Türkiye Jeoloji Bülteni Cilt. 42, Sayı 1,15-27, Şubat 1999 Geological Bulletin of Vol. 42, Number 1,15-27, February 1999

Dedeyazı-Çavuşlu (Doğanşehir/) yöresindeki skarn oluşumlar ve ilişkili demir cevherleşmeleri The skarn formations and related iron mineralizations in Dedeyazı - Çavuşlu (Doğanşehir/Malatya) area

Ayten Önal İnönü Ünüversitesi, Müh. Fak., Maden Mühendisliği Bölümü, 44069 Malatya Mehmet Altunbey Fırat Ünüversitesi, Müh. Fak., Jeoloji Mühendisliği Bölümü, 23119 Elazığ

Öz Çalışma alanı, Malatya ili Doğanşehir İlçesi'nin yaklaşık 4 km K-KB'sında yeralmaktadır. Çalışma alanındaki birimler (yaşlıdan gence doğru); Permo-Triyas Malatya Metamorfitleri, Üst Kretase Berit Grubu, Üst Kretase Polat Granitoyidi, Eosen Maden Karmaşığı, Plio-Kuvaterner Beylerderesi Formasyonu ve Kuvatemer yamaç molozu ve alüvyonlardır. Polat Granitoyidi'ne ait plütonik kayaçların (tonalit, diyorit), Malatya Metamorfitleri'ni (mermer, kristalize kireçtaşı) etkilediği dokanaklarda kontakt-metasomatik olarak skarn kayaçlan ve Fe cevherleşmeleri oluşmuştur. Fe cevherleşmeleri, genellikle skarn kayaçlan ile birlikte bulunmaktadır. Skarn oluşumlar, endoskarn ve ekzoskarn şeklinde gelişmiştir. Endoskarn oluşumlar, granat ve epidot skarn kayaçlarıyla temsil edilirken, ekzoskarn oluşumlar; granat, granat-epidot, epidot-granat ve epidot skarn kayaçlan ile temsil edilmektedir. Skarn kayaçlannm mineral topluluğu; granat (andradit, grossular), epidot, piroksen (diyopsit, ferrosalit, hedenberjit), plajioklas, K-feldispat (ortoklas), amfibol (hornblend), skapolit (menyonit), kalsit, kuvars, klorit, manyetit ve sfenden oluşmaktadır. Cevherleşmeler mermerler ile plütonitlerin kontaklan boyunca mermerlerin içerisine doğru gelişen cep ve kırıklarda gözlenmektedir. Kalınlıkları yer yer 5-10 m ye kadar ulaşmaktadır. Cevherleşmelerin ana minerali manyetittir. Hematit, spekülarit, limonit, pirit, kalkopirit, malahit ve azurit az oranlarda kovellin ve kalkozin nadirdir. Anahtar sözcükler: Fe cevherleşmesi, Malatya (Doğanşehir), Skarn kayaçlan.

Abstract The studied area is located 4 kms N-NW of Doğanşehir township in Malatya province. The units of the studied area (from the oldest to the youngest) are; Permo-Triassic Malatya Metamorphics, Upper Cretaceous Berit Group, Upper Cretaceous Polat Granitoid, Middle Eocene Maden Complex, Pliocene Beylerderesi Formation and Quaternary talus and alluviums. Theplutonic rocks (tonalite, diorite) of Polat Granitoid intruded during the Upper Cretaceous effected the Malatya Metamorphics (marble, crystalizet limestone) and skarn rocks with Fe mineralizations formed as contact-metasomatic at this contact. Fe mineralizations have usually been together with skarn rocks. The skarn formations have developed inform of endoskarn and exoskarns. While endoskarn formations are represented by garnet and epidote skarn rocks, exoskarn formations are represented by garnet, garnet-epidote, epidote-garnet and epidote skarn rocks. The mineral assemblages of the skarn rocks are as garnet (andradite, grossularite), epidote, pyroxene (diopsite,ferrosalite, hedenbergite), plagioclase, K-feldspar (orthoclase), amphibole (hornblende), scapolite (meionite), calcite, quartz, chlorite, magnetite and sphen. The mineralizations occur along the marbles-plutonics contact, in the pockets and fractures extending towards marble. The thickness of mineralized bodies can reach up to 5-10 m. The main mineral of mineralizations is magnetite. Hematite, specularite, limonite, pyrite, chalcopyrite, malachite and azurite are in less amount, and, covellite and chalcosite are rare. Key words: Fe mineralization, Malatya (Doğanşehir), skarn rocks.

15 ÖNAL - ALTUNBEY

GİRİŞ GENEL JEOLOJİ Çalışmanın konusu olan skarnlaşma ve ilişkili demir İnceleme alanında yaşlıdan gence doğru altı ayrı je- cevherleşmeleri, Malatya İli Doğanşaher İlçesi'nin yak- olojik birim yüzeylemektedir (Şekil 1). Bunlar; Malatya laşık 4 km kuzey-kuzeybatısında Dedeyazı-Çavuşlu Metamorfitleri (Permo-Triyas), Berit Grubu (Üst Kreta- köyleri ile yakın çevresinde (Malatya L 39 cY_2 paftasın- se), Polat Granitoyidi (Üst Kretase), Maden Karmaşığı da) yeralmaktadır (Şekil 1). Demir (manyetit) cevherleş- (Orta Eosen), Beylerderesi Formasyonu (Pliosen), ya- meleri, Malatya Metamorfitleri'ne ait mermer ve krista- maç molozu ve alüvyonlar (Kuvaterner) dır. lize kireçtaşlannm Polat Granitoyidi'nin diyorit ve tona- lit bileşimli plütonik kayaçlanyla kesilmesi sonucu geli- Malatya Metamorfitleri şen skarn zonlarında bulunmaktadır. Malatya Metamorfitleri, Malatya ve çevresinde ta- Bölgede ve yakın çevresinde bugüne kadar değişik bandan tavana doğru genel olarak çeşitli şist (mikaşist, amaçlı bir çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaları genel kuvars-serizitşist), fillit, dolomit, mermer ve kristalize olarak üç grupta toplamak mümkündür. Bunlar; bölge- kireçtaşlanndan oluşan bir istif sunmaktadır (Gözübol nin temel jeolojik özelliklerini konu alan çalışmalar (De- ve Önal, 1986; Önal, 1995; Yılmaz, 1992; Yılmaz vd. mir, 1997; Genç vd. 1993; Önal, 1995; Önal, 1998; Önal 1987; Yılmaz vd. 1992; Yiğitbaş, 1989). Çalışma alanın- ve Bingöl, 1997; Perinçek, 1979; Perinçek ve Kozlu, da yaygın olarak, birimin en üst seviyelerini temsil eden 1984; Yılmaz, 1992; Yılmaz vd. 1987), bölgede yaygın mermer ve kristalize kireç taşları yüzeylemektedir. Ender olarak izlenen magmatik kay açların petrografisini, pet- olarak, fillit ve dolomitlere de rastlanmaktadır. Birim; rolojisini ve bölgenin jeodinamik evrimini ortaya çıkar- çalışma alanında düzenli bir istiften çok, kendi içinde mak amacıyla yapılan çalışmalar (Bingöl ve Beyarslan, faylı, bindirmeli ve ekaylıdır. 1996; Önal, 1995; Önal ve Bingöl, 1996; Turan vd. 1993; Yazgan, 1983; Yazgan ve Chessex, 1991; Yiğit- Dedeyazı Köyü'nün güneydoğusunda sınırlı bir alan- baş, 1989) ve son olarak metalojenik amaçlı (Acar ve da (Taşlık Dere'de) yüzey ley en fillitler, tektonik dilim- Özkaymak, 1987; Cengiz vd. 1988; Kormalı, 1973; Ko- ler halinde olup, sarımsı-boz renkli ve ince tabakalıdır- şal, 1967; Önal vd. 1990; Özer, 1978; Sağıroğlu, 1988) lar. Dolomit, mermer ve kristalize kireçtaşlan, sahada çalışmalardır. daha kaim bir istif oluşturmaktadırlar. Bu kayaçlar, sıra- sıyla mavimsi-siyah, grimsi-beyaz, sarımsı-boz arasında Bu çalışmanın temel amacı, Polat Granitoyidi'yle değişen renkler sunmaktadır. Dolomit, sadece Çavuşlu Malatya Metamorfitleri arasındaki intrüzif dokanaklarda köyünün batısında ve Polat köyünün doğusunda gözlen- gelişen skarn kayaçlan ile bunlara eşlik eden demir cev- mektedir. Mermer ve kristalize kireçtaşlan; sakkaroid herleşmelerinin jeolojik, mineralojik ve jenetik özellik- dokulu, katışıksız ve tamamen kalsitten oluşmuşlardır. lerinin incelenmesidir. Bunun için, bölgenin jeolojik ha- ritası yapılmış, birimler ayırtlanmış, skarn-cevherleşme- Malatya Metamorfitleri; Berit Grubu ve Maden Kar- lerin dağılımı, konumu, yankayaç ilişkileri araştırılmış maşığı ile tektonik, Polat Granitoyidi ile hem tektonik ve çok sayıda skarn-cevher örneğinin mineralojik incele- hem de intrüzif dokanaklıdır. Kıta kenarına yakın bir mesi yapılmıştır. Gerekli görülen örneklerden X-Ray volkanik yayın ürünü olan Polat Granitoyidi'nin oluşu- Difraktometre (XRD) analizleri yapılarak çalışma kap- mu esnasında (Üst Kretase) kuzeydeki masife (Malatya samında kullanılmıştır. XRD analizlerinin bir kısmı (6, Metamorfitleri) ait naplar yay üzerine itilmiş ve yayda 104,123 ve 175 nolu örnekler) Cumhuriyet Üniversitesi oluşumu devam eden Polat Granitoyidi ile arasında int- Araştırma Laboratuvarmda (MİPJAL) Rigaku D-Max rüzif ilişki gelişmiştir. Orta Eosen sonrasında bölgeye IIIC Series Model, Cu tüplü ve Ni filtreli XRD kullanı- yerleşim esnasında ise; tektonik ilişki gelişmiş ve Malat- larak yapılmış; maddelerirt katı faz bileşenlerini tanımla- ya Metamorfitleri'ne ait naplar, yataya yakın durumda mak için aygıta ait bilgisayar programı ve J.C.P.D.S. Polat Granitoyidi üzerine itilmiştir (Önal ve Bingöl, (1990) dosyalan kullanılmıştır. 38 ve 107 nolu örnekler 1997). İlksel intrüzif ilişkinin izleri, çoğu alanda korun- ise İnönü Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi 'nde Riga- muş olup, bu alanlarda iki birim arasındaki intrüzif do- ku Geigerflex D-Max/B System XRD de Cu tüp kullanı- kanaklarda kontak-metasomatik oluşumlar yaygın ola- larak yapılmıştır. rak izlenmektedir. Malatya Metamorfitleri'yle Polat Granitoyidi arasın- daki intrüzif dokanaklarda yoğun skarnlaşma (epidot,

16 DEDEYAZI - ÇAVUŞLU (MALATYA) YÖRESİNDEKİ SKARN OLUŞUMLAR

Şekil 1. Çalışma alanının jeolojik ve yer buldum haritası. 1: Alüvyon (Kuvaterner), 2: Beylerderesi Formasyonu (Pliosen), 3: Maden Karmaşığı (Orta Eosen), 4: Pol at Granitoyi'nin Tonal it Grubu (Üst Kretase), 5: Polat Granitoyidi'nin Diyorit Gburu (Üst Kretase), 6: Berit Grubu (Üst Kretase), 7: Malatya Metamorfitleri (Permo-Triyas), 8: Skarn, 9: Fe cevherleşmeleri, 10: Bindirme fayı, 11: Düşey atımlı fay, 12: Doğrultu atımlı fay, 13: Olası fay, 14: Eğim ve doğrultu, 15: Dokanak, olası dokanak, 16: Tepe, 17: Dere, 18: Yerleşim alanı. Figure 1. Geology and location map of the study area. 1: Alluvium (Quaternary), 2: Beylerderesi Formation (Pliocene), 3: Maden Complex (Middle Eocene), 4: Tonalit Group of Polat Granitoid (Upper Cretaceous), 5: Diorite Group of Polat Granitoid (Upper Cretaceous), 6: Berit Group (Upper Cretaceous), 7: Malatya Metamorphics (Permo-Triassic), 8: Skarn, 9: Fe mineralizations, 10: Overthrust fault, 11: Vertical slip fault, 12: Strike slip fault, 13: Probable fault, 14: Deep and strike, 15: Contact, probable contact, 16: Hill, 17: Stream, 18: Settlement area. granat) ve demir (manyetit) cevherleşmeleri gelişmiştir naklarda rekristalize olduğunu göstermektedir. (Şekil 1). İntrüzif kütleye yakın alanlarda mermer ve Yılmaz (1992) ve Yiğitbaş (1989), Malatya Meta- kristalize kireçtaşı bileşimindeki kalsitlerde irileşme gö- morfitleri'nin alt seviyelerinde saptadıklan granatlardan rülmektedir. Bu, söz konusu kayaçların intrüzif doka- yola çıkarak birimin metamorfizmasında, bölgesel dina-

17 ÖNAL - ALTUNBEY

motermal metamorfizmanm Barrow tipi fasiyes serileri- sen damar kay açları ise, yine bunlann eşdeğeri yarı de- nin etkili olduğunu belirtmektedirler. Ancak, şistlerde rinlik kayaçlan (kuvars diyoritporfir ve tonalitporfir) ile görülen klorit gibi düşük sıcaklıkta duraylı kalabilen mi- aplit ve andezit dayklarından oluşmaktadır. nerallerin gelişmiş olması, bu seviyelerin daha sonra ret- Diyorit grubu kayaçlar, Çavuşlu Köyü'nün batısın- rograd bir metamorfizma etkisinde kalmış olabileceğine da-güneybatısında oldukça dar bir alanda yüzeylemekte- işaret etmektedir. Birim, Permo-Triyas yaşlı kabul edil- dir (Şekil 1). Bunlar, arazide orta-iri taneli, grimsi-koyu mektedir (Önal, 1995; Yiğitbaş, 1989). İnceleme alanın- yeşil arasında değişen bir renk ve koyu renkli bileşenler- da en yaşlı kaya birimleri olan Malatya Metamorfitleri ce zengin bir görünüm sunmaktadır. Diyorit grubu ka- Paleozoyik-Mesozoyik aralığında oluşmuş ve bölgeye yaçlarda yer yer ince taneli, koyu renkli ve farklı büyük- yerleşimi farklı evrelerde gerçekleşmiştir. Bölgeye son lüklerde (20-40 cm) mikrodiyorit ve kuvars mikrodiyo- yerleşme ve bugünkü tektonik konumun kazanılması en rit bileşimli anklavlara da rastlanmaktadır. Diyorit grubu azından Orta Eosen sonudur. kayaçlann esas bileşenlerini plajiyoklas ve hornblend daha az olarak da biyotit, kuvars ve K-feldispat oluştur- maktadır. İkincil mineral olarak kalsit, klorit ve epidot, Berit Grubu tali mineral olarak da sfen, apatit, zirkon ve opak mine- İnceleme alanı ve yakın çevresinde Perinçek ve Koz- raller bulunmaktadır. K-feldispat oranındaki artış ile di- lu (1984) tarafından Berit Grubu olarak tanımlanan bi- yoritik kayaçlar, monzonite geçmektedir. Ancak, mon- rim, bölge genelinde sedimanter kökenli metapelitik ka- zonite ender olarak rastlanmaktadır. yaçlardan ve ofîyolitik kökenli peridotit (harzburjit, dü- nit), ambfibolit ve serpantinitlerle bunları kesen asidik Tonalit grubu kayaçlar, Dedeyazı Köyü'nden başla- intrüzyonlardan oluşmaktadır (Önal, 1995). İnceleme yarak güneybatıya doğru Polat Barajı'na kadar geniş bir alanında sadece peridotitler yüzeylenmektedir. Peridotit- alanda yüzeylemektedir (Şekil 1). Çavuşlu Köyü batısın- da-güneybatısında tonalit grubu kayaçlar, diyorit birimi- ler, Malatya Metamorfitleri'ne ait karbonat kayaçlan ne geçmektedir (Şekil 1). Tonalit grubu kayaçlar, sahada içinde küçük tektonik dilimler halinde bulunmaktadır açık grimsi, kirli beyaz, yer yer soluk pembemsi renkler (Şekil 1). Metamorfitler içinde kamalanarak kalan peri- gösterirler. Bunlar, orta-kaba taneli holokristalin kayaç- dotitler, inceleme alanının yakın güneybatısına birlikte lardır. Tonalit birimi, 1-10 cm boyutunda mikrodiyorit yerleşen Berit Grubu'ndan kopan parçalar olarak düşü- bileşimli anklavlar içermektedir. Tonalit grubu kayaçlar- nülmektedir. Peridotitlerde, olivin, yoğun serpantinleş- da kuvars, plajiyoklas, biyotit, hornblend ve K-feldispat me, piroksen ve kromit gibi bileşenler saptanmıştır. esas bileşenleri oluşturmaktadır. Kalsit, klorit, epidot ve -Pütürge mikrokıtalan arasındaki okyanusun serizit ikincil bileşenler; apatit, sfen ve opak mineraller Üst Triyas'ta açılmasıyla oluşan Kömürhan Ofıyolitle- ise tali bileşenler olarak izlenmektedir. K-feldispat mik- ri'nin daha doğudaki yay ılımını Guleman Ofıyolitleri tanndaki artış ile tonalit, granodiyorite geçiş göstermek- (Perinçek ve Kozlu, 1984); batıdaki yayılımını ise, Berit le beraber granodiyoritler fazla yaygın değildir. Grubu oluşturmaktadır. Birimin oluşum yaşı Üst Kreta- Birim, saha ve mineralojik özellikleriyle yakın ku- se (Genç vd. 1993; Yazgan, 1983) yerleşmesi ise; Geç zeydoğusundaki Elazığ Magmatitleri'ne benzemektedir. Kretase'den başlayarak farklı evrelerde gerçekleşmiştir Bingöl ve Beyarslan (1995) Elazığ Magmatitleri'nin (Önal ve Bingöl, 1997). oluşum modelinde; Üst Triyas'tan itibaren Arap Levha- sı ile Anadolu Levhası arasında bir okyanusal kabuğun Polat Granitoyidi açılmaya ve Üst Kretase'den itibaren bu kabuğun kuze- Polat Granitoyidi, inceleme alanında esas olarak de- ye doğru dalarak yok olmaya başladığını ve bu esnada rinlik kay açlarından, yer yer de bunları kesen damar ka- dalan kabuğun üzerinde supra-subduction zonu ofiyolit- yaçlarından oluşmaktadır. Derinlik kayaçlan; tonality ± lerin ve bu ofiyolitlerin üzerinde de ada yayının oluştu- granodiyorit bileşimli tonalit grubu kay açlardan ve diyo- ğunu, Üst Kretase sonunda da bu yay üzerine metamor- rit, kuvars diyorit, ± kuvars mozonit bileşimli diyorit fık masiflerin parçalanarak itildiğini, magmatitlerin ise grubu kayaçlardan meydana gelmiştir. Diyorit grubu ka- bu sırada oluştuğunu kabul etmektedirler. Polat Granito- yaçlan kesen damar kayaçlan, bunların eşdeğeri yan de- yidi'nin de benzer şekilde oluştuğu düşünülmektedir. rinlik kayaçlan (mikrodiyorit, kuvars mikrodiyorit, di- Birim, I-tipi volkanik yay granitoyidi özelliğindedir yoritporfîr, kuvars diyoritporfir) ile aplit, lamprofir ve (Önal, 1995). Birimin yaşı, Üst Kertase'dir (Perinçek ve andezit dayklan şeklindedir. Tonalit grubu kayaçlan ke- Kozlu, 1984; Turan vd. 1993; Yazgan ve Chessex, 1991).

18 DEDEYAZI - ÇAVUŞLU (MALATYA) YÖRESİNDEKİ SKARN OLUŞUMLAR

Maden Karmaşığı ve Fındık köyleri çevresindeki düzlüklerde geniş yayı- Karmaşık, inceleme alanında Karaterzi Köyü çevre- lım sunmaktadır (Şekil 1). Alüvyonlar, Polat Granitoyi- sinde yüzeylemektedir (Şekil 1). Birim, Polat Granitoyi- di'nin ayrışma ürünleri ve Malatya Metamorfitleri'nin di ve Malatya Metamorfîtleri arasında tektonik dilimler taşınan materyallerinden oluşmaktadır. halinde izlenmektedir (Şekil 1). Maden Karmaşığı, çalış- ma alanında esas olarak spilitik bazik volkanitler, ça- SKARNLAŞMA murtaşı ve mikritik kireçtaşlarıyla daha az olarak damar İnceleme alanında Permo-Triyas yaşlı Malatya Me- kayaçlan (andezit ve diyabaz daykları), Nummulites'li tamorfitleri'nin mermer ve kristalize kireçtaşı birimiyle kireçtaşı ve mermer bloklanyla temsil edilmektedir. Ka- Üst Kretase yaşlı Polat Granitoyidi'nin diyorit ve tonalit yaçlar arasında düzenli bir ilişkiden çok, iç içe, bir görü- grubu kayaçlan arasındaki itrüzif dokanaklarda metaso- nüm hakimdir. Bazik volkanitler içinde gözlenen mer- matik oluşuklara sıkça rastlanmaktadır (Şekil 1). Bu olu- mer blokları, muhtemelen Malatya Metamorfitleri'nden şuklar, gerek bölgesel metamorfik yankayaçta, gerekse kaynaklanmıştır. sokulum yapan itrüzif kayaçta bir takım mineralojik de- Turan vd. (1993), Erken Kretase sonundan itibaren ğişimlere neden olmuştur. întrüzif dokanaklarda gelişen kuzeye doğru dalmaya başlayan Neotetis'in güney kolu- ve esas olarak iri taneli Ca, Fe, Mg, Al silikat ve demir nun dalma-batmasının Geç Kretase'de devam ettiğini ve oksit minerallerinden oluşan bu kayaçlar, skarn kayaçla- -Pütürge Masifleri üzerinde Orta Eosen'de gelişen n olarak tanımlanmıştır. Skarn kayaçlan, intrüzif kütle kısa ömürlü bir havzada Maden Karmaşığı 'nın oluştuğu- ve yankayaçtaki oluşumlanna göre; sırasıyla endoskarn nu savunmaktadırlar. Birimin yaşı, Orta Eosen'dir (Önal ve ekzoskarn olmak üzere iki ayrı tipte gelişmişlerdir. ve Bingöl, 1997). Endoskarnlar Beylerderesi Formasyonu Endoskarnlar, inceleme alanında en iyi Dedeyazı Beylerderesi Formasyonu, inceleme alanının kuzey- Köyü'nün güneyindeki Orta Tepe'de, güneydoğusunda- doğu-doğu ve güneydoğusunu sınırlayan alanlarda yü- ki Harami Dere'nin batı yamacında ve daha doğuda Ka- zeylemektedir (Şekil 1). Formasyon, kendisinden yaşlı radut Dere içinde kristalize kireçtaşı dokanağına yakın Malatya Metamorfitleri, Polat Granitoyidi ve Maden kesimlerde tonalit bileşimli intrüzif kütle içinde geliş- Karmaşığı üzerine uyumsuz olarak gelmektedir. Birim; mişlerdir (Şekil 1). Diğer alanlarda (Şekil 1) ise, yoğun esas olarak çakıltaşı, daha az olarak da kumtaşı ve ça- alterasyon ve yamaç döküntüleri nedeniyle endoskarn murtaşlanyla temsil edilmektedir. Bugüne kadar yapılan oluşukları tam olarak gözlenememektedir. Orta Te- çalışmalarda birime yaş verecek fosil bulunamamıştır. pe'deki skarn kayaçlan, epidot skarn; Harami Dere ve Malatya graben havzası kuzeyinde Önal (1995) tarafın- Karadut Dere'dekiler ise granat skarn şeklinde gelişmiş- dan Orta Miyosen yaşta olduğu belirtilmiştir. Ancak, lerdir. Endoskarnlara bu alanlarda yer yer demiroksitli bölgesel ölçekte stratigrafık ilişkiler gözetilerek (Üst cevher zonlan da eşlik etmektedir. Miyosen yaşlı formasyonları açısal uyumsuzlukla ört- Mineralojik incelemeler, tonalit bileşimli intrüzif mesi nedeniyle) Önal (1998) tarafından Pliosen yaşında kütleden kristalize kireçtaşlanna doğru, intrüzif kütle bi- olabileceği açıklanmıştır. Birimin litolojik, sedimanter leşenlerinin giderek azaldığını ve yerini endoskamlann ve stratigrafik özellikleri gözetildiğinde Pliosen aralığın- esas bileşenleri; epidot, granat ve piroksene bıraktığını da, alüvyon yelpaze ortamında çökeldiği düşünülmekte- göstermektedir. Endoskarnların esas bileşenlerine yer dir. yer plajiyoklas, K-feldispat, amfibol ve skapolit de eşlik etmektedir. Endoskarnlarda kuvars, kalsit ve klorit ikin- cil bileşenler; opak mineral ve sfen ise, tali bileşenler Yamaç Molozu ve Alüvyonlar olarak bulunmaktadır. Yamaç molozları, Dedeyazı Köyü'nün kuzeybatısın- Endoskarn zonlannda epidot miktan, kristalize ki- da tektonik hat boyunca (Şekil 1) 30-40 m kalınlıktaki reçtaşlanna doğru giderek artmakta ve tamamen epidot- örtüler şeklinde izlenmektedir. Bunlar, Malatya Meta- tan oluşan epidot skarna geçmektedir. Epidot skarn, morfitleri'nden türemiş genellikle iri çakıl ve kum boyu- makroskopik olarak iri taneli (1-2 mm), yeşil ve tıkız ka- tundaki sıkı tutturulmuş köşeli malzemeden oluşmuştur. yaç görünümündedir. Epidot skarn kayaçlan, modal ola- Çakıl, kum, silt ve kil boyutundaki alüvyonlar, Polat rak % 65-70 oranında epidot içermektedir. Endoskarn-

19 ÖNAL - ALTUNBEY

larda epidotun varlığı XRD analiz sonuçlanyla da kanıt- lere göre az oranda bulunmaktadır. Yer yer serizitleşme lanmıştır (Şekil 2a, b). Epidot kristalleri, genel olarak gösteren skapolit grubu minerali, XRD analiz sonuçları- prizmatik taneler halindedir. Ancak, ışınsal olanlanna da na göre Ca'ca zengin meyonittir (Şekil 2b). rastlanmaktadır. Epidot, yer yer kloritleşme, karbonat- Endoskarn ve ekzoskarn zonlannda ikincil mineral laşma ve silisleşme türünde alterasyonlar göstermekte- olarak gözlenen kalsit, kuvars ve klorit genellikle diğer dir. Epidot skarnlarda kalsit, kuvars, klorit ve opak mi- minerallerin kmk ve çatlak sistemleriyle, mineral sınır- neraller, epidot tanelerinin ara boşluklannı dolduracak lan arasındaki boşlukları dolduracak şekilde yerleşmiş- şekilde yerleşmişlerdir. lerdir. Bu mineraller, kısmen de granat, epidot, piroksen, Granat skarn kayaçlan, makroskopik olarak açık feldispat ve hornblend gibi minerallerin dönüşümü sonu- kahverenkli ve reçine parlaklığında olup 3 cm'ye varan cu ortaya çıkmışlardır. Bu dönüşümün; Polat granitoyidi granat kristallerinden oluşmaktadır. Granat skarnlar, ve Malatya Metamorfitleri'nin bölgeye yerleşmesi esna- %60-70 oranında granat içermektedir. Granat kristalleri, sında gelişen tektonizma etkisiyle, düşük dereceli meta- öz ve yan özşekilli olup kuvvetli zonlanma, ikiz ve anor- morfizma sonucunda olduştuğu düşünülmektedir. İkincil mal izotropi gösterirler. Granatlar, çoğunlukla karbonat- mineraller, XRD analizleriyle de tespit edilmiştir (Şekil laşmaya daha az olarak da kloritleşme, epidotlaşma ve 2b, e). silisleşmeye maruz kalmışlardır. Mineralin ara boşlukla- Mikroskopik incelemeler, opak minerallerin esas n, esas olarak kalsit ve kuvars, kısmen de klorit ve opak olarak manyetit ve hematit daha az olarak da pirit ve kal- mineraller tarafından doldurulmuştur. XRD sonuçları kopirit olduğunu göstermektedir. Manyetitin varlığı, granatlann, andradit ve grossular bileşimli olduğunu XRD analiz sonuçlan tarafından da doğrulanmıştır (Şe- göstermektedir (Şekil 2a, b, c, d). kil 2a). Granat ve epidot skarnlarda sıkça rastlanan sfen, Endoskarnlarda sıkça gözlenen bir diğer mineral de kahverengimsi bir renk ve zayıf pleokroizma gösterir. piroksenlerdir. Piroksenler, yeşilimsi-mavimsi renkli Özşekilli ve iri kristalli sefen, yüksek optik engebesi ve olup eğik sönme gösterirler. XRD analiz sonuçlan pirok- rombik kesitleriyle tanınmaktadır. Sfen için gerekli Ti ve sen türünün diyopsit, ferrosalit ve hedenberjit olduğunu Si'un intrüzif kütleden, Ca'un ise karbonatlı yankayaç- göstermektedir (Şekil 2a, b, c, d). Bunlar, genellikle öz lardan kaynaklandığı düşünülmektedir. ve yan özşekilli prizmatik çubuklar şeklindedir. Yer yer kloritleşme, uralitleşme ve karbonatlaşmaya uğramışlar- dır. Ekzoskarnlar Endoskarnlarda yaygın olarak gözlenen bir diğer mi- Ekzoskarnlar, tonalit ve diyorit grubu plütonik ka- neral grubu da feldispatlardır. Bunlar; plajiyoklas ve K- yaçların kristalize kireçtaşı ve mermerlerle oluşturduğu feldispatlar (ortoklas) şeklindedir (Şekil 2a, b, c). întrü- intrüzif dokanaklarda, kristalize kireçtaşı ve mermerler zif kütleye yakın kesimlerde yaygın olarak gözlenen fel- içinde yeralmaktadır. Tonalit bileşimli kayaçlar Dedeya- dispatlar, karbonatlı yankayaca doğru giderek azalmak- zı Köyü ve çevresinde kristalize kireçtaşlanyla, diyorit tadır. Plajiyoklaslardaki anortit içeriği, magmatik kütle- bileşimli kayaçlar ise Çavuşlu Köyü'nün batı-güneybatı- den karbonatlı yankayaca doğru artmaktadır. Bu, karbo- sında mermerlerle intrüzif dokanak oluşturmaktadır. To- natlı kay açtan magmatik kütleye doğru, Ca metasoma- nalit birimiyle kristalize kireçtaşlarmın dokanağında, tizmasının olduğunu gösterir. Endoskarnlara ait plaji- kristalize kireçtaşlan içinde gelişen ekzoskarnların en yoklaslann intrüzif kütlenin plajiyoklaslanna oranla da- önemlisi Dedeyazı yöresinde Hengi Tepe'nin güneybatı ha fazla karbonatlaşma, serizitleşme veya sossuritleşme yamacında izlenmektedir. Aynı yörede Dedeyazı köyü- göstermesi de benzer şekilde karbonatlı kayaçlardaki Ca nün güneybatısında ve kuzeybatısında da iki önemli zo- metasomatizmasıyla açıklanabilir. nu gelişmiştir (Şekil 1). Çavuşlu yöresindeki ekzoskarn- Amfibol, endoskarn zonlarında karbonatlı yankayaca lar, diyorit birimiyle mermerler arasındaki intrüzif doka- doğru giderek azalmaktadır. Yeşilimsi kahverenkli, öz naklarda mermerler içinde gelişmiştir. Çavuşlu yöresin- ve yan özşekilli amfiboller, özellikle karbonatlı kayaca de ekzoskarnlann en iyi görüldüğü alanlar, Çavuşlu Kö- yakın zonlarda çoğunlukla prioksenlerin uralitleşmesi yü'nün batısındaki Kavaklı Dere ile Ağcakoyunlu köyü- sonucu ortaya çıkmıştır. XRD analiz sonuçlan, amfibol nün yakın kuzeydoğsudur (Şekil 1). türünün hornblend olduğunu göstermektedir (Şekil 2a, b, Ekzoskarnlar, magmatik kütleden karbonatlı yanka- c,). Öz ve yan özşekilli prizmatik-levhamsı kristaller ha- yaca doğru zonlanmalar sunmaktadır. Zonlanma; granat linde gözlenen skapolit grubu mineraller, diğer mineral- skarn, granat-epidot skarn, epidot-granat skarn ve epidot

20 DEDEYAZI - ÇAVUŞLU (MALATYA) YÖRESİNDEKİ SKARN OLUŞUMLAR

Şekil 2. Endoskarn (a, b, c, d) ve ekzoskarn (e, f) kayaçlarının XRD difraktogramlan. A: Andradit, Grs: Grossular, Ep: Epidot, Di: Diyopsit, Fs: Ferrosalit, Hd: Hedenberjit, Plg: Plajiyoklas, Or: Ortoklas, Hb: Hornblend, Me: Meyonit, Ce: Kalsit, Q: Kuvars, Ch: Klorit, Mn: Manyetit. Figure 2. XRD diffractograms of endoskarn and exoskarn rocks. A: Andradite, Grs: Grossularite, Ep: Epidote, Di: Diopsite, Fs: Ferrosalite, Hd: Hedenbergite, Pig: Plagioclase, Or: Orthoclase, Hb: Hornblende, Me: Meionite, Cc: Calcite, Q: Quartz, Ch: Clorite, Mn: Magnetite. skarn şeklindedir. Ancak bu zonlanmaya çalışma alanı- ler, esas olarak kalsit kısmen de kuvars içermektedir. nın tamamında rastlamak mümkün değildir. Ekzokarn- Ekzoskarnlann ana mineral parajenezi; granat, epidot ve lar, çoğu yerde ya granat skarn ya da epidot skarn şeklin- piroksen şeklindedir. Kuvars, kalsit ve klorit ikincil bile- de gelişmiştir. Ekzoskarn zonlanna çoğu yerde cevher şenler; sfen ve opak mineraller ise tali bileşenler olarak zonları (demir cevherleşmeleri) da eşlik etmektedir. bulunmaktadır. Granat miktarı ekzoskarn zonlanmasın- Ekzoskarnlann içinde geliştiği kireçtaşı ve mermer- da karbonatlı yankayaca doğru giderek azalırken epidot

21 ÖNAL - ALTUNBEY

miktarı artmaktadır. Ekzoskarn minerallerinin tamamı deyazı yöresindeki cevherleşmeler, tonalit bileşimli de- endoskarn zonlarında da gözlenmektedir. Minerallerin rinlik kayaçlanyla kristalize kireçtaşları, Çavuşlu yöre- benzer özelliklerine bu bölümde tekrar değinilmeyecek- sindeki cevherleşmeler ise diyorit grubu kayaçlarla mer- tir. merler arasındaki intrüzif dokanaklarda gelişmiştir. Cev- Ekzoskarnlardaki granat skarnlar, 4-5 m kalınlığa sa- herleşmeler, ya karbonatlı yankayaçla intrüzif kayaç do- hiptir. Reçine parlaklığmdaki granadı zonlarda granat kanağına ya da karbonatlı yankayaçta gelişen kınk ve kristallerinin tane boyu ise 3-4 mm'ye varmaktadır. çatlak sistemleriyle boşluklanna yerleşmiştir. Benzer XRD çalışmaları, granat türünün andradit ve grossular oluşuklara inceleme alanının kuzeydoğusunda (Ela- bileşimli olduğunu göstermiştir (Şekil 2e, f). Andradit ve zığ'da) da sıkça rastlanmaktadır. Elazığ ve yakın çevre- sinde, Polat Granitoyidi ile benzer özellikler sunduğu grossular bileşimli granatların oluşabilmesi için gerekli belirtilen (Önal, 1995) Elazığ Magmatitleri (Bingöl, olan Ca, içerisinde oluştuğu karbonatlı kayaçlarda bol 1988; Bingöl ve Beyarslan, 1996; Turan vd. 1993)'ne ait miktarda bulunurken; Fe, Al ve Si'un da koıbonatlı yan- diyorit ve granit bileşimli plütonik kayaçlar, Malatya kayaca sokulum yapan diyorit ve tonalit bileşimli kayaç- Metamorfitleri'nin eşdeğeri (Beyarslan, 1996; Yılmaz lardan geldiği düşünülmektedir. Çift nikolde karanlık, vd. 1987; 1993) Keban Metamorfitleri'ni (mermerleri) tek nikolde ise açık kahverengimsi bir renk gösteren bol intrüzif olarak kesmektedir. Buna bağlı olarak, iki kayaç çatlaklı granatlar, kuvvetli zonlanma ve anomalik ani- dokanağında kontakt-metasomatik kökenli yoğun skarn- zotropi gösterirler. Sağıroğlu (1984); kuvvetli zonlanma laşma ve ilişkili demir cevherleşmeleri ortaya çıkmakta- ve anomalik anizotropi gösteren granatların, kontakt- dır. Bunların başlıcalan; Birvan-Aşvan-Meşeli/Elazığ metazomatik kökene işaret ettiğini belirtmektedir. (Akgül ve Şaşmaz, 1996; Akyol vd. 1986) ile ili Yeşil renk tonuna sahip epidot skarnlar, 1-1,5 m'ye ilçesinin kuzeybatısındaki Demürek (Sağıroğlu, varan kalınlıklar sunmaktadır. Bu zonlarda epidot kris- 1992) ve Kanatburun (Altunbey ve Çelebi, 1997a; tallerinin tabe boyu 2 mm'ye kadar çıkmaktadır. Epidot b)'dir. İnceleme alanındaki skarnlaşma ve cevherleşme- skarnlar karbonatlı yankayaca doğru yer yer 1 m kalınlı- ler de bunlarla benzer özellikler gösteren kontakt-meta- ğa ulaşan epidot + kalsit bantlaşmaları göstermektedir. somatik oluşuklardır. Esas olarak manyetitten oluşan ve Pembe, mavi, yeşil ve sarı renkli, (001) yönünde iyi di- skarn kayaçlanna eşlik eden bölgedeki cevherleşmeler, linimli ve yan özşekilli kristaller halinde izlenen epidot bu çalışmada demir cevherleşmeleri olarak tanımlanmış- kristallerinde ışınsal dizilim iyi gelişmiştir. tır, intrüzif dokanaklann bir kısmında sadece skarnlaş- Granat ve epidot skarn zonlannda sıkça rastlanan bir ma gelişirken bir kısmında skarnlaşma + cevherleşme diğer esas bileşen de piroksenlerdir. Soluk yeşilimsi bir gelişmiştir. Bir kısmı ise, steril kalmıştır. Bu, skarn ve renk ve zayıf pleokroizma gösteren eğik sönmeli pirok- cevher oluşturucu çözeltilerin oldukça fakir olduğunu ve senler, yer yer yoğun alterasyon nedeniyle alterasyon dolayısıyla belirli kesimlerde yoğunlaştığını göstermek- ürünleri (kloritleşme, uralitleşme, karbonatlaşma ve si- tedir. lisleşme) içinde anhedral kristaller halinde bulunmakta- dırlar. XRD analiz sonuçlan piroksenlerin diyopsit bile- Dedeyazı Cevherleşmeleri şimli olduklannı göstermektedir (Şekil 2f). Endoskarn Dedeyazı cevherleşmeleri; Dedeyazı Köyü'nün ve ekzoskamlarda sıkça gözlenen diyopsit-hedenberjit GB'sı ve KB'sı, Orta Tepe batı yamacı ile Harami Dere serisi piroksenler için gerekli olan Ca'u karbonatlı ka- sol yamacı, olmak üzere dört ayrı lokasyonda izlenmek- yaçlar; Mg, Fe ve Si'u da plütonik intrüzif kütleler sağ- tedir (Şekil 1). lamaktadır. Çünkü, çevrede bu elementler için kaynak olabilecek başka bir kayaç veya mineral topluluğu bu- Dedeyazı Köyü'nün güneybatısındaki epidot ekzos- lunmamaktadır. karnlarla karbonatlı yankayaç arasında iki ayn manyetit zonu gelişmiştir (Şekil 1). Cevherleşme bu zonlarda ge- nellikle kristalize kriçtaşlannın yer yer de epidot skarn CEVHERLEŞMELER kayacının kırık ve çatlak sistemlerine uyumlu olarak ge- Skarn kayaçlannda olduğu gibi inceleme alanındaki lişmiştir. İki ayn oluşum şeklinde olup; doğudaki cevher cevherleşmeler de iki ayn kesimde yoğunlaşmaktadır. zonu yaklaşık 4-5 m kalınlığa, 15 m uzanıma sahiptir. Bu alanlar, Dedeyazı ve Çavuşu Köyleri ile yakın çevre- Bu zonunun 200 m kadar batısındaki cevher zonu ise, 2 sidir (Şekil 1). Cevherleşmelerin tamamı, intrüzif doka- m kalınlıkta ve 10 m uzunlukta olup, her iki zon birlikte naklarda skarn kayaçlanyla birlikte bulunmaktadır. De- haritalanmıştır.

22 DEDEYAZI - ÇAVUŞLU (MALATYA) YÖRESİNDEKİ SKARN OLUŞUMLAR

Dedeyazı Köyü'nün kuzeybatısında da 0,5-1 m ka- ve malahit bulunmaktadır. Cevherleşme parajenezinde lınlıkta ve 10 m uzanımında manyetitçe zengin bir cev- yeralan minerallerin birbirini kesme, ornatma, birbirinin her zonu (haritaya alınmadı) bulunmaktadır. Bu zon, içinde ayrılım veya kapanım halinde bulunma özellikle- granat ve epidot ekzoskarn kayaçlarıyla kristalize kireç- rine dayanarak, minerallerin genelleştirilmiş oluşum sı- taşları arasında gelişmiştir. Cevher, kristalize kireçtaşla- rası Şekil 3'de verilmiştir. Demir cevherleşmeleri modal rına ait kırık ve çatlak sistemleriyle boşluklarına yerleş- olarak; % 70-75 manyetit, % 10-15 hematit, % 6-7 skarn miştir. minerali, % 4-5 spekülarit, % 3-4 limonit, % 2-3 arasın- Orta Tepe yamacındaki cevherleşmeler, epidot en- da pirit-kalkopirit ve % 1 ve daha az oranlarda da kovel- doskarn zonlannda yoğunlaşmış olup yer yer epidot lin-kalkozin, azurit ve malahit içermektedir. Parajeneze skarnlann kırık ve çatlak sistemleriyle boşluklarına yer- eşlik eden yaygın skarn mineralleri; granat, epidot, pi- leşmişlerdir. Yüzeyde kırmızımsı kahverengi ve göze- roksen, kalsit ve kuvarstır. Az oranlarda da hornblend, nekli görünüşü ile tanınan cevher zonu, esas olarak he- feldispat, skapolit, klorit ve sfen izlenmektedir. matitten oluşmuştur. Orta Tepede ise granitoyid üzerin- Manyetit: Demir cevherleşmelerinin esas bileşeni de KD-GB doğrultulu yaklaşık 100-200 m görünür ge- manyetit, öz ve yarı özşekilli kristallerden oluşmaktadır. nişlikte ve 500 m uzunlukta, kırmızımsı-kahverenkli li- Ancak, şekilsiz olanlarına da sıkça rastlanmaktadır. monitli örtü yeralmaktadır. Doğuya doğru devam ettiği Kristal sınırları belirgin olmayan ve kesintisiz bir de- izlenimi veren bu zon, Harami Dere'de yaklaşık 10 m vamlılık sunan şekilsiz görünümlü manyetitler, oldukça kalınlıkta, daha çok limonit ve hematitçe zengin manye- gözenekli ve boşlukludur (Şekil 4a). Öz ve yarı özşekil- tit zonu şeklinde ortaya çıkmaktadır. li olanlarında kenetli mozaik doku yaygındır (Şekil 4b). Dedeyazı yöresindeki cevherleşmeler, farklı boyut- Çoğunlukla 150-200 mikrondan daha küçük tane boyu- larda gelişen mercek ve cepler şeklinde olup genellikle na sahip olan manyetit kristalleri, 1-2 mm'ye varan bü- mermerlerin eğimleri yönünde daralmaktadırlar. Cevher yüklüklere de ulaşmaktadır. Manyetitler, kenar, çatlak minerali olarak çoğunlukla manyetit, daha az olarak da ve dilinimleri boyunca genellikle martitleşerek hematite hematit, limonit, pirit ve kalkopirit içermektedir. Dede- dönüşmüştür (Şekil 4a). Manyetitlerde yer yer limonit- yazı Köyü'nün güneybatısındaki zonlarda bu mineralle- leşmeye de rastlanmaktadır. Dedeyazı Köyü güneybatı- re yer yer malahit ve azurit de eşlik etmektedir. sındaki demir cevherleşmelerine ait manyetitlerde yer yer zonlu yapılar görülmektedir (Şekil 4c). Zonlar, açık kahverengi ve grimsi koyu kahverengi refleksiyon renk- Çavuşlu Cevherleşmeleri leri ile tanınmaktadır. Bu özelliğin manyetitlerin bileşi- Diyorit grubu kayaçlarla mermer birimi arasındaki mindeki değişimden kaynaklandığı düşünülmektedir. intrüzif dokanlarda gelişen Çavuşlu cevherleşmeleri, Zonlu manyetitler, kontakt-metasomatik kökenli yaktak- Çavuşlu Köyü'nin yaklaşık 1 km batısındaki Kavaklı larda sıkça rastlanan minerallerdendir (Ramdohr, 1980). Dere'de yüzeylemektedir (Şekil 1). Bu cevherleşme, Mikroskopik incelemeler, manyetitlerin skarnlaşmayı KD-GB doğrultulu bir kırık sisteminin denetiminde ge- izleyen evrenin hemen başında diğer cevher mineralle- lişen bir yığışım şeklindedir. Cevherleşmenin yanal rinden önce oluştuğunu göstermektedir. skarn zonlanmasmdaki yeri, aşağıdaki gibidir: Kuvars Hematit: İnceleme alanında demir cevherleşmelerin- diyorit, granat skarn, granat-epidot skarn, manyetitçe de hematit, üç değişik şekilde bulunmaktadır. Bunlar; bi- zengin cevher zonu, epidot-granat skarn, epidot skarn ve rincil hematit, spekülarit ve ikincil hematitlerdir. mermer. Cevher zonunun kalınlığı 5 m, yüzeydeki uza- nımı ise 40 m'dir. Bu alanda mermerler içerisinde biribi- Birincil hematitler, genellikle manyetit ve ana skarn rinden kopuk küçük mostralar halinde demir cevherleş- minerallerinin sınırlarında ve çatlaklarında yoğunlaş- melerine de rastlanmaktadır. Çavuşlu cevherleşmeleri, maktadır. Kısmen de kalsit ve kuvars gibi ikinci skarn esas olarak manyetitten daha az oranlarda da hematit, bileşenleri içinde dağılım göstermektedir. Hematit, yer spekülarit, limonit, pirit ve kalkopiritten oluşmaktadır. yer manyetiti ornatmaktadır ve bu nedenle içinde sıkça manyetit kalıntılarına rastlanmaktadır. Birincil hematit- ler, genellikle çubuksu şekilli kesitler sunmakla beraber Cevher Mikroskopisi şekilsiz olanları da bulunmaktadır. Şekilsiz olanlarında İnceleme alanındaki cevherleşmelerin en yaygın mi- saçınımlı taneler halinde özşekilli pirit ve şekilsiz kalko- nerali, manyetittir. Daha az oranlarda da hematit, spekü- pirit taneleri gözlenmektedir. Çubuksu hematitlerin boy- larit, limonit, pirit, kalkopirit, kovellin-kalkozin, azurit ları, 100-250 mikrona, kalınlıkları ise 50-60 mikrona

23 ÖNAL - ALTUNBEY

Şekil 3. Çalışma alanında görülen skarn ve cevher minerallerinin parajenetik ilişkileri. Figure 3, The paragenetic relationship between skarn and ore minerals of the study area.

varmaktadır. Hematit çubukları bazen ışınsal veya tek Limonit: Limonit; manyetit, pirit ve kalkopiritin alte- yönde uzanan demet şeklinde dizilimler sunmaktadır. Bu rasyonu sonucu oluşmuştur. Kalkopiritin yüzey ayrışma dizilimlerde eğilme, bükülme ve kırılmalar izlenmekte- ürünü olarak limonitten başka malahit ve azurit gibi bi- dir. leşenler de ortaya çıkmaktadır. Limonit içinde yer yer Spekülarit minerali bölgedeki demir cevherleşmele- ayrışmamış manyetit, pirit ve kalkopirit kalıntılarının iz- rinden sadece Çavuşlu yöresinde bulunmaktadır. Spekü- lenmesi, limonitin bu minerallerden kaynaklandığını larit, incelenen örneklerde manyetit, granat ve epidot gi- göstermektedir. Kalkopirit ve limonitler arasında ara bi- bi minerallerin sınırlarında ve çatlak sistemlerinde yo- leşen olarak yer yer kovellin-kalkozine de rastlamak ğunlaşmıştır. Işınsal lamellerden oluşan ve gül demetle- mümkündür. rine benzeyen yelpaze görünümlü spekülaritin tane bo- yu; 0,5-3,5 mm arasında değişmektedir. SONUÇLAR İkincil hematitler, tamamen manyetitlerin martitleş- İnceleme alanındaki skarnlaşma ve demir cevherleş- mesi sonucu oluşmuştur. Martitleşme, manyetit kristal- meleri, Malatya Metamorfıtleri'nin mermer ve kristalize lerinin kenar, çatlak, dilinim ve zonlu yapılarına uygun kireçtaşlarıyla Polat Granitoyidi'ne ait tonalit (tonalit, ± olarak gelişmiştir. granodiyoririt) ve diyorit (diyorit, kuvars diyorit, ± ku-

24 DEDEYAZI - ÇAVUŞLU (MALATYA) YÖRESİNDEKİ SKARN OLUŞUMLAR

Şekil 4. Cevher minerallerinin mikroskoptaki görünümü. a: Manyetitlerdeki (Mn) martitleşme (Hm) ve manyetit. Paralel nikol X 100 (hava objektifi). b: Öz ve yarı özşekilli manyetitlerdeki mozayik doku. Çapraz nikol X 100 (hava objektifi). c: Manyetitlerde zonlanma. Paralel nikol X 32 (hava objektifi). d: Manyetit içinde özşekilsiz kalkopirit (Kp) ve pirit (Py). Paralel nikol X 100 (hava objektifi). Figure 4. Microscopic appearance of the ore minerals. a: The martitisation (Hm) in magnetites and magnetite (Mn). Parallel nicols X100 (air). b: The mosaic texture in idiomorphic and hipidiomorphic magnetites. Crossed nicols X100 (air). c: The zoned in magnetite. Parallel nicols X 32 (air). d: Xenomorphic chalcopyrite (Kp) andpyrite (Py) in magnetite. Parallel nicols X100 (air). vars monzonit) bileşimli plütonik kayaçlan arasındaki ralojik zonlanmalar da gözlenmektedir. Bu zonlanma; intrüzif dokanaklarda kontakt-metasomatik tipte geliş- granat, granat-epidot, epidot-granat ve epidot skarnlar miştir. İntrüzif dokanaklarda çoğu yerde sadece skarn- şeklinde izlenmektedir. Skarn kayaçlannda yapılan mi- laşmaya rastlanırken bazı yerlerde skarnlaşma ve cev- neralojik incelemeler ve XRD çalışmaları sonucunda; herleşme birlikte izlenmektedir. Cevherleşmelere hemen granat (andradit, grossular), epidot, piroksen (diyopsit, her yerde skarnlaşma eşlik etmektedir. ferrosalit, hedenberjit), plajiyoklas, K-feldispat (ortok- Bölgedeki skarnlaşma, endoskarn ve ekzoskarn ol- las), amfibol (hornblend) ve skapolit (meyonit ağırlıklı mak üzere farklı şekillerde gelişmiştir. Endoskarn ve ek- uç) gibi esas bileşenler saptanmıştır. Kalsit, kuvars ve zoskarnlar, çoğu yerde ya granat skarn ya da epidot klorit ikinci bileşenler; opak mineral ve sfen ise tali bile- skarn şeklindedir. Ancak, ekzoskarnlarda yer yer mine- şenler olarak bulunmaktadır. Feldispat, hornblend ve

25 ONAL - ALTUNBEY

skapolit sadece endoskarnlarda gözlenmektedir. Mineral celi) yöresindeki skarn kayaçlarının mineralojik ve je- parajenezi, bölgedeki skarnlaşmanın diyopsit, forsterit, okimyasal özellikleri. Selçuk Üniversitesi Mühendislik serpantin, pargasit, manyetit, spinel, dolomit gibi Mg'ca Mimarlık Fakültesi Jeoloji Müh. Böl. 20. Yıl Jeoloji zengin mineraller içeren magnezyumlu tipten çok, kalsi- Sempozyumu, , (baskıda). yumlu tipte geliştiğine işaret etmektedir. Diyorit ve tona- Beyarslan, M., 1996, Kömürhan ofiyolit biriminin petrografik lit bileşimli intrüzif kütleden ekzoskarnlara doğru endos- ve petrolojik incelenmesi. Fırat Üniversitesi Fen Bi- karnlara ait plajiyoklaslarda serizitleşme-karbonatlaşma- limleri Enstitüsü., Elazığ Doktora Tezi, 103s (yayım- sossuritleşme ve anortit içeriği artmaktadır. Endoskarn- lanmamış). lara ait plajiyoklaslann magmatik kütle plajiyoklasların- Bingöl, A. F., 1988, Petrographical and petrological features of dan anortitçe zengin olması ve Ca'lu yoğun alterasyon- intrusive rocks of Yüksekova Complex in teh Elazığ lar göstermesi, açıkça mermer ve kristalize kireçtaşların- Region (East. Taurus-Turkey). The Journal of Fırat dan magmatik kütleye doğru Ca metasomatizmasının ol- University, 3(2), 1-17. duğunu gösterir. Kontakt-metasomatik kökene ilişkin di- ğer bir veri de granatlardaki zonlanma ve anomalik ani- Bingöl, A. F. ve Beyarzlan, M., 1996, Elazığ Magmatitleri'nin zotropidir. jeokimyası vce petrolojisi. Karadeniz Teknik Üniversi- tesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Jeoloji Mühen- Dedeyazı-Çavuşlu cevherleşmeleri, intrüzif doka- disliği Bölümü 30. Yıl Sempozyumu Bildirileri, Trab- naklarda yer yer karbonatlı yankayaçlann yer yer de zon, 208-224. skarn kayaçlannm kırık ve çatlak sistemleriyle boşlukla- rına yerleşmiştir. Şekil olarak mercek ve cepler şeklinde Cengiz, R., Kuşçu, A. E. ve Türkyılmaz, B., 1988. Malatya- olup çoğunlukla mermerlerin eğimleri yönünde dalmak- Doğanşehir yöresi demir prospeksiyonu jeoloji raporu. tadır. Cevher zonlannın kalınlıkları birkaç cm den 5-10 Malatya MTA Bölge Müdürlüğü Kütüphane No: 385, m'ye (Dedeyazı), yüzeydeki uzanımları ise 40 m'ye (Ça- 1 İs, (yayımlanmamış). vuşlu) kadar erişebilmektedir. Jeolojik veriler, bölgede- Demir, O., 1997, Malatya-İsmetpaşa-Akçadağ-Kürecik-He- ki cevherleşmelerin ekonomik rezervlere sahip olmadı- kimhan--Karakaya Baraj gölü arasındaki ala- ğını göstermektedir. Ancak; Orta tepedeki limonitli kesi- nın jeolojisi ve hidrokarbon olanakları (Akçadağ fayı- min boyama olup olmadığı, yani daha alt seviyelerde Malatya-Karakaya gölü arası) TPAO Arama Grubu, cevherleşme olasılığı daha detay araştırılmalıdır. Mik- , 31s, (yayımlanmamış). roskopik incelemeler, demir cevherleşmelerinin esas Genç Ş. C, Yiğitbaş, E. ve Yılmaz, Y., 1993 Berit Metaofiyo- olarak manyetitten daha az oranlarda da hematit spekü- litinin jeolojisi. A. Suat Erk Jeoloji Sempozyumu, An- larit, limonit, pirit, kalkopirit, kovellin-kalkozin, malahit kara Üniversitesi Fen Fakültesi Jeoloji Mühendisliği ve azuritten oluştuğunu göstermektedir. Bölümü, Ankara, 37-52. Gözübol, A. M. ve Önal, M., 1986, Barajı isale tünelinin DEĞİNİLEN BELGELER mühendislik jeolojisi ve kaya mekaniği incelemesi: Acar, A. ve Özkaymak, M., 1978, Malatya-Doğanşehir-Polat- Malatya-Çelikhan alanının jeolojisi. Türkiye Bilimsel Çavuşlu sahası manyetik etüd raporu. Malatya MTA ve Teknik Araştırma Kurumu, TBAG Proje No: 647, Bölge Müdürlüğü Kütüphane No: 233, 6s, (yayımlan- , 13 İs. mamış). Kormalı, R., 1973. Malatya-Adıyaman- arası demir Akgül, B. ve Şaşmaz, A., 1996. Elazığ kuzeyinde pirometazo- zuhurlarının prospeksiyonu. MTA Derleme No: 5104, matik oluşuklar ve ilişkili Fe-Ti cevherleşmeleri. Tür- 27s. (yayımlanmamış). kiye Jeoloji Bülteni., 39(2), 39-48. Koşal, C, 1967, Elbistan-Doğanşehir arası demir prospeksiyo- Akyol, Z., Kadıoğlu, H. ve Adıgüzel, O., 1986. Elazığ-Avşan nu ve jeolojisi. MTA Derleme No: 1632, 1 İs (yayım- demir yatağı maden jeolojisi ve rezerv raporu. MTA lanmamış). Derleme No: 1947, 25s. Önal, A., 1995. Polat-Beğre (Doğanşehir) çevresindeki mag- Altunbey, M. ve Çelebi, H., 1997a. Kanatburun (Pertek-Tun- matik kayaçların petrografik ve petrolojik özellikleri. celi) yöresinin jeolojisi ve demir cevherleşmeleri. Fırat Fırat Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü., Elazığ, Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi., Doktora tezi, 159s (yayımlanmamış). 9(2), 1-18. Önal, A. ve Bingöl, A. F., 1996. Polat-Begre Granitoyidi'nin Altunbey, M. ve Çelebi, H., 1997b. Kanatburun (Pertek-Tun- (Malatya) mineralojisi ve petrografisi. Çukurova Üni-

26 DEDEYAZI - ÇAVUŞLU (MALATYA) YÖRESİNDEKİ SKARN OLUŞUMLAR

versitesi Geosound, Yerbilimleri, 29,41-58. Turan, M., Aksoy, E. ve Bingöl, A. F., 1993. Doğu 'm Önal, M., 1995. Malatya Graben Havzası kuzeyinin stratigrafi- jeodinamik evriminin Elazığ civarındaki özellikleri. si, kömür potansiyeli ve neotektoniği, Doğu Anadolu. Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Der- Süleyman Demirel Üniversitesi Mühendislik Mimarlık gisi., 7(2), 177-199. Fakültesi Dergisi, 8, 159-175. Yazgan, E., 1983, A Geotraverse between the Arabian plat- Önal, M., 1998. Malatya Baseni doğu kesiminin (Muşardağı form and Munzur nappes. Field Guidebook, Excursion. dolayı) jeolojisi ve hidrokarbon olanakları. TPAO Ara- 5. International Symposium on Geology of the Taurus ma Grubu, 88s (yayımlanmamış). Belt, Ankara, 17p. Önal, M., Tuzcu, N. and Helvacı, C, 1990. Geological setting, mineralogy and origin of the Cafana (Malatya) Zn-Pb Yazgan, E. ve Chessex, R., 1991. Geology and tectonic sulfide and carbonate deposit, Eastern Anatolia, Tur- evolution of the Southeastern Taurides in the region of key. International Earth Sciences Congress on Aegean Malatya. Türkiye Petrol Jeologları Derneği Bülteni, Regions, Eds (M. Y. Savaşçın, A. H. Eronat), IESCA 3(1), 1-42. Publications No: 2, Dokuz Eylül Üniversitesi Jeoloji bölümü, İzmir, 52-58. Yılmaz, H., 1992. Doğanşehir-Sürgü-Gözene (Malatya)

Özer, T., 1978. Polat-Çavuşlu Demir zuhurları jeoloji ön rapo- yöresinin jeolojisi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen ru. Malatya MTA Bölge Müdürlüğü Kütüphane No: Bilimleri Enstitüsü., , Doktora Tezi, 141s 236,6s (yayımlanmamış). (yayımlanmamış).

Perinçek, D., 1979. The geology of Hazro-Koruday-Çüngüş- Yılmaz, Y., Gürpınar, O., Kozlu, H., Gül, M. A., Yiğitbaş, E., Maden--Hazır-Elazığ-Malatya area. Guide bo- Yıldırım, M., Genç, Ş. C. ve , M., 1987. Maraş ok, Türkiye Jeoloji Kurumu yayını, Ankara, 34s. kuzeyinin jeolojisi (Andırın-Berit-Engizek-- Perinçek, D. ve Kozlu, H., 1984. Stratigraphy and structural Binboğa Dağları), Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı relations of the units in the Afşin-Elbistan-Doğanşehir Rapor No: 2028, Ankara, Cilt (II-III), 218s. region (Eastern Taurus). Geology of Taurus Belt, O. Tekeli, M. C. Göncüoğlu (Eds), Türkiye Petrolleri Yılmaz, Y., Yiğitbaş, E., Yıldırım, M. ve Genç, Ş. C, 1992. Anonim Şirketi, Ankara, 181-198. Güneydoğu Anadolu metamorfik masiflerinin kökeni. Ramdohr, P., 1980. The ore minerals and their intergrwth. Türkiye 9. Petrol Kongresi Bildirileri, Türkiye Petrol Academic-Verlag, Berlin, 1202p. Jeologları Derneği, Ankara, 296-307.

Sağıroğlu, A., 1984. Akdağmadeni () cevherleşmelerin- Yılmaz, Y., Yiğitbaş, E., and Genç, Ş. C, 1993 Ophiolitic and de görülen değişik skarn oluşuklarının özellikleri ve ir- metamorphic assemblages of Southeast Anatolia and delenmesi. Türkiye Jeoloji Bülteni, 27(1), 69-81. their significance in the geological evolution of the Sağıroğlu, A., 1988. Cafana (Görgü) Malatya karbonatlı Zn-Pb orogenic Belt. Tectonics, 12(5), 1280-1297. yatakları. Cumhuriyet Üniversitesi Mühendislik Fakül- tesi Dergisi Seri A, 5(1), 3-13. Yiğitbaş, E., 1989. Engizek Dağı (Kahramanmaraş) dolayın- Sağıroğlu, A., 1992. Pertek-Demürek (Tunceli) skarn tipi man- daki tektonik birliklerin petrolojik incelemesi. İstanbul yetit ve ilişkili bakır cevherleşmeleri. Türkiye Jeoloji Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü., İstanbul, Dok- Bülteni., 35(2), 63-70. tora Tezi, 347s (yayımlanmamış).

Makalenin geliş tarihi: 08.10.1997 Makalenin yayına kabul edildiği tarih: 05.09.1998 Received: October 08,1997 Accepted: September 05,1998

27