyn gespaard werd. heeft. Daardoor zal hij de CPH veel meer van oppositie waar Struik toe behoorde en behal- Wijnkoop oefende een diktatuur in de partij binnen uit hebben leren kennen, maar waar- ve hij ook Jacques de Kadt, Jacques Engels en uit en iedereen met een afwijkende opvat- schijnlijk niet tot zijn genoegen. Hij schreef Roland Holst deel van uitmaakten. Vooral met ting werd als spion of agent geroyeerd. Op wel stukken in De Tribune, maar een veel- De Kadt trok Struik veel op.19 Later schreef De die wijze werd iedere discussie monddood ge- schrijver was Struik nooit. Als gedelegeerde Kadt in zijn memoires lovend over Struik en maakt. De Executieve werd gevraagd ten gun- namens De Zaaier in het bestuur van de CPH wist hem en zijn leefwijze treffend te typeren: ste van de nieuwe oppositie te interveniëren en als zodanig aanwezig op het partijcongres maar voegde Struik er aan toe, voor het geval in 1919, schreef hij in De Nieuwe Tijd een ver- “[Struik] was altijd ‘ernstig’ (al had hij vrij veel de Executieve de oppositie veroordeelde, zou slag. Drie punten vallen hierin op. Ten eer- gevoel voor humor), met zijn verwonderde deze zich onvoorwaardelijk bij deze uitspraak ste hoezeer Struik een hekel heeft aan ge- ogen, die vanachter dikke brilleglazen de we- neerleggen. Henriette Roland Holst schrijft, na klets over details waarbij de hoofdzaken uit reld inkeken, met zijn uiterlijk, toen al, van een gesprek dat zij tijdens het CPN-congres het zicht verdwijnen: ‘verstrooide professor’, wat dus betekende in 1921 te Groningen met Dirk Struik had, dat zijn haren wild en verward naar alle kan- op 20 november 1921 aan haar politieke ver- “De afgevaardigden weten de behandeling van ten piekten en zijn kleren er meestal uitzagen trouweling Daniël de Lange over “deze jonge hun bezwaren en opmerkingen maar in enkele of hij in de klassenstrijd knopen had verloren en zeer intelligente partijgenoot”. Hij behoort gevallen te tayloriseeren. De een had opmer- en winkelhaken had opgelopen. dan ook tot degenen die de eer te beurt valt kingen over de advertenties, een tweede over Er was in zijn redeneringen altijd iets ab- met Pannekoek en Roland Holst zelf eind 1921 den gedragen toon, een derde over niet be- stracts en wereldvreemds, maar hij was ook een bijdrage te leveren voor het laatste num- antwoorde brieven, een vierde, een vijfde, een exact en beslist en in staat snel tot de kern mer van De Nieuwe Tijd. Een mild en diplo- zesde, een zevende over het nut van Sneevliet, van een vraagstuk door te dringen en helder matiek stuk vergeleken met de scherpe brief een achtste, een negende, een tiende, een elf- te formuleren [...] Zowel als spreker als in zijn aan de Executieve kort tevoren. Over de ver- de over de droevige gebreken van De Tribune artikelen miste hij iedere kleur en alles wat vanging van de onafhankelijke De Nieuwe Tijd en de financieele stroppen, die dit geliefde boeiend kon maken; alleen in gesprekken kon door een partijorgaan zegt Struik: “Overwe- kind des huizes zijn familie bezorgt.” hij soms grappig en zelfs geestig zijn. gingen van piëteit en overwegingen van prak- Ik mocht hem graag omdat aan de zuiver- tischen aard pleitten voor het behoud van den Een tweede punt is de doorslaggevende be- heid van zijn bedoelingen niet getwijfeld kon ouden naam voor het nieuwe tijdschrift, er tekenis die Struik toekende aan de resolutie worden, hij was open en oprecht en trouwhar- bleken evenwel redenen te zijn om dien naam over de centrale plaats van de arbeidersraden tig, en daarbij van een grote intelligentie en niet te bewaren. Mevrouw Roland Holst vrees- in de proletarische revolutie die op de agenda een zeer uitgebreide kennis. Blijkbaar mocht de van een partijtijdschrift een grootere be- van de geschiedenis staat. De breuk met het hij mij toen ook heel erg, want hij kwam her- lemmering van de vrije meeningsuiting, voor radencommunisme van Pannekoek en Gorter haaldelijk bij me praten, nodigde me uit als ik een wetenschappelijk blad een noodzakelijke heeft zich nog niet voltrokken. Een derde punt in Rotterdam moest spreken om mee naar zijn eisch, Wijnkoop deelde die vrees niet.” Waar- dat opvalt in het congresverslag is de nauwe- kamer te gaan, waar hij mij verbaasde door schijnlijk deelde Struik de vrees van Roland lijks verbloemde kritiek op de partijleiding. het gemak waarmee hij een boek of een doku- Holst wel. Roland Holst en Struik bevonden Deze is volgens Struik alom in de partij hoor- ment wist te vinden uit hele stapels die overal zich met hun vrees in ieder geval in het goe- baar: in zijn kamer lagen. Soms dook hij onder een de gezelschap van Friedrich Engels, die pleit- divan en haalde daar een boek vandaan.”20 te voor de relatieve autonomie van de theo- “Wij kunnen noch willen onzen partij-Olympus rievorming die organisatorisch tot uitdrukking onderzoeken, wij moeten alleen slechts aan- De opposanten besloten in de loop van 1921 moest komen in tijdschriften die onafhanke- stippen, dat het soms den schijn heeft, dat er zich rechtstreeks tot de Executieve van de lijk van de partijleiding waren.22 een verdorrende werking plaats heeft in stede Comintern te wenden en Struik stelde een van een opwekkende. Het kon overdreven zijn, uitvoerig schrijven op dat in handschrift be- Afscheid van de partijpolitiek was het echter niet een van de redenen van waard is gebleven.21 Het politieke bezwaar De twisten binnen de Nederlandse commu- den val van Napoleon, dat hij allen, die zich tegen Wijnkoop c.s. was dat zij een zigzag- nistische partij gingen Struik steeds meer te- om hem groepeerden, speciaal de ouderen en koers voeren: het ene moment de leuze van genstaan en zullen er toe bijgedragen hebben niet-direkte geestverwanten, zelfs zij, die van alle macht aan de raden en het andere mo- dat hij niet voor de partijpolitiek maar voor Ger Harmsen Vooraan in de communistische jeugdbeweging NAW 5/2 nr. 3 september 2001 241

de wetenschap koos. Tevergeefs probeerde Zijn laatste politieke bijdragen — strijdbare hij nog in de jaren daarna artikelen voor mar- De Kadt hem over te halen zich kandidaat te recensies in de Communistische Gids — da- xistische en communistische periodieken en stellen voor het partijbestuur. Met een beroep teren van 1922. In 1925 volgden nog enige enige boeken voor de CPN-uitgeverij Pegasus op zijn persoonlijke omstandigheden wimpel- reisbrieven uit Italië, waar hij zijn wiskunde- van filosofische en wetenschapshistorische de hij dit voorstel af. Alleen voor de partij- studie vervolgde. In 1926 aanvaardde hij een aard. k scholing bleef Struik nog korte tijd iets doen, baan als wiskundige aan het Massachusetts maar hij schreef in zijn memoires op p. 246: Institute of Technology dat hem in 1949 tot ge- Dankwoord “Ik was moe van de fraktiestrijd, waarvoor ik woon hoogleraar benoemde. Uit de partijpo- Graag wil ik Jan Willem Stutje bedanken voor niet geschikt ben, en die niet veel uithaalde.” litiek trok hij zich radikaal terug. Wel schreef zijn waardevolle aanwijzingen.

Noten 1 Dit is te vinden in zijn memoires, ‘Mijn socia- 7 Tom Anderson opende in 1894 de eerste socia- vinden we dezelfde mengeling van socialisme listiese jaren in Nederland. Herinneringen uit listische zondagschool. In de meeste Engelse en flamingantisme. 1914–1924’, in: Jaarboek voor de geschiedenis steden vond dit navolging. 15 Van Oort was belast met de partijbeveiliging van socialisme en arbeidersbeweging in Neder- 8 De Nieuwe Tijd, 1919, p. 601–602. en was ook behulpzaam bij illegale grensover- land 1977, Nijmegen: SUN 1977,p. 191–246. Het schrijdingen. citaat is te vinden p. 196–197. 9 De jonge socialist, juni 1920. 16 Deze brief of brieven zijn mij niet bekend. 2 Van Ravesteyn vertaalde het boek van H.N. 10 Zie van de historicus en militant der Belgi- Brailsford, Der oorlog van staal en goud; eene sche Communistische Partij, Leo Michielsen, 17 De in 1906 gevormde Labour-partij was een studie omtrent den gewapenden vrede (1914) Geschiedenis van de Europese arbeidersbewe- overkoepelend orgaan van vakbonden en link- en bundelde zijn eigen opstellen in Wereld- ging, deel III: Tussen de wereldoorlogen. A. Na- se partijen en groepen. Pas in 1918 aanvaardde oorlog (1916), voorzien van een voorwoord oorlogse ontreddering en kapitalistisch herstel de Labour-partij het door het echtpaar Webb door Henriette Roland Holst. Brailsford heeft (1918–1929), 1980, p. 259 e.v. geschreven socialistische programma. door de vertaling van zijn op de politieke 11 Jan Willem Stutje, ‘Abraham Soep (1874–1958). 18 Paul (Saul) de Groot (1899–1986), geboren te actualiteit inspelende boeken op beslissende Portret van een bandeloze rebel’, in: Bulletin Amsterdam en zoon van een diamantbewer- momenten in de Nederlandse socialistische Nederlandse Arbeidersbeweging, nr. 24, de- ker, verhuisde met zijn ouders in 1901 naar ideeëngeschiedenis een aanzienlijke rol ge- cember 1991, p. 2–37. Antwerpen, werkte hier als diamantbewerker, speeld. huwde met Sally Borzykowska, een Poolse, en 12 Engels in: Zestig jaar socialistische beweging, 3 Over Van Gool (1882–1919) zie de fraaie levens- werd vanwege zijn communistische activiteiten 1979, p. 28: “Er was een groep intellectuelen in schets van Henny Buiting in het Biografisch in 1923 uitgewezen. Na twee jaar in Frankrijk Brussel onder leiding van Jaquemotte en een woordenboek van het socialisme en de arbei- gewerkt te hebben, keerde hij eind 1925 naar groep handarbeiders in Antwerpen. De twee dersbeweging, deel 4, Amsterdam 1990, p. 66– Amsterdam terug. groepen ‘lagen elkaar niet’. De Antwerpse groep 68. ging een weekblad uitgeven en zocht een re- 19 Zie de levensschets van Jacques de Kadt (1897– 4 Ger Harmsen, Blauwe en Rode Jeugd, Assen dacteur. Er waren in die groep mensen, die in 1980), geschreven door Rob Havenaar in: Bio- 1961, p. 65. de oorlogsjaren als militair geïnterneerd waren grafisch woordenboek van het socialisme en de geweest in een kamp bij Amersfoort en daar arbeidersbeweging, deel 5, Amsterdam 1992, 5 Roland Holst in een brief van 19 juli 19922 aan had ik met ze kennis gemaakt. Nu vroegen ze p. 141–145. De Kadt was ambtenaar bij de PTT D. de Lange: “Het is jammer dat de onvermij- mij redacteur te worden. Het was natuurlijk glad en autodidact. delijke veroordeling der sociaal-revolutionairen onmogelijk om vanuit Rotterdam een Antwerps weer aanleiding zal geven tot allerlei gehets, en 20 J. de Kadt, Uit mijn communistentijd, Amster- blad te redigeren. Ik was dus wel bereid regel- de sympathieën weer verminderen.” Jacques de dam, 1965, p. 199–200. matig mee te werken aan het blad, dat ‘De In- Kadt “considered a death sentence to be neces- ternationale’ heette.” 21 Aangezien in het memorandum De Tribune van sary and legitimate, although he added that the 24 augustus 1921 geciteerd wordt, moet het na communists had no desire at all to shed blood.” 13 Engels tekent op de brief aan: “In Antwerpen die datum geschreven zijn. in: Marc Jansen, A show trial under Lenin. The hadden ze geen intellectueelen alleen arbei- trial of the Socialist Revolutionairies, Moscow ders.” 22 Brief van Engels aan Bebel, gedateerd 1 mei 1922, 1982, p. 164. De geëiste doodstraffen wer- 1891. 14 Stutje schrijft mij dat Jef de Combe uit de Na- den omgezet in gevangenisstraffen van vijf jaar. tuurvriendenbeweging voortkwam en lid was 6 ‘Holland’ in: Jugend der Revolution — Drei van de ‘Vlaamse Toeristenbond’. Zowel in de Jahre proletarische Jugendbewegung (1918– VTB als de Vlaamsche Jeugdherberg Centrale 1920), Berlijn z.j., p. 404

Politieke artikelen van Dirk Struik 1 ‘Enkele geestesstroomingen in de studenten- Een levensbeeld voor jonge arbeiders’, in: De revolutionäre; Ignatjew — Die Tätigkeit der wereld’, in: De Nieuwe Tijd, 1917,264-271 (over- Nieuwe Tijd, 1920, 707–717. Voetnoot bij deze Sozial-Revolutionäre in Archangelsk; L. Trotz- genomen uit het Leidse studentenblad Miner- titel: “Eerste hoofdstuk van een bij de KJI in het ki — Zwischen Imperialismus und Revolution. va). Duitsch uit te brengen brosjure. Een Holland- Die Grundfragen der Revolution an dem Einzel- sche vertaling is in bewerking en zal binnenkort beispiel Georgiens; C. Grünberg — Archiv für 2 De overwinning der Bolsjewiki. Naar de Zwit- verschijnen bij de uitgevers van dit tijdschrift.” die Geschichte des Sozialismus und der Arbei- sersche Jeugdbrochure ‘Kampf und Sieg der terbewegung’, in: Communistische Gids, 1922, Bolschewiki’ voor Holland bewerkt door Dirk 8 D.K. Winter, ‘Onze taktiek tegenover de partij 744–747. Struik. Uitg. Revolutionair Socialistisch Jeugd- der ouderen’, in: De Jonge Socialist. Orgaan Komitee. Den Haag, september 1918. van den Revolutionair-Socialistischen Jeugd- 12 D.K. Winter, De communistische propaganda bond De Zaaier, juni 1920. onder de kinderen, Rotterdam 1923. 3 ‘Het Kommunisme en het opkomend geslacht’, in: De Nieuwe Tijd, 1919, 23–28, 167–174, 594– 9 Anoniem, ‘Holland’, in: Die Jugend der Revolu- 13 D.K. Winter, ‘Het heilige jaar. Indrukken uit Ita- 602, 625–630. tion. Drei Jahre proletarische Jugendbewegung lië’, in: De Communistische Gids, 1925, 226– 1918–1920. Berlin o.J., 395–410 229. 4 ‘De Bolsjewiki, de openbare diplomatie en de radiotelegrafie’, in: De Nieuwe Tijd, 1919, 85– 10 D.K. Winter, ‘Het twaalfde Congres der Commu- 14 D.K. Winter, ‘Brieven uit Italië. I: Uit den Se- 86. nistische Partij’, in: De Nieuwe Tijd, 1921, 743– naat’, in: De Communistische Gids, 1925, 327– 756. 331; ‘II: Over het fascisme’, in: De Communisti- 5 ‘Het Groningsch congres der communistische sche Gids, 1925, 450–453. partij’, in: De Nieuwe Tijd, 1919, 464–469. 11 D.K. Winter, ‘Boekbespreking: I. Wardin — Die sozialrevolutionären Mörder und die sozial- 6 ‘Andries van Gool overleden’, in: De Nieuwe demokratischen Advokaten (Tatsachen und Be- Tijd, 1919, 685–689. weise); J. Schafir — Die Ermördung der 26 Kom- 7 Samen met , ‘Friedrich Engels. missare in Baku und die Partei der Sozial-