Culture and Folk Literature E-ISSN 2423-7000 : T. M .U. Vol. 8, No. 35 November, December &January 2020-2021

Introduction, Critique, and Analysis of Seven Army written in Gorani Received: 07/04/2020 Accepted: 11/01/2020 Fatemeh Chaman Ara− 1, Rahman Zabihi 2, Behrooz Chaman Ara 3, Alireza Shohani4 − Corresponding Author's E-mail: [email protected] 1. PhD Candidate of Persian Language and Literature, Ilam University, Ilam, Iran. 2. Associate Professor of Persian Language and Literature, Ilam University, Ilam, Iran. 3. Assistant Professor of Persian Language and Literature, Kurdistan University, A Board Member of Kurdology of Kurdistan University, Kurdistan, Iran. 4. Associate Professor of Persian Language and Literature, Ilam University, Ilam, Iran.

Abstract Most of the epic poetic texts in the west of Iran have been written in the literary language of Gorani. Some of these texts correspond to the 's report, some according to the narrative texts and some independent epic narrations. The oldest remained hand-written manuscripts of these works were written in the eighth century AH, but the narrations of these texts often have very ancient epic elements. Seven Army, written by Mustafa bin Mahmoud Gorani, is one of the valuable surviving texts in this language, which has often been considered to be composed by Almas-khan Kondolei. Numerous manuscripts of this text are kept in the libraries of Iran and around the world, some of which date back to 150 years. The narration of Seven Army of Gorani is to some extent similar to Naqali, and in some other aspects similar to the prose version of Seven Army. It also has prominent elements such as The Seven Khan of Jahanbakhsh, and includes stories such as "Yaghut-push and Laal-push", "Bahram Javaher-push", and the independent narration of "Rostam and Xenon". The aim of this research, which borrows a descriptive-analytic method for analyzing the ancient manuscripts as well as other library sources, is to introduce, critique, and analyze this system, express its values and novelties, discover its similarities and differences with Persian texts, introduce the hand-written manuscripts, and note the necessity of its correction.

159 Culture and Folk Literature E-ISSN 2423-7000 : T. M .U. Vol. 8, No. 35 November, December &January 2020-2021

Keywords: Gorani language; Seven Army; manuscripts; narrated texts; Mustafa bin Mahmoud.

Research background Mohammad Rashid Amini rewrote this poem from Namdar Zamani's version in 2277 verses and published a book on the Kurdish Shahnameh (Horami) as well (Kondolei, 2011, pp. 465 : 594). This edition contains less than half of the verses of the poem. Iraj Bahrami has published a copy of the "Javaher- push Book" without mentioning the name of Seven Army. The editor has admitted to manipulate many verses of the single version of her reference (Mustafa bin Mahmoud, 2010, pp. 38-39). Also, Abbariki introduced 10 copies of Seven Army in his study.

Aims, questions, and assumptions Seven Army is one of the poetic and epic texts in Gorani language. As there are several commonalities between Gorani's Seven Army and other Persian narrated texts in terms of content and structure, it has become imperative to have a more precise investigation of this subject matter. Combining the Gorani's text with the narrated texts as well as the other independent narrations such as "Rostam and Xenon" and "Rostam and Salsal Div" is one of the novelties of the Gorani's text. This study seeks to answer the following questions: 1. What type of text is Gorani's Seven Army in terms of content and language structure? 2. Who is the composer of the Gorani's Seven Army? 3. Is the narration of Gorani's Seven Army similar to the Persian prose and other Persian narrated texts of Seven Army? 4. What is the source of the added and recent narrations of Gorani's Seven Army?

Results and discussion Gorani's Seven Army is one of the epic texts in west of Iran. This narration is similar to Persian narration texts. In Persian texts, contrary to the Gorani's text, Teimur is aware of his lineage. In the narration of Gorani, Kaykhosrow

160 Culture and Folk Literature E-ISSN 2423-7000 : T. M .U. Vol. 8, No. 35 November, December &January 2020-2021 is a captive of the army; but there are three Iranian prisoners in the Persian narration texts (Banogshsab, Bijan, and Pas). The similar battle of Yaghut-push and Laal-push in the Persian texts is done by Teimur. The similar battles of Bahram Shah Javaher-push in the Persian narrative texts is the responsibility of Koohkash (Faramarz). In the text of Gorani, killing Marjaneh Jadou by Jahanbakhsh is one of the steps of his Seven Khan. But the Persian book of Seven Army is not part of the Seven Khan, and Marjaneh is killed by Bano Goshsab (Haft-lashkar, 1998, p. 449). In the Narration Version of Shahnameh, she is killed by Teimur (Narration Version of Shahnameh, 2012, p. 767). The struggle of Jahanbakhsh and Xenon in the sixth Khan is taken from an independent Gorani narration called "Rostam and Xenon" which is included in Seven Army. Also, the report of the fifth Khan in this text, entitled "Killing Salsal Div", is an independent and separate narration in the Persian version of Seven Army (Seven Army, 1998, pp. 235-237). The names of the characters in the Gorani text are divided into three categories: names corresponding to the famous names of 's Shahnameh, names corresponding to the Persian narrated texts, and names dedicated to the Gorani text. The dual confrontation of good and evil, which is the main feature of the Iranian mythology in different levels and areas, is evident in Gorani's Seven Army. One of the important confrontations in this text is the confrontation of light and darkness. This opposition has ancient roots in Manichaeism, which is based on the opposition of light and darkness. This idea has a clear effect on Gnostic beliefs. Incidentally, in the Yarsanha Bible, called "Kalam-e Kazaneh", there is a mixture of Zoroastrian, Zarwani, and Manichaean cosmological ideas as well (Letter of the End or Treasure Word, 1996, p. 391).

Conclusion Epic texts in the west of Iran have very old narrations and elements. While sharing similarities with the ancient Iranian epic texts, there are some differences and novelties between them as well. Probably the origin of these narrations goes back to the epics of western Iran, including the lost prose Shahnameh such as Piroozan Moallem Shahnameh and Rostam Larjani.

161 Culture and Folk Literature E-ISSN 2423-7000 : T. M .U. Vol. 8, No. 35 November, December &January 2020-2021

According to the ancient Persian texts, these texts are sometimes similar to the Safavid narrative texts and sometimes have independent stories. So far, the composer of Seven Army has been considered to be Almas-khan nnn oo,,,, , ii ee cccrr ii gg oo eeeeeeee aa uussssssss hhe oott «s eeee es Mustafa bin Mahmud. In addition to the similarity between the story of Rostam and Sohrab and Seven Khan of Rostam and Esfandiar in Shahnameh, it is similar in some aspects to the report of the Persian narrative texts. In addition, it has other differences and novelties that add to its value. The arrival of armies from Khotan to the Yaghut-push and Javaher- push army is a unique part of this text. One of its brilliant parts is Seven Khan of Jahanbakhsh, in which the heroic pupils are more than the reports of Seven Khan in Shahnameh. The sixth Khan also includes the narration of "Rostam and Xenon", which is an independent story in Gorani language. The dominant view and the cosmological beliefs of the text are based on the opposition of good and evil, and light and darkness. This is rooted in Zoroastrian, Manichaean, and Yarsan beliefs. The language of this work is occasionally influenced by the linguistic and expressive elements of the Persian narrative texts.

References Afshari, M., & Madayeni, M. (eds.) (1998). Haft-lashkar; Comprehensive Scroll of Narrators. Tehran: Institute of Humanities. Aidenloo, S. (ed.) (2012). Shahnameh Narration Scroll. Tehran: Behnegar. Condolei, A. (2011). Kurdish Shahnameh (Horami) (edited by Mohammad Rahshid Amini). Bija: Kordonia. Hosseini Abbariki, S. A. (2016). A look at the Gorani system of Haft-lashkar and the introduction of its manuscripts. Payam Baharestan, 27, 68 - 97. Mustafa bin Mahmoud. (2010). Javaher-push boo (edited by Iraj Bahrami). Anna. Safizadeh, S. (1996). Letter of the End; Kalam-e Khazaneh. Tehran: Hirmand.

162 دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه سال 8، شمـارة 53، آذر و دی 9511

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی

− آرافاطمه چمن 1، رحمان ذبیحی 2، بهروز چمنآرا3، علیرضا شوهانی4

)دریافت: 91/41/9511 پذیرش: 9511/48/99( چکیده بیشتر متون منظوم حماسی غرب ایران به زبان ادبی گورانی سروده شده است. دستهای از این متون منطبق با گزارش شاهنامه، برخی مطابق متون نقالی و بعضی روایتهای حماسی مستقل است. قدیمترین دستنویسهای بازمانده از این آثار در قرن هشتم هجری نوشته شده، اما روایات این متون غالباً دارای عناصر بسیار کهن حماسی است. لشکرهفت سرودة مصطفی بن محمود گورانی از متون ارزشمند بازمانده به این زبان است که تاکنون غالباً سرایندة آن را الماسخان کندولهای دانسته نویساند. دست های متعددی از این متن در کتابخانههای ایران و جهان باقی مانده است که قدمت برخی از آن 934ها به سال میرسد. روایت لشکرهفت گورانی در مواضعی شبیه متون نقالی و در مواردی مشابه هفتلشکر منثور است. همچنین، دارای عناصر برجستهای چون هفتخان جهانبخش و دربرگیرندة داستانهایی چون یاقوت» پوش و لعلپوش« و »بهرام جواهرپوش« و روایت مستقلِ زنون»رستم و « است. موضوع این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از دستنویسهای کهن و

9. دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ایالم، ایالم، ایران. 2. دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ایالم، ایالم، ایران )نویسندة مسئول( �[email protected] 5. استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کردستان و عضو برد علمی پژوهشکدة کردستانشناسی دانشگاه کردستان، کردستان، ایران. 1. دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ایالم، ایالم، ایران. سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

دیگر منابع کتابخانهای انجام گرفته، معرفی، نقد و تحلیل این منظومه، بیان ارزشها و تازگیهای آن، کشف همانندیها و تفاوتهای آن با متون فارسی، معرفی دست نویسها و بیان نویس ضرورت تصحیح انتقادی آن است. واژههای کلیدی: زبان گورانی، لشکرهفت ، نسخههای خطی، متون نقالی، مصطفی بن .محمود

مقدمه1. زبان کردی با شاخهها و گویشهای متعدد، از زمرة زبانهای ایرانی غربی است ( ,Haig 7 :2002). این زبان امروزه در شمال غرب و غرب ایران، شمالِ عراق، جنوب شرق ترکیه، بخشهایی از سوریه و برخی مناطق ماورای ارس رایج است. کرمانجی، سورانی و گویشهای رایج در مناطق جنوبیِ کردستان ایران شاملِ گویشهای کلهری، سنجابی، کرمانشاهی و ... از مهمترین شاخههای آن بهشمار میآیند )بلو، 9111، ترجمۀ بلخکانلو، 9581: 91- 93؛ آساطوریان، 9135، ترجمۀ صدیقی، 9511: 15 ـ 11( یکی از شاخههای مهم زبانِ کردی، »زبان ادبی گورانی« است که اشعار بسیاری به این زبان سروده شده است. بلو، مکنزی، مینورسکی، مکری و لرخ9 از گورانی بهمنزلۀ زبانی مستقل یاد کردهاند ) کنیزکرزمنامۀ ، 9513: مقدمۀ مصحح، 95- 91 آرا،؛ چمن 9514: 921(2. اُرانسکی گورانی را در کنار گویش»زازا و «های دیگر، به عنوان دستهای از دسته عنوان گویشهای کردیِ زبانهای ایرانیِ شمالغربی (Oranski, 2000: 330-333) و پاول وایت گورانی و زازا )از گویشهای زبان کردی( را مرتبط به هم میدانند (White, 2003: 23). از گورانی با عنوان کُردی، کردی ـ هورامی، گورانی ـ لکی، لری و لکی و... نیز یاد شده است )شاهنامۀ لکی، 9581: عنوان روی جلد؛ همزهای، 9515: 2/ عنوان روی جلد و فهرست مطالب؛ کندولهای، 2499: عنوان روی جلد(. # واژة گوران5 به معنای طایفهای بزرگ از کردهاست )مه ردوخ روحا 9511نی، : ذیل 9511نی، ردوخ روحا گوران»واژة ایل«(. گوران از های شناختهشدة استان کرمانشاه است که مردم آن در شهر گهواره )در داالهو( و روستاهای اطراف آن ساکناند. زبان بیشتر این مردم گونهای از کردی جنوبی است، اما گروه کوچکی در روستای زرده1 و بخشی دیگر در نزدیکی

164

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

گهواره»شهر « زمکان»و رود « در روستایی به نام «جوبگوره» 3 زندگی میکنند زندگی می )علی یاری بابلقانی، 9511: 21 اصطالحِ گورانی»(. « اغلب برای اشاره به یك قبیله، گروهی از کردها و یا یك زبان بهکار میرود. آگاهی ما از تاریخ ادبیات گورانی اندک و خاستگاه کردی یا غیرکردی آن محل مناقشه است. ظاهراً قدیمترین نسخۀ خطی بازمانده به این زبان ادبی، منظومۀ نامهپریشان» « سرودة مالپریشان، از سدة چهاردهم تا پانزدهم میالدی است )Chaman Ara, 2018; 1-3(.

2. ادبیات حماسی گورانی شکلگیری ادبیات حماسی در غرب ایران، مطابق سنت تکوین و تطور حماسهها، ابتدا بهصورت شفاهی بوده و سپس به هیئت مکتوب درآمده است. »کوشش برای تعیین آغاز حماسهسرایی در میان اقوام جهان کاری بینتیجه است ... سرودها و داستانهای حماسی همه در آغاز به گونۀ گفتاری رواج داشتند، ولی آغاز ثبت آنها و آغاز حماسهسرایی نوشتاری در میان اقوام متفاوت است« )خالقی مطلق، 9581: 924(. روایتهای گوناگون اساطیری، حماسی و پهلوانی مناطق غرب ایران که بهتدریج در مجموعۀ شاهنامۀ کردی شکل منظوم به خود گرفته، چند شاخه است: روایتهای منظومی از قبیل داستان بیژن و منیژه، رستم و اسفندیار، رستم و شغاد، رستم و سهراب که کمابیش منطبق با شاهنامۀ فردوسی و برخی متون نقالی است؛ روایتهایی چون لشکر،هفت رستم و برزو1 )برزونامه(، برزو و فالوند )در متون فارسی: فوالدوند دیو( که در همۀ متون نقالی هم آمدهاند؛ برخی نیز روایتهای مستقلی است از قبیل رستم و زنون، رستم و زردهنگ و رستم و سقالب دیو. در این سنتِ شاهنامهسرایی، تاریخ اساطیری از کیومرث آغاز میشود و به بهمن ختم میشود. احتماالً تبار کهن چنین روایاتی به شاهنامههای منثوری چون شاهنامۀ پیروزان معلم و شاهنامۀ رستم الرجانی )گردنامه گردد.( برمی 1 روایات حماسی غرب ایران با روایات حماسی شاهنامه و شاهنامههای منثور پیشین هم در گزارش روایات و هم از نظر وجود داستانهای تازه تفاوتهایی داشتهاند که سرچشمههای آن را باید در روزگار پارتی و هخامنشی جست )رزمنامۀ کنیزک، 9513: مقدمۀ مصحح: 93(.

161

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

از دقت در برخی سنتهای تکوین انواع ادبی و همچنین از مطالعۀ آثار بازماندة ادب گورانی، میتوان تصویری کمابیش روشن از میراث ادبی این زبان ترسیم کرد. گویا این زبان ابتدا مختص متون مذهبی یارسان بوده و سپس در دورة حکمرانی خاندان اردالن، در سرودن اشعار حماسی و غنایی بهکار رفته است )چمنآرا، 9514: 921(. تمام آثار بازمانده از زبان گورانی، منظوم است. حتی عناوین منثور منظومههای گورانی، به زبانهای دیگری چون فارسی و عربی است (Chaman Ara, 2018: 8). یکی از متون ارزشمند بازمانده به این زبان هفتلشکر است که در ادامه دربارة آن سخن خواهیم گفت.

3. وزن شعر حماسی گورانی وزن شعر گورانی هجاییِ دَوری است به این معنا که هر مصراع به دو نیمۀ آهنگین برابر تقسیم میشود، به طوری که میتوان آنها را همانند مصراعهای مجزا بهکار برد )نجفی، 9513: 951(. از آنجایی که سنت نقل و انتقال شعر گورانی اساساً شفاهی بوده، از جریان غالب شعر فارسی کمتر تأثیر پذیرفته و با وفاداری به سنتهای پهلوی و پارتی پیش از اسالم در برابر زیباشناسی ادب عربی ازجمله وزن عروضی مقاومت کرده است (Chaman Ara, 2018; 5). در بیشتر زبانهای ایرانی بهویژه زبانهای غرب ایران، شعر فولکلور عمدتاً هجایی است )ibid(. خانلری بهنقل از بنونیست آورده است: صفت اصلی و مهم سه نوع وزن ــ اوستایی و پهلوی و فارسی عامه ــ این است که بر اساس شمارة هجاها استوار است و به هیچ روی کمیّت هجاها در آنها ملحوظ نیست. تمام نمونههای شعر عامه که نفوذ فنی عروض را نپذیرفته و توسط پژوهندگان از نواحی مختلف ایران بهدست آمده است تابع اوزان هجایی و اغلب تکیهدار است. در شعر لهجههای کردی و گورانی و اورامانی و خراسانی )که همه لهجههای شمالی هستند( کمیّت هیچ دخالتی ندارد )ناتل خانلری، 9581: 11(. وزن هفتلشکر گورانی نیز هجایی است و هر مصراع ده هجا دارد.

166

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

.4 پیشینۀ تحقیق تاکنون دو تن در#نشر#هفتلشکر#گورانی#کوشیدهاند؛#نخست#محمدرشید#امینی# )کندولهای، 2499: 113- 311( این#منظومه#را از#روی#نسخۀ#نامدار زمانی#در 2211 بیت بازنویسی کرده و در ضمن کتابِ شاهنامۀ کوردی )هورامی( با عنوانِ »چیروکی شهری حهوت لهشکهر« چاپ کرده است. این منظومه با رسمالخط کردی به چاپ رسیده است. این چاپ همانگونه که در معرفی نسخهها خواهیم دید، کمتر از نیمی از ابیات منظومه را دربر دارد و از این جهت بسیار ناقص است. کاستی دیگر این است که امینی از میان دستنویسهای متعدد تنها از یك نسخه استفاده کرده و طبیعتاً نشانی از مقابله و سنجش نسخهها برای رسیدن به صورت درست کالم شاعر در آن مشهود نیست. همچنین، ضبط بسیاری از واژهها مبهم است. ایرج بهرامی نیز نسخۀ کتاب جواهرپوش را بدون اشاره به نام هفتلشکر چاپ کرده است. ایرادهای پژوهش پیشین در باب این تحقیق نیز غالباً صادق است. به عالوه مصحح به اذعان خویش در ضبط بسیاری از ابیات تك نسخۀ محلِ رجوع خود دست برده است )مصطفی بن محمود، 9581: مقدمۀ مصحح: 58- 51(. همچنین، حسینی آبباریکی در مقاله »ای با عنوان نگاهی به منظومۀ گورانی هفتلشکر و معرفی نسخه «های آن ، 94 نسخه از هفتلشکر را معرفی کرده و به ویژگیهای ظاهری نسخهها پرداخته است.

نسخه1. های لشکرهفت گورانی نگارندگان 98 دستنویس از هفتلشکر گورانی را به شرح ذیل بررسی کردهاند: دست9 نویس. کتابخانۀ ملی به شمارة 2119514، با عنوان هفتلشکر، مورخ 9213ق. 281 صفحه با 5811 بیت. این نسخه بنابر قرینهای از گفتار کاتب در صفحۀ 982 از روی دستنویسی کهنتر کتابت شده است. کاتب لهجۀ لکی داشته و از این رو بسیاری از واژهها دارای کتابت متفاوت است. 2. نویسدست کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارة 12244، با عنوان شاهنامه، دارای 1111 بیت. نام کاتب و تاریخ کتابت این نسخه روشن نیست، اما یادداشت یکی

161

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

از مالکان در برگ 93، به تاریخ 9545ق، گویای آن است که تاریخ کتابت نسخه پیش از سال مذکور بوده است. 5. نویسدست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شمارة 5319، مشتمل بر 1318 بیت، با عنوان ج»داستان واهرپوش و یاقوتپوش به زبان کردی و قصۀ رستم و پهلوانان ایران با افراسیاب و تورانیان « عزیز»، کتابتِ سید « مورخ 91 ذیالحجۀ 9529ق. این نسخه از جهات زیادی با نسخۀ شمارة 9 شباهت دارد. 1. دستنویس کتابخانۀ ملك به شمارة 1191، دارای 3413 بیت، مورخ 92 رجب 9541ق، کتابتِ بهرام میرزایبیگ، دارای 911 »برگ، با عنوان کتاب جواهرپوش«. 3. دست نویس کتابخانۀ مجلس شورای اسالمی به شمارة دارای81112، 1832 بیت، »با کتابتِ سید بهاءالدین پسر قطبالدین مالك پاپاله «، مورخ 9531ق. چند صفحۀ آغاز نسخه نونویس است. این نسخه از جهاتی به نسخۀ شمارة 12244 کتابخانۀ آستان قدس و از جهاتی به دست نویس کتابخانۀ ملی به شمارة 2119514 شباهت دارد. اگرچه متأخر است، اما نسخهای است مضبوط و بهویژه در شناخت محور عمودی روایت راهگشاست. 1. نسخۀ شخصی کهنهپوشی، دارای 1321 بیت، مورخ 9522 »ق، به کتابتِ سید محمدامین ولد سید سلیمان اشل«. 1. نسخۀ دانشگاه SOAS لندن به شمارة 250096 و با نام GORANI، دارای 2343 بیت. اوراق بسیاری از آغاز، میانه و انجام آن افتاده است و به همین دلیل، نام کاتب و تاریخ کتابتِ آن روشن نیست. 8. نسخۀ شخصی بهروز چمنآرا، داری 5911 بیت که 29 بیت آن )در صفحۀ 34( از هفتلشکر نیست. نام کاتب و تاریخ کتابت روشن نیست. قدیمترین مهرِ یکی از مالکان نسخه، مورخ سال 9512 است. 1. نسخۀ کتابخانه مجلس شورای اسالمی به شمارة 241918. این دستنویس با 1383 بیت شاملِ دو منظومۀ هفتلشکر با 1111 بیت و منظومۀ دیگری به نام قهرمان 2481نامه با بیت است. کاتبِ نسخه فرج بن محمود است که نام خود را به

161

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

شاعرجای نام 982/2در برگ آورده است. در برگ 9 و 2/ 915 این نسخه، شاعرِ شاعرِ منظومه مصطفی بن محمود معرفی شده است. 94. نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارة 99151، 511 برگ و شاملِ 99935 بیت. کتابتِ مال عزیز ولد الفت در 9511ق. اگرچه کاتب در پایان، کلِ نسخه را هفتلشکر خوانده، اما درحقیقیت این نسخه مجموعهای است از پنج متن گورانی با »عناوینِ: سپاه کشیدن افراسیاب به ایران« در 9921 بیت )ابیات آغازین نسخه افتاده و این روایت، نسخهای متأخ هفت»ر از روایت رزم« است( 8، برزو»رستم و « شاملِ 2543 بیت که روایتِ آن با مقداری اختالف، نزدیك است به «برزونامه» 1 از متون پهلوانی؛ »داستان جنگنامۀ رستم و زنون« دارای 2131 بیت که ازجمله منظومههای گورانی مستقل به شمار می هفت»آید؛ جنگنامۀ لشکر و سپاه کشیدن افراسیاب به ایران« 5138در 5138در »بیت؛ داستان کتاب رستم[ و] ابلیس شهریار و جنگ کردن« در 9141 بیت. 99. نسخۀ شخصی آقای کاروان عثمان خیاط، مورخ 9543ق. دارای 1118 بیت که بهسبب پوسیدگی کاغذ، مصراعهای بسیاری از آن ازبین رفته است. این نسخه به نسخۀ دانشگاه تهران شباهت دارد. 92. نسخۀ کتابخانۀ هرس [Haras]، )کتابخانۀ شخصی آقای یحیی محمدی( به شمارة KD- 1-28، شاملِ 5118 بیت، مورخ 9543ق. به کتابتِ نجاتعلی ولد کربالیی عباس. از ویژگیهای این نسخه تلخیصِ مواضع اطناب در روایت است.

6. عنوانِ منظومه در نسخهها هرچند بسیاری از دست هفتنویسهای لشکر آغاز و انجام ندارد و به همین دلیل نمیدانیم عنوان منظومه در آنها چه بوده است، اما از عناوین دستنویسهای دیگر یا یادداشت برخی مالکان در حاشیۀ نسخهها تا حدود زیادی میتوان دریافت که از قدیم این منظومه را هفتلشکر خواندهاند: نسخۀ کتابخانۀ ملی به شمارة »2119514 : کتاب : »2119514 هفتلشکر«؛ نسخۀ دیگر همین کتابخانه با شمارة »2122811 هفت: لشکر «؛ نسخۀ « شخصی بهروز چمن هفت»آرا: لشکر «؛ نسخۀ شمارةهرکتابخانۀ هه س به 0#Kd- 1��: »هفتلشکر«؛ نسخۀ چاپی محمدرشید امینی: »چیروکی شهری حهوت لهشکهر« )داستان

161

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

جنگ هفتلشکر(؛ نسخۀ خطی محمد امین اورامانی: هفت»کتاب «لشکر کردی ؛ نسخۀ «لشکر کردی کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارة 12244 )یادداشت در حاشیۀ برگ: 2 /915(: رزم» «هفت ، کتابخانۀ ههرهس94 به شمارة Kd- 1#0��: »لشکرنامه«؛ نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شمارة 5319: »داستان جواهرپوش و یاقوتپوش به زبان کردی و قصۀ رستم و پهلوانان ایران با افراسیاب و تورانیان«؛ نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسالمی به شمارة 241918: »کالم تیمور«. جز نسخۀ آخر که عنوان آن برگرفته از نام سپهساالر توران در این داستان است و نسخۀ پیش از آن که به نام یکی از نبردهای کتاب، خوانده شده است، دیگر دستنویسها عنوانِ »هفتلشکر« دارند، امری که پژوهشگران و مخاطبان این داستان آن را پذیرفتهاند. البته در متن، تنها از چهار لشکر یعنی سپاه توران، سپاه ایران، سپاه بهرامشاه جوهری )زرپوش( و سپاه لعلپوش و یاقوتپوش سخن رفته است که در نظر نخست بیانگر ناسازگاری متن با محتواست. از سویی دیگر شاعر در چند جا، منظومۀ خود را هفتلشکر خوانده است: هفتلشکر جه نو علم کرد و پـا سپـاه یکبـاره سـوار بین نـو جا

)مصطفی بن محمود، بیتا: 95( برگردان: هفتلشکر دوباره علم جنگ برافراشت. سپاهیان به یکباره بر اسب نشستند. هفتلشکر ژندن طپل آسایش سپاه گیالوه یکسر بیخواهش

9)همان: / 19( برگردان: هفتلشکر طبل آسایش را نواختند. سپاهِ تحت فرمان، یکسره بازگشت.

شاعر1. هویت بسیاری از محققان الماسخان کندولهای99، شاعر معروف سدة دوازدهم، داستانرا ناظم هفتلشکر دانستهاند )سلطانی، 9511 9: ج : صالحی، 9584: 949، 911؛ بابامردوخ روحانی، 9514: 9/ 251 ؛ کندولهای، 2499: عنوان کتاب؛ سه 9519ججادی، : 382؛ یوسفی، 9519، 914؛ الماس خان کندوله 9511ای، ، مقدمۀ مصحح: 21-59(. این اجماع

111

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

دلیل استواری ندارد. در 98 دستنویسی که نگارندگان بررسی کردهاند، تنها در نسخۀ شخصی چمن 9آرا )برگ / 24( به نام الماسخان اشاره شده است: باز هم بو و سر باقی داستان رحمت به روحت مال الماسخان

برگردان: باز به سر داستان برمیگردیم، روحت قرین رحمت ای مال الماسخان. چهار دستنویس نام شا «مصطفی»عر را و سه دست »نویس دیگر مصطفی فرزند »نویس دیگر محمود« ذکر کرده 9اند: . نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارة ص12244؛ 15؛ 2. نسخۀ کتابخانۀ ملك به شمارة 1191: ص911؛ 5. نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسالمی به شمارة 241918 2؛ برگ / 12؛ 1. نسخۀ کتابخانۀ ملی به شمارة 2122811؛ ص911؛ 3. نسخۀ شخصی آقای کاروان عثمان خیاط؛ برگ 9های / 914، 2/ 932، 2/ 21؛ .6 نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شمارة 5319 ، برگ 2های / 928، 2/ 921 .1 نسخۀ کتابخانه مجلس شورای اسالمی به شمارة 95181، ص 11. اجماع هفت دستنویس مذکور دلیل استواری است که سرایندة این متن »مصطفی بن محمود« است. از کاربرد برخی واژههای ترکی همانند دوستاخ )اسیر و زندانی(، قاپی )در و دروازه(، ایلخی/یلخی )رمۀ رها در صحرا(، یلغار )ایلغار، و حملۀ سریع( این تصور به ذهن میآید که شاید خاستگاه شاعر از کردان آذربایجان بوده که به صورت طبیعی زبان ترکی را هم میدانستهاند. در این متن همزمان اشعاری در ستایش ائمۀ شیعه )ع( و در ثنای خلفای راشدین وجود دارد که بیانگر مذهب شافعی شاعر است. ایرج بهرامی بدون ذکر مأخذی گورانی»صفتِ « را که در هیچ یك از دستنویسهای کهن نیست، به نام شاعر افزوده است. او شاعر را از جافهای )تیرهای از عشایر کرمانشاه( مناطق گورانی زبان دانسته که به دلیل همجواری با اهلِ حق )یارسان(، حضرت علی )ع( و خاندانش را ستوده است )مصطفی بن محمود؛ 9581: 9/ مقدمۀ مصحح: 12(.

1. خالصۀ داستان حوادث هفتلشکر میانگورانی در ۀ جنگ ایران و توران رخ می ؛دهد گلرنگ، اسبِ اسبِ طیمور ــ پهلوان تورانی شیهــ ۀبا شنیدن رخش که از نژاد اوست ، به سوی سپاه ایران می رود و طیمور پیاده می هماند. با توجه ب نقش اسب و اهمیت نمادین آن در نبردهای در

111

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

حماسی92 ، ،افراسیاب نامهای به رستم مینویسد و از او می خواهد بازکه گلر نگ را پس نگ را بازکه گلر خواهد ،فرستد اما رستم نمیپذیرد. طیمور و رستم یكدست شبانه ب ه لشکرگاه ایران می آیند و گلرنگ و رخش را با خود میبرند. افراسیاب رخش را به مرجانۀ جادو و دیوان همراهش می بهسپارد تا راه ببرند.هفت خان برزو و فرامرز هر کدام ، دیگری را مسئول این رسوایی به رستآورندشمار می . م، فرامرز را مقصر اصلی میداند و صد تازیانه به او میزند. فرامرز لشکر را ترک میکند و نقاب بر روی، راهی سیستان می شود و با کمك شود دایهاش سپاهی گرد می آورد و خود را کوهکش فرزند ضحاک و خونخواه او معرفی میکند. از سوی دیگر کیخسرو که با لباس مبدل همراه صدتن به شکار رفته است، توسط طیمور و لشکریانش دستگیر میشود. او خود را زیور» « غالم کیخسرو معرفی میکند. درنهایت، به دستور افراسیاب در قلعۀ سفیدحصار محبوس میشوند. در این میانه، دو پهلوان به نامهای لعلپوش و یاقوتپوش با سپاهی انبوه از مغرب زمین میآیند و مدعی حکومت بر ایران میشوند. همچنین، بهرامشاه جوهری )شاه جواهرپوش، شاه تبردار( به مبارزه با پهلوانان ایران و توران برمیخیزد و همۀ آنان را دستگیر و محبوس میکند. رستم بر فیلی سوار میشود و در نبردی سخت پهلوانان ایرانی را از بند میرهاند. سپس پیری را به خواب میبیند و جهانبخش را درپی رخش میبه هفتخان فرستد. در این میان پهلوانان تورانی ازجمله صلصال و طیمور و هزبر بال، بسیاری از پهلوانان ایران را گرفتار میکنند و به حبس میاندازند. جهانبخش با گذر از هفتخان، رخش را آزاد میکند. در مبارزهای میان کوهکش و رستم، هویتِ کوهکش که همان فرامرز است، آشکار میشود.95 رستم سوار بر رخش با همراهی دیگر پهلوانان به یاری ایرانیان میشتابد و کیخسرو را از زندان سفیدحصار آزاد میکند. سپس آشکار میشود که طیمور فرزند برزو و بهرامشاه فرزند سام ابن فرامرز و از نسل زال هستند و رستم با یاری آنان سپاه توران را در هم میشکند.

1. منبع و ریشۀ لشکرهفت گورانی هفتلشکر گورانی جزو متون نقالی است. پیشینۀ سنت نقالی به روزگار مادها و هخامنشیان بازمیگردد. مورخان یونانی مانند گزنفون و آثنئوس به خنیاگری در ایران

112

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

اشاره کردهاند )تفضلی، 9518: 91- 91(. مری بویس واژة گوسان را پارتی و در معنای خنیاگر و نوازنده میداند (Boyce, 1957: 11). پس از اسالم محققان آغاز نقالی را از عصر صفویان میدانند. با توجه به قدمت داستانگزاری در ایران، میتوان تقریباً با قاطعیت گفت که این حرفه پیش از دورة صفویان هم متداول بوده است. البته واژة نقال و نقالی از سدة سیزدهم به بعد وارد زبان فارسی شده است )طومار نقالی شاهنامه، 9519: مقدمۀ مصحح: 23ـ 21(. ظاهراً روایت منظوم هفتلشکر گورانی در روایات منثور نقالی فارسی ریشه دارد. کهنترین متن موجود هفتلشکر در زبان فارسی در ضمنِ طومار نقالی شاهنامه آمده است. داستان، عنوانِ هفتلشکر ندارد، اما یكبار در هفتخانِ جهانبخش از تعبیر هفت» لشکر« یاد شده است )طومار نقالی شاهنامه، 9519: 111(. داستان لشکرهفت حول محور پهلوانی به نام تیمور شکل میگیرد که با ترغیب افراسیاب به ایران لشکر میکشد تا پدرش برزو را به تخت پادشاهی بنشاند. از این رو، تولد تیمور با روایت برزونامه و پهلوانی او در توران و سپس ایران گره خورده است. در روایات برزونامه در طومار نقاالن، رستم ابزارهای نبرد خود را به برزو میدهد و او را جانشین خود معرفی میکند )طومار نقالی شاهنامه، 9519: 131؛ هفتلشکر، 9511: 211(. این امر فرامرز را میرنجاند. او بر پدر میشورد و با برزو مشاجره میکند و هر دو به کشتی برمیخیزند. پس از یك شبانهروز هیچ کدام بر دیگری پیروز نمیشوند و مبارزة آنان با پادرمیانی رستم خاتمه مییابد. رستم شرط جانشینی خود را غلبه بر دیوی به نام فوالدوند، معین میکند که در چین ساکن است و برزو میپذیرد. ماجراهای این سفر بیشباهت به هفتخان پهلوانان نیست. برزو در پایان به افسون زنی به نام مرجان جادو گرفتار میشود. او در این میانه عاشق دختری به مینام حوری ازلقا شود. حوریلقا پسری متولد میشود که تیمور نام دارد. تیمور در نوجوانی، پهلوانی بیمانند است. او همانند سهراب در شاهنامه، از مادرش جویای شناخت پدر میشود. مادر نسب او را بازمیگوید و او همانند سهراب به قصد بر تخت نشاندن پدر خویش به ایران لشکر میکشد. این لشکرکشی آغاز روایت هفتلشکر است.

113

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

از متون مهم دیگر کتابی است که با عنوان هفتلشکر چاپ شده و مشتمل است بر روایات متعددی از کیومرث تا بهمن(.91 در این متن داستانِ مستقلی به نام »داستان » هفتلشکر در دشت ری« )هفتلشکر، 9511: 521- 131( آمده که آغاز آن با متن طومار نقالی شاهنامه، گذشته از برخی جزئیات و جابهجاییها، یکسان است. البته روایت پهلوانی برزو با عنوانِ برزونامه» « پیش از لشکرهفت ذکر شده است )همان: 211- 523(. از خالصۀ متن گورانی که پیشتر ذکر شد میتوان به شباهتهای این داستان با دو متن یادشده پی برد. از دیگر متون ن قالی میتوان از شاهنامۀ نقاالن، طومار شاهنامۀ فردوسی و نثر نقالی شاهنامه نام برد. این متون با روایت گورانی تفاوت بسیار دارند.

11 . تفاوت لشکرهفت گورانی با متون نقالی هفتلشکر گورانی در عین اشتراک، تفاوتهای مهمی با متون نقالی فارسی دارد؛ در متون نقالی فارسی آغاز داستان با لشکرکشی تیمور به ایران و حمایت افراسیاب از او صورت میگیرد. درست همانند داستان رستم و سهراب، سپاهِ مورد حمایت افراسیاب به دژ سپید میرسد و فرمانده سپاه با کوتوالِ قلعه، گرازه فرزند گودرز، میجنگد و او را اسیر میکند. سپس در نبرد با گیو، اسب تیمور به سوی رخش میشتابد و گزارش داستان از اینجا با آغاز روایت گورانی یکی میشود. در متون نقالی فارسی خالف متن گورانی، تیمور از نسب خود آگاه است و برای به تخت نشاندن پدرش، برزو، به ایران میآید. در حالی که در هفتلشکر گورانی، او سپهساالر افراسیاب است که کیخسرو را در لباس مبدل در شکارگاه، دستگیر و زندانی میکند. این امر یادآور اسارت کیکاووس به دست دیو سپید در مازندران است. بخش اخیر در متون نقالیِ فارسی نیست. در هفتلشکر گورانی، روایاتی هست که در متون نقالی فارسی وجود ندارد: میانۀ جنگ ایران و توران، لشکری از ختن به سپهساالری پوشیاقوت» « و پوشلعل» « به سرزمین ری میرسند. معادل نبرد این پهلوانان در متون فارسی به دست تیمور انجام میشود. همچنین سپاه دیگری به سپهساالری بهرام» شاه بهرام» جواهرپوش« »ملقب به شاه تبردار، شاه جوهری و یا بهرام زرپوش« به صحنه میآید و

114

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

با لشکریان ایران و توران میجنگد. معادل نبردهای این پهلوان در متون نقالی فارسی، بر عهدة کوهکش )فرامرز( است. یکی از بخشهای مهم هفتلشکر هفت»گورانی خان جهانبخش« است. داستانهای هفتخان پیشینۀ کهنی دارند. در شاهنامۀ فردوسی با دو داستان با عنوان هفتخان در سرگذشت رستم و اسفندیار روبهرو هستیم. مراحلِ هفتخان رستم عبارت است از: 9. کشتنِ شیر )توسط رخش(، 2. بیابان و تشنگی، 5 1. کشتن اژدها، 3. زنِ جادو، . اسارت 3. زنِ جادو، 1. کشتن اژدها، 5 1اوالد، . دیدار با کیکاووس، 1. کشتن دیو سپید )فردوسی، 9588: 2/ 29 ـ 13(. مراحلِ هفتخانِ اسفندیار نیز چنین اس 9ت: . کشتن دو گرگ، 2. کشتن دو شیر، 5. کشتن 5 1اژدها، 3. زن جادو، . کشتن سیمرغ، 1. سرما و بوران، رویین1. فتح 3دژ )همان: / 223 223 ـ 215(. ساختار هر دو داستان مشابه است. موضوع رهانیدن اشخاصی از اسارت دشمن است. انگیزه، اثباتِ سزاواری و مشروعیت پهلوان است. در هر دو داستان، پهلوان راه کوتاه پرخطر را برمیگزیند و یکی از دشمنان اسیرشده، راهنمای پهلوان است. چهار منزلِ شیر، اژدها، زن جادو و قهر طبیعت در هر دو یکسان است. همچنین، طلسم را وسیلهای ایزدی از کار میاندازد )خالقی مطلق، 9513: 118 ـ 111(. داستان هفتخان جهانبخش در متون نقالی فارسی و هفتلشکر گورانی در هر مرحله دارای خویشکارهای بیشتری است. این امر ناشی از تفصیل ماجرا از سوی گوینده و رغبت خوانندگان به شنیدن مطالب بیشتر است: طومار نقالی شاهنامه: 9. نرم کردن هزبر، 2. گذر از بیابان سوزناک و آتش، 5. کشتن زوغول پتیاره، 1. کشتن قطمیر شاه زنگی، 3. نرم کردن پلنگ، کشتن غول، کشتن پیرمرد سفرهدار، سیل، کشتن زن جادو روی آب، گذر از شخص قدح به دست، و کشتن مرغ سفید، 1. کشتن دو گرگ توسط دو پهلوان، 1. گذشتن از سرزمین عجایب، کشتن قتال ذوالخمار، و کشتن سیه رنگ دیو. هفتلشکر )طومار جامع نقاالن(:9. نرم کردن هژبر، 2. کشتن گرازان توسط دو 5پهلوان، . گذر از آتش، 1 3. کشتن غول، . کشتن قطمیر شاه زنگی، 1. نرم کردن پلنگ، کشتن غول، سفره را بر سر پیرمرد کوبیدن، طوفان و صاعقه، کشتن زن جادو روی آب،

111

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

تیرزدن به دست زن قدح به دست، 1. کشتن دو گرگ، کشتن نرّه دیو، دیدن عجایب، کشتن قتال ذوالخمار، دیدن عجایب، کشتن اژدها، و کشتن سیه رنگ دیو. شاهنامۀ نقاالن: 9. کشتن عقاب، 2. گذر از نیستان و کشتن هژبر، 5. گذر از بیابان سوزناک، و کشتن عقاب، 1. نبرد با زنگیان، 3. رسیدن با آرامگا تور، دم کشیدن اژدها 1گستهم را، . کشتن خمار بن ذوالخمار، 1. کشتن مرجانۀ جادو. طومار شاهنامۀ فردوسی: 9. کشتن شی،ر 2. خراب کردن قلعۀ زنگیان، 5. دیدن 5 نیای خود سیامك ابن کیوکرث را، 1. گذشتن از آب دریا، 3. گرفتار شدن در بیابان 1خشك، . رفتن به نزد سپهبد ذوالخمار، 1. گرفتن رخش. هنامنثر نقالی شاه : 9 2. کشتن شیر، 5. کشتن گرگ، 1. کشتن اژدها، . کشتن قطران 1. کشتن اژدها، 5. کشتن گرگ، 2. کشتن شیر، 9 زنگی و زنگیان، 3. کشتن اژدها، غول سیاه، ذوالخمار، گریختن مرجانه و سوسن، 1. گذر از دریا، دیدن بارگاه کیومرث، 1. کشتن فرزندان ذوالخمار، آوردن رخش. هفتلشکر گورانی: 1. نرم کردن پلنگ و سوزاندن 2آن، . پریدن در دهان اژدها، 5. کشتن خروس، آزاد کردن شاه شیران، کشتن شاه زنگیان، 1. کشتن قیطور دیو سیاه رنگ، کشتن هما دختر خاقان، 3. کشتن صلصال دیو، 1 الف. دیدن عجایب، کشتن عقربان، گذر از ده قلعۀ مخوف )غیب شدن اژدها، غیب شدن دیو، غیب شدن دیو، هالک شدن دیوان، سرنگون شدن شیر، کشتن زن جادو، غیب شدن شیر، غیب شدن شیر، غیب شدن ده اژدها، مردن عقور عموی اکوان دیو(، 1 ب. کشتن زنون )تکرار 1خان ششم(، . کشتن مرجانۀ جادو، کشتن قهقۀ جادو، کشتن نهنگال دیو. در هفتلشکر گورانی افراسیاب رخش را به مرجانۀ جادو می سپارد، در حالی که در سپارد، در حالی طومار نقالی شاهنامه تنها اشارهای به این کار شده است. همچنین، در متن گورانی کشتن مرجانۀ جادو به دست جهانبخش یکی از مراحل هفتخان اوست. در حالی که در کتاب هفتلشکر فارسی جزو هفتخان نیست و پس از آن توسط بانوگشسب کشته میشود )هفتلشکر، 9511: 111(. در طومار نقالی شاهنامه نیز به همین صورت و به دست تیمور کشته میشود )طومار نقالی شاهنامه، 9519: 111(. در هفتلشکر گورانی در خان نخست طفلی شیرخوار راهنمای پهلوان است و انگشتری سلیمان را به او میدهد که این امر در متون نقالی فارسی نیست. همچنین، هما دختر خاقان عالوه بر

116

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

اینکه نقشی مشترک در متون نقالی فارسی دارد، شخصیتی اهریمنی و جادوگر است که در هفتخان کشته میشود. هما در طومار شاهنامۀ فردوسی و شاهنامۀ نقاالن نامزد تیمور است که بر سر او بین پهلوانان ایران کشمکش و نزاع درمیگیرد )زریری اصفهانی، 9511: 5418- 5415 ؛ سعیدی و هاشمی، 9589: -814 812(. مبارزة جهانبخش و زنون در خان ششم، برگرفته از روایت مستقلی به نام رستم و زنون93 است که وارد هفتلشکر گورانی شده است. همچنین، گزارش خان پنجم در این متن با عنوان کشتن صلصال دیو، در هفتلشکر فارسی روایتی مستقل و جداگانه است )هفتلشکر، 9511: 253- 251(. در خان ششم متنِ گورانی که دوبار تکرار شده است خالف متون نقالی فارسی، عبور پهلوان از ده قلعۀ مخوف غالباً با نشان دادن انگشتر سلیمان و غیب شدن اهریمن )اژدها و شیر و دیو و... ( رخ میدهد و از جهانبخش کنش پهلوانی سر نمیزند. برخی کردارهای اساطیری و جادوی در متن گورانی شدت بیشتری دارد. مثالً در خان نخست پلنگ با تیغ کشته نمیشود، بلکه با گرز نرم میشود، زیرا هر قطره از خون او به پلنگ دیگری تبدیل میشود. نظیر چنین امری در خان ششم دربارة دیو هم روی میدهد. تقابل دوگانۀ خیر و شر که در مراتب و ساحات مختلف مشخصۀ اصلی اساطیر ایرانی است )نك: سرکاراتی، 9531: 51؛ آیدنلو، 9588: 52( در لشکرهفت گورانی، مشهود و بارز است. عالوه بر تقابل نیروهای اهورایی و اهریمنی یکی از تقابلهای مهم در این متن تقابل نور و ظلمت است. هرگاه که جهانبخش یکی از نیروهای شر را میکشد، فضا روشن میشود. این تقابل ریشههای کهنی دارد؛ یکی از مهمترین زمینههای آن آیین مانویت است که اساس آن بر تقابل نور و ظلمت قرار دارد )ویدن 9514گرن، : 13 به بعد؛ اسماعیلپور، 9581: 31 ـ 18 ؛ چمن 9514آرا، : -958 951(. این اندیشه در باورهای گنوسی نیز تأثیری آشکار داشته است )اسماعیلپور، 9588: 51 ـ 19(. موارد یادشده را باید زمینههای مستقیم و غیرمستقیم وجود تقابل نور و ظلمت در اصلِ داستان و محیط فکری سرایندة لشکرهفت به شمار آورد. اتفاقاً در کتاب مقدس یارسانها به نام کالم خزانه آمیزهای از اندیشه هانهای ج شناختی زرتشتی، زروانی و مانوی آمده است. بر مبنای سرودهای در این متن، جهان از آمیزش دو عنصر

111

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

روشنایی و تاریکی پدید آمده است. هر عنصر دارای قلمرو و نیروهای مشخصی است که پیوسته با هم در نبرد و ستیزند )نامۀ سرانجام یا کالم خزانه، 9513: 519(. تصویر منفی دشمنان در ابزارهای جنگی آنان نیز دیده میشود، در حالی که ابزار رزم پهلوانان ایرانی، شمشیر، نیزه، عمودآهنین و گرز است، جنگجویان تورانی از ساتور، شمشاد و سنگ استفاده میکنند. سیمای منفی آنان یادآور دشمنان رستم در متن بازماندة سغدی است )قریب، 9511: 235(. خصیتنام ش ها در متون نقالی فارسی و متن گورانی در سه دسته قابل بررسی است: دستۀ نخست نامهای معروف شاهنامه از قبیل افراسیاب، کیخسرو، زال، رستم، فرامرز، گودرز، پیران، بیژن، طوس و زواره است؛ دستۀ دوم نام شخصیتهایی چون قطمیر، قطران، نهنگال، زرداد و کوهکش که در متون نقالی فارسی و هفتلشکر گورانی یکسان است. نظیر چنین نامگذاریهای عجیبی در آثار سدة ششم به این سو و در متونی چون دارابنامۀ طرسوسی و سامنامۀ منسوب به خواجوی کرمانی فراوان است؛ مانند: فصطلیقون، عنطوشیه و عبقرهود )طرسوسی، 9511: 219( و مکوکال، قمرتاش و قلواد )خواجوی کرمانی، 9591: 9/ 94، 991(. دستۀ سوم نامهایی است که کتابت و تلفظ آنهادر متون نقالی فارسی و متن گورانی تفاوت دارد. مثالً نامهای زرعیل زابلی، زروش، قهقهه و قلواد، اطرط و پتارا که در متن گورانی بهصورت زرعلی، زرپوش، قهقه و قالد، اطرت و تپارا، آمده است. برخی نامها هم در متن گورانی هست که در متون نقالی فارسی نیست. از این زمره است یاقوتپوش، لعلپوش، قرنطوس، و بهرام جواهرپوش.

11 . گونۀ زبانی و تأثیرپذیری از متون نقالی فارسی گونۀ زبانی عبارت است از صورتهایی از واک، واژه و ساختهای دستوری که در برخی موقعیتهای زمانی، مکانی و اجتماعی به وجود میآید و با گونۀ معیار تفاوتهایی دارد )مایل هروی، 9584: 591(. شناخت این امر در هفتلشکر گورانی ناگزیر با مانعی مهم مواجه خواهد شد، زیرا امروز از زبان معیار گورانی در روزگار شاعر شواهد کافی در دست نیست. البته از دقت در دستنویسها و سنجش آنها تا

111

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

حدودی مسئله روشن خواهد شد. همانگونه که پیشتر گذشت زبان این منظومه از زبان متون نقالی فارسی هم تأثیر پذیرفته است و از جهتی برخی تفاوت ها و تازگیهای ها و تازگی زبانی در این متن، نسبت به متون نقالی فارسی میتواند گونهای زبانی به حساب بیاید؛ »مثالً پر«ِ پرنده را همیشه با تشدید نوشته است. دلیل این امر مربوط به تلفظ حرف ر» « در زبان گورانی است که امروزه دو تلفظ دارد. همچنین، نامِ خاص تیمور» « که در متون نقالی فارسی به تمور»صورت « هم آمده، در گورانی به طیمور»صورت « نگاشته شده است که به احتمال زیاد حرف ط» « در گورانی به همان صورتی که در عربی بوده تلفظ میشده است چنانکه ترکیب عربی بضعةالرسول به صورت بدعة الرسول نگاشته شده است. یکی از زمینههای مهم تأثیرپذیری هفتلشکر گورانی از متون نقالی فارسی، در حوزة واژگان، ترکیبات و تعابیر ازپیش ساختهای است که در غالب متون حماسی خودآگاه و ناخودآگاه بر زبان سراینده جاری میشود )خالقی مطلق، 9581: 11 ـ 89(. چند نمونه: سیصد و شصت طعن نیزه در میان ایشان رد و بدل شد و نیزهها از دست انداختن )هفتلشکر، 9511: 539، 531(، ششصد و شصت و شش رگ و چهارصد و چهل و چهار پاره استخوان نقابدار از یکدیگر جدا جده؟ )طومار نقالی شاهنامه، 9519: 121(. سیصد و شصت رک شوخکمان طیمور بـرآمـا نـه جا به حربۀ پرّ زور

چوار صدو چهل پارچۀ استخوان لخشیا به ضرب شاه نوجوان

)مصطفی بن محمود، بی 9تا: / (1 برگردان: در اثر ضربۀ گرز، سیصد و شصت رگ طیمورِ شوخکمان از جا کنده شد و درپیِ ضربۀ گرز شاه نوجوان چهارصد و چهل پاره استخوان او به شدت لرزید. از نیزه مدعا حاصل نشد )هفتلشکر، 9511: 511؛ طومار نقالی شاهنامه، 9519: .)125 هیچ حاصل نبی به نیزه و به تیر جوشان خروشان پی قبضۀ شمشیر

)مصطفی بن محمود، بی 2تا: / 994( برگردان: مبارزة آنان با نیزه و تیر هیچ حاصلی نداشت. پس خشمناک به قبضۀ شمشیر دست بردند.

111

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

دیو دست کرده دارشمشادی را بر سر چنگ بلند ساخت )طومار نقالی شاهنامه، :)151 یکدار شمشاد به دست لعین ده آسیاب سنگ بسته بی پی کین

)مصطفی بن محمود، بی 9تا: / 19( برگردان: ملعون دار شمشادی در دست داشت و برای نبرد ده سنگ آسیاب را بر خود بسته بود.

12. نتیجه ـ زبان ادبی گورانی تا سدة پیش در میان کردزبانان، زبان ادبی معیار تلقی شده و آثار گرانبهایی بهویژه با موضوع حماسی از این زبان باقی مانده است. ـ با اینکه بیشتر دستنویسهای بازمانده از زبان گورانی در دو سدة اخیر کتابت شده، اما این آثار، روایات و عناصر بسیار کهنی دارند که در عین اشتراک با متون کهن حماسی فارسی، تفاوتها و تازگیهایی نیز دربر دارند. احتماالً تبار این روایات به حماسههای غرب ایران ازجمله شاهنامههای منثورِ ازدست رفتهای چون شاهنامۀ پیروزان معلم و رستم الرجانی برمیگردد. ـ روایات حماسی گورانی گاه مطابق گزارش متون کهن فارسی، در مواردی مشابه متون نقالی عصر صفویه و گاه دارای داستانهای مستقل حماسیاند. ـ یکی از متون مهم گورانی، هفتلشکر است که تاکنون سرایندة آن را الماسخان دانستهکندولهای اند، در حالی که مطابق دستنویسهای قابل اطمینان، شاعری به نام مصطفی بن محمود آن را سروده است. ـ علیرغم اینکه دستنویسهای متعددی از هفتلشکر گورانی باقی مانده، آنچه تاکنون دربارة آن انجام شده رجوع به یك دستنویس و بازنویسی بخشهایی از آن است. از این رو تصحیح انتقادی و نشر این متن ضروری است. ـ روایت هفتلشکر گورانی عالوه بر شباهت به داستان رستم و سهراب و هفتخان رستم و اسفندیار در شاهنامه، از جهاتی شبیه گزارش طومار نقالی شاهنامه و هفتلشکر فارسی و به میزان کمتر شبیه آثاری چون شاهنامۀ نقاالن از مرشد عباس

111

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

زریری، طومار شاهنامۀ فردوسی و نثر نقالی شاهنامه است. یکی از قهرمانان داستان تیمور است که کمابیش نقشی چون سهراب دارد. ورود لشکرهایی از ختن به سپهساالری یاقوتپوش و جواهرپوش از بخشهای منحصربهفرد این متن است. ـ یکی از بخشهای درخشان هفتلشکر گورانی، هفتخان جهانبخش است که خویشکارهای قهرمان در مراحل آن همانند متون نقالی فارسی، بیشتر از گزارش خانهفت های شاهنامه تأثیر پذیرفته است. خان ششم آن دربرگیرندة روایت »رستم و » زنون است« که خود داستان مست میقلی به شمار آید. ـ بینش مسلط و باورهای جهانشناختی متن، مبتنی بر تقابل خیر و شر و نور و ظلمت است. امری که در باورهای زرتشتی، مانوی و تعالیم یارسان ریشه دارد. ـ زبان لشکرهفت گورانی گهگاه از عناصر زبانی و بیانی متون نقالی فارسی تأثیر پذیرفته است. ـ هفتلشکر گورانی در کنار دیگر متون مشابه، سندی مهم در شناخت زبانهای کردی و ایرانی است و از خالل آن میتوان بخشی از فرهنگ مردم غرب ایران را در روزگار گذشته بازشناسی کرد.

پینوشتها 1. Lerch زبان2. شناسان دربارة قدمت، استقالل و مصادیق شاخههای زبان کردی اختالف نظر دارند )leezenberg, 1993: 4؛ vid: Mokri, 1994: 70-85). Guran .5 : برای ریشهشناسی واژة گوران بنگرید به: مقدمۀ رزمنامۀ کنیزک، 9513: 91. 4. zarda 5. Gowraju »1 برزو. رستم و « روایتِ دوم از متن نسخۀ آستان قدس رضوی )شمارة 99151( به زبان گورانی است. این روایت تا حدودی مطابق برزونامه در متون نقالی و بیشتر از آن همانند برزونامه از متون پهلوانی است )نك: کوسج، 9581(. 1. آگاهی ما دربارة شاهنامۀ پیروزان و شاهنامۀ رستم الرجانی که به احتمال بسیار، نخستین منثور و دومی منظوم بوده، تنها از راه کتاب نزهتنامۀ عالیی است )خالقی مطلق، 9519 »: ذیلِ شاهنامۀ »: ذیلِ پیروزان « و »شاهنامۀ رستم الرجانی«(. شاهنامۀ پیروزان حدود 9344 تا 2444 ورق بوده است )شهمردان بن ابیالخیر، 9512: 512(. خالقی مطلق حدس میزند که این کتاب از روی یکی از

111

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

نگارشهای نامهخدای ترجمه شده است )خالقی مطلق، 9519 : ذی »لِ شاهنامۀ پیروزان «(. همچنین «(. او احتمال میدهد که این اثر مأخذ شاهنامۀ منظوم رستم الرجانی بوده است )خالقی مطلق، 9519: »ذیلِ شاهنامۀ رستم الرجانی«(. 8. اکبری مفاخر این روایت را با عنوان رزمنامۀ کنیزک، تصحیح و ترجمه کرده و در سال 9511 به چاپ رسانیده است. 1. بنگرید به: کوسج، 9581. 94. عالوه بر آنچه ذکر شد، دستنویسهای دیگری از هفتلشکرِ گورانی به شرح ذیل در اختیار نگارندگان است: 9. نسخۀ کتابخانه ملی با 9415 2بیت؛ . نسخۀ نامدار زمانی با 2213 5بیت؛ . نسخۀ اسداهلل صفری گوران که از روی نسخهای کهنتر بازنویسی 1شده است؛ . نسخۀ آرش 1شده است؛ اکبری مفاخر با 2211 بیت )9112 بیت از هفتلشکر و 138 »بیت از روایتِ رستم و زردهنگ«(؛ 3. نسخۀ کتابخانۀههرهس به شمارةKD-115- )نسخۀ کتابخانۀ شخصی آقای یحیی محمدی( با 5111 بیت؛ 1. نسخۀ بهروز چمنآرا با عنوان »کتاب کیخسرو و بهرام« و » کتاب افراسیاب« در 9283 بیت )158 بیت از هفتلشکر و 511 بیت شاملِ نامهای از رسول اکرم)ص( به فردی جَنلیدی نام و دعوت او به اسالم است(. 99. برای آگاهی بیشتر از زندگی و آثار الما کندولهسخان ای بنگرید به: سلطانی، 9511: 9/ 944- 949؛ بورهکهیی )صفی /2زاده(، : 28 ؛ مال محییالدین صالحی، 9584: 919؛ بابا مردوخ روحانی، 9514: 9/ 215؛ الماس خان کندولهای، 9511: مقدمۀ مصحح؛ همان، 9511: مقدمۀ مصحح(. 92. دزدیدن اسب برای این بوده است که آن را با مادیانی جفت کنند تا از نسل آن کرّه ای نژاده بهدنیا ای نژاده به آید. نمونۀ این کار را در آغا »ز داستان رستم و سهراب« میتوان دید )نك: خالقی مطلق، 9581: 115(. در نبردهای پهلوانی، گاه بردن اسب دشمن، نمادی است از پایین کشیدن وی از قدرت و تحمیل شکست و خواری بر او )رک: امیدساالر، 9511: 225(. 95. نبرد پدر و پسر بهصورت ناشناس از بن شناختهمایههای شدة متون اساطیری و حماسی است. مورای آنتونی پاتر بیش از 84 روایت از این سنخ را در کتابی با عنوان رستم»سهراب و « گرد آورده است. به باور او روایت فردوسی برجستهترین نمونۀ نبرد پدر و پسر است. )نك: خطیبی، 9588: سهراب»ذیلِ رستم و «(. 91. دستنویسی منظوم از هفتلشکر به زبان فارسی در مرکز دائرۀالمعارف اسالمی به شمارة 9833 نگهداری میشود. این روایت به متون منثور نقالی شباهت دارد و ابتدا و انتهای آن ناقص است. 93 زنون». از رستم و « نسخه ۀای در کتابخان آیتاهللالعظمی گلپایگانی با کد 921/ 91 موجود است. مجید یزدان نسخهپناه ای از این روایت را تصحیح کرده و در سال 9581 به چاپ رسانیده است.

112

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

منابع آساطوریان، گ. ) 9135(. کُردها و خاستگاه آنها؛ روششناسی مطالعات کُردی. ترجمۀ ص. 9511صدیقی ) (. تهران: فرهامه. )اسماعیل 9581پور، ا. (. اسطورة آفرینش در آثار مانی. تهران: کاروان. )اعیلاسم 9588پور، ا. (. ادبیات گنوسی. تهران: اسطوره.# امیدساالر، م. ) 9511(. بوطیقا و سیاست در شاهنامه. ترجمۀ ف. اصالنی، و م. پورتقی. تهران: نشر سخن و بنیاد موقوفات محمود افشار. آیدنلو، س. ) 9588(. از اسطوره تا حماسه. تهران: سخن. بابا مردوخ روحانی )شیوا( ) (9514 . تاریخ مشاهیر کرد. تهران: سروش. بلو، ج.، و باراک، و. ) 9111(. دستور زبان کُردی )کرمانجی(. ترجمۀ ع. بلخکانلو )9581(. جا.بی یی)صفیکهبوره زاده(، ص. ) 9514(. میژوی ویژهی کوردی 2. ج. بانه کردستان: ناجی. تفضلی، ا. ) 9518(، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسالم. به کوشش ژ. آموزگار. تهران: سخن. )چمن 9514آرا، ب. (. درآمدی بر ادب حماسی کُردی با تکیه بر شاهنامۀ کُردی. جستارهای ادبی، 912 991، - .911 حسینی آبباریکی، س.آ. )9513(. نگاهی به منظومۀ گورانی هفتلشکر و معرفی نسخههای آن. پیام بهارستان، 21 18، - .11 خالقی مطلق، ج. ) 9581(. حماسه؛ پدیدهشناسی تطبیقی شعر پهلوانی. تهران: مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسالمی. خالقی مطلق، ج. )9519(. شاهنامۀ پیروزان. در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی 5. ج . تهران: 5. ج فرهنگستان زبان و ادب فارسی. خالقی مطلق، ج. )9519(. شاهنامۀ رستم الرجانی. در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی 5. ج . تهران: 5. ج فرهنگستان زبان و ادب فارسی. خالقی مطلق، ج. ) هفت9513(. خوان رستم. در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی 1. ج . به 1. ج سرپرستی ا. سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. خالقی مطلق، ج. ) 9581(. یادداشتهای شاهنامه. بخش دوم و سوم. تهران: مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسالمی.#

113

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

خطیبی، ا. )9588(. رستم و سهراب. در دانشنامۀ زبان و ادبیات فارسی 5. ج . تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.# خواجوی کرمانی ) 9591(. نامهسام . با تصحیح و مقابلۀ ناشر ا. بنشاهی )خاصع(. هندوستان: بمبئی. رزمنامۀ کنیزک؛ حماسهای به زبان گورانی و روایتی از یادگار زریران 9513) (. به کوشش آ. اکبری مفاخر. تهران: مرکز دائرۀالمعارف اسالمی. زریری اصفهانی، م.ع. ) 9511(. شاهنامۀ نقاالن. ویرایش ج. دوستخواه. ج3. تهران: ققنوس. سرکاراتی، ب. ) 9531(. بنیان اساطیری حماسۀ ملی ایران. تبریز: نشریۀ دانشکدة ادبیات و علوم انسانی. # سعیدی، س.م.، و هاشمی، ح.ا. 9589) (. طومار شاهنامۀ فردوسی 2. ج. تهران: خوشنگار. سلطانی، م.ع. ) 9511(. حدیقۀ سلطانی 9. ج . باختران: کلهر.# سهججادی، م.ع. ) 9519(. میژوو، ئهدهب، زانیاری. کوردستان: کردستان. شاهنامۀ لکی 9581) (. به اهتمام ح. ایزدپناه تهران: اساطیر. شهمردان بن ابی 9512الخیر ) (. نزهتنامۀ عالئی. به تصحیح ف. جهانپور. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی. صالحی، م.م. ) 9584(. سرود بادیه؛ در ترجمۀ شعرای کُرد و لك و لُر. سنندج: کُردستان.# طرسوسی، ا. ) 9511(. نامهداراب . تهران: علمی فرهنگی. طومار نقالی شاهنامه 9519) (. با مقدمه، ویرایش و توضیحات س. آیدنلو. تهران: بهنگار. یاریعلی بابلقانی، س. ) 9511(. گنجینۀ گویشهای ایرانی؛ هفت گویش از حاشیۀ زاگرس. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.# فردوسی، ا. ) 9588(. شاهنامه. به کوشش ج. خالقی مطلق، تهران: مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسالمی. قریب، ب. ) 9511(. پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم. به کوشش ا. کاووس باالزاده. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. )کندوله 9581ای، ا. (. رستم و زنون. تصحیح م. یزدانپناه. کرمانشاه: چشم دانش.ۀ هنر و )کندوله 9511ای، ا. (. جنگنامۀ نادر. مصحح و مترجم: م. ادوای. تهران: ققنوس. )کندوله 9511ای، ا. (. دیوان الماسخان کندولهای. تصحیح و ترجمۀ س.آ. حسینی. کرمانشاه: سرانه.

114

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

)کندوله 2499ای، ا. (. شاهنامهی کوردی )هورامی(. جهماوری و دووبارهنوسی: م. ر. ئهمینی )جمعآوری و بازنویسی: م.ر. امینی(. بیجا: کوردونیا. کوسج، ش. ) 9581(. برزونامه. تصحیح ا. نحوی. تهران: میراث مکتوب. مصطفی بن محمود ) 9581(. کتاب جواهرپوش. تصحیح و توضیح: ا. بهرامی. آنا.5ج. تهران: مصطفی بن محمود ) بیتا(. شاهنامه. نسخۀ خطی آستان قدس رضوی. شمارة ثبت کتاب: 12244. مایل هروی، ن 9584. ) (. تاریخ نسخهپردازی و تصحیح انتقادی نسخههای خطی. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی. مهردووخ روحانی، م.م. ) 9511(. فهرههنگی زانستگای کوردستان. 1ج. کوردستان: زانستگای کوردستان.# ناتل خانلری، پ. )9581(. وزن شعر فارسی. تهران: توس. نامۀ سرانجام یا کالم خزانه 9513) (. تحقیق و تفسیر از ص. صفی کهزاده )بوره ئی(. تهران: کهزاده )بوره هیرمند. نامهنثر نقالی شاه 9511) (. تصحیح و توضیح: ر. غفوری. تهران: آرون.# 9513نجفی، ا. ) (. وزن شعر فارسی؛ از دیروز تا امروز. تهران: هرمس. ویدن گرن، گ. )9141- 9111(. مانی و تعلیمات او. ترجمۀ ن. صفای اصفهانی ) 9514(. 9514 تهران: نشرمرکز. هفتلشکر )طومار جامع نقاالن( 9511) (. تصحیح و توضیح: م. افشاری، و م. مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی. )همزه 9515ای، ف. (. رزمنامه: اسطورههای کهن زاگرس 5. ج. کرمانشاه: دانشگاه رازی. یوسفی، ف. ) 9519(. زندگینامۀ بزرگان کرمانشاه. کرمانشاه: باغ نی.# References Afshar, M., & Madayeni, M. (eds) (1998). Seven armies (comprehensive scroll of narrators) (in Farsi). Institute of Humanities. Aidenloo, S. (2012). Shahnameh narration scroll (in Farsi) Behangar. Akbari Mafakher, A. (2016). Razm-nameh Kanizak; an epic in the language of Gorani and a narration of Yadegar Zariran (in Farsi). Islamic Encyclopedia Center. Aliyari Babolghani, S. (2017). Treasure of Iranian dialects; seven dialects from the margin of Zagros (in Farsi). Academy of Persian Language and Literature.

111

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

Asatourian, G. (2018). Kurds and their origins; methodology of Kurdish studies. (translated into Farsi by San'an Seddighi). Farhameh. Aydenloo, S. (2009). From myth to epic (in Farsi). Sokhan. Baba Mardukh Rouhani (Shiva). (1390). The history of Kurd celebrities (in Farsi). Soroush. Blue, J., & Barak, V. (2008). Kurdish grammar (Kormanji) (translated into Farsi by Ali Balkhkanlu). Bija. Boyce, M. (1957). The Parthian Gosan and Iranian Minstrel tradition. Journal of the Royal Asiatic Society, 88, 10-45. Burakaei, S. (1991). Special Kurdish Mizhoi (Vol. 2). Naji. Chamanara, B. (2011). An introduction to Kurdish epic literature based on Kurdish Shahnameh. Literary Essays, 172, 119-149. Chaman Ara, B., & Amiri, C. (2018). Gurani: practical language or Kurdish literary idiom? British Journal of Middle Eastern Studies, 45(4), 627-643. Ferdowsi, A. (2009). Shahnameh (edited by Jalal Khaleghi Motlagh). The Great Islamic Encyclopedia Center. Ghafouri, R. (2018). Narrative prose of Shahnameh (in Farsi) Arvan. Gharib, B. (1998). Research on the Soghdi narration of Rostam's story (edited by Amir Kavous Balazadeh). Association of Cultural Works and Honors. Hamzehei, F. (2014). Razmnameh: ancient myths of Zagros (Vol. 3) (in Farsi). Razi University. Haig, G., & Matras. Y. (2002). Kurdish linguistics: a brief overview. Univ forsch (STUF) Berlin, 55(1), 3-14. Ismailpour, A. (1387). The myth of creation in Mani's works (in Farsi). Caravan. Ismailpour, A. (1388). Gnostic literature (in Farsi). Asatir. Izadpanah, H. (2005). Shahnameh-ye- Laki (in Farsi). Myths. Kandolei, A. (2005). Rostam and Xenon (edited by Majid Yazdanpanah). The Source of Art and Knowledge. Kandolei, A. (2011). Kurdish Shahnameh (Horami) (edited by Mohammad Rashid Amini). Cordonia. Kandolei, A. (2017). Nader’s Jangnameh (edited by Mazhar Adwai). Goghnous. Kandolei, A. (2018). Almas-khan Kondolei’s Divan (edited by Arman Hosseini). Saraneh. Khajavi Kermani (1319). Sam-Nameh. Bombay. Khaleghi Motlagh, J. (2007). Epic: comparative phenomenology of heroic poetry (in Farsi). Center of the Great Islamic Encyclopedia. Khaleghi Motlagh, J. (2010). Shahnameh notes (in Farsi). Center of the Great Islamic Encyclopedia.

116

معرفی، نقد و تحلیل روایت لشکرهفت گورانی______فاطمه چمنآرا و همکاران

Khaleghi Motlagh, J. (2012). Pirouzan Shahnameh. In Encyclopedia of Persian Language and Literature (Vol. 3). Academy of Persian Language and Literature. Khaleghi Motlagh, J. (2012). Rostam Larjani Shahnameh. In Encyclopedia of Persian Language and Literature (Vol. 3). Academy of Persian Language and Literature. Khaleghi Motlagh, J. (2016). Seven Khans of Rostam. In Encyclopedia of Persian Language and Literature (Vol. 6). Academy of Persian Language and Literature. Khatibi, A. (2009). Rostam and Sohrab. In Encyclopedia of Persian Language and Literature (Vol. 3). Academy of Persian Language and Literature. Kousaj, Sh. (2008). Borzoonameh (edited by Akbar Nahvi) (in Farsi). Written Heritage. Leezenberg, M. (1993). Gurani influence on central Kurdish. ILLC Departement of Philosophy, University of Amste Mardoukh Rouhani, M. M. (2018). Farhangi Zanistgay Kurdistan (Vol. 4) (in Farsi). Zanistgay Kurdistan. Mayel Heravi, N. (2001). History of copying and critical correction of manuscripts. Ministry of Culture and Islamic Guidance Publications. Mokri, M. (1994). Accents in the west of Iran. Awena, 14–15, 70¬85 Mustafa bin Mahmud (n.d.). Shahnameh. Manuscript of Astan Quds Razavi. Book Registration Number: 42200. Mustafa bin Mahmoud (2010). Javaher-push book (edited by Ali Bahrami) (Vol. 3) (in Farsi). Anna. Najafi, A. (2016). Rhythm of Persian poetry; from yesterday to today (in Farsi). Hermes. Natel Khanlari, P. (2007). The rhythm of Persian poetry (in Farsi). Tous. Omidsalar, M. (2017). Poetics and politics in Shahnameh (translated into Farsi by Farhad Aslani, and Masoomeh Pourtaghi). Mahmoud Afshar Endowment and Endowment Foundation. Oransky I. M. (2000). Iranian languages (translated into Farsi Karim Keshavarz). Payam, pp. 330¬31. Saeedi, S. M., & Hashemi, H. A. (2002). Ferdowsi Shahnameh scroll (Vol. 2). Khoshnegar. Safizadeh, S. (1996). The letter of ending (in Farsi). Hirmand. Sajjadi, M. E. (2012). Mizhoum, Adab, Zaniari (in Farsi). Kurdistan. Salehi, M. M. (2001). Badieh Anthem; In the translation of Kurdish and Lak and Lor poets (in Farsi). Kurdistan. Sarkarati, B. (1978). The mythological foundation of the national epic of Iran (in Farsi). Journal of the Faculty of Literature and Humanities. 111

سال 8، شمـارة 35، آذر و دی 9311______دوماهنامة فرهنگ و ادبیات عامه

Shahmardan bin abi alkheir (1983). Alaei’s Nazhatneme (edited by Farhang Jahanpour). Institute of Cultural Studies and Research. Soltani, M. E. (1985). Soltani Hadigheh (Vol. 1). Kalhor. Tafazoli, A. (1999). History of pre-Islamic Iranian literature (edited by Jalal Amouzegar). Sokhan. Tarsusi, A. (2017). Darabnameh (in Farsi). Cultural Science. Widen Gren, G. (1907- 1996). Mani and her teachings (translated into Farsi by Nazhat Safay-e Isfahani). Markaz Publishing. White, P. J., & Gerden. J. (2003). Turkey's Alevi enigma: a comprehensive overview. Brill. Yousefi, F. (2012). Biography of the elders of Kermanshah (in Farsi). Bagh- e Nei. Zariri Isfahani, M. E. (2017). Shahnama Naqalan (edited by Jalil Doustkhah) (Vol. 5). Ghoghnous.

111