WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE SZLAK FRONTU WSCHODNIEGO I WOJNY ŚWIATOWEJ Przewodnik turystyczny KOŃSKIE STĄPORKÓW SKARŻYSKO- -KAMIENNA WĄCHOCK STARACHOWICE SUCHEDNIÓW OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI BODZENTYN

KUNÓW ĆMIELÓW OŻARÓW WŁOSZCZOWA Nowa Słupia OPATÓW MAŁOGOSZCZ ZAWICHOST CHĘCINY

Morawica

Raków CHMIELNIK JĘDRZEJÓW Szydłów STASZÓW OSIEK KOPRZYWNICA SĘDZISZÓW PIŃCZÓW BUSKO - - ZDRÓJ POŁANIEC DZIAŁOSZYCE

SKALBMIERZ

KAZIMIERZA WIELKA 0 15 km WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE

SZLAK FRONTU WSCHODNIEGO I WOJNY ŚWIATOWEJ Przewodnik turystyczny

rozdział1 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE...... 3 ROZDZIAŁ 1. Rys historyczny...... 5 Wybuch wojny...... 6 Kalendarium działań wojennych na terenie obecnego województwa świętokrzyskiego...... 6 Grobownictwo wojenne...... 8 ROZDZIAŁ 2. Opis miejsc i cmentarzy położonych na szlaku...... 12 Wodzisław...... 13 Skalbmierz...... 15 ...... 17 Opatowiec...... 18 ...... 19 Czarkowy...... 20 ...... 23 Pińczów...... 24 Chmielnik...... 25 Góry Pęchowskie...... 29 Konary...... 31 Opatów...... 32 Sandomierz...... 35 Bodzentyn...... 43 Na szlaku Kadrówki: ...... 65 Wodzisław...... 68 Jędrzejów...... 68 Brzegi...... 72 Chęciny...... 73 Słowik...... 73 Kielce...... 74 ROZDZIAŁ 3. Informator turystyczny...... 75 Centra i punkty informacji turystycznej...... 76 Bibliografia...... 78 Spis miejscowości w przewodniku...... 79 The World War 1 Eastern Front Trail...... 80 Die Front-Wanderroute des 1. Weltkrieges...... 88

2 WPROWADZENIE

Szlak Frontu I Wojny Światowej powstał szczególnie dużo miejsca poświęcono z inicjatywy województw: warmińsko- działaniom polskich formacji biorących -mazurskiego, mazowieckiego, łódz- w niej udział: Strzelcom, a następnie kiego, małopolskiego, podkarpackiego, 1 Pułkowi Piechoty i I Brygadzie Legio- podlaskiego, świętokrzyskiego i lubel- nów Polskich. Działalność oddziałów skiego, w celu upamiętnienia wyda- pod dowództwem Józefa Piłsudskiego rzeń wojennych sprzed 100 laty, które mocno wpisała się w pejzaż wojenny pochłonęły w całej Europie blisko 10 tamtych czasów na terenie wojewódz- milionów istnień ludzkich. twa świętokrzyskiego. Obrazem tego Niniejszy przewodnik prezentuje jest m.in. duża ilość cmentarzy legio- miejsca i wydarzenia wpisujące się nowych. w temat Szlaku Frontu Wschodniego Świętokrzyski odcinek szlaku łączy się I Wojny Światowej na terenie woje- z województwie małopolskim, w ciągu wództwa świętokrzyskiego. drogi krajowej nr 74, około 10 km za Szlak łączy wiele miejsc upamiętnia- Książem Wielkim k. Świątnik, natomiast jących zmagania wojenne z lat 1914 – z województwem łódzkim, w ciągu 1915 w południowo-zachodniej części drogi wojewódzkiej nr 746. Dodatko- Królestwa Polskiego. Zachowały się wo, województwo mazowieckie zapro- tutaj bowiem ważne pamiątki z okresu jektowało łącznik, który rozpoczyna się I wojny: cmentarze wojenne, mogiły, w miejscowości Młynek, w ciągu drogi pomniki, pola bitew, tablice pamiątko- we, a także ekspozycje znajdujące się krajowej nr 9. w placówkach muzealnych w Kielcach, Szlak poprowadzony został w taki Pińczowie czy Jędrzejowie. sposób, aby umożliwiał również odwie- Zasadniczą cezurą czasową ujętą dzenie największych atrakcji turystycz- w przewodniku jest sierpień 1914 roku nych województwa świętokrzyskiego. (rozpoczęcie działań wojennych przez Na potrzeby opracowania wybrano wkraczającą Pierwszą Kompanię Ka- jedynie te obiekty, które wpisują się drową) oraz lipiec 1915 roku (główne w przebieg szlaku, co nie oznacza, iż działania wojenne Frontu Wschodniego ziemia świętokrzyska nie pozostawiła opuszczają województwo w kierunku innych pamiątek z okresu I wojny wschodnim, na teren województwa lu- światowej. Mamy więc nadzieję, że belskiego). przewodnik który oddajemy w Państwa Mimo, że wspomniany szlak uwzględ- ręce, będzie wstępem i zachętą do dal- nia działania wojenne wszystkich armii, szego poznawania historii regionu.

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 3

Rys historyczny

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | SZLAKrozdział FRONTU WSCHODNIEGO I WOJNY1 ŚWIATOWEJ 5 ROZDZIAŁ 1

WYBUCH WOJNY Marną, rozegrała się wielka i niezwy- kle krwawa bitwa, której skutkiem było Wydarzenia w Europie, jakie miały miej- zatrzymanie ekspansji wojsk niemiec- sce w czerwcu i lipcu 1914 roku, po za- kich. Ten moment wyznacza rozpo- mordowaniu w Sarajewie następcy tronu częcie długotrwałej wojny pozycyjnej. austriackiego, potoczyły się lawinowo. Warto rozpocząć od przypomnie- nia, iż w tym czasie Europa podzielona KALENDARIUM DZIAŁAŃ była na dwa ugrupowania polityczne: WOJENNYCH NA „Trójprzymierze”, w skład którego we- TERENIE OBECNEGO szły Niemcy, Austro-Węgry i Włochy WOJEWÓDZTWA oraz „Trójporozumienie”, które two- ŚWIĘTOKRZYSKIEGO rzyły Rosja, Francja i Anglia. 28 lipca 1914 roku Austro-Węgry Mimo, że nie odbyły się tutaj bitwy czy wypowiedziały wojnę Serbii. Moment kampanie decydujące o losach wojny, ten uznawany jest za początek wojny, to niejednokrotnie przez teren obec- którą historia określiła mianem Wielkiej, nego województwa świętokrzyskiego a następnie I wojny światowej. 1 sierp- przetaczały się wojska, prowadząc nia Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, krwawe zmagania i siejąc zniszczenie. a 3 sierpnia Francji. Wojska niemieckie Działania te rozpoczęła I Kompa- w ataku na Francję zajęły neutralną Bel- nia Kadrowa sformowana w Krakowie, gię, co wywołało sprzeciw Anglii i za- która w sierpniu 1914 roku wkroczyła skutkowało wypowiedzeniem Niemcom w granicę zaboru rosyjskiego, prze- wojny dnia 4 sierpnia. Niedługo po tym, kraczając tym samym obecne granice do konfliktu przystąpiły wszystkie naj- województwa świętokrzyskiego (wcze- ważniejsze państwa europejskie. śniej dokonał tego oddział Władysława By zilustrować ogrom wprawionej Beliny-Prażmowskiego, tzw. Pierwszy w ruch machiny wojennej, poniżej Patrol Beliny). W ślad za oddziałami prezentujemy kilka faktów z mobili- strzeleckimi weszły wojska austriackiej zacji wojsk w poszczególnych krajach: Grupy Operacyjnej gen. von Kummera, Francja zmobilizowała 3 844 000 złożonej z brygad Landwery i 7 Dywizji ludzi, Rosja – 4 000 000–5 000 000, Kawalerii. Po stronie rosyjskiej, na lewym Serbia ok. 380 000, Belgia 180 000, brzegu Wisły, stacjonowała 14 Dywizja Anglia 125 000, Niemcy 3 800 000, Kawalerii gen. Nowikowa, 2 Brygada Austro-Węgry 2 300 000. A przecież Strzelców i straż graniczna. Prowadzono wojna dopiero się zaczynała. rozpoznanie i walki zaczepne, jednak Wojska państw ścierały się na główny teatr wojny rozgrywał się na ob- trzech frontach: zachodnim, wschod- szarze Galicji i w Prusach Wschodnich. nim i południowym. Okres zmagań wojennych z lat Na froncie zachodnim Niemcy ude- 1914–1915 można podzielić na rzyły na Francję. 6 września, nad rzeką następujące etapy:

6 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej Rys historyczny

» Walki sierpniowe jącymi 300 tysięcy, zostały wycofane W tym czasie całe obecne wojewódz- za rzekę San. I Armia, wraz z polskimi two zostało opanowane przez wojska oddziałami, zajęła odcinek nad Wi- austro-węgierskie i niemieckie. Dzia- słą. W październiku 1914 r. na front łania zbrojne miały charakter bardziej wschodni zaczęły napływać niemieckie potyczek, niż bitew. pułki (9 Armia: 5 korpusów i 12 dywi- Do 19 sierpnia 1914 r. wojska au- zji), które obsadziły odcinek pomiędzy striackie zdołały dotrzeć do Wisły w re- Pińczowem a Kielcami. Wzmocnienie to jonie Sandomierza i Annopola. Począt- umożliwiło październikową kontrofen- kowe sukcesy na froncie zostały jednak sywę niemiecko-austriacką w kierunku zniweczone na skutek klęski w rejonie Dęblina i Warszawy. Po początkowych Lwowa, zmuszając wojska austriackie do sukcesach Rosjanie zdołali zatrzymać odwrotu. W tym czasie dowództwo au- ofensywę i rozpoczęli natarcie, które striackie podjęło decyzję o utworzeniu przetoczyło ponownie front wojny przez Legionów Polskich. 16 sierpnia w Krako- teren obecnego województwa i przenio- wie zawiązano Naczelny Komitet Naro- sło się poza jego obszar. Nastąpił odwrót dowy, który przejął opiekę nad formacją. obu armii – Rosjanie zajęli teren woje- Oznaczało to z jednej strony koniec wództwa. Listopad 1914 r. był okresem samodzielności oddziałów strzeleckich, szczytowych sukcesów rosyjskich na z drugiej zaś w pewnej mierze popra- wschodnim froncie. wiało sytuację polskich oddziałów, które » Walki pozycyjne nad Nidą w okresie mogły korzystać choćby z zaopatrzenia od grudnia 1914 do maja 1915 r. dostarczanego im przez Austriaków. Od marca 1915 r. w okopach nad rze- Na mocy rozkazu z 27 sierpnia 1914 r. ką Nidą walczyła I Brygada Legionów. fundamentem Legionu Zachodniego stał się 1 pułk piechoty pod wodzą Jó- » Ofensywa majowo-czerwcowa zefa Piłsudskiego, sformowany w 1914 r. Skutkiem zakończonego sukcesem w Kielcach, przekształcony w I Brygadę przełomu gorlickiego był odwrót wojsk Legionów. Część Legionu Wschodniego rosyjskich, w ślad za którymi podążyła weszła w skład II Brygady Legionów. 1 Armia austro-węgierska, a wraz z nią Sytuacja na froncie spowodowała, I Brygada Legionów. Nie był to jednak odwrót wojsk i zajęcie pozycji na pra- bezładny odwrót, gdyż Rosjanie sta- wym brzegu rzeki Wisły (10 września). wiali zaciekły opór, niejednokrotnie W tym czasie na terenie obecnego wo- przechodząc do kontrataku. W tym jewództwa toczyły się walki z udzia- okresie na terenie województwa sto- łem oddziałów marszałka Piłsudskiego, czono szereg bitew, m.in. w rejonie które następnie przeprawiły się przez Opatowa, Konar czy Tarłowa. Wisłę w Opatowcu. » Wojska opuszczają teren 11 września wojska austriackie, zmę- województwa 3 lipca 1915 r. czone ciężkimi walkami i przerzedzone W lutym 1915 roku władze austriac- wielkimi stratami w ludziach, sięga- kie przystąpiły do organizacji na

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 7 ROZDZIAŁ 1 okupowanych obszarach zaczątków ce na celu jak najszybsze i najtrwalsze administracji. Powołano Komendy Po- upamiętnienie poległych. W związku wiatowe w Miechowie, Jędrzejowie z tym, wraz z tworzeniem administracji oraz Włoszczowie. 17 maja 1915 r. okupacyjnej, pomyślano także o zorga- zostało utworzone Gubernatorstwo nizowaniu oddziałów zajmujących się w Kielcach z powiatami w Pińczowie, grobami wojennymi. I tak, na szczeblu Stopnicy, Kielcach, Opatowie i Sando- centralnym, 3 grudnia 1915 r., w au- mierzu. Gubernatorem został gen. mjr stro-węgierskim Ministerstwie Wojny baron Erich Diller. utworzono IX Wydział Grobów Wojen- 25 sierpnia 1915 roku powołano nych, zajmujący się koordynacją spraw c.k. Generalne Gubernatorstwo Woj- grobownictwa wojennego na terenie skowe w Polsce z siedzibą w Kiel- monarchii i obszarów okupowanych. cach, które następnie przeniesiono Natomiast na szczeblu Generalnego do Lublina. Całość ziem wojewódz- Gubernatorstwa Wojskowego, na mocy twa świętokrzyskiego znalazła się pod zarządzenia z 1 lutego 1917 r., utwo- okupacją austriacką. rzono w Sekcji Wojskowej X Oddział Grobów Wojennych (1 sierpnia 1917 r.). W ramach oddziałów grobów wojen- GROBOWNICTWO nych, począwszy od szczebla centralne- WOJENNE go, a skończywszy na szczeblu powia- (opracowano w oparciu o pracę U. Oettingen towym, działały dwie grupy: ewidencji – patrz bibliografia) grobów wojennych oraz opieki nad gro- Spuścizną I wojny światowej było bami. Zadaniem pierwszej grupy było tysiące mogił, często ze skromnym poszukiwanie, ustalanie przynależności oznakowaniem, naprędce zbitym krzy- grobów, ich identyfikacja oraz rejestra- żem lub tabliczką. Wielkie pola bitew cja. Druga grupa zajmowała się pro- trzeba było szybko porządkować, żoł- jektowaniem i urządzaniem cmentarzy nierzy grzebano więc w prowizorycz- oraz opieką i upamiętnianiem grobów nych, płytkich grobach, rozrzuconych znakami mogilnymi. w różnych miejscach: na polach, w la- Aby należycie upamiętnić poległych sach, a często i wśród zabudowań, co prace należało rozpocząć od ewiden- mogło grozić wybuchem epidemii. cyjnych czynności terenowych. Poszuki- Również ze względu na koszty utrzyma- wania grobów prowadzono od razu po nia starano się zmniejszyć liczbę cmen- wycofaniu się frontu na wschód. Zada- tarzy i skomasować ciała poległych na niem grup ewidencyjnych nie było tylko zbiorczych cmentarzach wojennych. spisanie grobów i określenie ich położe- Czynniki te spowodowały, że do nia w terenie, ale również prowadzenie spraw grobownictwa wojennego wła- pełnej dokumentacji dotyczącej ich dze zmuszone były podejść w sposób położenia, liczby i numerów, określenia zorganizowany i planowy. Wykorzysty- ich charakteru, daty założenia, podania wano wszelkie dostępne środki, mają- przynależności armijnej poległego, jego

8 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej Rys historyczny

Cmentarze, dzielnice i mogiły I wojny światowej na terenie województwa kieleckiego Oettingen U., Cmentarze I wojny światowej w województwie kieleckim, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1988. nazwiska, stopnia, jednostki oraz liczby cja grobów wojennych. Determinacja nieznanych żołnierzy pochowanych ta wynikała z faktu, iż 71% poległych w danym grobie. żołnierzy nieznanych było z nazwiska Pomimo starań mających na celu i jednostki, w której walczyli. dokładne ustalenie liczby grobów i po- W Legionach Polskich rozpoznano ległych żołnierzy oraz ich identyfikację, ponad połowę poległych, ale wynikało nadal występowały duże braki w mate- to z ich stosunkowo małej liczebności. riałach ewidencyjnych oddziałów gro- W armii austro-węgierskiej rozpozna- bów wojennych. Władze zwierzchnie no zaledwie 27% poległych. Najgorzej jeszcze w końcu 1917 r. zalecały two- przedstawiał się stan w armii rosyjskiej rzenie na nowo patroli, których celem – zaledwie 8% rozpoznanych z liczby miało być poszukiwanie i identyfika- około 10 000 poległych.

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 9 ROZDZIAŁ 1

wych. Natomiast mogiły rozrzucone, znajdujące się na niedostępnym te- renie przenoszono na nowo zakładany cmen- tarz wojenny. W okresie działań wojennych, kiedy nie było czasu na dokład- ne oznakowanie grobu i opatrzenie go napi- sem, zadowalano się prowizorycznym jego oznakowaniem za po- mocą palika z wyrytym numerem. Zasad tych szczególnie przestrzega- no w armiach niemiec- kiej i austro-węgierskiej, gdzie każdy żołnierz nosił zawieszony na szyi znaczek tożsamości – tzw. nieśmiertelnik. Miał on formę owalnej blaszki Obwieszczenie wojewody Manteuffla z 24 lutego 1927 r. przedzielonej na pół. Na Oettingen U., Cmentarze I wojny światowej w województwie kieleckim, obydwóch połówkach Warszawa, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1988. znajdowały się te same Zebrany oraz uzu- wane oraz usytuowane dane: nazwisko, wyzna- pełniony i skorygowany na terenie atrakcyjnym nie, numer ewidencyjny. materiał ewidencyjny krajobrazowo pozosta- W przypadku śmierci przesyłano do Oddzia- wiano na miejscu, popra- żołnierza znaczek ten łu Grobów Wojennych wiając i uzupełniając ich przełamywano, jedną część wkładano do gro- Generalnego Guberna- drobne elementy (krzyż, bu, a drugą zabierano. torstwa, a stamtąd do napis, numer grobu). Numer ewidencyjny austro-węgierskiego Mi- Z kilku mogił zgrupowa- umieszczano również nisterstwa Wojny. nych w bliskiej odległości na paliku stawianym na Podczas prac tereno- od siebie tworzono osob- grobie poległego. Pod- wych typowano i katego- ny cmentarz wojenny czas ekshumacji porów- ryzowano poszczególne lub dzielnicę wojenną na nywano ze sobą numery mogiły. Dobrze zacho- cmentarzach wyznanio- ewidencyjne.

10 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej Rys historyczny

Przy przenoszeniu szczątków i skła- Wraz z zakładaniem nowego cmen- daniu ich do grobu stosowano się do tarza powstawały problemy dotyczące odgórnie ustalonych zasad. Stosowano kosztów jego budowy, późniejszego podział mogił na: groby pojedyncze, utrzymania oraz opieki. W myśl za- grupy grobów pojedynczych, groby rządzeń Ministerstwa Wojny do opieki zbiorowe, groby masowe. W czasie nad grobem zobowiązany był właści- przenoszenia zwłok oficerów składa- ciel terenu, na którym znajdował się no je do mogił pojedynczych, również cmentarz czy mogiła oraz, pomocni- zwłoki z grobów pojedynczych posia- czo, i organizacje społeczne. dające metryki żołnierskie składano do W wydawanych rozporządzeniach mogił pojedynczych lub zbiorowych. władze szczegółowo regulowały spra- Ta sama zasada dotyczyła oddziałów, wy zakładania i urządzania cmentarzy które wykazały szczególne bohater- wojennych. Nakazywano brać pod stwo w walce. Reszta zwłok pozbawio- uwagę łatwość dojazdu do cmentarza, na metryk i ekshumowana z grobów ukształtowanie terenu, sypkość gleby masowych składana była w grobach (miało to wpływ na możliwość formo- masowych (dotyczyło to głównie pole- wania mogił i innych elementów ziem- głych armii rosyjskiej). nych). Zalecano stosowanie prostych Początkiem zakładania cmentarzy i skromnych form ogrodzeń, nagrob- wojennych było właśnie przenoszenie ków i pomników. Mogiły rozmiesz- szczątków poległych żołnierzy. Prace czone w prostych rzędach tej samej przy zakładaniu i urządzaniu cmen- wielkości miały mieć charakter mogił tarzy wojennych rozpoczęto jesienią ziemnych ozdobionych trawą lub inną 1916 r. Projekty cmentarzy aprobo- roślinnością. Oprócz małych krzyży wała Artystyczna Grupa Konsultacyjna, lub kamieni nagrobkowych polecano której zadaniem było ich opiniowanie, stawiać na mogiłach jeden ogólnie korygowanie i zatwierdzanie do reali- przyjęty znak mogilny w postaci duże- zacji. Na realizację większych założeń go krzyża z napisem podkreślającym cmentarnych musiało wyrazić zgodę wojenny charakter cmentarza i wspól- Ministerstwo Wojny. ny las poległych za ojczyznę.

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 11 Opis miejsc i cmentarzy położonych na szlaku

2rozdział OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Wodzisław – Działoszyce – Skalbmierz – Kazimierza Wielka

Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej na terenie województwa świętokrzyskiego rozpoczyna się na granicy z województwem małopolskim, ok. 10 km za Książem Wielkim k. Świątnik (N50 29.528 E20 10.982). Jadąc dalej w stronę Kielc droga prowadzi do WODZISŁAWIA. Miejscowość znajduje się w ciągu drogi krajowej nr 7. WODZISŁAW Grób Czesława Bankiewicza – „ósmego” ułana Beliny (N50 31.172 E20 11.794) Cmentarz wojenny 1914–1915 na cmentarzu katolickim (N50 31.147 E20 11.793) CZESŁAW BANKIEWICZ – SKAUT / Aby dojść do grobu Czesława Bankie- *9 VII 1896 † 1 XI 1915 / KAWALER wicza należy pójść główną aleją i po KRZYŻA VIRTUTI MILITARI / 8-MY ok. 20 m skręcić w lewo w pierwszą UŁAN BELINY/ POLEGŁ POD KO- ścieżkę między grobami. W oddali wi- SZYSZCZAMI NAD STYREM/ CZEŚĆ doczna jest rozłożysta brzoza, u pod- JEGO PAMIĘCI/ RODZINA 1995. nóża której znajduje się grób. Nad nową mogiłą pierwotny metalo- Nagrobek wykonany jest z jasnego wy krzyż z tabliczką: Ś.P./ CZESŁAW granitu. Na jego wierzchu posado- / BANKIEWICZ / POR. LEGIONÓW wiono płytę z czarnego granitu z wy- POLSKICH / ZGINĄŁ W 1915 R. / rytym napisem: POD STYREM. „PATROL BELINY” Pod taką nazwą wszedł do historii patrol wysłany z Krakowa przez Józefa Piłsudskiego 2 sierpnia 1914 r. (jeszcze przed wybuchem wojny austriacko-rosyjskiej) z poleceniem dotarcia do Jędrze- jowa. Miał za zadanie dokonać rozpoznania w pasie granicznym. W jego skład weszli: Janusz Głuchowski, Antoni Jabłoński, Zygmunt Bończa-Karwacki, Stefan Hanka-Kulesza, Stanisław Grzmot-Skotnicki i Ludwik Kmicic-Skrzyński. Dowodził Władysław Belina-Prażmowski. Patrol po dokonaniu rozpoznania wrócił do Krakowa 4 sierpnia (szanse powrotu oceniano na 10 %). Jak się okazało patrol stał się zalążkiem odrodzonej kawalerii. Liczył 7 ludzi, stąd Czesław Ban- kiewicz – Skaut, który dołączył do Beliny w Wodzisławiu, był nazywany „ósmym ułanem Beliny”.

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 13 ROZDZIAŁ 2

Opatkowice Mierzwin Przyłęk Pojałowskie Zegartowice Klemencice Judasze Dębiany Kaziny Skowronno Tur Piaski Dolne Strzeszkowice Wodzisław Laskowa Konary Tur Dolny Niegosławice Sędowice Piotrkowice Pawłowice Droblin Wrocieryż Nowa Nawarzyce Olszówka Podlesie Brzezinki Wola woj.małopolskie Przyrąb Lubecka Zagajów Zagajówek Michałów woj. świętokrzyskie Lubcza Dębówka Sadki Góry Młodzawy Małe

Sadkówka Teodorów Węchadłów Książ Wielki Sady Świerczyna Polichno Wola Książ Mały Sadek Mozgawa Knyszyńska Lipówka Przecławka Podrózie Stępocice

Zagórzyce Sancygniów Dziewięczyce Orkanów

Marianów

Opatkowice Wolica Szyszczyce Zagaje Dębiańskie Słaboszów Niewiatrowice Zagaje Raszówek Stradowskie Dzierążnia Sudół Januszowice Jakubowice Dębiany Kwaszyn Kalina Mała Miławczyce DZIAŁOSZYCE Kujawki Biegłów Miroszów Dziekanowice Grodzonowice Podgaje Bronocice Opatkowiczki Krępice Racławice Szarbia Zwierzyniecka Koryto Rosiejów SKALBMIERZ Tempoczów Rędziny Sielec Kamyszów Biskupi Topola Zakrzów Kózki

Baranów Zielenice Bełzów

woj.małopolskie Małoszów woj. świętokrzyskie KAZIMIERZA Bolowiec WIELKA Radzienice Skorczów Kamieńczyce

Gunów Odonów Chruszczyna Mała 0 5 km

14 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Kwatery wojenne zlokalizowane są SKALBMIERZ w końcu cmentarza, na lewo od głów- Cmentarz wojenny 1914–1915 nej alejki. Spoczywa tu 257 żołnierzy na cmentarzu katolickim armii austro-węgierskiej, 5 rosyjskiej (N50 18.856 E20 24.208) i 3 niemieckiej. Cmentarz wojenny położony jest Będąc w Wodzisławiu warto rów- w górnej, południowo-zachodniej czę- nież odwiedzić okolice rynku. Na ści cmentarza katolickiego. Po prze- skwerku, pomiędzy ulicami Pińczow- kroczeniu bramy wejściowej należy ską, Jędrzejowską a Kościelną rośnie skręcić w prawo, w główną aleję. Po Dąb Niepodległości zasadzony przez pokonaniu ok. 80 m należy skręcić władze Gminy Wodzisław i uczestni- w prawo i dalej wyraźną kamienną ków XXXIX Marszu Szlakiem I Kompa- ścieżką ostro pod górę. Na szczycie nii Kadrowej w 90-tą Rocznicę Czynu wniesienia po prawej stronie widocz- Legionowego (8 sierpnia 2004 r.). Na- ny jest cmentarz wojenny ograniczony tomiast w rynku, w narożnej kamie- ziemnym wałem. nicy, umieszczona jest tablica z 1994 roku upamiętniająca żołnierzy Pierw- Pierwszą część cmentarza sta- szej Kompanii Kadrowej i Legionistów nowią kwatery z okresu II wojny z Ziemi Wodzisławskiej. światowej. Za nimi zlokalizowano 8 podłużnych kwater otoczonych be- DZIAŁOSZYCE tonowym murkiem. Na każdej z nich Cmentarz wojenny 1914–1915 znajdują się po trzy betonowe krzyże. na cmentarzu katolickim Z przodu przy ogrodzeniu jest nasyp (N50 22.202 E20 20.932) ziemny na planie prostokąta o wym. 20 x 5,5 m i wysokości ok. 2,5 m. Na

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 15 ROZDZIAŁ 2

PIERWSZA KOMPANIA KADROWA Utworzona została 3 sierpnia 1914 roku na krakowskich Oleandrach – miejscu koncentracji organi- zacji strzeleckich – przez Józefa Piłsudskiego. W jej skład weszli członkowie Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich (organizacje paramilitarne działające w Galicji przed wybuchem Wiel- kiej Wojny), jako kadry przyszłego wojska polskiego. Do nowo utworzonej kompanii Komendant Pił- sudski wygłosił słynny rozkaz. By zrozumieć wagę tego wydarzenia, warto zacytować go w całości:

Żołnierze! Odtąd nie ma ani Strzelców, ani Drużyniaków. Wszyscy, co tu jesteście zebrani, jesteście żołnierzami polskimi. Znoszę wszelkie odznaki specjalnych grup. Jedynym waszym znakiem jest odtąd orzeł biały. Do- póki jednak nowy znaczek nie zostanie wam rozdany, rozkazuję, abyście zamienili ze sobą wasze dawne odznaki, jako symbol zupełnej zgody i braterstwa, jakie muszą wśród żołnierzy polskich panować. Niech Strzelcy przypną do czapek blachy Drużyniaków, a oddadzą im swoje orzełki. Wkrótce może pójdziecie na pola bitew, gdzie, mam nadzieję, zniknie najlżejszy nawet cień różnicy między wami. Żołnierze!… Spotkał was ten zaszczyt niezmierny, że pierwsi pójdziecie do Królestwa i przestąpicie granicę ro- syjskiego zaboru, jako czołowa kolumna wojska polskiego, idącego walczyć za oswobodzenie ojczyzny. Wszyscy jesteście równi wobec ofiar, jakie ponieść macie. Wszyscy jesteście żołnierzami. Nie naznaczam szarż, każę tylko doświadczeńszym wśród was pełnić funkcje dowódców. Szarże uzyskacie w bitwach. Każdy z was może zostać oficerem, jak również każdy oficer może znów zejść do szeregowców, czego oby nie było…Patrzę na was, jako na kadry, z których rozwinąć się ma przyszła armia polska, i pozdrawiam was, jako pierwszą kadrową kompanię”. Jako uzupełnienie należy dodać, że Związek Strzelecki i Polskie Drużyny Strzeleckie do czasu mobilizacji były oddzielnymi organizacjami o różnym dowództwie i emblematach (orzełki strzeleckie i blachy dru- żyniaków). W chwili wybuchu wojny Drużyny oddały się pod komendę Józefa Piłsudskiego. Powołanie kompanii kadrowej miało zlikwidować różnice organizacyjne by stworzyć wojsko polskie. Dowódcą kompanii został Kazimierz Herwin-Piątek, który będąc oficerem armii austriackiej uchylił się od mobilizacji i dowództwo faktycznie objął w Miechowie, już na terenie Kongresówki. Do tego czasu kom- panią dowodził Tadeusz Kasprzycki. Plutonami dowodzili: I – Kazimierz Herwin-Piątek (zastąpił go Modest Słoniowski), II – Henryk Krok-Paszkowski, III – Stanisław Burchardt-Bukacki, IV – Jan Kruk-Kruszewski. 6 sierpnia 1914 r., w dniu wybuchu wojny austriacko-rosyjskiej wyruszyła z Krakowa i po obaleniu słupów granicznych w Michałowicach wkroczyła na teren zaboru rosyjskiego, by „czynem wojennym budzić Pol- skę do zmartwychwstania”. Kadrowych kompanii sformowano trzy: II pod dowództwem Stanisława Zosik- -Tessaro i III Wacława Scaewoli-Wieczorkiewicza. Kompanie te utworzyły w Miechowie batalion kadrowy, który 12 sierpnia wkroczył do Kielc. Ale do historii przeszła tylko pierwsza. Po bitwie pod Kuklami 25 października 1915 roku zakończyła się jej historia jako formacji zwartej. Jej żołnierze walczyli dalej w innych oddziałach legionowych. Ogółem w czasie I wojny poległo 27 żołnierzy Kadrówki. W czasie walk z bolszewikami w 1920 roku poległo kolejnych 7. Z pozostałych 12 było dyplo- matami, parlamentarzystami i ministrami, 13 otrzymało szlify generalskie. Ogółem 96 awansowało na stopnie oficerskie.

16 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU nasypie umiejscowiono trzy krzyże ok. 150 m należy skręcić w lewo, – dwa betonowe i środkowy drew- w oznaczoną alejkę nr 4, na końcu niany, odnowiony w 2007 roku. Na- której, tuż przy ogrodzeniu, położone syp jest pozostałością pierwotnego są kwatery wojenne. cmentarza z 1918 roku. Cmentarz Cmentarz wojenny składa się z 11 odnowiono w 2003 r., o czym infor- kwater, opatrzonych tablicą Woje- muje granitowa tablica umieszczona wódzkiego Konserwatora Zabytków na pomniku na jednej z kwater. w Kielcach o treści: „CMENTARZ Będąc w Skalbmierzu warto również WOJENNY / PRAWEM CHRONIO- zobaczyć, zrekonstruowany w latach NY / 1914 – 1915 / 203 ŻOŁNIERZY 1984–1986, Pomnik Niepodległości POLEGŁYCH/ W I WOJNIE ŚWIA- z 1928 roku. Zlokalizowany jest TOWEJ”. W pierwszej kwaterze w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła znajduje się granitowy grób otoczo- parafialnego, na skwerze u zbiegu ulic ny 10 słupkami połączonymi kutym M. Reja i Krótkiej. łańcuchem. Na grobie umieszczono tablicę o treści: „TU SPOCZYWA- KAZIMIERZA WIELKA JĄ ŻOŁNIERZE / NARODOWOŚCI Cmentarz wojenny 1914–1915 na WĘGIERSKIEJ / POLEGLI W CZASIE cmentarzu katolickim DZIAŁAŃ / I WOJNY ŚWIATOWEJ / (N50 15.604 E20 29.835) CZEŚĆ ICH PAMIĘCI”. Po wejściu na teren cmentarza podą- W pozostałych kwaterach są 32 żać należy główną aleją. Po przejściu żeliwne krzyże z napisem 1914–

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 17 ROZDZIAŁ 2

1918. Na poprzednich, drewnia- Zygmunt Karwacki wychował się w nieistnie- nych krzyżach widoczne były na- jącym dziś dworku w Paśmiechach, wsi poło- zwiska poległych. Spoczywa tu 163 żonej w pobliżu Kazimierzy Wielkiej. Kształcił żołnierzy armii austro-węgierskiej się w Kielcach i Warszawie. W czasie studiów i 40 rosyjskiej. rolniczych w Krakowie wstąpił do Polskich Dru- W kościele parafialnym p.w. Pod- żyn Strzeleckich. Gdy Józef Piłsudski, jeszcze wyższenia Krzyża Świętego w nawie przed wybuchem wojny, wysłał do Królestwa głównej znajduje się tablica o tre- tzw. „pierwszy patrol Beliny” Zygmunt Karwacki ści: „PAMIĘCI UKOCHANEGO SYNA jako znający doskonale teren, został przewodni- I BRATA / Ś † P / ZYGMUNTA KAR- kiem. Przyjął pseudonim „Bończa”. Następnie WACKIEGO / OFICERA I BRYGADY brał udział w operacji Korczyńskiej we wrześniu LEGIONÓW POLSKICH / ZAMIAST 1914 roku. Ranny pod Łowczówkiem, zginął KRZYŻA NA NIEZNANEJ MOGILE / UR. 20.X.1893 R. W CZARNOWCU 4.07.1916 roku na Wołyniu. Pochowany został / POLEGŁ ŚMIERCIĄ BOHATERSKĄ w Wołczecku. Pośmiertnie zweryfikowany do / POD KOSTIUCHNÓWKĄ NAD stopnia kapitana i odznaczony Orderem Virtuti STYREM / DNIA 4-GO LIPCA 1916 Militari 5 klasy oraz Krzyżem Niepodległości ROKU”. z Mieczami. Tablicę tę ufundowała rodzina.

Kazimierza Wielka – Opatowiec – Kany – Czarkowy – Chroberz OPATOWIEC Pomnik Józefa Piłsudskiego (N50 14.524 E20 43.600) Cmentarz wojenny 1914–1915 (N50 14.680 E20 43.511) Tu przy rzece stoi prawdopodobnie najpiękniejszy w Polsce pomnik Józefa Piłsudskiego (opinia autorów niniejsze- go przewodnika). Wybudowany został w pobliżu miejsca przepraw legioni- stów we wrześniu 1914 r. przez Wisłę. Pomnik przedstawia postać Józefa Piłsudskiego wspartego na szabli. Na pomniku umieszczono dwie tablice o treści „JÓZEFOWI / PIŁSUDSKIEMU / W 80-TĄ ROCZNICĘ / JEGO PIERW- SZYCH BOJÓW / NA KIELECCZYŹNIE / SPOŁECZEŃSTWO / OPATOWIEC 25.IX.1994 ” i „W TYM MIEJSCU /

18 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Józef Klemens Piłsudski (1867–1935) „Piłsudski był bezspornie jedną z największych indywidualności w całej historii Polski, a po- staci podobnych doń swoją rangą moralną, siłą charakteru i osobowością polityczną można w ciągu całego tysiąclecia naliczyć cztery lub pięć” – Jerzy Łojek, historyk. Urodził się 5 grudnia 1867 r. w Zułowie na Wileńszczyźnie. Więzień caratu na Syberii w latach 1887-92, więzień carskiego X Pawilonu w Warszawie, więzień cesarza Wilhelma II w twierdzy w Magdeburgu. Od 1906 roku stanął na czele PPS Frakcja Rewolucyjna, która za swój główny cel stawiała walkę o niepodległość. Z jego inicjatywy powstała Organizacja Bojowa PPS, tajny Związek Walki Czynnej (ZWC – w 1908 r.), a następnie w 1910 r. legalny Związek Strzelecki, mający przygotować i wyszkolić kadry przyszłej armii. Powołał Pierwszą Kadrową Kompanię, która 6 sierpnia 1914 r. wyruszyła do Królestwa Polskiego. Stanął na czele I Brygady Legionów. Nie nosił odznaczeń i orderów. Za odmowę złożenia przysięgi w 1917 r. legioniści zostali internowani w Beniaminowie i Szczypiornie, a Piłsudski aresz- towany i osadzony w Magdeburgu. 11 listopada 1918 r. Rada Regencyjna przekazuje mu władzę – stanął na czele państwa jako Naczelnik, pełniąc ten urząd do pierwszych wyborów tj. do grudnia 1922 r. Jako Naczelny Wódz dowodził wojskiem w wojnie z Rosją bolszewicką w latach 1919–1920. Dowodził osobiście wojskiem w czasie Bitwy Warszawskiej zwanej „cudem nad Wisłą”, która określana jest jako „18 decydującą bitwą w dziejach świata”. Marszałek Polski, twórca przewrotu majowego w 1926 r. Dwukrotnie żonaty: od 1899 z Marią z Koplewskich Juszkiewiczową i po jej śmierci od 1921 r. z Aleksandrą Szczerbińską. Miał dwie córki Wandę i Jadwigę. Mówił biegle po angielsku, francusku, niemiecku, rosyjsku i ukraińsku. Zmarł 12 maja 1935 r. w Warszawie. Pochowany na Wawelu (serce w grobie matki na wileńskim cmentarzu na Rossie). Prezydent Mościcki podczas pogrzebu powiedział: „Dał Polsce wolność, granice, moc i szacunek”.

W DNIACH 23 24 27 / WRZEŚNIA doczny jest pomnik zbiorowy poświę- 1914 / W CIĘŻKICH BOJACH/ PRZE- cony m.in. Legionom J. Piłsudskiego PRAWIŁ SIĘ PRZEZ WISŁĘ / 1 PUŁK (N50 16.464 E20 42.339). PIECHOTY LEGIONÓW”. Pomnik upamiętnia dwie bitwy, któ- Cmentarz wojenny położony jest po re miały miejsce w czasie I i II wojny prawej stronie szosy Opatowiec–Nowy światowej. We wrześniu 1914 roku Korczyn, na zapleczu budynku miesz- po udanym ataku Strzelców wraz czącego Nadzór Wodny w Opatowcu z kawalerią Beliny-Prażmowskiego (ul. Nowokorczyńska 16). na Szczytniki (w nocy z 22/23 wrze- śnia) Ksany były ważną linią obrony, KSANY która umożliwiła przeprawę polskich Poruszając się drogą w kierunku Wiśli- wojsk w Opatowcu. Zabici w tej cy, w miejscowości Ksany na niewielkim walce zostali pochowani na cmen- wzniesieniu po prawej stronie jezdni wi- tarzu w Gręboszowie (po drugiej

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 19 ROZDZIAŁ 2

stronie Wisły na terenie wojewódz- prawej stronie ukaże się cmentarz, twa podkarpackiego). Natomiast 8 a zaraz za nim boczna droga oznaczo- września 1939 roku broniły się tu na drogowskazem Żukowice. Należy oddziały Armii „Kraków”. Pancerny w nią skręcić, aby jadąc malowniczym atak Niemców odparł skutecznie ba- wąwozem lekko pod górę, dojechać talion majora Józefa Ćwiąkalskiego do wypłaszczenia, gdzie trzeba skręcić z 11 pułku piechoty z Tarnowskich w prawo. Po prawej strony drogi znaj- Gór. Polegli w tym boju pochowani duje się okazały pomnik. Od głównej zostali na cmentarzu w Czarkowach drogi Wiślica–Opatowiec ok. 4,5 km. obok Legionistów. W miejscu walk tego plutonu wy- Pomnik odsłonięto w 1989 roku. budowano w 1928 r. Pomnik Pole- Jego autorem jest Winicjusz Stoksik, głych pod Czarkową wg. projektu pochodzący z pobliskich Rzemianowic. krakowskiego artysty Konstantego Laszczki. CZARKOWY Wokół pomnika urządzono cmen- Cmentarz wojenny Legionistów przy tarz na planie trójkąta. Początkowo Drodze J. Piłsudskiego złożono tu prochy nieznanego legio- (N50 17.605 E20 43.423) nisty, schwytanego i powieszonego Poruszając się drogą w kierunku Wi- przez Rosjan 23 września 1914 roku. ślicy, należy skręcić w kierunku wsi Obecnie w tym miejscu znajduje się Czarkowy. Podążając przez wieś, po kamienna płyta z napisem GRÓB

20 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Skotniki Górne Nowa Zagość

Zagórzyce Skorocice Hołudza Chroberz Stara Zagość Zawarza Skotniki Dolne Rudawa Gluzy Brzezie

Wola Chroberska Niegosławice Złota Gaik Żurawniki Odrzywół Kobylniki Poddębie Chotel Biskupice Dębiany Sielec Czerwony Małżyce Mękarzowice Gorysławice Miławczyce Jurków

Ciuślice Wiślica

Czarnocin Szczerbaków Opatkowiczki Miernów Koniecmosty

Cieszkowy Szczytniki Kobylniki Swoszowice Krzyż Wawrowice Dębiany Czarkowy

Zięblice Kocina Broniszów Kamienna

Zagajów Krzczonów Żukowice Cudzynowice Gabułtów Hołdowiec Senisławice

Jakuszowice Zagórzyce Ksany

Kazimierza Czyżowice Mała

KAZIMIERZA Zbeltowice Królewice WIELKA Wojciechów Stradlice Opatowiec Bejsce Piotrkowice Kobiela Łyczaków Podolany Rogów Wyszogród Gorzków Morawiany Demblin Nagórzanki Morawianki Kijany Kaczkowice Sędziszowice Wojsławice Zysławice Jankowice Koczanów Siedliska Kopacze Wielkie

Wola Przemykowska

0 2 km Koszyce

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 21 ROZDZIAŁ 2

NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA z wyku- tym krzyżem Orderu Virtuti Militari. W 1937 roku złożono tu prochy kil- kunastu legionistów ekshumowanych z cmentarzy wojennych w Busku, Jur- kowie, Pińczowie, Skowronnie Gór- nym, Starym Korczynie i Stopnicy – to 14 kamiennych płyt po prawej stronie pomnika. Na każdej z nich wykuto krzyż i Odznakę I Brygady „Za Wier- ną Służbę” oraz napis: NIEZNANY ŻOŁNIERZ I BRYGADY LEG. POL. Je- den grób posiada napis: KAZIMIERZ ZACHARSKI ŻOŁNIERZ I BRYGADY LEG. POL. POLEGŁ 15 MAJA 1915. Pierwszy pomnik przetrwał okupa- cję. W styczniu 1945 r. wysadzili go w powietrze żołnierze Armii Czerwo- nej. Ocalał postument i akt erekcyjny

Nie miejsce tu by opisać ciekawą historię wsi. Zainteresowanych odsyłamy do przewodników czy książki Emanuela Rostworowskiego – „Popioły i korzenie”, Kraków 1985 r. Nie można nie wspomnieć jednak o pięknym pałacu zaprojektowanym przez Ferdynanda Naxa. – pałacu Morsztynów, Radziwiłłów, a następnie Pusłowskich, którzy zmienili go w ośrodek kultury ze wspaniałym zbiorem dzieł sztuki. Nie znajdziemy w Czarkowach pałacu… Pozostał po nim park, Kopiec Grunwaldzki i część piwnic. Spa- lili go Rosjanie 23 września 1914 roku w odwecie za atak na Szczytniki, a może dlatego, że kwaterowała tam kawaleria Beliny. Miała tu wszak swoją „bazę wypadową” w czasie wrześniowych walk. Po odwrocie z Kielc 10 września wojska austro-węgierskie i 1 Pułk Piechoty Legionów zajęły pozycje po prawej stronie Wisły. Oddziały polskie po przezbrojeniu z przestarzałych werndli na powtarzalne man- lichery w Szczucinie, zajęły odcinek od Mędrzechowa do ujścia Dunajca. Obrona niskiego brzegu rzeki stwarzała niedogodności, stąd oddziały polskie przeprawiały się w rejonie Opatowca na drugą stronę rzeki. W dniach 16–23 września stoczono szereg walk znanych jako „bitwa Korczyńska”. (Szerszy opis tych walk znajdziemy w książce U. Oettingen „Czarkowy – na drodze do niepodległości”, cz. I: „Bój 16-24 września 1914 r.”, Kielce 2002 oraz w wydawnictwie: „Czarkowy 1914–1994”, pod red. S. M. Przyby- szewskiego, Czarkowy, Kazimierza Wielka 1994 oraz w literaturze zamieszczonej na końcu opracowania). Ostatnim epizodem tej bitwy była osłona wycofujących się wojsk polskich po bitwie pod Szczytnikami. Zajęto stanowiska obronne w Czarkowach, Ksanach i Kocinie. Szczególnym męstwem wykazał się pluton dowodzony przez Czesława Młota-Fijałkowskiego (późniejszego generała). Obrona ta umożliwiła przepra- wę reszcie wojsk w Opatowcu. Straty polskie wyniosły 16 zabitych i 20 rannych. Poległych przeprawiono na drugi brzeg Wisły i pochowano w Gręboszowie (na terenie województwa podkarpackiego).

22 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU w metalowej puszce. Na postumen- W rogu znajduje się grób Józefa Len- cie po zniszczonym pomniku ówcze- czewskiego ppor. AK PS. „Rybka”. sny proboszcz parafii św. Mikołaja Na postumencie wykuto napis w Starym Korczynie, ks. Stefan Opa- informacyjny (po lewej stronie): ra, ustawił metalowy krzyż (obecnie „POMNIK WG PROJEKTU / PROF. po lewej stronie pomnika). Stara- KONSTANTEGO LASZCZKI / ZBU- niem Społecznego Komitetu pomnik DOWANY W 1928 R. / ZBURZO- odbudowano w 1992 roku wg. ory- NY PRZEZ ARMIĘ / CZERWONĄ ginalnego projektu Konstantego W STYCZNIU 1945 R. / ODBUDO- Laszczki, a przekazanego Komitetowi WANY STARANIEM / SPOŁECZNEGO przez wnuka artysty, prof. Andrzeja KOMITETU / ODBUDOWY POMNI- Laszczkę. KA / 1989 – 1992”. Na cmentarzu, w zbiorowej mo- gile, naprzeciw płyt legionowych CHROBERZ z płaskorzeźbą miejscowego artysty Cmentarz 1914–1915 rolnika Edwarda Stoksika, pochowa- na cmentarzu katolickim no również żołnierzy 11 pułku pie- (N50 25.070 E20 33.684) choty z Tarnowskich Gór poległych Mogiły wojenne położone są na końcu pod Ksanami we wrześniu 1939 r. –. cmentarza, w rogu, po lewej stornie.

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 23 ROZDZIAŁ 2

Cmentarz zorganizowano w formie ŻOŁNIERZY / POLEGŁYCH W I WOJ- dwóch ziemnych kopców ze ścię- NIE / ŚWIATOWEJ / FUNDATORZY / tymi wierzchołkami o wymiarach MJR. INŻ. REZ. MIECZYSŁAW WOJTA- 9 x 8 m, wys. ok. 1,5 m. Ich podsta- SIK / KOŁA 13 I 14 ZBŻZ I OR. WP KRA- wy zabezpieczono płytami betono- KÓW / ALICJA WOŹNIAK KRAKÓW. wymi. W kopcach luźno osadzono Pochowano tu 149 żołnierzy armii krzyże (10 metalowych i 1 z lastryka). austro-węgierskiej i 93 armii rosyj- Między kopcami widnieje tablica: skiej, w tym szczątki żołnierzy prze- CMENTARZ WOJSKOWY / PRAWEM niesione w 1937 z cmentarza wojen- CHRONIONY / 1914 – 1915 / 242 nego w Jurkowie.

Chroberz – Pińczów – Busko-Zdrój – Ucisków – Chmielnik PIŃCZÓW Cmentarz został założony na pla- Cmentarz wojenny 1914–1915 nie trapezu rozszerzającego się ku w obrębie cmentarza katolickiego górze o długości ok. 118 m, otoczo- (N50 31.152 E20 32.184) ny jest murem z kamienia. Od stro- ny cmentarza na metalowej furtce Cmentarz wojenny w Pińczowie poło- umieszczono datę 1914–1915. W gór- żony jest przy ul. Grodziskowej, obok nej części cmentarza znajduje się ka- cmentarza katolickiego. Aby do niego plica z białych ciosów kamiennych dojść, należy wejść na teren cmenta- na planie kwadratu (4,8 m x 4, 8 m). rza katolickiego trzecią (ostatnią) furtą, Wewnątrz kaplicy po lewej stronie i od razu skręcić w prawo, w wyraźną widnieje tablica: NIEZNANEMU / alejkę, na końcu której znajduje się ŻOŁNIERZOWI / PIŃCZÓW 20 IX jedno z dwóch wejść. 1925, która pierwotnie znajdowa-

24 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

ła się przed pomnikiem Konstytucji 3 Maja. Naprzeciwko zamieszczono tablicę poświęconą pamięci harcerzy z Szarych Szeregów zamordowanych w czasie II wojny światowej. Cmen- tarz składa się z 24 kwater z 247 krzyżami oddzielonych od siebie chodnikiem. W dolnej jego części, pod murem, znajdują się 2 kwatery z 55 krzyżami. Są tu krzyże łacińskie i prawosławne, na części z nich zapi- sano nazwiska poległych. Na kilku kwaterach są późniejsze pochówki (6 mogił i pomnik żołnie- rzy radzieckich). Cmentarz urządzono w latach 1917–1918. Pochowano tu 497 żoł- nierzy armii rosyjskiej, 432 austro- -węgierskiej i 9 niemieckiej (w tym przeniesiono tu, w 1937 roku, szcząt- ki z cmentarzy wojennych w Kijach i Skowronie Górnym). CHMIELNIK Cmentarz wojenny 1914–1915 w obrębie cmentarza katolickiego (N50 36.941 E20 45.726)

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 25 ROZDZIAŁ 2

Gołuchów Lubania Borszowice Rębów Górki CHMIELNIK Pożogi Kliszów Jasień Żydówek Kije Zrecze Motkowice Lipnik Małe Zrecze Przededworze Chałupczańskie Stawiany Stawy Hajdaszek Szyszczyce Śladków Mały Falki Gartatowice Kotlice Umianowice Czechów Śladków Janów Duży Zawada Podłęże Borzykowa Skowronno Młyny Górne Chwałowice Balice Brzeście Szczypiec Skowronno Chruścice Chrabków Dolne Kopernia Włochy Słabkowice Uników Skorzów Palonki PIŃCZÓW Szaniec Galów

Podgaje Zwierzyniec Elżbiecin Janina Bogucice Kameduły Mikułowice Skrzypiów Pasturka Drugie Kolonia Wschodnia Grochowiska Las Ruczynów Zakrzów BUSKO - Winiarski Zbrodzice Michałów Kowala - ZDRÓJ Łagiewniki Krzyżanowice Średnie Marzęcin Młodzawy Krzyżanowice Wełecz Żerniki Górne Małe Dolne Bronica Kostki Siesławice Wola Duże Owczary Zagojska Leszcze Górna Winiary Biniątki Chotelek Zbludowice Mozgawa Zielony Wojsławice Wolica Skotniki Nowa Zagość Górne Radzanów Kawczyce Skorocice Chroberz Baranów Stara Zawarza Zagość Skotniki Rudawa Dolne Gluzy Gadawa Piasek Brzezie Bilczów Mały Niegosławice Budzyń Złota Żurawniki Zagaje Stradowskie Kobylniki Zagajów Poddębie Piasek Sielec Wielki Biskupice Kostrzeszyn Pełczyska Stradów Mękarzowice Gorysławice Jurków Badrzychowice Ciuślice Probołowice Wiślica Górki Ludwinów Trzebica Rataje Czarnocin Wełnin Słupskie Stawiszyce Trzebica Szczerbaków Strożyska Opatkowiczki Miernów Koniecmosty Mała Oblekoń Piotrówka Parchocin Kępa Lubawska Kolosy Szczytniki Gościeniec Będziaki Ostrów Ucisków Błotnowola Tur Wawrowice Sępichów Brzostków Grotniki Pawłów Czarkowy Nowy Duże Sokolina Kocina Korczyn Winiary Podzamcze 0 3 km Krzczonów Żukowice

26 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Tablica poświęcona J. Piłsudskiemu (N50 36.845 E20 45.106) Będąc w Chmielni- ku warto przespace- rować się po odno- wionej płycie Rynku z pomnikiem niepod- ległości, czy obej- rzeć odrestaurowaną synagogę z I poł XVII w. W narożnym budyn- ku wschodniej pierzei rynku (nr 26 od stro- ny ul. Jana Pawła II) mieści się kamienica, w której we wrześniu 1914 roku, po odwro- cie z Kielc, kwaterował Józef Piłsudski, o czym informuje nas zamiesz- czona w 2006 r. tablica. Najciekawszym obiektem w Chmielni- Naprzeciw wejścia (1914–1915) / W TYM ku, z punktu widzenia znajduje się kopiec 35 Z ARMII AUSTRO– szlaku, jest cmentarz ziemny o wysokości WĘGIERSKIEJ / I 95 wojenny, zlokalizowa- ok. 4 m będący mogi- Z ARMII ROSYJSKIEJ ny w obrębie cmen- łą żołnierzy austro- / W KWATERACH tarza katolickiego węgierskich. Przy wej- ZBIOROWYCH JEST przy ul. Szydłowskiej. ściu zamieszczona / POCHOWANYCH Nekropolia położona jest tablica: CMEN- 150 ŻOŁNIERZY POL- jest na przedmieściach TARZ WOJENNY / SKICH / Z OKRESU II miasta, po lewej stro- W CHMIELNIKU ZA- WOJNY ŚWIATOWEJ / nie drogi wojewódz- ŁOŻONY W 1918 R. / 1939–1945 R. kiej nr 765, prowa- W KOPCU SPOCZY- Z pierwotnego cmen- dzącej do Szydłowa, WA 130 ŻOŁNIERZY / tarza zachował się kopiec w odległości ok. 1000 RÓŻNYCH NARODO- w kształcie elipsy (ob- m od centrum miej- WOŚCI / Z OKRESY wód 45,5 m) obudowany scowości. i WOJNY ŚWIATOWEJ kamiennym murkiem.

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 27 ROZDZIAŁ 2 Ossolin Wójków Postronna Długołęka Usarzów Żurawniki Dmosice Sulisławice Lipnik Rogacz Lipnik OSIEK OSIEK Klimontów Grabina Kurów Zakrzów Włostów Łoniów Mikołajów Słoptów Jeziory Swojków Wojcieszyce Nowa Wieś Maryncin Gieraszowice Ostrówek Matiaszów Trzcianka Gojców Kaczyce Przepiórów Jagnin Suchowola Płaczkowice Pliskowola Jurkowice Konary Wiązownica Duża Mydłów Witowice Ossala Kobylany Mucharzew Wiązownica Mała Boguszów Kamieniec Budy Luszczyca Smerdyna Krępa Ujazd Sczeglice Winnica Wiśniówka Rudniki Czajków Północny Tęcza Okrągła Łukawica Radwan Strzegom Moszyny Grzybów Wojnowice Wiśniowa Bogoria Szczeka Miłoszowice Ruda Zaldów Gryzikamień Wymysłów Wzory Iwaniska Janczyce POŁANIEC Rosołówka Marianów Rytwiany Sztomberki Wygiełzów Pocieszka Porąbki Górne Zimnowoda Przyborowice Nowe Zdzieci Nowe STASZÓW STASZÓW Dobra Mostki Tuklęcz Sydzyna Borki Masłówki Jastrzębska Wola Ujazdek Wola Wszachów Malkowska Niemirów Melonek Wólka Żabna Święcica Stefanówek Sichów Duży Wilkowa Koniemłoty Czernica Góry Niedźwiedź Radostów Oględów Nowy Staw Podborek Gęsice Stara Borzymów Kurozwęki Chańcza Zbelutka Jamno Oleśnica Jasień Niemścice Grzybów Zalesie Lipiny Sufczyce Wola Łagowska Bardo Rzędów Raków Korytnica Kępie Jarosławice Kotuszów Rembów Mokre Dobrów Strzelce Gacki Wola Wąkopna Pągowiec Dębno Życiny Sędek Osówka Czyżów Czyżów Szydłów Wola Żyzna Tuczępy Grzymała Nowa Wieś Nowa Dziesławice Drogowle Wymysłów Ocieseki Żerniki Dolne Stary Falęcin Mędrów Koziel Stopnica Sieczków Brzeziny Stary Solec Grabki Duże Widełki Potok Korzenno Brzozówka Rudki Małe Grabki Małe Nowa Huta Krośle Ruda Kargów Stary Głuchów Celiny Rudki Cisów Raczyce Papiernia Kołaczkowice Gnojno Zasadzie Podstoła Holendry Poręba Zakarczmie Janina Palonki 5 km Bugaj Ujny Strojnów Kotlice Zbrodzice Kostera Szyszczyce Podgaje Gumienice Szczecno Borków Zrecze Małe Podlesie Pierzchnica Borzykowa 0 CHMIELNIK CHMIELNIK Słabkowice Kolonia Wschodnia

28 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Chmielnik – Staszów STASZÓW W rynku znajduje się tablica: Kwatery wojenne z 1915 r. „PAMIĘCI / MARSZAŁKA / JÓZEFA na cmentarzu katolickim PIŁSUDSKIEGO / WSKRZESICIELA (N50 34.130 E21 10.685) I BUDOWNICZEGO / PAŃSTWA POLSKIEGO/ PIERWSZEGO HO- Kwatery wojenne z 1915 r. znajdują są NOROWEGO / OBYWATELA MIA- na cmentarzu katolickim, położonym STA / STASZOWA / OD 28.III.1935 / przy ul. Cmentarnej. WDZIĘCZNI MIESZKAŃCY / NASZE- GO MIASTA / STASZÓW 2006 R.” Staszów – Osiek – Łoniów – Góry Pęchowskie – Konary OSIEK w dniach 16-24 maja 1915 roku. Kwatery wojenne poległych w czasie Zginęło wówczas 104 żołnierzy, 404 I i II wojny światowej na cmentarzu zostało rannych, a 54 zaginęło. katolickim 8 września 1929 roku uroczyście (N50 31.440 E21 26.866) odsłonięto pomnik o wys. 6 m w for- mie obelisku na postumencie i pię- ŁONIÓW ciostopniowym cokole. Wykonano Kwatera wojenna 1914–1915 go z granitu wołyńskiego. Wyryto na na cmentarzu parafialnym nim krzyż i napis: BOHATERSKIEJ (N50 33.442 E21 31.116) PAMIĘCI / LEGIONISTÓW POLE- GŁYCH / W BITWIE POD KONARAMI GÓRY PĘCHOWSKIE / STOCZONEJ W 1915 ROKU / POD Cmentarz legionowy poległych WODZĄ / JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO. w bitwie pod Konarami. Miejsce Z tyłu zamieszczono krzyż i datę 1915–1929. Początkowo w miejscu spoczynku kpt. Kazimierza tym nie było mogił. Herwina-Piątka – dowódcy 16 grudnia 1929 r. Ministerstwo Pierwszej Kompanii Kadrowej Robót Publicznych wydało okólnik (N50 41.246 E21 26.110) o wydzieleniu grobów legionowych Cmentarz znajduje się na końcu wsi, z ogólnych cmentarzy. w terenie niezabudowanym, bezpo- W 1934 r. podjęto decyzję o utwo- średnio przy drodze gminnej. rzeniu cmentarza w Górach Pęchow- W 1928 narodziła się inicjaty- skich. Projekt przewidywał umiesz- wa wzniesienia pomnika w rejo- czenie tu szczątków 119 legionistów. nie bitwy pod Konarami, jednej Dokupiono grunty i w 1938 r. prze- z najkrwawszych w dziejach I Bry- niesiono tutaj poległych legionistów gady Legionów, która miała miejsce z cmentarza w Samotni. Kpt. Her-

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 29 ROZDZIAŁ 2

poświęcony przez biskupa sando- mierskiego ks. Walentego Wójcika. W 1989 r. został wpisany do rejestru zabytków. Po lewej stronie wejścia znajduje się tablica: TU SPOCZYWAJĄ / ŻOŁ- NIERZE / I BRYGADY LEGIONÓW / KTÓRZY POLEGLI / W WALKACH ZA OJCZYZNĘ / W 1915 ROKU.

Kpt. Kazimierz Herwin-Piątek (1888–1915) Urodził się w Krakowie. Po ukończeniu gimna- win-Piątek dowódca I Kompanii Ka- zjum, w latach 1906–1910 studiował na Wy- drowej, spoczął w centralnej czę- dziale Filozoficznym UJ, pracując w Muzeum ści przed pomnikiem, pozostałych Narodowym jako konserwator zabytków. Po trzech: sierżanta Józefa Dyląga, odbyciu służby wojskowej w armii austro- ppor. Mieczysława Brodowskiego -węgierskiej zaangażował się w działalność i szer. Ludwika Niwińskiego pocho- niepodległościową. Ukończył wyższy kurs oficerski Strzelca. Uważany był przez Józefa wano na lewo od wejścia. Piłsudskiego za jednego z najzdolniejszych ofi- W 1939 r. przeniesiono szczątki cerów strzeleckich. 6 sierpnia 1914 r. wyruszył z cmentarzy w miejscowościach Be- z Krakowa do Kielc jako komendant 1 plutonu radz, Bidziny, Bogoria, Kurow, Osiek, Kompanii Kadrowej. 8 sierpnia w Miechowie Obrazów, Ostrowiec Świętokrzyski. objął jej dowództwo. Walczył pod Uciskowem Nie udało się przeniesienie zwłok i Stróżyskami (19 września). 9 października żołnierzy z Gołoszyc (6 nieznanych awansował na stopień kapitana. Dowodził ba- talionem w walkach pod Laskami, Krzywopło- nazwisk), gdyż nie odnaleziono mo- tami, Łowczówkiem, gdzie został ciężko ran- giły. Nie jest też do końca pewne, czy ny. Z niewyleczoną raną wrócił do I Brygady. ekshumowano 15 legionistów w Ol- 19 maja 1915 r. został ranny w głowę w boju bierzowicach i 1 we Włostowie. pod Konarami. Zmarł następnego dnia. Obec- Po II wojnie światowej cmentarz nie ciało spoczywa na cmentarzu w Górach uległ częściowemu zniszczeniu. Od Pęchowskich. Pośmiertnie zweryfikowany zo- 1984 r., staraniem utworzonego na tę stał do stopnia majora i odznaczony Orderem Virtuti Militari kl. V i Krzyżem Niepodległości. okoliczność komitetu, prowadzono Jego imię nosi most na rzece Bobrzy w Sło- jego restaurację – wg. projektu archi- wiku k. Kielc. Felicjan Sławoj-Skladkowski, tekt Zofii Łodkowskiej z Sandomie- frontowy kolega Herwina, późniejszy generał rza. Otoczono go murem z łamanego i premier napisał o nim: „typ ascety, filozofa, kamienia z dwuskrzydłową bramką. nosił wielkie okulary, zza których patrzyły nie- Od frontu znajdują się 2 przerwy wy- bieskie, marzące oczy. Nawet jadąc konno no- sił na plecach tornister, a w nim komplet dzieł pełnione drewnianym płotkiem. Od- Słowackiego. Gdy był głodny – czytał poezję.” nowiony cmentarz został uroczyście

30 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej