Przegląd Bylin Ozdobnych Rosnących Dziko W Izraelu

Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu – CCCLXXXIII (2007)

MIECZYSŁAW CZEKALSKI

PRZEGLĄD BYLIN OZDOBNYCH ROSNĄCYCH DZIKO W IZRAELU

Z Katedry Roślin Ozdobnych Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu

ABSTRACT. A brief description is given of 50 species of ornamental perennials growing in natural habitats in Israel. These are species producing bulbs, rhizomes, and tubers.

Key words: ornamental herbaceous perennial plants, flora of Israel

Wstęp

Izrael leży w Azji Południowo-Zachodniej, nad Morzem Śródziemnym, pomiędzy 29° a 33° N i 34° a 36° E. Powierzchnia państwa (bez terenów okupowanych) wynosi 20,77 tys. km2. Tereny okupowane zajmują łącznie obszar 7428 km2. Izrael, z wyjąt- kiem wąskiego pasa nizin nad Morzem Śródziemnym, ma charakter wyżynno-górzysty i stanowi część Wyżyny Syryjsko-Palestyńskiej. Dlatego terytorium kraju charakteryzu- je duże zróżnicowanie ukształtowania terenu na stosunkowo niewielkim obszarze. Cały obszar jest pokryty poziomo zalegającymi osadami kredy i jury oraz trzeciorzędu i plejstocenu. W wielu miejscach uformowały się pokrywy andezytowo-bazaltowe, a głęboko zalegają skały krystaliczne. Gleby w Izraelu są słabo wykształcone, skaliste (lentosole) i piaszczyste (arenosole). Na południu przeważają gleby brunatne (kambiso- le), a na północy z dużą zawartością nie scementowanych węglanów (kalcisole). W części najbardziej południowej występują sołońce i sołonczaki. Rozciągłość południkowa i urozmaicone ukształtowanie terenu Izraela wpływają na zróżnicowanie typów klimatu. Na północnym zachodzie występuje klimat podzwrotni- kowy typu śródziemnomorskiego, a na południu i wschodzie zwrotnikowy i suchy. Na południu opady czasami nie przekraczają 25 mm rocznie (Arawa), a na północy średnie opady roczne sięgają nawet 1100 mm (Góry Galilejskie). Deszcz pada od października do kwietnia. Lata są gorące i suche, na wybrzeżu złagodzone występowaniem bryzy morskiej. Średnie temperatury powietrza w styczniu na nizinach wynoszą od 14°C na północy do 16°C na południu, na wyżynach spadają poniżej 10°C. W sierpniu (najcie-

Rocz. AR Pozn. CCCLXXXIII, Ogrodn. 41: 23-28 © Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2007 PL ISSN 0137-1738 24 M. Czekalski plejszy miesiąc) na nizinach średnie temperatury wynoszą od 28°C do 33°C, spadając do około 24°C na obszarach wyżej położonych. Zasoby wód powierzchniowych w Izraelu są niewielkie. Sieć hydrograficzną tworzą nieliczne stałe rzeki (największe to: Jordan i Jarmuk), Jezioro Tyberiadzkie (= J. Genezaret, J. Kineret) i słone Morze Mar- twe oraz cieki okresowe. Bogactwo flory Izraela, mimo trudnych warunków ekologicznych, jest znaczne. Liczbę gatunków roślin naczyniowych określa się na 2780. Szata roślinna na obszarze kraju jest zróżnicowana. Pierwotny zawsze zielony las dębowy został całkowicie wy- trzebiony w wyniku trwającej od tysięcy lat uprawy ziemi i wypasu, głównie kóz i owiec. Na jego miejscu w części północnej kraju i na wybrzeżach pojawiły się zarośla typu makii, garig oraz zbiorowiska kserofitycznych krzewinek typu frygana, mające tu lokalną nazwę batha. Obecnie na wielką skalę prowadzone są zalesienia. Wyżynne wnętrze kraju pokrywa skąpa roślinność stepowa i półpustynna. Na pustyni Negew Góra Hermon występują rośliny pustynne (Foggi 1999). We florze Izraela występują dość liczne gatunki roślin o walorach ozdobnych. Nie- Galilea które spośród nich są już uprawiane, inne nadal pozostają wyłącznie w stanie dzikim. Góry lKarmel W pracy opisano krótko najważniejsze gatunki bylin należące do 13 rodzin.

Góra Gilboa

Samaria Materiał i metody

Większą liczbę opisanych tutaj krótko roślin mogłem poznać na ich stanowiskach naturalnych podczas pobytu w Izraelu Judea w 2005 roku. Ich charakterystykę podano na podstawie obserwacji własnych oraz danych Pustynia Judzka z literatury, skąd zaczerpnięto także nazew- nictwo łacińskie (Alon – bez daty, 1993, Danin 1992, Danin i Plitmann 1986, Er- hardt i in. 2000, Foggi 1999, Grunert 1978, Jelito i in. 2002, Köhlein 1981, No- Pustynia Negew wiński 1977, Szczepanowicz 2004, Zohary 1966). Na schematycznej mapce Izraela naniesio- no najważniejsze rejony i miejsca, na których występują wymienione rośliny (ryc. 1).

Ryc. 1. Mapka Izraela z rejonami, w których występują rośliny wymienione w artykule Fig. 1. Map of Israel showing the regions where the plants listed in the article are found Przegląd bylin ozdobnych rosnących dziko w Izraelu 25

Wyniki i dyskusja

W artykule przedstawiono wykaz 50 gatunków bylin występujących naturalnie w Izraelu. Ze względu na limitowaną objętość artykułu nazwy rodzin i gatunków podano tylko w języku naukowym (łacińskim). Opisy roślin obejmują barwę kwiatów, ter- miny kwitnienia, miejsce występowania oraz informację o gatunkach chronionych. Mam nadzieję, że mimo bardzo skromnych informacji, polski czytelnik zyska wiedzę o wielu roślinach potencjalnie ozdobnych rosnących dziko w Izraelu. Szczegółowe dane zarówno o roślinach wymienionych w artykule, jak i o innych ukażą się w odrębnym opracowaniu. Amarylidaceae Narcissus tazetta L. – listki okwiatu białe, przykoronek żółty i bardzo krótki, rozwijają się w XI-I, rozpowszechniony w miejscach wilgotniejszych, gatunek chroniony. Narcissus serotinus L. – listki okwiatu białe i płasko rozpostarte, przykoronek żółty i bardzo krótki, wybrzeże M. Śródziemnego. Pancratium maritimum L. – kwiaty białe, rozwijają się w VII-VIII, tereny przyległe do M. Śródziemnego i niziny, gatunek chroniony. Sternbergia clusiana (Ker-Gawl.) Spreng. – kwiaty żółte, kwitnie w X, pustynia Ne- gew. Araceae Arum dioscóroidis Sibth. et Sm. – pochwa kwiatostanowa ciemnoczerwonobrązowa, kwitnie w II-III, Górna Galilea. Arum palestinum Boiss. – pochwa ciemnopurpurowo-czarnawa, kwitnie w III-IV, Autonomia Palestyńska. Asteraceae Helichrysum sanguineum (L.) Kostel – kwiaty karmazynowoczerwone, kwitnie w II- -IV, garig i batha. Euphorbiaceae: Euphorbia hierosolymitana Boiss. – przykwiatki żółte, kwitnie w II- -III, pustynia Negew. Hyacinthaceae Hyacinthus orientalis L. – kwiaty fioletowobłękitne, kwitnie w IV, północna część Izraela, gatunek chroniony. Muscari comosum (L.) Miller – kwiaty fioletowe, niziny na wybrzeżu M. Śródziemnego. Ornithogalum narbonense L. – kwiaty białe, kwitnie w IV, góry Karmel i góra Gilboa. Scilla hyacinthoides L. – kwiaty błękitne, kwitnie w III-IV, tereny górzyste, gatunek chroniony. Scilla cilicica Feinbrun – kwiaty jasnobłękitne, kwitnie w II-III, góry Karmel i Galilea. Urginea maritima (L.) Bak. – kwiaty białe, kwitnie w VIII, piaszczyste wybrzeże M. Śródziemnego. Iridaceae Iris atrofusca Baker – kwiaty ciemnobrązowe, kwitnie w I-III, wybrzeże M. Śród- ziemnego, Judea i pustynia Negew. Iris atropurpurea Baker – kwiaty ciemnobrązowe o fioletowym i czerniejącym odcieniu, kwitnie w I-III, wybrzeże M. Śródziemnego, na glebach o małej zawartości wapnia. 26 M. Czekalski

Iris bismarckiana (Damman) Regel – kwiaty białoszare z ciemnopurpurowymi plam- kami, kwitnie w III-IV, Galilea – okolice Nazaretu i wybrzeże M. Śródziemnego. Iris grant-duffii Baker – kwiaty żółte o odcieniu zielonkawym, kwitnie w XII-III, bardzo wytrzymały na suszę, nielicznie na północy na Wzgórzach Golan, na glebach uwilgotnionych, gatunek chroniony. Iris haynei Baker – kwiaty fioletowe, mało przyjemnie pachnące średnicy do 20 cm, kwitnie w V, zachodnia część Wzgórz Golan, góra Gilboa i wschodnia Samaria, gatunek chroniony. Iris jordana Dinsmore – kwiaty brązowokarminowe lub czerwonawe, kwitnie w IV-V, dolina rzeki Jordan. Iris lortetii Barbey – kwiaty jasnoróżowe z delikatnymi czerwonawymi żyłkami, bardzo piękne, kwitnie w V-VI, północna część Galilei i wybrzeże M. Śródziemnego, gatunek chroniony. Iris mariae Barbey – kwiaty ciemnofioletowe do purpurowo-brązowych, kwitnie w III- -V, pustynia Negew, gatunek chroniony. Iris petrana Dinom. – kwiaty brązowo-purpurowe, kwitnie w III-IV, północna część pustyni Negew. Iris regis-uzziae Feinbrun – kwiaty jasnolila z żółtym paskiem na środku działek okwiatu, kwitnie w III-IV, Pustynia Judzka; wyglądem przypomina cebulowy kosaciec bucharski (I. bucharica Foster). Iris samariae Dinsmore – podobny do I. lortetii, ale kwitnie wcześniej, w II-III, Sama- ria. Iris histrio Rchb. subsp. histrio – kwiaty jasnobłękitne, kwitnie w II-III, góry Karmel i góra Gilboa. Iridodictyum vartanii (Foster) Rodin. (syn.: Iris vartanii M. Foster) – kwiaty jasnobłę- kitne, kwitnie w I-II, Autonomia Palestyńska. Gynandriris sisyrinchium (L.) Parl. (syn.: Iris sisyrinchium L.) – kwiaty lila-błękitne, kwitnie w IV, wybrzeże M. Śródziemnego, na gliniastej glebie zawierającej wapń. Juno palaestina Klatt (syn.: Iris palaestina (Baker) Boiss.) – kwiaty białe z żółtymi paskami na środku działek okwiatu, kwitnie w IV, okolice Jaffy-Tel Avivu, w strefie Gazy i w Hebronie. Gladiolus atroviolaceus Boiss. – kwiaty ciemnofioletowe, kwitnie w X-XII, wybrzeże M. Śródziemnego. Gladiolus communis L. – kwiaty różowe lub fioletowo-czerwone, kwitnie w X-XII, wybrzeże M. Śródziemnego. Gladiolus italicus Mill. – kwiaty fioletowo-różowe lub fioletowo-czerwone, kwitnie w V, wybrzeże M. Śródziemnego. Romulea bulbocodium (L.) Sebast. et Mauri – kwiaty jasnofioletowe, kwitnie w II-III, wybrzeże M. Śródziemnego. Crocus hyemalis Boiss. et Blanche – kwiaty białe, kwitnie w XII-I, Judea i Samaria. Ixioliriaceae Ixiolirion tataricum (Pall.) Herb. – kwiaty błękitne lub błękitno-fioletowe, kwitnie w IV, pustynia Negew i góra Hermon, gatunek chroniony. Liliaceae Fritillaria persica L. – kwiaty zielonkawe o odcieniu ochrowym, kwitnie w IV, Wzgó- rza Golan, gatunek chroniony. Przegląd bylin ozdobnych rosnących dziko w Izraelu 27

Fritillaria arabica Gandoger – kwiaty jasnobrązowe, kwitnie w IV, Wzgórza Golan, gatunek chroniony. Lilium candidum L. – kwiaty białe, kwitnie w IV-V, klify nadmorskie, góry Karmel, zachodnia Galilea, należy do najrzadszych i najcenniejszych dziko rosnących roślin Izraela, gatunek chroniony. Tulipa lownei Baker – kwiaty jasnolila, kwitnie w IV, góra Hermon. Tulipa montana Lindl. – kwiaty czerwone, kwitnie w IV, tereny górzyste. Tulipa polychroma Stapf – kwiaty jasnofioletowe, kwitnie w III-IV, góra Hermon. Tulipa sharonensis Dinsm. – kwiaty czerwone, kwitnie w III-IV, wybrzeże M. Śród- ziemnego. Tulipa systola Stapf – kwiaty czerwone, kwitnie w III-IV, garig i batha. Paeoniaceae Paeonia mascula (L.) Mill. – kwiaty purpurowoczerwone, kwitnie w IV, Górna Galilea, gatunek chroniony. Plumbaginaceae Limonium pruinosum (L.) Chaz. – korona kwiatowa fioletowa, kielich zielonoszary, kwitnie w X-XI, pustynie. Ranunculaceae Anemone coronaria L. – kwiaty ognistoczerwone, także fioletowe i sporadycznie białe, kwitnie w XII-III, rozpowszechniony na terenach wyżynnych i na nizinach. Ranunculus asiaticus L. – kwiaty karmazynowoczerwone, rzadko żółtawe lub białawe, kwitnie w III-IV, rozpowszechniony na wybrzeżu M. Śródziemnego i na nizinach, gatunek chroniony. Primulaceae Cyclamen coum Mill. – kwiaty czerwonawe, kwitnie w II, Górna Galilea i Wzgórza Golan, gatunek chroniony. Cyclamen persicum Mill. – kwiaty różowe, jedna roślina może ich wydać ponad 100, kwitnie w XII-IV, należy do najlepiej znanych dzikich roślin Izraela, zwłaszcza w Gali- lei, gatunek chroniony. Valerianaceae Centranthus ruber (L.) DC. – kwiaty różowe, kwitnie w IV-VIII, na starych murach i skałach. Przedstawiony wykaz nie wyczerpuje wszystkich gatunków bylin o walorach ozdobnych, dziko rosnących w Izraelu. Wytypowano przede wszystkim rośliny tworzą- ce organy przetrwalne w formie cebul, kłączy i bulw. Niektóre z tych roślin, np. Narcis- sus tazetta, Hyacinthus orientalis, Muscari comosum, Lilium candidum, Ixiolirion tataricum, Anemone coronaria, Ranunculus asiaticus i Cyclamen persicum, są u nas znane. Inne można próbować uprawiać w gruncie lub przeznaczyć do pędzenia bądź przyspie- szania kwitnienia. 28 M. Czekalski

Wnioski

1. Przedstawione w wykazie byliny mogą powiększyć asortyment roślin ozdobnych przydatnych do wykorzystania w Polsce. 2. Stanowią one bank genów odpowiednich do hodowli mieszańców wytrzymałych na suszę.

Literatura

Alon A. (bez daty): Blumen und Bäume im Heiligen Land. Palphot Ltd., Holy Land. Alon A. (1993): 300 wild flowers of Israel. Steimatzky, Bnei-Brak. Danin A. (1992): Results of the Second “Iter Mediterraneum” in Israel, März-April 1989. Boc- conea 3: 1-250. Danin A., Plitmann U. (1986): Revision of the plant geographical territories of Israel and Sinai. Pl. Syst. Evol. 150: 43-53. Erhardt W., Götz E., Bödeker N., Seybold S. (2000): Zander Handwörterbuch der Pflanzeuna- men. Ulmer, Stuttgart. Foggi B. (1999): Blumenwelt Israels. Bonecki and Steimatzky, Firenze. Grunert Ch. (1978): Das grosse Blumenzwiebelbuch. VEB Deutscher Landwirtschaftsverlag, Berlin. Jelito L., Schacht W., Simon H. (2002): Die Freilandschmuckstauden. Band 1 u. 2. Ulmer, Stuttgart. Köhlein E. (1981): Iris. Ulmer, Stuttgart. Nowiński M. (1977): Dzieje roślin i upraw ogrodniczych. PWRiL, Warszawa. Szczepanowicz B. (2004): Atlas roślin biblijnych. Wyd. WAM, Kraków. Zohary M. (1966): Plant life of Palestine (Israel and Jordan). Ronald Press, New York.

SURVEY OF ORNAMENTAL PERENNIALS GROWING WILD IN ISRAEL

Summary

A brief description is given of 50 species of ornamental perennials growing in natural habitats in Israel. They produce bulbs, rhizomes, and tubers. The most abundant families include the Iridaceae – 20 species, Liliaceae – eight species, and Hyacinthaceae – six species. A majority of those plants can also be grown in Poland. They also provide a bank of genes useful in the breed- ing of drought-resistant hybrids.