View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE

provided by Portal de Revistas Científicas Complutenses

Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 ISSN: 0214-4565 Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España) Francisco Venegas*, Mª Dolores Belmonte, Amalio Toboso** y Daniel Patón*

Resumen: Venegas, F.; Belmonte, Mª D.; Toboso, A. & Patón, D. 2008. Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España). Bot. Complut. 32: 91-111.

Conocer la flora de un territorio es prioritario para abordar políticas de conservación del medio natural. Con este objetivo se ha realizado un estudio de la flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (aproximadamente 150.000 Ha). Como resultado se han catalogado 1404 taxones de plantas vasculares, destacándose en este trabajo los niveles de endemismos para el área de Monfragüe. Los taxones estudiados pertenecen a 112 familias. Las mejor representadas son Poaceae, Fabaceae y Asteraceae que, constituyendo el 2,7% del total, acumulan el 31,7% de los taxones. Se señalan las especies amenazadas según criterios de la Junta de Extremadura. Queda de manifiesto la representatividad de este territorio a nivel florístico y, consecuentemente, la importancia de su conservación, ya que alberga el 62,3% de la flora vascular presente en Extremadura.

Palabras clave: Monfragüe, conservación, plantas vasculares, endemismos, Cáceres, España.

Abstract: Venegas, F.; Belmonte, Mª D.; Toboso, A. & Patón, D. 2008. Vascular flora of Monfragüe National Park and area of influence (Spain). Bot. Complut. 32:. 91-111

The preservation of Mediterranean environments implies an exhaustive knowledge of flora of the territory, which constitutes the basis of the ecosystems. A survey on the vascular flora of Monfragüe National Park and Area of Influence (nearly 150.000 Ha) is examined in this paper. As a result of our analysis 1404 taxa of vascular are catalogued, emphasizing the endemisms for the Monfragüe area. The taxa belong to 112 families. The most species are Poaceae, Fabaceae and Asteraceae, which despite of being just 2.7% of the families include 31.7% of the taxa in the catalogue. Endangered species are pointed out, following the Government of Extremadura’s criteria for conservation. We showed the representativeness from this territory at floristic level and consequently the importance of its conservation, since it presents 62.3% of the vascular flora of Extremadura Region.

Key words: Monfragüe, conservation, vascular plants, endemisms, Cáceres, Spain.

INTRODUCCIÓN la flora presente en una determinada región geográfica nos permite conocer la rareza y singularidad florística Cualquier política ambiental para la identificación del territorio, así como establecer comparaciones ecoló- de áreas prioritarias de conservación debe estar basada gicas con otras áreas con el objeto de conocer aspectos en la exhaustiva catalogación de su flora. De este modo, cruciales sobre el origen, evolución y dispersión de la podremos realizar estudios posteriores sobre abundan- vegetación mediterránea. cia, diversidad y nivel de vulnerabilidad de las especies Hasta la fecha existía una información dispersa vegetales. Además, los elementos florísticos constituyen acerca de la situación florística del enclave de Mon- los principales bioindicadores para la evaluación de los fragüe. Presentamos, por tanto, un estudio florístico del efectos del manejo de los ecosistemas y de su estado de Parque Nacional de Monfragüe y Área de Influencia conservación (Qian 1999). Por otro lado, el análisis de (superficie que abarca unas 150.000 Ha). En primer

* Área de Ecología, Facultad de Ciencias, Universidad de Extremadura. Avda. Elvas s/n 06071 Badajoz. [email protected], [email protected] ** Dirección General del Parque Nacional de Monfragüe, Consejería de Agricultura y Medio Ambiente, Junta de Extremadura. Arroyo de Valhondos 2, 10071 Cáceres. Recibido: 3 julio 2007. Aceptado 12 diciembre 2007. 919191 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España) lugar mostramos una información previa que permita MATERIALES Y MÉTODOS encuadrar florísticamente el territorio estudiado. Poste- El Parque Nacional de Monfragüe (Cáceres) (18.139 Ha) se riormente, se encuentran los resultados de la última revi- localiza al suroeste de la Península Ibérica (Fig. 1) entre los 39º 43’ y sión, actualización y ampliación de la flora vascular de 39º 53’ de latitud N y los 5º 45’ y 6º 06’ de longitud W. Junto con su Monfragüe, que constituye el catálogo florístico más Zona Periférica de Protección ocupa una superficie aproximada de completo posible referente al Parque Nacional. Por últi- 116.160 Ha que se reparten en 14 términos municipales: Casas de mo, realizamos una valoración ecológica del estado de Millán, Casas de Miravete, Casatejada, Deleitosa, Higuera de Albalat, Jaraicejo, Malpartida de Plasencia, Mirabel, Romangordo, Sucedilla, conservación actual de las especies vegetales cuya pre- Serradilla, Serrejón, Toril y Torrejón el Rubio. El área objeto de sencia ha sido detectada en la zona de estudio. estudio, que ocupa aproximadamente 150.000 Ha, abarca los espacios El objetivo básico de nuestro estudio es aportar un anteriormente citados y aquellas áreas colindantes que aportan conocimiento más profundo de los taxones vasculares coherencia y continuidad a las unidades de vegetación presentes (Fig. 2). De acuerdo con las últimas propuestas biogeográficas para la que integran la flora de Monfragüe. Somos conscientes Península Ibérica (Rivas Martínez et al. 2002), el territorio que ocupa que un trabajo de este tipo nunca se considera acabado el Parque Nacional de Monfragüe queda ubicado dentro de las y perfecto, ya que pueden aparecer taxones nuevos con siguientes unidades corológicas: Reino Holártico, Región cierta periodicidad; por tanto, sus resultados no se pue- Mediterránea, Subregión Mediterránea Occidental, Provincia den considerar definitivos. Con todo, este trabajo supo- Mediterráneo-Iberico-Occidental, Subprovincia Luso-Extremaduren- se, Sector Toledano-Tagano, Distritos Cacereño y Villuerquino. ne la superación de una asignatura pendiente para uno Desde el punto de vista litoestratigráfico, más de las tres cuartas de los espacios mediterráneos mejor conservados de partes del terreno están conformadas por afloramientos de pizarras y Europa Occidental que favorecerá, sin duda, el desarro- grauvacas, granitos postorogénicos y metamorfismo regional de llo de nuevas investigaciones. grado bajo o muy bajo que abarcan del Precámbrico al Cuaternario

Figura 1– Localización geográfica del área de Monfragüe. 92 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Figura 2– Detalle y ubicación geográfica del área de estudio (E: 1:300.000).

(Gumiel et al. 2000). Los afloramientos básicos en la zona estudiada retención alguna y que están sometidos a un marcado régimen ocupan áreas disyuntas, intercaladas entre granitos, pizarras y cuar- estacional, desapareciendo casi por completo durante el estiaje. Los citas. Destacan los afloramientos de calizas cámbricas de Serrejón- suelos en el área de estudio, silíceos en su mayoría conforme al Romangordo-Almaraz-Valdecañas de Tajo, en la zona de contacto carácter del material geológico subyacente, son poco evolucionados entre los Distritos Cacereño-Villuerquino (Santos Bobillo et al. y de profundidad media o escasa, siempre inferior a 1 metro 1989). La presencia de rocas básicas en el Distrito Cacereño, al (Baltanás 1991). Estudios recientes (Fernández et al. 2005, 2006) menos en lo que corresponde al área de Monfragüe, queda reducida muestran que existe una relación neta entre determinados a las calizas miocenas de Monroy-Torrejón el Rubio. Estas parámetros del suelo y las unidades de vegetación presentes en el intercalaciones básicas justifican la presencia de elementos florís- territorio. Monfragüe disfruta de un tipo de clima mediterráneo ticos y comunidades vegetales basófilas, a veces muy diferentes de continental propio de la Meseta, con un régimen de lluvias marca- las circundantes. La orografía de Monfragüe está definida por dos damente irregular (régimen pluviométrico estacional IOPV). sierras menores paralelas (Las Corchuelas/Santa Catalina y La Las precipitaciones en la zona estudiada (serie 1976-2005) Serrana/Serrejón) de dirección predominante WNW-SE. Destaca la abarcan desde los 741,2 mm/m2 anuales que se registran en Serra- igualdad de alturas en todas las culminaciones paralelas, testimonio dilla (410 m, ombrotipo Subhúmedo medio) hasta los 903,7 mm/m2 del claro predominio de los procesos erosivos. A ambos lados lo anuales de Malpartida de Plasencia (468 m, Subhúmedo superior). limitan las penillanuras adehesadas. La altitud del Parque se sitúa En términos generales, la precipitación media anual supera los 800 entre los 218-773 m.s.n.m. (Pico de Miravete) siguiendo la dirección mm en altitudes superiores a los 450 m, repartida en 76 días. Lo más W-E, aunque la mayor parte del área se encuentra por debajo de los significativo es la presencia de un período de dos a seis meses de 600 m.s.n.m. La base hidrográfica de Monfragüe está constituida por sequía, que usualmente finalizan en el mes de octubre. En cuanto a el río Tajo junto con su afluente el Tiétar. Actualmente, ambos se las temperaturas, la región estudiada se caracteriza por sus inviernos encuentran embalsados por las presas de Torrejón-Tajo y Torrejón- templados, con mínimas de pocos grados bajo cero, y veranos Tiétar. La mayor parte de estas corrientes de agua discurren a anticiclónicos, secos y calurosos, con máximas cercanas a los 40 ºC. altitudes que raramente superan los 300 m.s.n.m. Junto a estos dos Las temperaturas medias anuales oscilan entre los 16,7 ºC de cursos que llevan agua regularmente todo el año, existen numerosos Malpartida de Plasencia y los 18,1 ºC de Serradilla. Los tres índices arroyos tributarios que conservan sus cauces en estado natural sin de mediterraneidad (Im1 = 23,1; Im2 = 20,1; Im3 = 12,3) ponen de 93 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España) manifiesto que el área de Monfragüe queda encuadrada en la Región 26 de junio, de Conservación de la Naturaleza y Espacios Naturales de Mediterránea. De los seis pisos bioclimáticos (Rivas Martínez & Extremadura (DOE de 28 de julio), cuyo Catálogo de Especies Loidi 1999), solamente existen en el territorio estudiado el Termo y Amenazadas ve la luz con el Decreto 37/2001, de 6 de marzo (DOE de Mesomediterráneo. En este sentido, el índice de termicidad permite 13 de marzo), donde aparecen las especies y subespecies de flora y situar al observatorio de Malpartida de Plasencia (It = 297) en el fauna regional que exigen una especial protección. piso Mesomediterráneo, horizonte medio, y la estación de Serradilla (It = 363) en el piso Termomediterráneo, horizonte superior. De acuerdo con los índices de continentalidad de Rivas Martínez RESULTADOS (1989), ambas localidades presentan tendencias totalmente continentales (Malpartida de Plasencia, Ic = 41,7; Serradilla, Ic = 41,0). Abreviaturas utilizadas: PI: endemismo de la Penín- La fitocenosis vegetal arbórea predominante en Monfragüe es sula Ibérica (*: endemismo de Monfragüe); IN: ende- el encinar Pyro-Quercetum rotundifoliae (con óptimos en el mismo íbero-norteafricano. PE: en peligro de extinción; ombroclima Seco Medio y ampliamente extendida en zonas de S: sensible a la alteración de su hábitat; V: vulnerable; penillanuras y en serranías), seguida del alcornocal Sanguisorbo- IE: de interés especial. Quercetum suberis. En determinadas zonas son típicas las altifru- ticetas preclimácicas sustitutivas de los alcornocales Mesome- PTERIDÓFITOS diterráneos denominadas madroñales (Phillyreo-Arbutetum unedi) y charnecales (Phillyreo-Arbutetum pistacietosum lenticisci). El piso ADIANTACEAE Termomediterráneo, considerado como el piso más apto para la vida Adianthum capillus-veneris L. vegetal en nuestra Península, presenta los encinares más termófilos. ASPIDIACEAE En este trabajo presentamos un catálogo florístico del Parque Polystichum setiferum (Forsskål) Woynar Nacional de Monfragüe y Área de Influencia. Son muchos los botá- ASPLENIACEAE nicos que han recorrido estas sierras y muchas las publicaciones que Asplenium adiantum-nigrum L. han dado a conocer la diversidad vegetal que atesoran. Ante la Asplenium billotii F.W. Schultz complejidad de citar a todos los que de alguna manera han dejado Asplenium ceterach L. huella en el conocimiento de la zona, hemos indicado aquellos que han Asplenium onopteris L. destacado por diversos motivos. Las primeras referencias biblio- Asplenium trichomanes L. subsp. trichomanes gráficas que aparecen sobre la flora de Monfragüe están constituidas Asplenium trichomanes subsp. quadrivalens D.E. Meyer por citas dispersas en trabajos más amplios sobre la flora y vegetación Asplenium trichomanes nothosubsp. lusaticum (D.E. Meyer) Lawalrée de Extremadura, ya sea para la provincia de Cáceres (Rivas Mateos Asplenium x joncherei D.E. Meyer 1898, 1899, 1931) o bien para la cuenca extremeña del Guadiana ATHYRIACEAE (Rivas Goday 1964). La obra aportada por Belmonte (1986) supone el Cystopteris fragilis (L.) Bernh. subsp. fragilis listado taxonómicamente más profundo para el área de Monfragüe. Por BLECHNACEAE tanto, se determinó establecer este trabajo como base sobre la que Blechnum spicant (L.) Roth. trasladar nuestra investigación posterior. Se han recopilado todas las DRYOPTERIDACEAE citas procedentes de trabajos de distinta índole anteriores y posteriores Athyrium filix-femina (L.) Roth. a Belmonte (1986), a partir de la fuente bibliográfica en la que se basa Dryopteris affinis (Lowe) Fraser-Jenkins subsp. affinis el Proyecto ANTHOS (www.programanthos.org), un programa D. affinis subsp. borreri (Newman) Fraser-Jenkins desarrollado según un convenio definido entre la Fundación Dryopteris affinis subsp. robusta Fraser-Jenkins Biodiversidad y el CSIC, que consta de 550.000 registros extraídos de Dryopteris filix-mas (L.) Schott las publicaciones científicas más notables sobre Botánica. El presente EQUISETACEAE trabajo contiene también la reciente exploración, colecta e identifi- Equisetum arvense L. cación de la flora vascular de Monfragüe, resultado de una serie de Equisetum palustre L. campañas de muestreo entre los años 2004 y 2006 replicadas Equisetum ramosissimum Desf. estacionalmente en más de 16 formaciones vegetales. La suma de estas HYPOLEPIDACEAE revisiones permitió establecer un listado muy aproximado de la Pteridium aquilinum (L.) Kuhn subsp. aquilinum diversidad de especies vegetales para el territorio de Monfragüe en el ISOETACEAE caso de los taxones vasculares. En caso de duda sobre la presencia de Isoetes histrix Bory un determinado taxón, éste se ha omitido. Isoetes setaceum Lam. Los pliegos sobre los que se basan nuestras citas se encuentran Isoetes velatum A. Braun subsp. velatum depositados en los Herbarios MAF (Herbario de la Facultad de MARSILEACEAE Farmacia de la Universidad Complutense de Madrid), MA (Herbario Marsilea batardae Launert – PI, S del Real Jardín Botánico de Madrid, CSIC), SALA (Herbario de la Marsilea strigosa Willd. – S Universidad de Salamanca), UNEX (Herbario de la Universidad de OPHIOGLOSSACEAE Extremadura) y HSS (Herbario de la Finca de la Orden, Junta de Ophioglossum lusitanicum L. Extremadura). Para establecer el grado de amenaza se han seguido las OSMUNDACEAE categorías establecidas en el Título IV (art. 60) de la Ley 8/1998, de Osmunda regalis L. 94 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

POLYPODIACEAE Conopodium ramosum auct. hisp. occid., non Costa Anogramma leptophylla (L.) Link Daucus carota L. subsp. carota Cheilanthes acrostica (Balbis) Todaro Daucus carota subsp. carota var. maritimus (Lam.) Steud Cheilanthes hispanica Mett. – IN Daucus crinitus Desf. – IN Cheilanthes maderensis Lowe Daucus durieua Lange – IN Cheilanthes tinaei Tod. Daucus maximus Desf. Cheilanthes vellea (Aiton) F. Mueller Daucus muricatus (L.) L. Cheilanthes x iberica Rasbach & Reichstein Daucus setifolius Desf. – IN Polypodium cambricum L. subsp. serrulatum (Schultz ex Arcangeli) Elaeoselinum foetidum (L.) Boiss. – IN Pichi Sermolli Elaeoselinum gummiferum (Desf.) Tutin – IN Polypodium interjectum Shivas Eryngium campestre L. Polypodium vulgare L. Eryngium corniculatum Lam. – PI Polypodium x shivasiae Rothm. Eryngium galioides Lam. – PI SELAGINELLACEAE Eryngium tenue Lam. – IN Selaginella denticulata (L.) Spring Ferula communis L. subsp. communis Ferulago granatensis Boiss. GIMNOSPERMAS Foeniculum vulgare Miller subsp. piperitum (Ucria) Coutinho Heracleum sphondylium L. CUPRESSACEAE Magydaris panacifolia (Vahl) Lange Juniperus oxycedrus L. subsp. badia (H. Gay) Debeaux – IN, V Myrrhoides nodosa (L.) Cannon PINACEAE Oenanthe crocata L. Pinus pinaster Aiton Oenanthe lachenalii C.C. Gmel. Pinus pinea L. Oenanthe paucedanifolia Pollich Oenanthe pimpinelloides L. ANGIOSPERMAS Orlaya daucoides (L.) Greuter Pimpinella villosa Schousb. – IN DICOTYLEDONAE Scandix australis L. subsp. australis Scandix microcarpa Lange ACERACEAE Scandix pecten-veneris L. Acer monspessulanum L. – V Sium latifolium L. AMARANTHACEAE Smyrnium olusatrum L. Amaranthus albus L. Smyrnium perfoliatum L. Amaranthus blitoides S. Watson Thapsia dissecta (Boiss.) Arán & G. Mateo Amaranthus blitum L. Thapsia garganica L. Amaranthus cruentus L. Thapsia maxima Mill. – PI Amaranthus deflexus L. Thapsia minor Hoffmanns. & Link Amaranthus hybridus L. Thapsia nitida Lacaita var. nitida Amaranthus muricatus (Moq.) Hieron Thapsia villosa L. Amaranthus retroflexus L. Tordylium maximum L. ANACARDIACEAE Torilis arvensis (Hudson) Link subsp. arvensis Pistacia lentiscus L. Torilis arvensis subsp. neglecta Thell. Pistacia terebinthus L. Torilis arvensis subsp. purpurea (Ten) Hayek APIACEAE Torilis elongata (Hoffmanns. & Link) Samp. Ammi majus L. Torilis leptophylla (L.) Reichenb. f. Ammi visnaga (L.) Lam. Torilis nodosa (L.) Gaertner Anthriscus caucalis Bieb. Turgenia latifolia (L.) Hoffmanns Apium inundatum (L.) Reichenb.fil. APOCYNACEAE Apium nodiflorum (L.) Lag. Vinca difformis Pourret Bupleurum gerardi All. subsp. filicaule (Brot.) Coutinho AQUIFOLIACEAE Cachrys sicula L. Ilex aquifolium L. – V Carum verticillatum (L.) Koch ARALIACEAE Caucalis platycarpos L. Hedera helix L. Conium maculatum L. ARISTOLOCHIACEAE Conopodium arvense (Coss.) Calest. – PI Aristolochia fontanesii (Boiss. & Reuter) Batt. Conopodium capillifolium (Guss.) Boiss. Aristolochia paucinervis Pomel Conopodium majus (Gouan) Loret. subsp. majus – PI Aristolochia pistolochia L. Conopodium marianicum Lange ASCLEPIADACEAE Conopodium pyrenaeum (Loiss.) Miégev – PI Vincetoxicum nigrum (L.) Moench 95 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

ASTERACEAE Cynara humilis L. – IN Anacyclus clavatus (Desf.) Pers. Dittrichia graveolens (L.) Greuter Andryala arenaria (DC.) Boiss. & Reuter – IN Dittrichia viscosa (L.) Greuter subsp. viscosa Andryala integrifolia L. Doronicum plantagineum L. Andryala laxiflora DC. – IN Evax astericiflora (Lam.) Pers. Andryala ragusina L. Evax carpetana Lange Anthemis arvensis L. subsp. arvensis Evax lusitanica Samp. – IN Anthemis arvensis subsp. incrassata (Loisel) Nyman Evax pygmaea (L.) Brot. Anthemis cotula L. Filaginella uliginosa (L.) Opiz subsp. uliginosa Anthemis tuberculata Boiss. Filago lutescens Jordan subsp. lutescens Arnoseris minima (L.) Schweig. & Koerte Filago pyramidata L. Aster squamatus (Spreng.) Hieron. Filago vulgaris Lam. Asteriscus aquaticus (L.) Less. Galactites tomentosa Moench Atractylis cancellata L. subsp. cancellata Gymnostyles stolonifera (Brot.) Tutin Bellis annua L. subsp. annua Hedypnois cretica (L.) Dum.Corset Bellis annua subsp. microcephala (Lange) Nyman Helichrysum italicum (Roth) G. Don fil. subsp. serotinum (Boiss.) Bellis perennis L. P. Fourn. Bellis sylvestris Cyr. var. sylvestris Helichrysum stoechas (L.) Moench. subsp. stoechas Bellis sylvestris var. pappulosa (Boiss. ex DC.) Lange Hieracium amplexicaule L. Bidens aurea (Aiton) Sherff Hypochoeris glabra L. Bidens frondosa L. Hypochoeris radicata L. Bidens tripartita L. Inula salicina L. subsp. salicina Bombycilaena discolor (Pers.) M. Laínz Lactuca saligna L. Bombycilaena erecta (L.) Smolj. Lactuca serriola L. Calendula arvensis L. Lactuca chondrilliflora Boreau Calendula officinalis L. Lapsana communis L. subsp. communis Carduus bourgeanus Boiss. & Reuter Leontodon hispidus L. subsp. bourgeanus (Willk.) Rivas Martínez Carduus pycnocephalus L. subsp. pycnocephalus & Sáenz – PI Carduus tenuiflorus Curtis Leontodon longirostris (Finch & P.D.Sell) Talavera – IN Carlina corymbosa L. subsp. hispanica (Lam.) O. Bolós & Vigo Leontodon tuberosus L. Carlina racemosa L. – IN Leucanthemopsis pallida (Miller) Heywood subsp. flaveola Carlina vulgaris L. (Hoffm. & Link) Ladero – PI Carthamus lanatus L. subsp. lanatus L. pallida pallida PI Centaurea alba L. subsp. latronum (Pau) Dostal (Miller) Heywood subsp. – L. pulverulenta ( pulverulenta PI Centaurea aspera L. Lag.) Heywood subsp. – Centaurea calcitrapa L. Leucanthemum pallens (Gay) DC. Centaurea melitensis L. Leucanthemum vulgare Lam. Centaurea ornata Willd. var. macrocephala Willk. – PI Leuzea conifera (L.) DC. Centaurea paniculata L. subsp. castellana (Boiss. & Reuter) Dostal Logfia arvensis (L.) J.Holub Centaurea pullata L. Logfia gallica (L.) Cosson & Germ. Chamaemelum fuscatum (Brot.) Vasc. Logfia minima (Sm.) Dumort. Chamaemelum mixtum (L.) All. Mantisalca salmantica (L.) Briq. & Cavillier Chamaemelum nobile (L.) All. Matricaria aurea (Loefl.) Schultz Bip. Chondrilla juncea L. Matricaria recutita L. Chrysanthemum coronarium L. Micropus supinus L. Chrysanthemum segetum L. Onopordum acanthium L. subsp. acanthium Cichorium intybus L. Onopordum illyricum L. subsp. illiricum Cnicus benedictus L. Onopordum nervosum Boiss. – PI Coleostephus myconis (L.) Reichenbach Pallenis spinosa (L.) Cass. Conyza bonariensis (L.) Cronq. Phagnalon saxatile (L.) Cass. Conyza canadensis (L.) Cronq. Picnomon acarna (L.) Cass. Crepis biennis L. Picris comosa (Boiss.) B.D. Jackson – PI Crepis capillaris (L.) Wallr. Picris echioides L. Crepis foetida L. Prolongoa hispanica G. López & Ch. E. Jarvis – PI Crepis nicaeensis Balbis Pseudognaphallium luteo-album (L.) Hilliard & Burtt Crepis setosa Haller fil. Pulicaria odora (L.) Reichenb. C. vesicaria L. subsp. haenseleri (Boiss. ex DC.) Sell. Pulicaria paludosa Link. – IN Crupina vulgaris Pers. ex Cass. Reichardia intermedia (Schulz Bip.) Cout. 96 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Rhagadiolus stellatus (L.) Gaertner subps. edulis (Gaertner) O. Myosotis ramosissima Rochel subsp. gracillima (Loscos & Pardo) Bolós & Vigo Rivas-Martínez Rhagadiolus stellatus (L.) Gaertner subsp. stellatus Myosotis scorpioides L. Scolymus hispanicus L. Myosotis sicula Guss. Scolymus maculatus L. Myosotis stricta Link ex Roemer & J.A. Schultes Scorzonera angustifolia L. subsp. angustifolia – IN Neatostema apulum (L.) I.M. Johnston Scorzonera humilis L. var. ramossa Hoffmanns & Link Omphalodes linifoliia (L.) Moench Scorzonera laciniata L. BRASSICACEAE Senecio aquaticus Hill Alyssum granatense Boiss. & Reuter – IN Senecio gallicus Vill. Alyssum simplex Rudolphi Senecio jacobea L. Arabidopsis thaliana (L.) Heynh Senecio lividus L. Arabis auriculata Lam. Senecio minutus (Cav.) DC. – PI Arabis nova Vill. subsp. iberica Rivas-Martínez ex Talavera – IN Senecio sylvaticus L. Arabis verna L. Senecio vulgaris L. Brassica barrelieri (L.) Janka – IN Serratula monardii Dufour var. abulensis (Pau) Cantó – PI Brassica oleracea L. subsp. oleracea Silybum marianum (L.) Gaertn. Brassica oxyrrhina (Cosson) Cosson – IN Sonchus asper (L.) Hill subsp. asper Brassica repanda (Willd.) DC. subsp. nudicaulis (Lag.) Heywood – PI Sonchus asper subsp. glaucescens (Jordan) Ball Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. Sonchus oleraceus L. Capsella rubella Reut. Sonchus tenerrimus L. var. tenerrimus Cardamine hirsuta L. Tanacetum microphyllum DC. – PI Coincya hispida (Cav.) Greuter & Burdel – IN Taraxacum obovatum (Wild.) DC. subsp. obovatum Coincya setigera (J. Gay ex Lange) Rivas Mart. Taraxacum obovatum subsp. ochrocarpum Van Soest Coincya transtagana (Coutinho) Clemente Muñoz & Hernández PI, IE Taraxacum officinale Weber Bermejo – Crambe hispanica L. Tolpis barbata (L.) Gaertner Diplotaxis catholica (L.) DC. – PI Tolpis umbellata Bertol Diplotaxis muralis (L.) DC. Urospermum picroides (L.) Scop. ex F.W. Schmidt Diplotaxis siifolia Kuntze Xanthium spinosum L. Diplotaxis virgata (Cav.) DC. – PI Xanthium strumarium L. subsp. cavanillesii (Schouw) D. Löve & Draba muralis L. P. Dansereau Erophila verna (L.) Chevall. subsp. spathulata (Láng.) Vollm. X. strumarium subsp. italicum (Moreti) O. Bolòs & Vigo Erysimum linifolium (Pers.) Gouy – PI Xeranthemum cylindraceum Sibth. & Sm. Hesperis laciniata All. Xeranthemum inapertum (L.) Miller Hirschfeldia incana (L.) Lagrèze-Fossat BETULACEAE Hornungia petraea (L.) Reichenb. Alnus glutinosa (L.) Gaertn. Lepidium campestre (L.) R. Br. Lepidium heterophyllum Bentham Anchusa hybrida Ten. Lepidium sativum L. Anchusa italica Retz. Malcolmia triloba (L.) Spreng. – PI Anchusa undulata L. subsp. undulata – IN Raphanus raphanistrum L. subsp. microcarpus (Lange) Thell. Borago officinalis L. Raphanus raphanistrum L. subsp. raphanistrum Buglossoides arvensis (L.) I.M. Johnston Rorippa nasturtium-aquaticum (L.) Hayek Cynoglossum cheirifolium L. Rorippa sylvestris (L.) Bess. subsp. sylvestris Cynoglossum creticum Mill. Sisymbrella aspera (L.) Spach. subsp. aspera lusitanicum L. subsp. polycaulon (Boiss.) P. Gibbs. – PI, IE Sisymbrium contortum Cav. Echium plantagineum L. Sisymbrium irio L. Echium tuberculatum Hoffmanns & Link – IN Sisymbrium officinale (L.) Scop. Echium vulgare L. Teesdalia coronopifolia (J.P. Bergeret) Thell. Heliotropium europaeum L. Teesdalia nudicalulis (L.) Ait. f. Heliotropium supinum L. Thlaspi perfoliatum L. Lithodora prostrata (Loisel.) Griseb. subsp. lusitanica (Samp.) CACTACEAE Valdés – IN Opuntia maxima Miller Myosotis arvensis (L.) Hill CALLITRICHACEAE Myosotis caespitosa C.F. Schultz. Callitriche brutia Petagna Myosotis discolor subsp. discolor Callitriche lusitanica Schotsman – IN Myosotis discolor subsp. dubia (Arrondeau) Blaise Callitriche obtusangula Le Gall Myosotis personii Rouy – PI Callitriche palustris L. 97 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Callitriche stagnalis Scop. Paronychia echinulata Chater CAMPANULACEAE Petrorhagia nanteuilii (Burnat) P.W. Ball & Heywood Campanula erinus L. Petrorhagia prolifera (L.) P.W. Ball & Heywood Campanula lusitanica L. subsp. lusitanica Loefl. – PI Petrorhagia velutina (Guss.) P.W. Ball & Heywood Campanula rapunculus L. Polycarpon diphyllum Cav. Jasione crispa (Pourret) Samp. subsp. amethystina (Lag. & Rodr.) Polycarpon tetraphyllum (L.) L. var. tetraphyllum Tutin Polycarpon tetraphyllum var. floribundumWillk. Jasione crispa subsp. sessiliflora (Boiss. & Reuter) Rivas-Martínez Sagina apetala Ard. subsp. apetala Jasione mariana Willk. – PI Sagina apetala subsp. erecta (Hornem.) Herm. Jasione montana L. subsp. echinata (Boiss. & Reuter) Nyman – PI Sagina procumbens L. subsp. procumbens Jasione montana L. subsp. montana – PI Saponaria officinalis L. Legousia hybrida (L.) Delarbre Scleranthus annus L. Lobelia urens L. Scleranthus delortii Gren. Solenopsis laurentia (L.) C. Presl. Scleranthus polycarpos L. Wahlenbergia hederacea (L.) Reichenb. Silene cerastoides L. CANNABACEAE Silene colorata Poiret Humulus lupulus L. Silene coutinhoi Rothm. & Pinto da Silva – PI CAPPARACEAE Silene decipiens Barceló Cleome violacea L. Silene gallica L. CAPRIFOLIACEAE Silene inaperta L. subsp. inaperta Lonicera etrusca G. Santi Silene italica (L.) Pers. subsp. italica Lonicera implexa Ait. Silene laeta (Aiton) Godron Lonicera peryclimenum L. subsp. hispanica (Boiss. & Reuter) Silene latifolia Poiret Nyman – IN Silene noctiflora L. Sambucus nigra L. Silene nocturna L. Viburnum tinus L. Silene portensis L. CARYOPHYLLACEAE Silene psammitis Link ex Sprengel – PI Agrostemma githago L. Silene scabriflora Brot. – IN Arenaria leptoclados (Reichenb.) Guss. Silene vulgaris (Moench) Garcke Arenaria serpyllifolia L. Spergula arvensis L. Cerastium brachypetalum Pers. subsp. tauricum (Sprengel) Murb. Spergula morisonii Boreau Cerastium dichotomum L. Spergula pentandra L. Cerastium diffusum Pers. Spergularia purpurea (Pers.) G. Don f. Cerastium glomeratum Thuill. Spergularia rubra (L.) J. & C. Presl. subsp. rubra Cerastium gracile Dufour – IN Spergularia rubra subsp. longipes (Lange) Briq. Cerastium ramosissimum Boiss. Stellaria alsine Grimm Cerastium semidecandrum L. subsp. semidecandrum Stellaria graminea L. Chaetonychia cymosa (L.) Sweet Stellaria media (L.) Vill. subsp. media Corrigiola litoralis L. subsp. litoralis Stellaria pallida (Dumort.) Piré C. litoralis subsp. foliosa (Pérez-Lara) Devesa – IN Vaccaria hispanica (Mill.) Rauschert Corrigiola telephiifolia Pourret Velezia rigida L. Cucubalus baccifer L. CERATOPHYLLACEAE Dianthus lusitanus Brot. – IN Ceratophyllum demersum L. subsp. demersum Herniaria cinerea DC. CHENOPODIACEAE Herniaria glabra L. Atriplex patula L. Herniaria lusitanica Chaudhri Beta vulgaris L. subsp. vulgaris Herniaria scabrida Boiss. Chenopodium album L. Holosteum umbellatum L. subsp. umbellatum Chenopodium ambrosioides L. Illecebrum verticillatum L. Chenopodium botrys L. Loeflingia baetica Lag. var. micrantha (Boiss. & Reuter) Heywood – PI Chenopodium multifidum L. Loeflingia hispanica L. Chenopodium murale L. Minuartia híbrida (Vill.) Schischkin Chenopodium opulifolium Schrad. Moehringia pentandra Gay CISTACEAE Moehringia trinervia (L.) Clairv. Cistus albidus L. Moenchia erecta (L.) P.Gaertner, B.Meyer & Scherb. Cistus crispus L. Ortegia hispanica Loefl. ex L. – PI Cistus ladanifer L. Paronychia argentea Lam. Cistus monspeliensis L. Paronychia capitata (L.) Lam. Cistus populifolius L. 98 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Cistus psilosepalus Sweet CUSCUTACEAE Cistus salvifolius L. Cuscuta brevistyla A. Richard Cistus x corbariensis Pourr. Cuscuta campestris Yuncker Fumana ericoides (Cav.) Grandg. Cuscuta epithymum (L.) L. subsp. epithymum Halimium ocymoides (Lam.) Willk. – IN DIPSACACEAE Halimium umbellatum (L.) Spach. subsp. viscosum (Willk.) Bolós Dipsacus fullonum L. & Vigo – IN Dipsacus sativus (L.) Honckeny Helianthemum aegyptiacum (L.) Miller Pterocephalus diandrus (Lag.) Lag. – PI Helianthemum angustatum Pomel – IN Pterocephalus intermedius (Lag.) Coutinho Helianthemum apenninum (L.) Miller Scabiosa atropurpurea L. subsp. atropurpurea Helianthemum ledifolium (L.) Miller Scabiosa atropurpurea subsp. maritima (L.) Arcang. Helianthemum pilosum (L.) Pers. Scabiosa stellata L. Helianthemum salicifolium (L.) Miller Succisella microcephala (Willk) G. Beck – PI, IE Helianthemum sanguineum (Lag.) Lag. ELATINACEAE Helianthemum violaceum (Cav.) Pers. Elatine alsinastrum L. Tuberaria bupleurifolia (Lam.) Willk. Elatine macropoda Guss. Tuberaria guttata (L.) Fourr. ERICACEAE Tuberaria lignosa (Sweet) Samp. Arbutus unedo L. Tuberaria macrosepala (Cosson) Willk. – IN Calluna vulgaris (L.) Hull. CLUSIACEAE Erica arborea L. Hypericum australe Ten. E. australis subsp. aragonensis (Willk.) Coutinho – IN Hypericum elodes L. Erica australis L. subsp. australis – IN Hypericum humifusum L. Erica lusitanica K. Rudolphi Hypericum linariifolium Vahl Erica scoparia L. subsp. scoparia Erica umbellata IN Hypericum perfoliatum L. L. – EUPHORBIACEAE Hypericum perforatum L. Chrozophora tinctoria (L.) A.H.L. Juss. Hypericum tetrapterum Fries Euphorbia broteroi Daveau – PI, IE Hypericum tomentosum L. Euphorbia characias L. subsp. characias Hypericum undulatum Schousboe ex Willd. Euphorbia exigua L. CONVOLVULACEAE Euphorbia falcata L. Convolvulus althaeoides L. Euphorbia helioscopia L. Convolvulus arvensis L. Euphorbia hirsuta L. Convolvulus meonanthus Hoffmanns & Link Euphorbia lagascae Spreng. CRASSULACEAE Euphorbia matritensis Boiss. – PI Crassula tillaea Lester-Garland Euphorbia peplus L. Crassula vaillantii (Willd.) Roth Euphorbia pterococca Brot. Mucizonia hispida Batt. & Trabut – IN Euphorbia portlandica L. Sedum album L. Euphorbia segetalis L. S. amplexicaule DC. subsp. tenuifolium (Sm.) Greuter Euphorbia serrata L. Sedum andegavense (DC.) Desv. Euphorbia sulcata Lens ex Loisel. Sedum arenarium Brot. – PI Mercurialis annua L. Sedum brevifolium DC. Mercurialis ambigua L. fil. Sedum caespitosum (Cav.) DC. Mercurialis huetii Hanry – IN Sedum dasyphyllum L. Mercurialis tomentosa L. Sedum forsteranum Sm. Securinega tinctoria (L.) Rothm. – PI, IE Sedum hirsutum All. subsp. hirsutum FABACEAE Sedum rubens L. Adenocarpus argyrophyllus (Rivas Godoy) Caballero – IN, IE Sedum sediforme (Jacq.) Pau Adenocarpus aureus (Cav.) Pau – IE Sedum villosum L. subsp. aristatum (Emberger & Maire) Laínz – IN Adenocarpus complicatus (L.) J. Gay subsp. complicatus Umbilicus gaditanus Boiss. A. complicatus subsp. conmutatus (Guss.) Coutinho Umbilicus heylandianus Webb et Berh. – IN Adenocarpus hispanicus (Lam.) DC. Umbilicus rupestris (Salisb.) Dandy Adenocarpus telonensis (Loisel) DC. CUCURBITACEAE Anthyllis vulneraria L. Bryonia dioica Jacq. Argyrolobium zanonii (Turra) P.W. Ball Cucumis myriocarpus E. May. ex Naudin Astragalus cymbaecarpos Brot. Ecballium elaterium (L.) A. Richard subsp. elaterium Astragalus echinatus Murray Ecballium elaterium subsp. dioicum Battandier Astragalus hamosus L. 99 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Astragalus lusitanicus Lam. – IN Onobrychis humilis var. glabrescens (Mariz) Devesa & Vázquez – IN Astragalus pelecinus (L.) Barneby Onobrychis viciifolia Scop. Bituminaria bituminosa (L.) C.H. Stirt. Ononis baetica Clemente var. baetica Coronilla dura (Cav.) Boiss. – IN Ononis broterana DC. Coronilla juncea L. Ononis laxiflora Desf. Coronilla scorpioides (L.) Koch Ononis mitissima L. Cytisus grandiflorus (Brot.) DC. – IN Ononis natrix L. Cytisus multiflorus (L’Hér.) Sweet – PI Ononis pinnata Brot. – IN Cytisus scoparius (L.) Link subsp. scoparius Ononis pubescens L. Cytisus striatus (Hill) Rothm. subsp. eriocarpus (Boiss. & Reuter) Ononis reclinata L. Rivas Martínez – PI Ononis spinosa L. subsp. spinosa Dorycnopsis gerardii (L.) Boiss. Ononis spinosa subsp. antiquorum (L.) Arcang. – IN Genista cinerascens Lange – PI, IE O. viscosa L. subsp. crotalarioides (Cosson) Sirj.– IN, IE Genista hirsuta Vahl. – IN Ornithopus compressus L. Genista hystrix Lange – PI Ornithopus isthmocarpus Cosson Genista tournefortii Spach – IN Ornithopus perpusillus L. Genista triacanthos Brot. – IN Ornithopus pinnatus (Miller) Druce Hymenocarpos corniciana (L.) Lassen – IN Ornithopus sativus Link. subsp. sativus Hymenocarpos hamosus (Desf.) Lassen – IN Ornithopus x macrorrhynchus (Willk.) Pau Hymenocarpos hispanicus Lassen – IN Pisum sativum L. subsp. elatius (MB.) Ascherson & Graener Lathyrus angulatus L. Pterospartum tridentatum (L.) Willk. – PI Lathyrus annuus L. Retama sphaerocarpa (L.) Boiss. – IN Lathyrus aphaca L. Scorpiurus muricatus L. Lathyrus cicera L. Scorpiurus vermiculatus L. Lathyrus clymenum L. Trifolium angustifolium L. Lathyrus heterophyllus L. Trifolium arvense L. Lathyrus hirsutus L. Trifolium bocconei Savi Lathyrus inconspicuus L. Trifolium campestre Schreber Lathyrus latifolius L. Trifolium cernuum Brot. Lathyrus sphaericus Retz. Trifolium cherleri L. Lotus angustissimus L. Trifolium diffusum Ehrh. Lotus castellanus Boiss. & Reuter Trifolium dubium Sibth. Lotus conimbricensis Brot. Trifolium fragiferum L. Lotus corniculatus L. subsp. corniculatus Trifolium gemellum Pourret ex Willd. – IN Lotus parviflorus Desf. Trifolium glomeratum L. Lotus pedunculatus Cav. var. pedunculatus Trifolium hirtum All. Lotus pedunculatus Cav. var. villosus (ser.) Lawalrée Trifolium isthmocarpum Brot. Lotus subbiflorus Lag. Trifolium lappaceum L. Lupinus angustifolius L. subsp. angustifolius Trifolium micranthum Viv. Lupinus hispanicus Boiss. & Reuter – PI Trifolium obscurum Savi subsp. aequidentatum (Pérez Lara) C. Lupinus luteus L. Vicioso Medicago arabica (L.) Hudson Trifolium ochroleucon Huds. Medicago doliata Carmign. Trifolium patens Schreb. Medicago littoralis Rohde ex Loisel var. littoralis Trifolium pratenseL. var. pratense Medicago littoralis var. longiseta DC. in Lam. & DC. Trifolium repensL. subsp. repens Medicago minima L. var. recta (Desf.) Burnat Trifolium resupinatum L. Medicago orbicularis (L.) Bartal. Trifolium retusum L. Medicago polymorpha L. Trifolium scabrum L. Medicago rigidula (L.) All. Trifolium squamosum L. Medicago sativa L. subsp. sativa Trifolium stellatum L. Medicago truncatula Gaertner Trifolium striatum L. Medicago turbinata (L.) All. var. inermis Asch. Trifolium strictum L. Medicago turbinata var. olivaeformis (Guss.) Borja Trifolium subterraneum L. Melilotus albus Medik. Trifolium suffocatum L. Melilotus elegans Salzm. ex Ser. Trifolium sylvaticum Gérard ex Loisel Melilotus indicus (L.) All. Trifolium tomentosum L. Melilotus neapolitanus Ten. Trigonella monspeliaca L. Onobrychis humilis (Loefl.) G. López var. humilis – IN Trigonella polyceratia L. 100 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Ulex eriocladus C. Vicioso – PI, IE Erodium cicutarium (L.) L’Her. subsp. cicutarium Vicia benghalensis L. Erodium cicutarium subsp. bipinnatum (Cav.) Tourlet Vicia cracca L. Erodium cicutarium var. pimpinellifolium (Wither) Guitt. Vicia disperma DC. Erodium moschatum (L.) L`Her. ex Ait. Vicia faba L. Geranium colombinum L. Vicia hirsuta (L.) S.F. Gray Geranium dissectum L. Vicia lathyroides L. Geranium lucidum L. Vicia lutea L. subsp. lutea var. hirta Boiss. Geranium molle L. Vicia lutea subsp. vestita (Boiss.) Rouy Geranium purpureum Vill. Vicia narbonensis L. Geranium pusillum L. Vicia parviflora Cav. Geranium robertianum L. Vicia sativa L. subsp. sativa Geranium rotundifolium L. Vicia sativa subsp. cordata (Wulfen ex Hoppe) Ascherson & GLOBULARIACEAE Graebner Globularia alypum L. Vicia sativa subsp. macrocarpa (Moris) Arcang. HALORAGACEAE Vicia sativa subsp. nigra (L.) Ehrh. Myriophyllum alterniflorum DC. Vicia tenuifolia Roth Myriophyllum spicatum L. Vicia tetrasperma (L.) Schreb. subsp. tetrasperma LAMIACEAE Vicia vicioides (Desf.) Coutinho Acinos alpinus (L.) Moench. subsp. alpinus Vicia villosa Roth. subsp. villosa Ajuga chamaepitys (L.) Schreber Vicia villosa subsp. ambigua (Guss.) Kerguélen Ajuga iva (L.) Schreber Vicia villosa subsp. varia (Host.) Corb. Ballota hirsuta Benth. – IN FAGACEAE Ballota nigra L. subsp. foetida (Vis.) Hayek Castanea sativa Mill. Cleonia lusitanica L. Quercus broteroi (P. Cout.) Rivas Mart. & C. Sáenz – PI Clinopodium vulgare L. subsp. vulgare Quercus coccifera L. Clinopodium vulgare subsp. arundanum (Boiss.) Nyman Quercus faginea Lam. subsp. faginea – PI Lamium amplexicaule L. subsp. amplexicaule Quercus pyrenaica Willd. Lamium bifidum Cyr. subsp. bifidum Quercus robur L. subsp. broteroana Schwartz – S Lamium hybridum Vill. Quercus rotundifolia Lam. Lamium maculatum L. Quercus suber L. Lamium purpureum L. Quercus x marianica C. Vicioso Lavandula stoechas L. subsp. luisieri (Rozeira) Rozeira – PI Quercus x welwitschii Samp. L. stoechas L. subsp. pedunculata (Miller) Rozeira – PI FUMARIACEAE Lavandula stoechas L. subsp. sampaiana Rozeira – PI Fumaria agraria Lag. Lycopus europaeus L. Fumaria bastardii Boreau Marrubium vulgare L. Fumaria capreolata L. Melissa officinalis L. subsp. altissima (Sibth. & Sm.) Arcang. Fumaria muralis Sonder ex Koch subsp. muralis Mentha aquatica L. Fumaria muralis subsp. boraei (Jordan) Pugsley Mentha cervina L. Fumaria officinalis L. Mentha pulegium L. Fumaria reuteri Boiss. Mentha suaveolens Ehrh. Fumaria rupestris Boiss. & Reuter – IN Nepeta tuberosa L. subsp. tuberosa – PI Fumaria petteri Reichenb. subsp. calcarata (Cadeval) Liden & Soler Origanum compactum Bentham – IN, IE Hypecoum imberbe Sibth. & Sm. Origanum virens Hoffmanns. & Link Platycapnos spicata (L.) Bernh. subsp. spicata Phlomis herba-venti L. subsp. herba-venti GENTIANACEAE Phlomis lychnitis L. Blackstonia perfoliata (L.) Huds. subsp. perfoliata Prunella laciniata (L.) L. Centaurium erythraea Rafn subsp. erythraea Prunella vulgaris L. C. erythraea subsp. grandiflorum (Biv.) Melderis Rosmarinus officinalis L. C. erythraea subsp. majus (Hoffmanns & Link) Laínz Salvia verbenaca L. Centaurium maritimum (L.) Fritsch Satureja ascendens (Jordan) K. Maly Centaurium spicatum (L.) Fritsch Scutellaria minor L. Cicendia filiformis (L.) Delarbre Sideritis hirsuta L. subsp. hirsuta Exaculum pusillum (Lam.) Caruel Stachys arvensis (L.) L. Gentiana pneumonanthe L Stachys germanica L. subsp. lusitanica (Hoffmanns. & Link) – IN GERANIACEAE Stachys officinalis (L.) Trevis. Erodium botrys (Cav.) Bertol. Teucrium fruticans L. Erodium ciconium (L. & Jusl.) L’Her. Teucrium haenseleri Boiss. – PI 101 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Teucrium scorodonia L. subsp. scorodonia Orobanche ramosa L. subsp. ramosa Thymus mastichina (L.) L. subsp. mastichina – PI Orobanche ramosa subsp. mutelii (F.W. Schultz) Coutinho Thymus sylvestris Hoffmanns & Link – PI Orobanche ramosa subsp. nana (Reuter) Coutinho Thymus x brachychaetus (Willk.) Coutinho Orobanche rapum-genistae Thuill. LENTIBULARIACEAE Orobanche variegata Wallr. Utricularia australis L. OXALIDACEAE LINACEAE Oxalis corniculata L. Linum bienne Miller Oxalis pes-caprae L. Linum strictum L. subsp. strictum PAEONIACEAE Linum trigynum L. subsp. trigynum Paeonia broteroi Boiss. & Reuter – PI Linum usitatissimum L. PAPAVERACEAE Radiola linoides Roth. Glaucium corniculatum (L.) J.H. Rudolph LYTHRACEAE Papaver argemone L. Ammania coccinea Rottboll Papaver dubium L. Lythrum borysthenicum (Schranck) Litv. Papaver hybridum L. Lythrum hyssopifolia L. Papaver rhoeas L. Lythrum junceum Banks & Sol. Roemeria hybrida (L.) DC. Lythrum portula (L.) D.A. Webb PHYTOLACCACEAE Lythrum salicaria L. Phytolacca americana L. Lythrum thymifolia L. PLANTAGINACEAE Plantago afra L. Alcea rosea L. Plantago arenaria Waldst & Kit. Lavatera cretica L. Plantago bellardii All. subsp bellardii hispanica L. – IN Plantago coronopus L. Malva nicaeensis All. Plantago holosteum Scop. Malva parviflora L. Plantago lagopus L. Malva sylvestris L. Plantago lanceolata L. Malva tournefortiana L. Plantago loeflingii L. MARTYNACEAE Plantago major L. subsp. major Proboscidea louisianica (Miller) Thell. PLUMBAGINACEAE MOLLUGINACEAE Armeria alliacea (Cav.) Hoffmanns. & Link – PI Glinus lotoides L. Armeria arenaria (Pers.) subsp. vestita (Willk.) Nieto Fel. – PI, IE Mollugo cerviana (L.) Ser. Armeria genesiana Nieto Fel. subsp. belmonteae (Pinto da Silva) Mollugo verticillata L. Nieto Fel. – PI *, PE MORACEAE Armeria linkiana Nieto Fel. – PI Ficus carica L. POLYGALACEAE MYRTACEAE Polygala microphylla L. – PI Eucaliptus camaldulensis Dehnh. Polygala monspeliaca L. Eucaliptus globulus Labill. subsp. globulus Polygala vulgaris L. E. globulus subsp. maidenii (F. Muell.) J. B. Kirkpatr. POLYGONACEAE Myrtus communis L. Fallopia convolvulus (L.) A. Löve OLEACEAE Polygonum arenarium Waldst. & Kit. Fraxinus angustifolia Vahl. subsp. angustifolia Polygonum arenastrum Jord. ex Boreau Jasminum fruticans L. Polygonum aviculare L. subsp. aviculare Olea europaea L. subsp. europaea Polygonum equisetiforme Sm. Olea europea subsp. oleaster (Hoffmanns & Link) Negodi Polygonum hydropiper L. Phillyrea angustifolia L. Polygonum lapathifolium L. Phillyrea latifolia L. subsp. latifolia Polygonum persicaria L. ONAGRACEAE Polygonum rurivagum Jordan ex Boreau Epilobium hirsutum L. Rumex acetosa L. Epilobium obscurum Schreber Rumex angiocarpus Murb. Epilobium parviflorum Schreber Rumex bucephalophorus L. subsp. bucephalophorus Epilobium tetragonum L. subsp. tetragonum R. bucephalophorus subsp. hispanicus (Steinh.) Rech. Epilobium tetragonum subsp. lamyi (Schultz) Nyman Rumex conglomeratus Murr. Ludwigia palustris (L.) Elliot Rumex crispus L. OROBANCHACEAE Rumex induratus Boiss. & Reuter – IN Orobanche caryophyllacea Sm. Rumex obtusifolius L. Orobanche minor Sm. Rumex papillaris Boiss. & Reuter – PI 102 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Rumex patientia L. ROSACEAE Rumex pulcher L. subsp. pulcher Agrimonia eupatoria L. subsp. eupatoria Rumex pulcher subsp. divaricatus (L.) Murb. Aphanes arvensis L. Rumex roseus L. Aphanes cornucopiodes (Lag.) Roem. & Schultes – IN Rumex scutatus L. Aphanes microcarpa (Boiss. & Reuter) Rothm. PORTULACACEAE Crataegus monogyna Jacq. subsp. brevistina (G. Kunze) Franco – PI Montia fontana L. subsp. amporitana Sennen Geum sylvaticum Pourret Montia fontana L. subsp. chondrosperma (Frenz) Walters Potentilla argentea L. Portulaca oleracea L. Potentilla reptans L. PRIMULACEAE Prunus dulcis (Miller) D.A. Webb Anagallis arvensis L. Prunus insititia L. Anagallis monelli L. Prunus lusitanica L. – S Anagallis tenella (L.) L. Prunus spinosa L. Asterolinon linum-stellatum (L.) Duby in DC. Pyrus bourgaeana Decne – IN Lysimachia vulgaris L. Rosa agrestis Savi RAFFLESIACEAE Rosa andegavensis Bast. Cytinus hypocistis (L.) L. subsp. hypocistis Rosa canina L. subsp. canina RANUNCULACEAE Rosa canina L. x Rosa corymbifera Borkh. Adonis annua L. Rosa corymbifera Borkh. Anemone palmata L. Rosa deseglisei Boreau Clematis campaniflora Brot. – PI Rosa micrantha Borrer ex Sm. Delphinium gracile DC. – IN Rosa pouzinii Tratt. Delphinium halteranum Sm. Rosa sempervirens L. Delphinium pentagynum Lam. – IN Rosa squarrosa (A. Rau) Boreau Delphinium staphisagria L. Rubus rhombifolius Weihe ex Boenn Nigella damascena L. Rubus ulmifolius Schott. Ranunculus arvensis L. Sanguisorba hybrida (L.) Nordborg – PI Ranunculus baudotii Godr. Sanguisorba minor Scop. subsp. magnolii (Spach) Briq. Ranunculus bulbosus L. subsp. aleae (Willk.) Rouy & Fouc. Sanguisorba muricata Spach ex Gremli Ranunculus bulbosus L. subsp. bulbosus Sanguisorba verrucosa (Link ex Don) Ces. Ranunculus bullatus L. RUBIACEAE Ranunculus ficaria L. subsp. ficaria Crucianella angustifolia L. Ranunculus gramineus L. Galium album Mill. Ranunculus gregarius Brot. subsp. gragarius – PI Galium aparine L. Ranunculus hederaceus L. Galium aparinella Lange Ranunculus longipes Lange ex Cutanda – PI Galium broterianum Boiss. & Reuter – IN Ranunculus muricatus L. Galium debile Desv. Ranunculus omiophyllus Ten. Galium divaricatum Pourret ex Lam. Ranunculus ophioglossifolius Vill. Galium minutulum Jordan Ranunculus paludosus Poiret Galium mollugo L. Ranunculus parviflorus L. Galium murale (L.) All. Ranunculus peltatus Schrank subsp. peltatus Galium palustre L. Ranunculus penicillatus (Dumort.) Bab. Galium parisiense L. Ranunculus rupestris Guss. Galium rivulare Boiss. & Reuter – PI Ranunculus saniculifolius Vivani Galium setaceum Lam. Ranunculus sardous Crantz. Galium tricornutum Dandy R. spicatus Desf. subsp. blepharicarpos (Boiss.) Grau Galium verrucosum Hudson Ranunculus trichophyllus Chaix subsp. trichophyllus Galium verticillatum Danth. Ranunculus trilobus Desf. Rubia peregrina L. Thalictryum speciosissimum L. Rubia tinctorum L. RESEDACEAE Sherardia arvensis L. Reseda luteola L. RUTACEAE Reseda phyteuma L. subsp. phyteuma Ruta angustifolia Pers. Sesamoides interrupta (Boreau) G. López Ruta chalepensis L. Sesamoides suffruticosa (Lange) Kunttze Ruta graveolens L. RHAMNACEAE Ruta montana (L.) L. Rhamnus oleoides L. subsp. oleoides SALICACEAE Rhamnus oleoides subsp. spiculosa Rivas-Martínez Populus alba L. 103 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Populus nigra L. SOLANACEAE Salix atrocinerea Brot. Datura ferox L. Salix caprea L. – V Datura stramonium L. Salix salviifolia Brot. – PI Hyoscyamus albus L. Salix x rubens Schrank Solanum dulcamara L. Salix x secaliana Pau et C. Vic. Solanum nigrum L. subsp. nigrum SANTALACEAE Solanum villosum Mill. Osyris alba L. TAMARICACEAE Osyris lanceolata Hochst. & Steud. Tamarix africana Poiret SAXIFRAGACEAE THYMELAEACEAE Saxifraga granulata L. subsp. granulata Daphne gnidium L. Saxifraga granulata subsp. graniticola D.A. Webb – PI Thymelaea villosa (L.) Endl. – IN Saxifraga granulata var. gracilis Engler ULMACEAE Saxifraga tridactylites L. Celtis australis L. SCROPHULARIACEAE Ulmus minor Mill. Anarrhinum bellidifolium (L.) Willd. URTICACEAE Antirrhinum graniticum Rothm. subsp. graniticum – PI Parietaria judaica L. Bellardia trixago (L.) All. Parietaria lusitanica L. subsp. lusitanica Digitalis purpurea L. subsp. purpurea Parietaria mauritanica Durieu Digitalis thapsi L. – PI Parietaria officinalis L. Gratiola linifolia Vahl. – IN Urtica dioica L. Gratiola officinalis L. Urtica membranacea Poiret Kickxia cirrhosa (L.) Fritsch. Urtica pilulifera L. ens Limosella aquatica L. Urtica ur L. Linaria amethystea (Vent.) Hoffmanns. & Link subsp. amethystea – PI VALERIANACEAE Centranthus calcitrapae (L.) Dufresne subsp. calcitrapae Linaria bipunctata (L.) Dum-Courset – PI Centranthus calcitrapae subsp. trichocarpus (Rich.) O. Bolòs & Linaria incarnata (Vent.) Spreng. – IN Vigo Linaria oblongifolia (Boiss.) Boiss & Reut. subsp. haenseleri Valerianella carinata Loisel. (Boiss & Reut.) Valdés – PI Valerianella coronata (L.) DC. Linaria saxatilis (L.) Chaz. – PI Valerianella dentata (L.) Pollich Linaria spartea (L.) Chaz. Valerianella discoidea (L.) Loisel. Linaria viscosa (L.) Chaz. – PI Valerianella echinata (L.) DC. Lindernia dubia (L.) Pennell Valerianella eriocarpa Desv. Misopates orontium (L.) Rafin. Valerianella locusta (L.) Laterrade Parentucellia latifolia (L.) Caruel Valerianella microcarpa Lovel. Parentucellia viscosa (L.) Caruel VERBENACEAE Scrophularia auriculata L. Phyla canescens (Kunth) Greene Scrophularia canina L. subsp. canina Verbena officinalis L. S. canina subsp. bicolor (Sibth. & Sm.) W. Greuter Verbena supina L. Scrophularia nodosa L. VIOLACEAE Scrophularia scorodonia L. Viola arvensis Murray Scrophularia sublyrata L. – PI, IE Viola canina L. subsp. canina Sibthorpia europaea L. Viola kitaibeliana Roemer & Schultes. Verbascum pulverulentum Vill. Viola odorata L. Verbascum rotundifolium Ten. subsp. haenseleri (Boiss.) Murb. – PI Viola riviniana Rchb. Verbascum sinuatum L. Viola tricolor L. subsp. tricolor Verbascum thapsus L. VITACEAE Verbascum virgatum Stokes Vitis vinifera L. var. sylvestris (C.C. Gmelin) Hegi Ver onica acinifolia L. ZYGOPHYLLACEAE Veronica anagallioides Guss. Tribulus terrestris L. Veronica anagallis-aquatica L. Veronica arvensis L. MONOCOTYLEDONAE Veronica beccabunga L. Veronica hederifolia L. subsp. hederifolia AGAVACEAE Veronica peregrina L. Agave americana L. Veronica polita Fries ALISMATACEAE Ver onica triphyllos L. Alisma lanceolatum With. 104 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Alisma plantago-aquatica L. Pycreus flavescens (L.) Rchb. Baldellia ranunculoides (L.) Parl. Schoenoplectus lacustris (L.) Palla subsp. lacustris AMARYLLIDACEAE Schoenoplectus tabernaemontani (C. C. Gmel.) Syme Leucojum autumnale L. Scirpus cernuus Vahl Leucojum trichophyllum Schousboe – IN Scirpus holoschoenus L. Narcissus auricolor Rivas Mateos Scirpus pseudosetaceus Daveau Narcissus bulbocodium L. subsp. bulbocodium – IE Scirpus setaceus L. Narcissus bulbocodium subsp. graellsi (Webb ex Graells) Rivas- DIOSCOREACEAE Martínez – IE Tamus communis L. Narcissus fernandesii G. Pedro – PI, IE Narcissus jonquilla L. – PI carpetanus Boiss. & Reuter – PI Narcissus rupicola Duf. – PI Gladiolus illyricus Koch Narcissus serotinus L. Gladiolus italicus Miller Narcissus triandrus L. subsp. triandrus Gynandriris sisyrinchium L. (Parl.) Narcissus triandrus subsp. pallidulus (Graells) D. A. Webb – PI Iris lusitanica Ker-Gawler – PI, V Sternbergia lutea (L.) Ker-Gawler Iris planifolia (Miller) Fiori & Paol. ARACEAE Iris pseudacorus L. Arisarum vulgare Targ.-Tozz subsp. vulgare Iris xiphium L. Arum italicum Miller bulbocodium (L.) Sebastiani & Mauri subsp. bulbocodium Biarum arandanum Boiss. & Reuter – IN Romulea ramiflora Ten. subsp. ramiflora Biarum galiani Talavera – PI JUNCACEAE CYPERACEAE Juncus acutiflorus Ehrh. ex Hoffmanns. subsp. acutiflorus Bolboschoenus maritimus (L.) Palla subsp. maritimus Juncus acutiflorus var. multiflorus Weihe Carex binervis Sm. Juncus acutus L. subsp. acutus Carex cuprina (Sandor ex Heuffel) Nendtvich ex A. Kerner Juncus anceps Laharpe Carex depressa Link Juncus articulatus L. Carex distachya Desf. Juncus bufonius L. subsp. bufonius Carex distans L. Juncus bulbosus L. Carex divisa Hudson subsp. divisa Juncus capitatus Weigel Carex divisa subsp. ammophyla (Willd.) C. Vicioso Juncus conglomeratus L. Carex divulsa Stokes subsp. divulsa Juncus effusus L. var. effusus Carex echinata Murray Juncus effusus var. subglomeratus DC. Carex flacca Schreb. subsp. flacca Juncus foliosus Desf. Carex flacca subsp. serrulata (Biv.-Bern.) W. Greuter Juncus heterophyllus Dufour Carex flava L. subsp. oederi (Retz) Syme Juncus inflexus L. subsp. inflexus var. inflexus Carex halleriana Asso Juncus pygmaeus L.C.M. Richard Carex laevigata Sm. Juncus squarrosus L. Carex leporina L. Juncus tenageia Ehrh. ex L. fil. subsp. tenageia Carex muricata L. subsp. muricata Luzula campestris (L.) DC. Carex muricata subsp. lamprocarpa Celak. Luzula forsteri (Sm.) DC. subsp. forsteri Carex paniculata L. subsp. lusitanica (Schkuhr) Maire, Bull. – IN Luzula lactea (Link) E.H. Meyer – PI Carex pendula Hudson Luzula multiflora (Retz.) Lej. subsp. multiflora Carex pilulifera (L.) Pill Sedge LEMNACEAE Carex reuteriana Boiss. subsp. reuteriana – PI Lemna gibba L. Cyperus congestus Vahl. Lemna minor L. Cyperus difformis L. LILIACEAE Cyperus eragrostis Lam. Allium ampeloprasum L. Cyperus esculentus L. Allium arvense Guss. Cyperus fuscus L. Allium baeticum Boiss. – IN C. longus L. subsp. badius (Desf.) Bonnier & Layens Allium massaessylum Batt. & Trab. Cyperus longus L. subsp. longus Allium naepolitanum Cyr. Cyperus michelianus (L.) Link Allium pallens L. subsp. pallens Cyperus rotundus L. Allium paniculatum L. subsp. paniculatum Eleocharis multicaulis (Sm.) Desv. Allium roseum L. E. palustris (L.) Roemer & Schultes subsp. palustris Allium sphaerocephalon L. Fimbristylis bisumbellata (Forskal) Bubani Allium vineale L. Fimbristylis cioniana Savi Asparagus acutifolius L. Fuirena pubescens (Poiret) Kunth Asparagus albus L. 105 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Asparagus officinalis L. subsp. officinalis Orchis papilionacea L. – IE Asphodelus aestivus Brot. Orchis papilionacea L. var. grandiflora Boiss. – IE Asphodelus albus Miller subsp. albus Orchis tridentata Scop. Asphodelus fistulosus L. Serapias lingua L. Asphodelus ramosus L. Serapias parviflora Parl. Dipcadi serotinum (L.) Medik. Serapias vomeracea (Burm.) Briq. Fritillaria lusitanica Wikström subsp. lusitanica – PI Spiranthes aestivalis (Poiret) Rich. – IE Gagea elliptica (A. Terca.) Prain POACEAE Gagea foliosa (C. Presl.) Schultes & Schultes fil. var. angustifolia Aegilops geniculata Roth. A. Terraciano Aegilops neglecta Req. ex Bertol Gagea lacaitae A. Terraciano Aegilops triuncialis L. Gagea pratensis (Pers.) Dumort. Agrostis capillaris L. Gagea soleirolii Schultz Agrostis castellana Boiss. & Reuter Hyacinthoides hispanica (Miller) Rothm. – PI Agrostis delicatula Pourr. ex Lapeyr. – IN Hyacinthoides non-sripta (L.) Chouard ex Rothm. Agrostis pourretii Willd. Merendera montana Lange – PI Agrostis stolonifera L. Muscari comosum (L.) Miller Agrostis tenerrima Trin. Muscari neglectum Guss. ex Ten. Aira caryophyllea L. subsp. caryophyllaea Ornithogalum concinnum (Salisb.) Coutinho – PI Aira caryophyllea subsp. multiculmis (Dumort.) Bonnier & Layens Ornithogalum narbonense L. Aira cupaniana Guss. O. orthophyllum Ten. subsp. baeticum (Boiss.) Zahar. Aira elegantissima Schur Ornithogalum pyrenaicum L. Aira praecox L. Ornithogalum umbellatum L. Airopsis tenella (Cav.) Ascherson & Graebner Ruscus aculeatus L. – IE Alopecurus pratensis L. subsp. pratensis Scilla autumnalis L. Anthoxantum aristatum Boiss. subsp. aristatum var. aristatum Scilla monophyllos Link – IN A. aristatum subsp. aristatum var. welwitschii Ricci Scilla ramburei Boiss. – IN Anthoxantum odoratum L. Smilax aspera L. var. aspera Antinoria agrostidea (DC.) Parl. subsp. annua (Lange) Pinto da Tulipa sylvestris L. subsp. austrailis (Link) Pamp. Silva – PI Urginea maritima (L.) Baker Arrhenatherum album (Vahl) W.D. Clayton var. album ORCHIDACEAE Arrhenatherum album var. erianthum Romero Zarco Aceras anthropophorum (L.) W.T. Aiton A. elatius (L.) Beauv. ex J&C. Presl. subsp. elatius Barlia robertiana (Loisel.) W. Greuter A. elatius subsp. bulbosum Schubler & Martens Cephalantera longifolia (L.) Fristch Arrhenatherum fernandesii Rivas Mart. Dactylorhiza maculata (L.) Soó Arundo donax L. Dactylorhiza sulphurea (Link) Franco – PI , V Avena barbata Pott. ex Link subsp. barbata Epipactis helleborine (L.) Crantz A. barbata subsp. atherantha (C. Presl) Rocha Alfonso Limodorum abortivum (L.) Swartz subsp. trabatianum (Batt.) Rouy A. barbata subsp. lusitanica (Tab. Mor.) Romero Zarco Neotinea maculata (Desf.) Stearn Avena sativa L. subsp. Sativa Ophrys apifera Hudson subsp. apifera Avena sterilis L. subsp. sterilis var. maxima O. apifera var. almaracensis Pérez Chiscano, Durán &Gil Avena sterilis L. subsp. sterilis var. sterilis Ophrys dyris Maire – IN Avenula bromoides (Gouan) H. Scholtz var. straminea (Lange) O. Ophrys lutea Cav. Bolós & Vigo Ophrys scolopax Cav. Avenula ludonensis (Delastre) Kerguélen subsp. marginata (Lowe) Ophrys sphegodes Miller subsp. sphegodes Holub Ophrys tenthredinifera Willd. Avenula sulcata (Gay ex Boiss.) Dumort. Ophrys vernixia Brot. Brachypodium distachyon (L.) Beauv. Orchis champagneuxii Barn. Brachypodium phoenicoides (L.) Roem. & Schultes Orchis collina Solander B. sylvaticum (Hudson) Beauv. subsp. sylvaticum Orchis coriophora L. subsp. martrinii (Timb.-Lagr.) Nyman – IN Briza maxima L. Orchis italica Poiret – IE Briza media L. Orchis lactea Poiret Briza minor L. Orchis langei K. Richter Bromus diandrus Roth. subsp. diandrus Orchis laxiflora Lam. Bromus hordeaceus L. subsp. hordeaceus Orchis mascula (L.) L. subsp. mascula Bromus hordeaceus subsp. molliformis (Lloyd) Maira & Weiller Orchis militaris L. Bromus lanceolatus Roth. Orchis morio L. subsp. morio Bromus madritensis L. subsp. madritensis Orchis morio subsp. picta (Loisel) Arcang. Bromus rigidus Roth. 106 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Bromus rubens L. Melica ciliata subsp. magnolii (Gren & Godr.) K. Richt. Bromus scoparius L. Melica minuta L. subsp. minuta Bromus sterilis L. Melica minuta subsp. major (Parl.) Trabut. Bromus tectorum L. Mibora minima (L.) Desv. Chaetopogon fasciculatus (Link) Hayek Micropyrum patens (Brot.) Rothm. ex Pilger – PI Corynephorus fasciculatus Boiss. & Reuter M. tenellum (L.) Link var. aristatum (Tausch) Trabut Corynephorus macrantherus Boiss. & Reuter M. tenellum (L.) Link var. muticum (Tausch) Maire Crypsis aculeata (L.) Aiton Molineriella laevis (Brot.) Rouy – IN Crypsis alopecuroides (Piller & Mitterp.) Schrader Molineriella minuta (L.) Rouy subsp. australis (Paunero) Rivas- Ctenopsis delicatula (Lag.) Paunero – PI Martínez – IN Cynodon dactylon (L.) Pers. Molinia caerulea (L.) Moench. subsp. altissima (Link) Domin Cynosurus cristatus L. Narduroides salzmannii (Boiss.) Rouy – IN Cynosurus echinatus L. Parapholis incurva (L.) C.E. Hubbard Cynosurus elegans Desf. Paspalum distichum L. Dactylis glomerata L. subsp. hispanica (Roth) Nyman Paspalum vaginatum Swartz Danthonia decumbens (L.) DC. Periballia involucrata (Cav.) Janka – PI Desmazeria rigida (L.) Tutin Phalaris brachystachys Link Digitaria sanguinalis (L.) Scop. Phalaris canariensis L. Echinaria capitata (L.) Desf. Phalaris coerulescens Desf. Echinochloa crus-galli (L.) Beauv. Phalaris minor Retz. Elymus caninus (L.) L. Phleum bertolonii DC. Elymus hispidus (Opiz) Melderis subsp. hispidus Phleum pratense L. subsp. pratense Elymus repens (L.) Gould Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steudel subsp. australis Eragrostis barrelieri Daveau Piptatherum miliaceum (L.) Coss. subsp. miliaceum Eragrostis minor Host. Poa annua L. Eragrostis pilosa (L.) Beauv. Poa bulbosa L. subsp. bulbosa Festuca ampla Hackel subsp. ampla – IN Poa bulbosa subsp. vivipara (Koeler) Arcang. Festuca durandoi Clauson subsp. durandoi Poa infirma Kunth. Festuca ovina L. – PI Poa pratensis L. Festuca paniculata (L.) Schinz & Thell subsp. spadicea (L.) Litard. Poa trivialis L. subsp. trivialis Festuca rothmaleri (Litard.) Merkgr.-Dannenb. Poa trivialis subsp. feratiana (Boiss. & Reuter) A.M. Hernández Festuca rubra L. subsp. rubra Poa trivialis subsp. sylvicola (Guss.) Lindb. Festuca rubra subsp. fallax (Thuill.) Nyman Polypogon maritimus Willd. subsp. maritimus Gastridium ventricosum (Gouan) Schinz & Thell. Polypogon maritimus subsp. subspathaceus (Req.) Bonnier & Gaudinia fragilis (L.) Beauv. Layens Glyceria declinata Brébiss. Polypogon monspeliensis (L.) Desf. Holcus lanatus L. Polypogon viridis (Gouan) Breistr. Holcus mollis L. Psilurus incurvus (Gouan) Schinz & Thell. Holcus setiglumis Boiss. & Reuter subsp. setiglumis Rostraria cristata (L.) Tzvelev Hordeum hystrix Roth. Secale cereale M. Bieb. Hordeum marinum Hudson var. marinum Setaria geniculata (Lam.) Beauv. Hordeum marinum var. pubescens (Guss.) Nevski Setaria pumila (Poiret) Hordeum murinum L. subsp. murinum Setaria verticillata (L.) P. Beauv. Hordeum murinum subsp. glaucum (Steudel) Tzveler Stipa bromoides (L.) Dörfler Hordeum murinum subsp. leporinum (Link) Arcang. Stipa capensis Thunb. Hordeum vulgare L. Stipa gigantea Link Hyparrhenia hirta (L.) Stapf. Taeniatherum caput-medusae (L.) Nevski Hyparrhenia sinaica (Delile) Llauradó Trisetaria panicea (Lam.) Paunero Imperata cylindrica (L.) Rauschel Vulpia alopecuros (Schousb.) Dumort. Koeleria caudata (Link) Steud. subsp. crassipes (Lange) Rivas Vulpia bromoides (L.) S.F. Gray Martínez – PI, IE Vulpia ciliata Dumort. subsp. ciliata Lamarckia aurea (L.) Moench Vulpia fasciculata (Forskal) Samp. Leersia oryzoides (L.) Sw. Vulpia geniculata (L.) Link Lolium multiflorum Lam. Vulpia membranacea (L.) Dumort. Lolium perenne L. Vulpia muralis (Kunth) Nees Lolium rigidum Gaudin subsp. rigidum Vulpia myuros (L.) C.C. Gmelin Lolium temulentum L. Vulpia unilateralis (L.) Stace Melica ciliata L. subsp. ciliata POTAMOGETONACEAE 107 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

Potamogeton berchtoldii Fieber es más alta que en otras áreas peninsulares, tanto más Potamogeton natans L. relevante cuando se trata de zonas enclavadas en pleno Potamogeton trichoides Cham. & Schlecht. SPARGANIACEAE dominio mediterráneo. El índice de pteridófitos está Sparganium erectum L. subsp. erectum relacionado con el grado de humedad (Cueto et al. TYPHACEAE 1991), así áreas más meridionales o del SE de la Penín- Typha angustifolia L. sula Ibérica como la Sierra de Gádor (Almería) (Gimé- Typha dominguensis (Pers.) Steudel Typha latifolia L. nez & Gómez 2002), la Sierra de Baza (Granada) (Blanca & Morales 1991) o las Sierras de María y Orce (provincias de Almería y Granada) (Cueto et al. 1991), DISCUSIÓN menos lluviosas todas ellas, presentan unos índices de pteridófitos más bajos (0,6%, 0,9% y 1,1% respectiva- El catálogo de la flora vascular del Parque Nacional mente). El hecho de que Monfragüe tenga el índice de de Monfragüe y Área de Influencia queda constituido pteridófitos más elevado se debe, sin duda, a la influen- por 1404 taxones censados y distribuidos en 112 fami- cia de las condiciones ombroclimáticas subhúmedas que lias. Predominan los componentes herbáceos o subfruti- caracterizan nuestra zona de estudio frente a las condi- cosos frente a los árboles y arbustos que apenas alcan- ciones semiáridas del sureste peninsular. zan el 9,8% del total. Se ha realizado un análisis (en Por otra parte, resulta llamativa la escasa represen- número total y porcentual) por grandes grupos sistemá- tación de las Gimnospermas (0,2%). La mayoría de las ticos de los taxones específicos e infraespecíficos deter- poblaciones de Pinus spp. han sido usadas como repo- minados (Tabla 1). La presencia de Pteridófitos (2,8%) blaciones, aunque en algunos casos también aparecen

Tabla 1 Representación de los grandes grupos de plantas vasculares en el área de Monfragüe

Familias Géneros Especies Taxones Grupo (% del total) (% del total) (% del total) (% del total) Pteridófitos 14 (12,5) 17 (3,3) 36 (2,7) 40 (2,8) Gimnospermas 2 (1,8) 2 (0,4) 3 (0,2) 3 (0,2) Dicotiledóneas 81 (72,3) 384 (73,4) 971 (73,6) 1023 (72,9) Monocotiledóneas 15 (13,4) 120 (22,9) 310 (23,5) 338 (24,1) Total 112 523 1320 1404

Tabla 2 Familias mejor representadas en la flora de Monfragüe

Nº taxones Nº taxones Familia (% del total) Familia (% del total) Poaceae 159 (11,3) Scrophulariaceae 41 (2,9) Fabaceae 146 (10,4) Orchidaceae 34 (2,4) Asteraceae 143 (10,2) Ranunculaceae 32 (2,3) Caryophyllaceae 72 (5,1) Rosaceae 29 (2,1) Apiaceae 61 (4,3) Boraginaceae 25 (1,8) Lamiaceae 44 (3,1) Polygonaceae 23 (1,6) Cyperaceae 43 (3,1) Cistaceae 23 (1,6) Brassicaceae 42 (3,0) Euphorbiaceae 20 (1,4) Liliaceae 41 (2,9) Crassulaceae 18 (1,3)

108 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España) naturalizadas. Su relevancia, por tanto, es prácticamen- tabla comparativa adjunta, componentes también, en te nula si no reconocemos más que localmente el carác- menor medida, de las comunidades pratenses tanto viva- ter natural de los pinos, quedando entonces el enebro ces (xerófilas e higrófilas) como anuales. (Juniperus oxycedrus L. subsp. badia (H. Gay) Debeaux) Llama la atención la alta presencia de la familia como único representante de este grupo. Cistaceae (23 taxones; 1,6%) de la que se encuentran Las Dicotiledóneas constituyen el grupo mayorita- prácticamente todos los géneros existentes en la Penín- rio, con 81 familias y 1023 taxones que representan más sula Ibérica; además, esta familia resulta particularmen- del 70% de la flora total. Las Monocotiledóneas también te rica en especies del género Cistus (8 taxones; 0,6%). destacan con 15 familias y 338 taxones que representan De forma genérica, se ha utilizado el porcentaje de casi el 25% de la flora de Monfragüe. De acuerdo con representación de las especies de esta familia como un Kennedy & Papendick (1995), este grupo de especies índice del grado de mediterraneidad de la flora de un resulta de gran valor bioindicador de calidad y estado de territorio (Font Quer 1950, Herrera 2001). Asimismo, conservación de un territorio, ya que se ve claramente los géneros con mayor número de especies de la flora de afectado por el empleo de prácticas antrópicas no soste- Monfragüe son Trifolium (31 taxones; 2,2%), Ranun- nibles (eliminación de la cubierta vegetal, laboreo culus (23 taxones; 1,6%), Carex (21 taxones; 1,5%), inadecuado, sobrepastoreo, etc.). Vicia (20 taxones; 1,4%), Juncus (17 taxones; 1,2%) y En la Tabla 2, Fig. 3 se ilustran las familias de plan- Galium (16 taxones; 1,1%) (Tabla 3). Conociendo el tas vasculares mejor representadas en el área estudiada. valor indicador de los diferentes elementos florísticos de Destaca la importancia cuantitativa que alcanzan familias un territorio se pueden inferir algunas de las caracterís- como Gramíneas, Leguminosas y Compuestas que, cons- ticas del mismo. Sin embargo, los datos obtenidos por tituyendo el 2,7% de las familias, acumulan el 31,9% de nosotros hay que relativizarlos con dos criterios: por un la flora total presente en Monfragüe. Dentro del análisis lado, en Monfragüe aparecen mejor representados las por familias sobresalen las Gramíneas, con 159 taxones familias y géneros más significativos también en el con- (11,3% del total). A continuación se encuentran las junto de la flora ibérica; por otro lado, si conjugamos el Leguminosas (146 taxones; 10,4%) y las Compuestas criterio biotípico (formas vitales de Raunkjaer, 1934) (143 taxones; 10,2%). Sin duda alguna, los porcentajes con la distribución específica, comprobamos como las respectivos de estas familias y su dominancia dentro del familias más abundantes son precisamente las que pre- catálogo general se explican porque aportan la mayoría sentan más frecuentemente formas biológicas terofíti- de las especies que constituyen los pastizales, formación cas; de hecho, la dominancia de hemicriptófitos o teró- muy bien representada en la zona de estudio. Lo mismo fitos también depende del mayor o menor grado de se puede decir para el resto de familias relacionadas en la mediterraneidad (Voliotis 1982).

Figura 3— Valor en % de las familias mejor representadas del área de Monfragüe. 109 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

El número de endemismos presentes en la flora de total de 112 taxones de plantas vasculares. En el ámbito cualquier territorio es uno de los bioindicadores vegetales protegido de Monfragüe aparecen representadas 32 de empleados para evaluar y conocer su estado de salud ellas; el total, 1 especie se incluye en la categoría de “en ambiental (Toda & Kitching 2002). En la actualidad, peligro de extinción” (PE), 4 en “sensibles a la altera- Armeria genesiana Nieto Fel. subsp. belmonteae (Pinto da ción de su hábitat”(S), 6 en “vulnerables” (V) y 21 en Silva) Nieto Fel. es el único taxón vascular cuya área de la categoría de “de interés especial” (IE). distribución conocida se restringe sólo a la zona objeto de Actualmente son conocidos 2252 taxones vasculares estudio. No obstante, la riqueza florística real de Monfra- integrantes de la flora de Extremadura. De este modo güe en el contexto peninsular se amplía si se tiene en cuen- podemos afirmar que el área de Monfragüe, que represen- ta el número de endemismos de la Península Ibérica o ta poco más del 19,4% de la superficie protegida a nivel incluso íbero-norteafricanos presentes. Como resultado, regional, alberga el 62,3% de la flora vascular presente en 100 taxones endémicos de la Península Ibérica están Extremadura (Tabla 4). A su vez, el 16,5% de las plantas representados en la flora vascular de Monfragüe (7,1% del vasculares descritas para la Península Ibérica están presen- total), número que incluye los endemismos extremeños y tes en el área de Monfragüe, cuyo ámbito protegido supo- gredenses. Asimismo, en el territorio ibérico-balear exis- ne tan solo el 1,2% de la superficie protegida real en la ten 549 taxones íbero-norteafricanos que carecen de repre- Península Ibérica (eliminando los solapamientos entre sentación en el resto de Europa (Pita & Gómez Campo Red Natura 2000 y espacios naturales protegidos). El pre- 1990). De éstos, el 15,7% aparecen en el territorio estudia- sente estudio nos permite destacar, por tanto, la represen- do, es decir, Monfragüe presenta 86 endemismos íbero- tatividad del área de Monfragüe a nivel florístico y, conse- norteafricanos (6,1% del total de su flora). cuentemente, la importancia de su conservación. Debe Con respecto al estado de conservación de la flora, advertirse, no obstante, que cuando se pretende tratar la el Catalogo de Especies Amenazadas de Extremadura diversidad florística expresada en número de especies o (Anexo I del Decreto 37/2001, de 6 de marzo) recoge un número de taxones no es posible ofrecer cifras definitivas.

Tabla 3 Géneros mejor representados en la flora de Monfragüe

Nº taxones Nº taxones Género (% del total) Género (% del total) Trifolium 31 (2,2) Rumex 14 (1,0) Ranunculus 23 (1,6) Sedum 12 (0,9) Carex 21 (1,5) Medicago 12 (0,8) Vicia 20 (1,4) Allium 10 (0,7) Juncus 17 (1,2) Bromus 10 (0,7) Galium 16 (1,1) Lathyrus 10 (0,7) Silene 15 (1,1) Hypericum 9 (0,6) Euphorbia 14 (1,0) Narcissus 9 (0,6) Orchis 14 (1,0) Plantago 8 (0,6)

Tabla 4 Representatividad de la flora vascular presente en Monfragüe. (*) % representado por el área de Monfragüe. (φ) Superficie real descontados los solapamientos entre figuras de protección

Espacio Superficie protegida (Ha) (φ) Nº taxones vasculares Área de Monfragüe 150.000,0 1.404 Región de Extremadura 772.158,2 (19,4*) 2.252 (62,3*) Península Ibérica 12.652.520,5 (1,2*) 8.500 (16,5*)

110 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008 F. Venegas, Mª D. Belmonte, A. Toboso & D. Patón Flora vascular del Parque Nacional de Monfragüe y área de influencia (España)

AGRADECIMIENTOS de la Beca FIC04A106 cofinanciada por la Junta de Extremadura (España) y el Fondo Social Europeo. Nos gustaría expresar nuestro El presente estudio ha sido realizado en el seno del proyecto especial agradecimiento al Director del Parque Nacional, D. Ángel CICYT REN 2003-05062/GLO, Ministerio de Ciencia y Tecnología Rodríguez, así como a los guardas, Félix Gordo y Juan Salguero, por (España). Asimismo este trabajo fue posible gracias a la concesión su inestimable colaboración en el campo.

BIBLIOGRAFÍA BELMONTE LÓPEZ, M. D. 1986. Estudio de la flora y vege- PITA, J. M. & GÓMEZ GAMPO, C. 1990. La flora endémica tación de la comarca y sierra de Las Corchuelas. Parque ibérica en cifras. En Proceedings of the International Natural de Monfragüe. Cáceres. Tesis Doctoral. Univer- Conference on Conservation Techniques in Botanics sidad Complutense de Madrid. Gardens. Jardín Botánico. Córdoba. BALTANÁS JORGE, E. P. 1991. Aspectos edáficos del Parque de QIAN, H. 1999. Floristic analysis of genera of Monfragüe (Cáceres). Tesis de Licenciatura. Universidad North America north México: characteristics of phyto- de Extremadura, Badajoz. geography. J. Biogeogr. 26: 1307-1321. BLANCA, G. & MORALES, M. 1991. Flora del Parque Natural RAUNKJAER, O. 1934. The life forms of the plants and statis- de la Sierra de Baza. Serv. Publ. Univ. Granada. tical plant geography. Clarendon Press. Oxford. CUETO, M.; BLANCA, G. & GONZÁLEZ REBOLLAR, J. L. 1991. RIVAS GODAY, S. 1964. Vegetación y florula de la cuenca Análisis florístico de las Sierras de María y Orce extremeña del Guadiana. Diputación de Badajoz. (provincias de Almería y Granada, España). Anales Jard. RIVAS MARTÍNEZ, S. 1989. Mapa de series de vegetación de Bot. Madrid 48(2): 201-211. España. ICONA. Madrid. FERNÁNDEZ, L.; CABEZAS, J.; BUYOLO, T.; VENEGAS,F.; RIVAS MARTÍNEZ, S. & LOIDI,J. 1999. Bioclimatology of the PATÓN, D. & CRISÓSTOMO, C. 2005. Relación suelo- Iberian Peninsula. Itinera Geobot. 13: 41-47. vegetación herbácea en ecosistemas de la Reserva de la RIVAS MARTÍNEZ, S.; DÍAZ, T. E.; FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ,F.; Biosfera de Monfragüe. En B. de la Roza, A. Martínez & IZCO, J.; LOIDI, J.; LOUSÃ, M. & PENAS, A. 2002. Vascular A. Carballal (Eds.), Producciones Agroganaderas: plant communities of Spain and Portugal. Addenda to the Gestión eficiente y conservación del medio natural, 2: syntaxonomical checklist of 2001. Itinera Geobot. 15 (1- 861-867. SERIDA, Gijón. 2): 5-922. FERNÁNDEZ, L.; PATÓN, D.; BUYOLO, T.; CABEZAS, J. & VENE- RIVAS MATEOS, M. 1898. Estudios preliminares para la flora GAS, F. 2006. Fertilidad física de suelos bajo encinares y de la provincia de Cáceres. Anales Soc. Esp. Hist. Nat. alcornocales en la Reserva de la Biosfera de Monfragüe. 27: 229-256. En VIII Congreso de Estudios Extremeños. Badajoz. RIVAS MATEOS,M. 1899. Estudios preliminares para la flora FONT QUER,P. 1950. Flórula del Cardó. Galve. Barcelona. de la provincia de Cáceres. Anales Soc. Esp. Hist. Nat. GIMÉNEZ LUQUE, E. & GÓMEZ MERCADO,F. 2002. Análisis de 28: 413-448. la flora vascular de la Sierra de Gádor. Lazaroa 23: 35-43. RIVAS MATEOS, M. 1931. Flora de la provincia de Cáceres. GUMIEL, P.; CAMPOS, R.; SEGURA, M. & MONTSERÍN, V. 2000. Ed. Sánchez Rodrigo. Guía geológica del Parque Natural de Monfragüe. Con- SANTOS BOBILLO, M.T., LADERO, M. & AMOR, A. 1989. sejería de Agricultura y Medio Ambiente. Junta de Vegetación de las intercalaciones básicas de la provincia Extremadura. de Cáceres (Extremadura, España). Stud. Bot. Univ. Sala- HERRERA, C. M. 2001. Dispersión de semillas por animales manca 7: 9-146. en el Mediterráneo: ecología y evolución. En R. Zamora TODA, M.J. & KITCHING, R. L. 2002. Forest ecosystems. En T. &F. Pugnaire (Eds.), Aspectos funcionales de los ecosis- Nakashizula & N. Stork (Eds.), Biodiversity Research temas mediterráneos. CSIC-AEET, Madrid. Methods: 27-11. Kyoto. KENNEDY, A. C. & PAPENDICK, R. I. 1995. Microbial charac- VOLIOTIS, D. 1982. Relations of the climate to the latitudinal teristics of soil quality. J. Soil Water Conservation 50: situation and altitudinal zonation. Ecol. Medit. Marseille 243-258. 8(4): 165-176.

111 Botanica Complutensis 32: 91-111. 2008