POLISH SCIENCE JOURNAL

ISSUE 6 (27) Part 1

INTERNATIONAL SCIENCE JOURNAL

WARSAW, POLAND Wydawnictwo Naukowe "iScience" 2020

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6(27) ISBN 978-83-949403-4-8

ISBN 978-83-949403-4-8

POLISH SCIENCE JOURNAL (ISSUE 6(27), 2020) - Warsaw: Sp. z o. o. "iScience", 2020. Part 1 - 180 p.

Editorial board: Bakhtiyor Amonov, Doctor of Political Sciences, Associate Professor of Tashkent University of Information Technologies Bugajewski K. A., doktor nauk medycznych, profesor nadzwyczajny Czarnomorski Państwowy Uniwersytet imienia Piotra Mohyły Temirbek Ametov, PhD Marina Berdina, PhD Hurshida Ustadjalilova, PhD Oleh Vodianyi, PhD

Languages of publication: українська, русский, english, polski, беларуская, казақша, o’zbek, limba română, кыргыз тили, Հայերեն

Science journal are recomanded for scientits and teachers in higher education esteblishments. They can be used in education, including the process of post - graduate teaching, preparation for obtain bachelors' and masters' degrees. The review of all articles was accomplished by experts, materials are according to authors copyright. The authors are responsible for content, researches results and errors.

ISBN 978-83-949403-4-8

© Sp. z o. o. "iScience", 2020 © Authors, 2020 «POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6(27) ISBN 978-83-949403-4-8

TABLE OF CONTENTS

SECTION: PEDAGOGY Abduqodirov Abdullo, Bobokalonova Halovat, Malikova Nazokat, Malikova Nodira (Surxondaryo, O`zbekiston) O‘QUVCHILARNI MATEMATIK SAVODXONLIK BO’YICHA PISA TADQIQOTLARIGA TAYYORLASHGA DOIR USLUBIY TAVSIYALAR…... 7 Akromov Alisher Temirovich, Mamatov Usmon Eshonqulovich (Muzrabot, O’zbekiston) INTERFAOL METODLARNI MASHG`ULOT MAQSADIGA MUVOFIQ TANLASH…………………………………………………………….. 10 Ashurova O’g’ilshod Xolliyevna (Termiz, O’zbekiston) XALQARO BAHOLASH TIZIMI, TIMSS DASTURIDA G’AZAL VA UNING TAHLILI………………………………………………………………. 18 Atajonova Anorgul Jumaniyazovna, Mavlanova Charos Erkinbay qizi (Urganch, O’zbekiston) BOLALAR NUTQINI O`STIRISHDA O`ZBEK VA JAHON ADABIYOTI NAMUNALARIDAN FOYDALANISHNING METODIK JIHATLARI………….. 22 Babadjanova Masturakhon Mukhammadiyevna (Surkhandarya, ) MODERN APPROACHES TO TEACHING FOREIGN LANGUAGES……… 26 Djumayeva Gulsara Musurmanovna, Ergasheva Dilafruz Yo’ldosh qizi, Sattarova Zamira Temirovna, Choriyev Soatmumin Jo’rayevich (Qumqo’rg’on, O’zbekiston) XALQARO BAHOLASH DASTURINING TA’LIM SIFATINI OSHIRISHDAGI AHAMIYATI…………………………………………………… 28 Donaboyev Sherzod Eshmuratovich (Jarqo’rg’on, O’zbekiston) GEOGRAFIYA FANINI O’QITISHDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH AHAMIYATI VA NATIJAVIYLIGI…………………………….. 31 Dusmetova Maksuda Matnazarovna (Urgench, Uzbekistan) HOZIRGI ZAMON O`QITUVCHISI VA UNGA QO`YILADIGAN TALABLAR 36 Egamberdiyeva Dilbar Abdunazarovna (Jarqo’rg’on, O’zbekiston) O‘QITUVCHINING DARSGA TAYYORLANISH SSENARIYSI……………… 38 Eshmuratova Sevara Ro’zimurotovna, Boynazarova Muxayyoxon Baxtiyorovna (Jarqo’rg’on, O’zbekiston) BIOLOGIYA FANINI O’QITISHDA INNOVASION TA’LIMNING AFZALLIKLARI HAMDA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI……………………………………………… 43 Eshqurbonova XadichaAbsamatovna, Sattorova Mavluda Ismoilovna, Berdiyeva Mavluda Ibodullayevna (, O’zbekiston) DARSLARNI INTERFAOL TA`LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA TASHKIL ETISHNING AHAMIYATI…………………………………………….. 47 Jurayeva Dilnoza Raxmatullayevna, Begaliyeva Matluba Ismoil qizi, Abrayev Suyun Djanbutayevich, Xayitova Fazilat Narziqulovna (Surxondaryo, O’zbekiston) BIOLOGIYA FANINI O’QITISHDA ILG’OR XORIJIY TAJRIBALAR QO’LLASHNING AHAMIYAT……………………………………………………. 51

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6(27) ISBN 978-83-949403-4-8

Kutlimuratova Nargiza Rustamovna (Urganch, O‘zbekiston) HAMKORLIK PEDAGOGIKASI VA UNING ASOSIY MASALALARI……….. 55 Makhmadiyarova Ruzigul Nurmukhamedovna, Ismoilova Sanobar Mamadamin kizi (, Uzbekistan) APPLICATION OF MODERN WAYS TO IMPROVE THE EFFICIENCY OF FOREIGN LANGUAGE TEACHING……………………………………….. 58 Muhammadiyeva Matlyuba Madjitovna (Termiz, O’zbekiston) BOSHLANG’ICH SINF O’QITISHDA INNOVATSIYON TA'LIM TEXNOLOGIYALARINI QO’LLASHNING AHAMIYATI………………………. 61 Normurodova Nargiza Uralovna (Angor, Uzbekiston) BOSHLANG’ICH TA‘LIMDA INTERFAOL TA’LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA DARSLARNI TASHKIL ETISH ASOSLARI………………………... 64 Nuriyeva Saltanat Ozodovna, Butayeva Dilfuza Tuxtayevna (Termiz, O’zbekiston) INGLIZ TILI DARSLARINI INTERFAOL TA’LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA TASHKIL ETISH USULLARI………………………………………… 74 Saidova Nodira (, Uzbekistan) USE OF NEW PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN TEACHING ENGLISH LESSONS……………………………………………………………... 78 Wan Yuezhi (Kharkiv, Ukraine) MUSIC AS «A THERAPY» OF INTEGRATIVE LESSONS IN THE WALDORF SCHOOL OF UKRAINE…………………………………... 81 Илҳомова Моҳинур Ilhomovna (Sho’rchi, O’zbekiston) ИНТЕРФАОЛ УСУЛЛАРНИНГ ЎҚУВЧИ ЁШЛАРНИ ЭРКИН ФИКРЛАШИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ АҲАМИЯТИ...... 87 Kutlimuratova Nargiza Rustamovna (Urganch, O‘zbekiston) O`QUVCHILARDA TANQIDIY FIKRLASHNI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI 89 Қурбонова Моҳигул Шониёзовна (Қарши, Узбекистон) ХОРИЖ АДАБИЁТЛАРИДА ФОЛЬКЛОР ЖАНРИ АСОСИДА БОЛА ҚАБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУАММОСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ…………………………………………………………………… 92 Олтибоева Зулфия Даврановна, Алтибоева Юлдуз Даврановна (Джаркургон, Узбекистан) ИНТЕРАКТИВНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ И МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ НА УРОКЕ РУССКОГО ЯЗЫКА………………………………………………... 97 Очилова Насиба Нематовна (Самарканд, Узбекистан) ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ СОДЕРЖАНИЕ XXI ВЕКА ПРЕПОДАВАНИЕ И ОБУЧЕНИЕ ЗНАНИЯМ И НАУКЕ…………………………………………... 104 Раҳматова Салима (Термиз, Ўзбекистон), Маллаева Қундуз Абдимўминовна, Абдуллаева Махфуза Жабборовна (Жарқўрғон, Ўзбекистон) ТАБИИЙ ФАНЛАРНИ ЎҚИТИШДА ЎҚУВЧИЛAР ИЖOДИЙ ФAOЛИЯТ ТAЖРИБAЛAРИНИ ТAРКИБ ТOПТИРИШДА ЛОЙИҲАЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ……………………………………… 108 Чжан Ян (Харків, Україна) ПРОБЛЕМА РОЗВИТКУ МУЗИЧНИХ ЗДІБНОСТЕЙ ОСОБИСТОСТІ В ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГІЧНІЙ ЛІТЕРАТУРІ………………………………. 112

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6(27) ISBN 978-83-949403-4-8

Эшчанова Гавҳар Отажоновна, Ўразова Нафиса Гулимметовна (Урганч, Ўзбекистон) БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИШ ДАРСЛАРИДА ТОПИШМОҚЛАРНИ ЎРГАТИШНИНГ ИНТЕРФАОЛ УСУЛЛАРИ………………………………… 118

SECTION: PHILOLOGY AND LINGUISTICS Alikulova Nurijakhon, Jurayeva Guli, Rakhmatov Sanjarbek (Kizirik, Uzbekistan) FEATURES OF TEACHING ENGLISH VOCABULARY TO PRIMARY SCHOOL CHILDREN…………………………………………… 124 Divanova Iqboloy (Urganch, O’zbekiston) NAVOIYNING “SAB’AI SAYYOR” DOSTONIDA RAMZLAR………………… 128 Kholliyeva Gulora Kholmuratovna, Kholliyeva Khurram Ochilovna, Kholliyev Chori Boymatovich (Kizirik, Uzbekistan) LANGUAGE LEARNING AND DIDACTIC ACTIVITIES FOR SCHOOL CHILDREN………………………………………………………. 131 Kurbonova Ozoda Ravshanova (Tashkent, Uzbekistan) LEXICO-SEMANTIC FEATURES OF UZBEK-ENGLISH ANTHROPONYMS……………………………………………………………….. 134 Madraximova Nazira Yaqubovna (Urganch, O’zbekiston) OG‘ZAKI ADABIYOTDAGI HOMIY OBRAZI HAQIDA AYRIM MULOHAZALAR……………………………………………… 138 Normurodova Soadat Uralovna, Shernazarova Zarifa Yusupovna, Khaydarov Soatmurod Shapulatovich (Angor, Uzbekistan) PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT OF SCIENTIFIC DEVELOPMENT IN THE XXI CENTURY AND INNOVATION IN THEIR POSITION……………………………………………………………... 141 Yokubjonova Dilfuza Olimjonovna (Sariasiya, Uzbekistan) SOME WAYS OF IMPRROVING SPEAKING SKILLS……………………….. 144 Қурбонова Моҳигул Шониёзовна (Қарши, Узбекистон) ХОРИЖ АДАБИЁТЛАРИДА ФОЛЬКЛОР ЖАНРИ АСОСИДА БОЛА ҚАБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУАММОСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ……………………………………………. 146 Лахмотова Юлія Валеріївна (Харків, Україна) ОСОБЛИВОСТІ ЛЕКСИЧНИХ РОЗБІЖНОСТЕЙ В НОРМАТИЧНОМУ ПУТУНХУА І ДІАЛЕКТНИХ ГРУПАХ КИТАЙСЬКОЇ МОВИ………………... 151 Холикулова Юлдуз Шодиевна (Самарканд, Узбекистан) РОЛЬ ЯЗЫКА В СОЦИАЛЬНОМ РАЗВИТИИ ЧЕЛОВЕКА………………… 156

SECTION: PHILOSOPHY Абдумажидова Ҳамида (Самарқанд, Ўзбекистан) САМАРҚАНД ШАРҚ МАЪНАВИЯТИ БЕШИГИ ВА ДУНЁ ИЛМ-ФАНИ ТАРАҚҚИЁТИНИНГ БЕБАҲО МЕРОСИ СИФАТИДА……………………… 160 Маматов Мамаджан Аҳмаджанович (Фарғона, Ўзбекистан) ТАСАВВУФ ВА СИНЕРГЕТИКА: ДУНЁҚАРАШЛАР ЧОРРАҲАСИ………. 165

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6(27) ISBN 978-83-949403-4-8

Мирзаева Моҳира Қурбановна, Яздонова Соҳиба Қурановна (Самарканд, Ўзбекистан) ШАРҚ ВА ҒАРБ ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ АЛОҚАЛАРИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШУВИДА БУЮК ИПАК ЙЎЛИНИНГ РОЛИ…………….. 170 Муҳитдинова Бадиа Муслиҳиддиновна (Самарканд, Ўзбекистан) ВАСЛИЙ САМАРҚАНДИЙНИНГ “ТУҲФАТУЛ-АҲБОБ” АСАРИДА АХЛОҚИЙ ВА МАЪРИФИЙ ҒОЯЛАР ТАЛҚИНИ………………. 175

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

SECTION: PEDAGOGY

Abduqodirov Abdullo, Bobokalonova Halovat, Malikova Nazokat, Malikova Nodira (Surxondaryo, O`zbekiston)

O‘QUVCHILARNI MATEMATIK SAVODXONLIK BO’YICHA PISA TADQIQOTLARIGA TAYYORLASHGA DOIR USLUBIY TAVSIYALAR

PISA – o’quvchilar yutuqlarini xalqaro baholash dasturi doirasida ko’p yillar davomida olib borilgan tadqiqotlar natijasi o’laroq, quyidagi xulosalarga kelingan:  Dunyoning aksariyat o’quvchi yoshlari XXI asrda yashashga tayyor emaslar, ya’ni zamonaviy jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqqan kompetentsiyalariga to’liq ega emaslar;  maktab ta’limi ko’p jihatdan bu kompetentsiyalarni shakllantirishga yo’naltirilmagan;  o’quvchilar egallagan bilim va ko’nikmalarini qayerda ishlatilishini bilishmaydi;  hali ham ko’p maktablarda eskicha usullarda ta’lim berilayapti, ya’ni tayyor bilimlar berilayapti. Aslida maktab o’quvchilarni “o’rganishga o’rgatish” ya’ni mustaqil bilim olishga o’rgatishi kerak bo’ladi;  darsliklar va undagi o’quv topshiriqlari mazmuni ham bunday vazifani bajarishga mo’ljallanmagan. Yuqoridagi bu xulosalardan kelib chiqib, mamlakatimizda 2021-yilda o’tkazilishi mo’ljallanayotgan PISA tadqiqotlari doirasida matematik savodxonlikni baholashda quyidagi muammolarga duch kelishimiz mumin:  darsliklarda PISA topshiriqlariga o’xshash masalalarning yo’qligi yoki kamligi sababli, o’quvchilarda bunday amaliy faoliyatlarni amalga oshirish tajribasining yetishmasligi oqibatida PISA tadqiqotlarida ularning natijalari past bo’lishi mumkin;  PISA topshiriqlari odatda uzundan-uzun matnlar yordamida tasvirlanib, ulardagi real vaziyat va muammolarni hal qilish usulini tanlash uchun matematikaning qaysi bo’limiga murojaat qilish haqida ko’rsatmalar yo’q;  PISA topshiriqlari (matnli, rasmli, diagramma va jadvallar, real bog’lanishlar grafiklari kabi) turli shakllarda taklif qilinadi. Ularni matematik tilga o’girish va yechim topilgandan so’ng uni yana real sharoit bilan bog’lab baholash va talqin qilish talab qilinadi.  odatda matematika darsliklarida standart masalalar beriladi va ular standart usullar yordamida yechiladi, ya’ni o’quvchilar muayyan turdagi masalalarni ma’lum algoritmlar asosida yechishga o’rgatiladi. PISA topshiriqlarida esa unday emas. Odatda matematika darsliklaridagi masalalar muayyan bobda beriladi va bu bilan ularni yechish usullari ham shu bobda ko’rilgan usullarga bog’langan holda beriladi, ya’ni muayyan bo’limining masalalari qanday yechilishi haqida ko’rsatma beriladi;

7

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

 bundan tashqari, darslikdagi masalalar sof matematik masalaning tavsifidan iborat bo’lib, odatda ularning mazmuni hayotdagi real vaziyatlardan ancha uzoqda bo’ladi;  darsliklarimizda PISA topshiriqlariga o’xshash masalalar juda kam yoki umuman yo’q. Masalalarda ko’rilayotgan vaziyatni tavsiflovchi juda katta hajmdagi axborot berilib, ularda juda ko’p yangi matnli ma’lumotlarning borligi – masalani tushunish va uni yechishni yanada og’irlashtiradi;  ma’lumot turli: matn, raqam va tasvirli shakllarda taqdim etilad. Masalani yechish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar matnning turli qismlaridan olinishi kerak bo’ladi. Ba’zi masalalarda “aylana” so’zi topshiriq matnida qayd etilmasada, o’quvchilarning o’zlari ob’ektning aylana shaklida ekanligini topishlari kerak bo’ladi.  mamlakatimiz maktablari matematika fani o’quv dasturi PISA tadqiqotlarining matematik savodxonlikni baholash dasturi mazmuni va ketma- ketligidan farq qiladi. PISA sinovlarida hali o’tilmagan mavzular bo’yicha topshiriqlar ham berilishi mumkin;  PISA topshiriqlarining berilishi va unga javob berishning o’zgachaligi ham o’quvchilarda ma’lum qiyinchiliklarni tug’diradi. Sinovning kompyuter asosida o’tkazilishi esa kompyuterda ishlash va ba’zi maxsus ilovalardan foydalanish ko’nikmalarini ham talab etadi. Ba’zi intraktiv topshiriqlarni bajarish oldindan bunday topshiriqlar bilan tanish bo’lish va ularda ishlash dasturidan foydalanish ko’nikmalrining shakllanganligiga ham bog’liq bo’ladi. Bu va shunga o’xshash muammolar borki, PISA tadqiqotlarida ilk bor qatnashayotgan mamlakatimiz ta’lim tizimi oldida bir qator qo’shimcha vazifalarni ko’ndalang qilib qo’yadi. Bu muammolarni oldindan 19 bilish va ularni hal qilish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar grafigi va rejasini ishlab chiqish lozim bo’ladi. Shundan kelib chiqib, sinovlarga tayyorlanish ishlarini tashkil qilishda quyidagi jihatlarga e’tibor qaratilishini tavsiya qilamiz: - barcha tadqiqot yo’nalishlari doirasidagi umumta’lim fanlari o’qitucvhilarning maqsadli malakasini oshirish, PISA tadqiqotlari bilan tanishtirish, topshiriqlar mazmuni va tuzilishi haqida ma’lumot berish, ularni tahlil qilishga qaratilgan seminar-treninglar tashkil qilish; - Seminar qatnashchilarini tegishli o’quv materiallari bilan ta’minlash, turli o’quv-uslubiy adabiyotlarni chop ettirib, joylarga yetkazish; - Matematika fani o’qituvchilarini nafaqat matematik savodxonlik bo’yicha, balki kreativ fikrlash bo’yicha ham tadqiqotlarni o’tkazishga tayyorlash; - Malaka oshirishdan o’tgan o’qituvchilar maktabda to’garak soatlari hisobidan ”PISA-2021 tadqiqotlariga tayyorlanamiz” deb nomlangan fakultativ kurslarni 7-, 8- va 9- sinf o’quvchilari uchun haftasiga 2 soat hajmida tashkil qilish tavsiya etiladi. Asosiy e’tiborni 2021-yilda sinovdan o’tadigan 8-sinf o’quvchilariga qaratish; - Respublikadagi matematikani o’qitishga tayanch maktab sifatida belgilangan maktablarning PISA2021 tadqiqotlariga tayyorlanishga mas’ul markaz sifatidagi faoliyatini tashkil qilish va ularga har tomonlama uslubiy yordam ko’rsatish; - Televideniye va boshqa ommaviy axborot vositalarida keng targ’ibot ishlarini olib borish, ”Ma’naviyat va ma’rifat” kanalida har haftada berib boriladigan

8

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 turkum ko’rsatuvini tashkil qilish. Bu ko’rsatuv orqali ochiq PISA topshiriqlarini tahlil qilish va o’qituvchilarga yil bo’yi tegishli uslubiy tavsiyalarni berib borish; - Xalq talimi vazirligi portalida va Ta’lim sifatini baholash bo‘yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi vebsaytida ”PISA-2021 tadqiqotlariga tayyorlanamiz” deb nomlangan alohida interaktiv rukn tashkil qilish va ularga tadqiqotlar bilan bog’liq barcha ma’lumot, xabar va materiallarni joylashtirib borish. Onlayn maslahat olish imkoniyatlarini yaratish. Ma’lumki, PISA topshiriqlari matematika fanining quyidagi mazmun sohalari (bo‘limlari) ga doir tuziladi: Miqdorlar (arifmetika); O‘zgarishlar va munosabatlar (algebra); Fazo va shakl (geometriya); Ma’lumotlar va aniqmasliklar (ehtimollar nazariyasi va matematik statistika elementlari). Shundan kelib chiqib, o’quvchilarni PISA tadqiqotlariga 5- sinfdan boshlab tayyorlab borish lozim bo’ladi. Chunki, aynan 5-6- sinflarda matematikaning asosiy hisob-kitob, ya’ni arifmetik ko’nikmalarini tizimli ravishda shakllantisrish boshlanadi. Shuningdek, PISA topshiriqlarining ko’pchiligi aynan sonlar ustida arifmetik amallarni bajarish, hisoblash texnikalaridan foydalanishni taqozo qiladi. 7- 9- sinflarda esa algebra va geometriya fanlarini tizimli o’rganish boshlanadi. O’rta umumiy ta’lim maktablari uchun matematika fanidan yangilangan o’quv dasturi aynan PISA tadqiqotlarida matematik savodxonlik mazmunidan kelib chiqib qayta tuzilgan. Undagi ba’zi mavzularning oldingi sinflarga surilgani, dasturga kombinatorika, ehtimollar nazariyasi va matematik statistika elementlarining 5- sinfdan boshlab erta qo’shilganining boisi ham shu bilan bog’liq. Shuningdek, 5-6- sinflarda planimetriya elementlari va fazoyiy shakllarni o’rganishga ko’proq e’tibor berilgani, hamda 7-9- sinf geometriya kursida stereometriyaning boshlang’ich tushunchalarining ham kiritilishi PISA topshiriqlari bilan bog’liq amalga oshirilgan. Shu bilan birga, boshqa umumta’lim fanlarida bu mavzularga ehtiyoj bo’lgani uchun ham bunday qarorga kelingan. Dasturni yangilash jahonda matematika fanini o’qitishga bo’layotgan innovatsion yondashunlarga javoban amalga oshirildi. Shu bilan birga, dasturni yaratishda matematika fanini o’qitishning ming yillar davomida shakllanib kelgan jahon va yurtimizdagi ilg’or an’analar va fanning nazariy asoslangan mazmuni, hajmi, ketma-ketligi va uzviyligini ta’minlagan holda va unga putur yetkazmagan holda ish tutildi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, PISA topshiriqlarini yechish uchun matematikada chuqur bilim va ko’nikmalarni talab qilinmaydi. Lekin, o’zlashtirilgan muayyan bilim va ko’nikmalarni hayotiy vaziyatlarga qo’llashga juda katta e’tibor beriladi. Ularni fakultativ kurs (to’garak) mashg’ulotlarida ham muhokama qilish tavsiya etiladi. Shuningdek, matematika o’quv dasturiga yangi kiritilgan loyiha ishlariga ham alohida e’tibor qaratish lozim. Bu loyiha ishlariga mavzu sifatida PISA topshiriqlari yoki ularga o’xshash kichik ilmiy ishlanishlarni talab qiladigan topshiriqlarni berish tavsiya etiladi.

9

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Akromov Alisher Temirovich, Mamatov Usmon Eshonqulovich (Muzrabot, O’zbekiston)

INTERFAOL METODLARNI MASHG`ULOT MAQSADIGA MUVOFIQ TANLASH

Dars ila tarbiya orasida bir oz farq bo`lsa ham, ikkisi bir- biridan ayrilmaydurgan, birining vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidur. Abdulla Avloniy

Istiqlol yillarida ta’lim sohasi davlatimiz siyosatining ustuvor yo`nalishlaridan biriga aylandi.Bu borada amalga oshirilayotgan ishlar ko`lami va salmog`i bunga misoldir.Qisqa fursat ichida ta’lim rivoji yo`lida qo`lga kiritilayotgan yutuqlar, keng ko`lamli o`zgarishlar zamirida hukumatimizning mazkur sohaga nisbatan yuksak e’tibori mujassam. “Ta’lim to`g`risidagi” Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, uning mantiqiy davomi sifatida qabul qilingan “2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi” hamda qator ta’lim sohasiga tegishli prezident farmonlari, farmoyishlari va hukumat qarorlari qabul qilinib, yurtimizda keng miqyosda tadbiq qilinmoqda. Davlat mustaqilligini mustahkamlashning eng asosiy shartlaridan biri – mustaqil shaxsni shakllantirishdir. Mustaqil fikrlash, ishlash va yashash madaniyatiga ega bo`lgan fuqarolar soni qancha ko`p bo`lsa, davlatimiz qudrati shuncha tez mustahkamlanadi. Mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, «… erkin fuqaro ma’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifadir. Boshqacha aytganda, biz o`z haq-huquqlarini taniydigan, o`z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bo`layotgan voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondoshadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg`un holda ko`radigan erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak» (Karimov I. A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.- T. 1999, 17-18-b.) Bunday umumdavlat, umumjamiyat ahamiyatiga ega bo`lgan murakkab vazifani uddalash eng avvalo ta’lim muassasalariga, shu jumladan umumiy o`rta ta’lim maktablari zimmasiga tushadi. Shunday sharoitda yoshlardagi iqtidor va qobiliyatni yanada o`stirish, ularda ilmiy izlanish ko`nikmalarini shakllantirish, ijodiy tafakkurlarini kengaytirish, mantiqiy fikrlashga o`rgatish muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogika ilmi va amaliyotdan ma’lumki, nazariyadan yo‘naltirilgan ta’limga qarab borish o‘quvchining ijtimoiy hayotda o‘z bilimi va qobiliyatini namoyish etish imkoniyatini yaratadi. Ta’limni isloh qilish va rivojlantirishga qaratilgan hukumat qarorlarining negizida barkamol avlod tarbiyasi asosiy vazifa sifatida qaralmoqda.Umumiy dunyoqarashni belgilab beruvchi faol hayotiy pozitsiya ko`nikmasi yetarli darajada shakllantirilmasa, mustaqil davlatning talab va ehtiyojlariga mos keladigan komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish muammosi to`liq hal bo`lmaydi. Yosh avlodni o`qitishning o`zak nuqtasini darslar tashkil qiladi.Ayni mana shu jarayonda o`qituvchi va o`quvchi muloqotlarining oliy nuqtasiga ko`z tashlanadi. Umumiy o`rta ta’lim maktablarida o`qitilayotgan fanlar bo`yicha darslarning

10

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 mazmuni qanday bo`lishi kerak, mavzu maqsadini qo`yishda nimalarga e’tibor qaratish kerak, darsining samaradorligi nimalarga bog`liq kabi qator savollar tug`iladi. XX asrda psixologiya-pedagogika fani bu savollarga o`zgacha yondashgan holda munosabat bildirdi.Oldingi qarashlarni tubdan o`zgartirdi. Bola shaxsini shakllantirishda turli ijtimoiy va psixologik omillarning roli aniqlandi. O`sish va rivojlantirish jarayonida bola har xil ta’sir va munosabatlar ishtirokchisi (sub’yekti va ob’yekti)ga aylanadi. Shunga ko`ra, bugungi kunda pedagogika va metodikada darsga nisbatan ikki xil yondashuv mavjud. Birinchi yondashuvga ko`ra, dars –bu o`qituvchining o`quvchilarga bilim berish va shu asosida ularda ko`nikma,malaka shakllantirish, ularni tarbiyalash jarayoni.O`qituvchining asosiy vazifasi – “o`quvchini chuqur va puxta bilim bilan qurollantirish, tushunib, o`zlashtirib borish orqali shaxsning har tomonlama rivojlanishini ta’minlash”. Ikkinchi yondashuvga ko`ra,dars – chegaralangan vaqt ichida belgilangan mavzu va maqsad asosida o`qituvchi va o`quvchilarning teng huquqli hamkorligiga asoslangan bilim, ko`nikma,malaka hosil qilish jarayoni. O`qituvchining asosiy vazifasi-o`quvchilarda bilim olish ehtiyojini tarbiyalash. I. S. Yakimanskayaning fikricha “shaxsga yo`naltirilgan darsning maqsadi o`quvchilarning biluv faollligini namoyon etishlari uchun shart – sharoit yaratishdan iborat” Ta’lim jarayonining sub’ekti – o`quvchi Ob’yekt – o`quv mavzusi O`qituvchi – o`quvchi mavzu o`rtasidagi ko`prik Bugungi kunda biz an’anaviy dars va noan’anaviy dars terminlaridan foydalanamiz. An’anaviy, noan’anaviy darslar xususida to`xtaladigan bo`lsak, an’ana- o`ziga xos ijtimoiy hodisa bo`lib, kishilarning ongida,hayotida o`z o`rnini topgan, avloddan avlodga o`tadigan, takrorlanadigan, hayotning barcha sohalarida (umuman yoki ma’lum guruh tomonidan) qabul qilingan tartib va qoidalar. Ma'lum urf –odatlarning o`zgarishi, yo`qolishi va o`rniga yangisining paydo bo`lishi an’ananing buzilishiga olib keladi.Noan’anaviy darsda ham xuddi shunday: dars bosqichlari ketma-ketligining o`zgarishi barcha o`rgangan odatiy darsdan o`zgacha – noan’anaviy dars sifatida qabul qilinadi. Kim uchundir noan’aviy bo`lgan dars boshqalar uchun an’anaga aylangan bo`lishi mumkin.Har bir darsga “noan’anaviylik” elementlari qo`shilishi,har bir darsda o`quvchilarga “ shakar choy” berilishi zarur. Har bir noan’anaviy dars an’anaviyga aylanishi va yangi noan’anaviy darslar paydo bo`lishi kerak. Barcha fanlardan darslarning shakllari ko`p. Eng ko`p tarqalgan turlari sifatida ma’ruza, suhbat, konferensiya, bahs – munozara, musobaqa va boshqalarni ko`rsatish mumkin.Darslarning tarkibiy qismlari va bu qismlarning o`zaro munosabatlari alohida e’tiborga molik. An’anaviy darslarda odatda dastlab uy vazifasi o`quvchilarning ko`pchiligidan so`rab chiqiladi, keyin yangi mavzu o`tiladi, u mustahkamlanadi, o`quvchilarga uy vazifasi topshiriladi.Bu jarayonlarni tashkil etish va amalga oshirishda yetakchi shaxs sifatida o`qituvchi maydonga chiqadi.Uzoq yillar davomida hukmronlik qilib kelgan mazkur shakl bugungi kunda zamonaviy talablarga javob bermay qoldi.Shuning uchun ham uning o`rniga yangicha shakl va

11

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 usullar kirib keldi, ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalar davri boshlandi, deb ayta olamiz. Shu o`rinda, ta’lim sohasiga jadallik bilan kirib kelgan zamonaviy pedagogik texnologiyalar haqida ham to`xtalib o`tamiz. Pedagogik texnologiyaning maqsadi aniq masalalar qo`yish orqali o`quvchini o`ylashga, mustaqil fikrlashga odatlantirishga qaratilgandir, zero, yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, “ta’limning yangi modeli jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi.O`zining qadr- qimmatini anglaydigan, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo`lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo`lamiz. Zamonaviy darsni o`tkazish bo`yicha o`qituvchiga tavsiyalar Har bir dars tashkiliy qismdan boshlanadi: bu davrda o`qituvchi o`quvchilarni, sinf xonasini, ta`lim vositalarini darsga tayyorlaydi. Ayniqsa o`quvchini psixologik jihatdan darsga tayyorlash muhim rol o`ynaydi. O`quvchilar avvalgi dars yoki tanaffusda bo`lgan biror voqea – hodisa ta`sirida bo`ladilar. Shuning uchun ham o`qituvchi o`quvchilarni e`tiborini, diqqatini, xayolini fikriy faolligini o`z darsiga burishi lozim. Darsning tuzilishi yoki dars bosqichlari Darsning tuzilishi, ya`ni uning bo`linadigan bosqichlari va ularning izchilligi o`qitish uslubiga, ta`lim bosqichiga, darsning maqsadi va mazmuniga bog`liq. Odatda o`rta maktablardagi darslarning tarkibiy qismlari yoki bosqichlari quyidagilardan iborat. 1. Tashkiliy qism.(o`tilgan materialni esga solish) 2. Yangi material bilan ishlash. 3. Yangi materialni mustahkamlash. 4. O`tilgan materialni so`rash 5. Baholash 6. Umumlashtiruvchi qayta aloqa (yangi va o`tilgan mavzu yuzasidan mustahkamlovchi so`rov). 7. Uyga vazifa berish. O`quvchilarda darsga ichki tayyorgarlikni ta`minlash eng dolzarb vazifadir. Odatda bu davrda quyidagi usullar keng qo`llaniladi, jumladan: O`qituvchi darsga kiradi, sinfni ko`zdan kechiradi, boshqa ish bilan band bo`lgan o`quvchi yoki o`quvchilar tayyor bo`lgunlariga qadar ularni kuzatgan holda kutib turadi, so`ngra salomlashadi. Bu o`rinda o`qituvchi sinfning tozaligi, doska, latta, bo`r kabi vositalarni darsga tayyorligi, o`quvchilarning kiyimlari ko`rinishlari, bosh kiyimlarning yechilganligi va boshqalarga qoniqqanidan so`ng salomlashsa va bu har darsda takrorlansa, ushbu o`qituvchining darsiga o`quvchilarning talab darajasida tayyorgarlik ko`rishlari odat tusiga kirib qoladi. Tashkiliy qismda tashkiliy savollardan tashqari o`tilgan mavzu yoki yangi o`tiladigan mavzu yuzasidan motivatsion (qiziqtiruvchi) savollar berilsa, o`quvchi doimo darsga nisbatan tayyor bo`lish ma`suliyatini his qiladi. 1. Ma`lum o`quvchining shaxsiga tegmagan holda tanbeh berish usuli bilan sinfni, xonani darsga tayyorlash va jimlikni ta`minlash mumkin. 2. O`quvchilarni avvalgi taassurotlaridan chalg`itish, ulardan ichki faollikni ta`minlash maqsadida barcha o`quvchilar biladigan va ushbu darsga aloqasi bo`lgan voqeani eslatish mumkin.

12

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

3. O`quvchilar diqqat e`tiborini jalb qilish niyatida o`qituvchini o`zi namuna ko`rsatishi, qog`ozlarni terishi, stol oldiga kelib turishi, kitob daftarini stol ustiga qo`yishi va o`quvchilardan ham xuddi shunday munosabatni talab qilishi mumkin. Bularning hammasi o`qituvchining muomala madaniyatiga, o`quvchilarga bo`lgan samimiy munosabatiga va uning kollektivdagi obro` e`tiboriga, qat’iyatiga, o`zini tutishi va bir so`z bilan aytganda pedagogik mahoratiga bog`liq. Darsni boshlashdan avval ehtiyotsizlik bilan qilingan har qanday harakat yoki aytilgan so`z o`quvchilarni ranjitishi, darsdagi psixologik holatni, vaziyatni buzishi va o`quvchilar ruhiyatiga salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Xonada o`quvchilar e`tiborini tortadigan narsalarni o`quvchilar e`tiboridan chetda saqlash lozim. Shuning uchun ham yangi darsga tegishli bo`lgan ko`rgazmali qurollar, jadval va rasmlarni avvaldan ilib qo`yish tavsiya qilinmaydi. Shu bilan birga darsdan avval turli tadbirlar haqida xabar berish yaramaydi. Tashkiliy davr ko`p vaqt olmasligi lozim. Pedagogikada bu davr uchun bir necha sekunddan bir minutgacha vaqt beriladi. Buni ta`minlash uchun o`qituvchi avvalgi darslarida bunga ko`p vaqt ajratishi lozim. Toki sinfni darsga tayyor turishi o`qituvchi va o`quvchilar odat tusiga kirib qolsin. «U domlamiz indamaydi», «Domlamizga baribir», «Tezroq bo`linglar domla kelyapti, yana tanbeh eshitamiz» degan jumlalarni har bir o`quvchidan eshitish mumkin. Qaysi jumlani ayttirish o`qituvchining o`ziga bog`liq. Shuni unutmaslik kerakki, bilimdon, talabchan o`qituvchini aksariyat o`quvchilar hurmat qiladilar. Tashkiliy davr o`quvchilarga ham ruhiy, ham jismoniy kuch-quvvat berishi lozim. Bu ko`pincha o`qituvchining mahorati: ovozi, salomlashishi, kayfiyati, o`zini tutishi, tashqi ko`rinishi, samimiyligi, (yumorga) boyliligi bilan belgilanadi. Siz samarali muloqot qilishda o`quvchilarning yoshi, ma’lumoti, ma’naviy olami va madaniyati, shuningdek, suhbat vaqti va vaziyat muhim ahamiyatga egaligini bilasiz. Quyida samarali muloqot qilishda qo`l keladigan ayrim qoidalar va tavsiyalar berilgan.Bu foydali ma’lumot ish faoliyatingizga yordam beradi deb umid qilamiz. Marhamat, ular bilan tanishing. Dars davomida o`quvchilar signal (xabar)lar yuboradilar. Agar insonlarning kayfiyatlari yaxshi bo`lsa: - Ko`z orqali kontakt (aloqa) qidirishadi - Oldinga egilishadi - Qo`lini uzatishadi - Tabiiy jilmayishadi - Erkin turishadi va o`tirishadi Agar insonlarning kayfiyatlari yomon bo`lsa: - Ko`z kontaktidan qochishadi - Orqaga tislanishadi - Oyoqlarini stol tagiga yashiradilar (stol tagida chalishtiradilar) - Qo`llarini ko`ksilarida qovushtiradilar - Jiddiy holatda turadilar O`quvchilar guruh bo`lib yuboradigan signallar 1. Notinch harakat O`quvchilar u joydan bu joyga suriladilar, bir – birlari bilan gaplashadiular, bir – birlariga varaqlar uzatadilar, keraksiz ishlarni qiladilar. Demak, Siz o`z

13

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 o`quvchilaringizni yo`qotayapsiz. Darsingiz juda zerikarli yoki ular axborot qabul qila olmaydigan darajada charchadilar. 2. Motamsaro sukunat Material haddan tashqari oddiy va sinfda na savollar va na izohlar paydo bo`lmayapti.Shunday muhit vujudga kelganki, o`quvchilar o`z fikrlarini aytishdan qo`rqadilar, o`z mulohazalaridan uyaladilar. 3. Siz gapirayotganingizda ular sizga qarashadimi? Agar qarashsa, demak, o`quvchilar o`zlarini har jihatdam qulay his qilishadi va Sizning gapingiz ularni jalb qiladi. Agarda ular ko`zlarini olib qochishsa, demak, nimadir joyida emas. 4. O`quvchilar suhbat chog`ida bir – birlarining ko`zlariga qarashadimi? Agarda qarashsa, demak, o`quvchilar o`zlarini yaxshi his qilyaptilar, ochiq suhbat va muloqotga tayyordirlar, agar ikki yoki undan ortiq o`quvchi suhbat chog`ida bir – birlariga qarashmasa, demak, sinfda muammolar yuzaga kelgan. 5. Holatlar O`quvchilar, odatda, nimadir aytmoqchi bo`lganlarida oldinga egilib, holatlarini o`zgartiradilar.Bu holat o`quvchilarning taranglashuvi yoki bo`shashganliklarini bildiradi. Holatning charchash va hushyorlik signali bo`lishi mumkinligi tabiiydir. Savollar berib o`z farazlaringizni tekshirib olsangiz, muammolarni yechish oson bo`ladi. O`z farazlaringizni tekshiring. O`quvchilar bilan aloqangizni yaxshilang. O`zingizni tutishingiz va uslubingiz mashg`ulotning yo`nalishini belgilaydi - ruxsat beradi yoki ta’qiqlaydi. O`qituvchi ham sinf o`quvchilariga noverbal signallar yuboradi. Kongruentlik (ustma- ust tushadigan) – inson tomonidan talaffuz qilingan nutq va noverbal signallarning muvofiqligi. So`zlaganda gapingiz va qo`l yoki tana harakatlaringiz, yuz ifodangiz bir xil ma’noni ifoda etishiga alohida e’tibor bering. Hurmatli hamkasb! Bola ta’limi va tarbiyasi bilan shug`ullanadigan kishilarning asosiy vazifasi nimadan iborat, bilasizmi? Ha, to`g`ri, savol berish ehtiyojini tug`dirish, savollarga vaqtida va qoniqarli javob berishga harakat qilish. Oqituvchilar egallashi lozim bo`lgan muhim ko`nikmalardan biri- savol berish va savollarga javob berish layoqatidir.Quyida e’tiboringizga “savollar” mavzusiga oid ma’lumotlarni keltiramiz.Eng avvalo, savol turlaridan boshlaymiz. Ochiq savollar Umumiy ochiq savollar – suhbatni rivojlantirish, davom ettirishga yordam beradi, ularga qisqa javob berib bo`lmaydi: - Muammoning bunday yechimi ishga qanday yordam beradi? - Qaror qabul qilinmasa, nima sodir bo`ladi? Maxsus ochiq savollar: 1. Aniqlashtiruvchi savollar-vaziyatni yoki suhbatdoshning tuyg`ularini yaxshiroq tushunishga yordam beradi: - O`z vazifalaringiz haqida batafsilroq gapirib bera olasizmi? 2. Ob’yekti o`zgartirilgan savollar- muloqotga sizning suhbatdoshingizni yoki boshqalarni jalb qilishga imkon beradi: - Sizning fikringiz qanday? - Lobar bu xususida nima deb o`ylaydi?

14

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

3. Tanlash huquqini beruvchi savollar – suhbatdoshga javobning turli xil (chegaralanmagan) variantlarini aytish imkonini beradi: - Qachon uchrasha olamiz? Men seshanba kechqurun yoki yakshanba ertalab bo`shman. Yoki… - Balki jamoaning fikrini so`rash maqsadga muvofiqdir?Yoki… Yopiq savollar Umumiy yopiq savollar- bunday savollarga “ha“ yoki “yo`q” deb yoki qisqa to`g`ri javob berish mumkin: - Siz bunday xulosalarga qo`shilasizmi? - Soat necha bo`ldi? Maxsus yopiq savollar: 1. Aniqlashtiruvchi savollar- yaxshiroq tushunishga yordam beradi, olingan axborotni boshqa jumlalarda qaytarishni nazarda tutadi: - Men to`g`ri tushungan bo`lsam, … mi? 2. Tenglash huquqini beruvchi savollar- suhbatdoshga javobning turli xil (2- 3 variant bilan chegaralangan) variantlarini aytish imkonini beradi: - Siz stolni oynaning tagiga qo`ymoqchmisiz yoki devor yonigami? - Biz bugun kechqurun uchrashamizmi yoki ertaga ertalabmi? 3. Baholovchi savollar – natija, inson, buyumlarga nisbatan bahoni qamrab oladi: -Nahotki siz shu oddiy narslarni bilmasangiz? - Hammaga tushunarli, shundaymi? 4. Ko`rsatmaviy savollar – harakatga chorlaydi: - Ushbu hujjatlarning nusxasini menga faks orqali jo`nata olasizmi? - Biroz sukut saqlay olasizmi? 5. Qayd etuvchi savollar- muammo, dalil (asos), kelishuvlar, natijani qayd etadi: - Demak, biz …ga kelishdik-a? Darsni baholash maqsadida qo`llanadigan qayta bog`lanish usullari Ko`pincha dars oxirida o`qituvchi xulosa chiqarish, uyga vazifa berish bilan kifoyalanadi. Ayrim hollarda “Dars sizga yoqdimi?” deb so`rashi mumkin.Quyida qayta bo`glanishning ba’zi bir usullarini namuna sifatida keltiramiz. Debrifing- ingliz askarlarining asirlardan barcha axborotni siqib so`rab olguncha bo`lgan jarayon, savol- javob orqali kerakli axborotni olish usuli. Aynan debrifing jarayonida bajarilgan ishlarning mohiyati aniqlashtiriladi, maqsadga erishganlik darajasi tahlil qilinadi, xulosa qilinadi, o`quvchilar bilib olganlari va yana o`rganishlari lozim bo`lgan material orasidagi munosabat o`rnatiladi, keyingi harakatlar rejasi belgilanadi. Debrifing bosqichlari: 1. bosqich:faktlarni aniqlash(Nima sodir bo`ldi?) 2. bosqich:sabablar tahlili (Nega shunday bo`ldi?) 3. bosqich: harakatlarni rejalashtirish (Endi nima qilamiz?) Birinchi bosqichda sodir bo`lgan voqealar qayd etiladi, hosil bo`lgan his – tuyg`ular oshkor etiladi, nima sodir bo`lishi mumkinligi to`g`risida emas, haqiqatdan amalga oshgan voqea haqida fikr yuritiladi. Ikkinchi bosqichda voqeani keltirib chiqargan sabablar tahlil qilinadi, muqobil nazariyalar muhokama etiladi, misollar keltiriladi.

15

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Uchinchi bosqichda keyingi qadamlar aniqlashtiriladi. Gamburger Qayta bog`lanishning samarali usullaridan biri. Dars yakunida o`quvchi uchun foydali ma’lumot olishga yordam beradi. Eslatib o`tamiz: gamburger (inglizcha so`z, o`zbek tilida muqobili yo`q, hozir turkcha kabobga o`xshaydi)- ichiga cho`g`da pishgan, qovurilgan go`sht qo`yilgan non.Mazali bo`lishi uchun salat bargi, sabzi salati, mayonez, ketchup solinadi. “Gamburger” usulini qo`llaganda o`qituvchi so`zini quyidagicha boshlashi mumkin: - Hurmatli o`quvchilar, ko`pchiligimiz gamburger nima ekanligini bilamiz, uni sevib iste’mol qilamiz. Ayting-chi, uning kaloriya jihatidan qimmatli qismini nima tashkil etadi?(go`sht).Siz uchun dars davomida nima qimmatli bo`ldi? Barcha o`quvchilar o`z fikrlarini bildiradilar. Keyin o`qituvchi davom etadi: - Gamburgerning mazasini nima buzdi? - Gamburgeringizga nimalar yetishmayapti? Fikrlar umumlashtiriladi, oqituvchi ham hamma qatori o`z fikrini bildiradi. Qiyofalar Har bir ishtirokchi uchta (xursand, neytral, xafa) qiyofa chizilgan kartochka oladi va unda o`zining, guruhning ishtirokini hamda dars mazmunini baholaydi. Doskaga konvert ilib qo`yiladi. Ishtirokchilar baholash varaqalarini shu konvert ichiga soladilar. Oltita shlyapa Amalda undan har qanday ijodiy jarayonni tartibga solish, mantiqni emotsiyadan ajratib, yangi betakror g`oyalar yaratish uchun foydalanish mumkin. Bunda o`qituvchi 6 xil rangdagi kichik qog`ozlardan ishtirokchilar soniga mos ravishda shlyapalar yasaydi.Bu shlyapalar dars boshlanishida kichik guruhlarga bo`lish uchun qo`llanishi mumkin.Mashg`ulot yakunida har bir guruhga o`z rangidagi boshga kiyish mumkin bo`lgan qog`oz shlyapalar taqdim etiladi va muhokama olib boriladi. Oq shlyapa: raqam va faktlar. Axborot. Savollar. Sodir bo`lgan voqea – hodisalar, guruh ishini xolis qayd (bayon) etish.Qanday axborotga egamiz? Yana qanday axborot zarur? Qizil shlyapa: emotsiyalar,kuchi intuitsiya, his- tuyg`ular. Hislarni asoslash talab etilmaydi.Ta’lim jarayonida o`quvchilarda qanday hislar tug`ildi? Qora shlyapa: ehtiyotkorlik. Jarayondagi salbiy holatlat. Kamchiliklar nimalardan iborat? Qanday xatolarga yo`l qo`yildi? shlyapa: afzalliklar. Jarayonda qanday yutuqlarga erishildi. Ijobiy xuloslar chiqarish.Nima uchun bunday qilish ma’qul? Afzalliklari qanday? Nima uchun bu amalga oshadi? Zangori shlyapa: ijodkorlik.Turli g`oyalar. Yangi g`oyalar. Takliflar. Yechimning turli variantlari.Qanday muqobillari mavjud?Jarayonni takomillashtirish yo`llari. Ko`k shlyapa: tahlil, mulohaza. Mulohaza haqida mulohaza. Qaror qabul qilish.Nimaga erishdik? Keyin nima qilish kerak? Ta`lim – tarbiya jarayoni sifati va samaradorligini oshirish kelgusi taraqqiyotimizning asosi ekanligi ma`lum. Bu haqda Prezidentimizning quyidagi so`zlari ibratlidir: Xulosa, Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim

16

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo`lishi farzandlarimizning bugun qanday ta`lim va tarbiya olishiga bog`liq. Buning uchun har qaysi ota – ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo, shaxsni ko`rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan keib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo`lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish ta`lim – tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo`lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta`lim va tarbiya ishini uyg`un holda olib borishni talab etadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Karimov I. A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T: O`zbekiston. 2. Hamjihatlik muhitini yaratish. Maktab bazasida malaka oshirish. Trenerlar uchun qo`llanma. 3. «Til va adabiyot ta’limi» jurnali, 2012 - yil, 4-son.

ELEKTRON TA`LIM RESURSLARI: 1. www.ziyo.uz. 2. www.mail.ru 3. www.nationalsecurity.ru 4. alq so`zi gazetasi – www.infoxs.Uz 5. a’rifat jurnali – www.ma’rifat-inform.uz 6. http://www.iste’dod.uz - “Iste’dod” jamg`armasi sayti.

17

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Ashurova O’g’ilshod Xolliyevna (Termiz, O’zbekiston)

XALQARO BAHOLASH TIZIMI, TIMSS DASTURIDA G’AZAL VA UNING TAHLILI

Xalqaro baholash dasturlari – PIRLS, TIMSS, PISA, TALIS yurtimizda olib borilayotgan yoshlar siyosatiga ham sezilarli darajada o’z ta’sirini ko’rsatadi. Chunonchi, yoshlarimizni ko’proq o’qibo’rganishga, erkin va ijodiy fikrlashga o’rgatadi. Bugungi kun ta’labi bilan aytadigan bo’lsak, yoshlarga bo’lgan e’tibor dunyo miqyosidagi talablar bilan tenglashtiriladi. 2020-yil 25-yanvar kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida ham “Biz bu yil ayollar va yoshlarni qo’llab-quvvatlash masalasini yangi bosqichga olib chiqamiz” degan tantanavor fikri ham biz ayollar va yoshlarga o’zgacha ruh, o’zgacha shijoat berdi. Bunga esa, eski baholash tizimi bilan erishib boʻlmaydi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda baholash tizimi biznikiga umuman oʻxshamaydi, ayniqsa, boshlangʻich ta’lim. Ularning koʻpchiligida boshlangʻich sinflarda oʻquvchilar baholanmaydi, faqat ogʻzaki ragʻbatlantirilib boriladi, oʻquv yili yakunida test yoki yozma ish oʻtkaziladi. Oʻquvchining ta'lim faoliyati natijalarini baholash har doim va barcha turdagi maktablarda mavjud bo'lgan. Oʻquvchi faolligini baholash albatta aniq shaklda va ma'lum algoritmga muvofiq ifoda etilishi kerak. O'quv jarayonining tarkibiy qismlaridan biri o'quvchilarning yutuqlarini baholash va qayd etish tizimidir. Baholash tizimining ta'lim tizimini rivojlantirishdagi o'rni beqiyosdir, chunki bu maktabdagi ta'lim sohasidagi eng aniq birlashtiruvchi omil, o'quv muammolarini tashhislash va fikr- mulohazalarni bildirish vositasi. Bunday holda, baholash tizimi deganda nafaqat markalashda foydalaniladigan o'lchov va odatda belgilanadigan ballar belgilanadi, balki umuman o'qituvchi, o'quvchi va ota-onalar o'rtasidagi nazorat-diagnostik munosabatlarni amalga oshirish mexanizmi, shuningdek, o'quv jarayonining muvaffaqiyati to'g'risida tushuniladi. Bolani muvaffaqiyatli o'quv faoliyatiga undash uchun psixologik jihatdan qulay o'quv muhitini yaratish lozim: - Baholashning sub'ektivligi, ayniqsa, past ko'rsatkich, ko'pincha bolalar, o'qituvchilar va ota-onalarning bezovtalanishi va asabiylikni kuchaytiradigan, ularni sherik emas, balki o'quv jarayonidagi raqibga aylantiradigan ishonchsizlik va nizoli vaziyatlarni keltirib chiqaradi. - Amaliy baholash amaliyoti oʻquvchilarni bilimlarni emas, balki baholar olishga undaydi. Baho, siz bilganingizdek, nafaqat baholash shakli, balki maktabdan tashqarida jazolash va rag'batlantirishning kuchli vositasidir. Shu munosabat bilan vaziyatni konstruktiv tahlil qilish va muammoli joylarni yo'q qilish usullarini izlash lozim. - Faoliyat natijasini jarayonning yetarlicha aks etmasdan baholashga qaratish o'quvchilarning o'zini o'zi hurmatini shakllantirishga salbiy ta'sir qiladi. Xalqaro baholash dasturlari mezoni asosida baholash faoliyatini amalga oshirishning umumiy vositalari va shakllarini ishlab chiqish. Oʻquvchining

18

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 muvaffaqiyat darajasi o'qituvchi va oʻquvchining shaxsiy munosabatlariga, shuningdek, o'qituvchining natijalarini subyektiv baholashiga bog'liq bo'lmasligi kerak. Maktab o'quvchilarining bilimlari, ko'nikmalari va qobiliyatlarining o'sishi, ular uchun yetarli qadriyatlar tizimini shakllantirish, ba'zi bir shartlar bilan o'qituvchining faoliyati natijasi deb hisoblanishi mumkin. Yuqorida biz oʻquvchining bahosi o'qituvchi samaradorligining ko'rsatkichi bo'lishi mumkin emas degan xulosaga keldik, ya'ni o'quv faoliyati sifati to'g'risidagi hisobot o'qituvchilarni attestatsiyadan o'tkazishda ob'ektiv ko'rsatkich hisoblanmaydi. Baholash tizimidagi islohotlar, agar yangi vositalar va ish shakllarini eskilar, o'qituvchilar, bolalar va ularning ota-onalari o'zlari 5 balldan foydalanishni rad qilsalargina, o'zlarining pedagogik vazifalarini bajaradilar. Masalan, oʻquvchi savolga mukammal javob berdi, barcha materiallarni taqdim etdi, o'z nuqtai nazarini bildirdi. U "5" deb baholandi. Boshqa bir oʻquvchi matnni aniq takrorladi va bir xil "5" oldi. Bu esa notoʻgʻri chunki, tekshirish uchun yetarli emas. Buni har bir ta'lim fanining yutuqlarini baholashning yanada mazmunli usuli bilan almashtirish muhimdir. Yoki boʻlmasa, xalqaro baholash dasturlari – PISA, TIMSS, PIRLS mezonlari asosida baholashni tatbiq etish, bizni baholash mezonlarimini unga moslashtirishimiz maqsadga muvofiq. Misol uchun, PIRLSda bajarilgan ishlarni sifatli va miqdoriy baholash uchun quyidagi tizim qo'llaniladi: javobni tanlash bilan topshiriqlar 1 ball bilan baholanadi, tadbirlar ketma-ketligini belgilash uchun vazifalar 1 ball bilan 50 baholanadi, erkin javobga ega bo'lgan topshiriqlar vazifaning murakkabligiga qarab 1 balldan 3 ballgacha baholanadi. Ona tili va adabiyot fani o’qituvchisi TIMSS xalqaro baholash dasturini qo’llashdan oldin o’quvchilarda mustaqil fikr yutirish ko’nikmasini shakllantirish kerak. Bunda mumtoz adabiyotimizning g’azallarini tahlil qilish juda qo’l keladi. Avvalo g‘azal o‘qituvchi tomonidan maromiga yetkazib (imkon qadar yoddan) o‘qib eshittiriladi. Shuningdek, sinfdagi she’rni yaxshi o‘qiy oladigan o‘quvchilardan biriga yod oldirib o‘qitsa ham bo‘ladi. O‘qishda albatta aruz vazni qoidalariga rioya qilgan holda she’rda ifodalangan mazmunga muvofiq ohang ham tanlanishi kerak. O‘qish texnikasiga ko‘ra birinchi misra oxirida ohang ko‘tariladi, ikkinchi misra avvalida shu ohang ushlab turiladi va asta-sekin pasayib, bayt oxiri tugallanish ohangi bilan yakunlanadi. G‘azalni tinglagach, birgalikda uning qanday mavzuda yozilganligini aniqlash lozim. O‘qituvchi avval boshdan g‘azal mavzusini o‘zi aytib qo‘ymasdan, bolalardan so‘rashi maqsadga muvofiq. Ular ishqiy mavzu yozilgan g‘azallarni darrov ilg‘ay oladilar. Lekin didaktik, falsafiy, ba’zan peyzaj g‘azallar mavzusini belgilashda qiynalib qolishlari mumkin. Shunda muallim she’r mavzusini qanday aniqlash lozimligini uning belgilaridan – bosh qahramon, tasvir ob’ekti yoki kechinmalar bayonidan kelib chiqib, tushuntirmog‘i kerak. G‘azalda ishtirok etayotgan asosiy obrazlar aniqlanadi. Ishq-muhabbat mavzusida asosiy uch obraz bor: oshiq, ma’shuqa (yor), raqib. Obrazlarga qarab g‘azalning tasvirga ko‘ra turi aniqlanadi: a) unda oshiqning ichki 355 kechinmalari, oshiqona tuyg‘ulari ifodalangan bo‘ladi (Lutfiyning “xoh inon, xoh inonma”, “bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul”, Navoiyning “kelmadi”, “bo‘ldim sanga” radifli g‘azallari va

19

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 boshq.); b) agar ma’shuqa (yor) go‘zalligi yoki uning xarakter xususiyatlari ifoda etilgan bo‘lsa, ma’shuqa vasf qilingan g‘azal sanaladi (Lutfiyning “Ayog‘ingg‘a tushar har lahza gisu”, Ogahiyning “aylansun” radifli, Furqatning “Surmadin ko‘zlar qaro...” g‘azallari); v) aksar hollarda ushbu ikki xususiyat o‘zaro aralashgan yoki uyg‘unlashgan holda keladi (Navoiyning “qilg‘il”, “deyin”, Boburning “mushkuldur”, “topilmas”, Ogahiyning “ustina” radifli g‘azallari va b.). Didaktik g‘azallarda bosh obraz hayot haqiqatlari, inson hayoti mohiyati to‘g‘risida fikr yuritayotgan donishmand shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Ko‘p hollarda bu shoirning o‘y-mulohazalari sifatida olinadi (masalan, Avaz O‘tarning “Til”, Zavqiyning “Jahonda kamsuxan kim bo‘ldi”, Furqatning “bormasmiz” g‘azallari va boshq.). Peyzaj g‘azallarda bosh obraz tabiatdir. Unda biror yilning fasli (qish, bahor, kuz, yoz), tabiat hodisasi (yomg‘ir, shamol), daraxt, meva kabilar tasvir ob’ekti sifatida olinadi va lirik qahramon kechinmalari ifodasi uchun vosita bo‘lib xizmat qiladi (Ogahiyning “navro‘z”, “qish” radifli, Furqatning “Fasli navbahor o‘ldi...” g‘azallari). Ko‘p hollarda tabiat timsoli ishqiy kechinmalar izhori yoki jamiyat voqeliklari talqini bilan uyg‘unlashib ketishiga Asosiy obrazlar aniqlab olingach, har bir bosh obraz atrofida guruhlangan ikkilamchi obrazlarni ajratib olmoq kerak. Ikkilamchi obrazlar bosh obrazning qay jihati, xarakter xususiyatining qaysi qirrasi yoritilayotganini aniq, ravshan his etish, anglash va shoir mahoratini idrok qilish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, 8-sinf darsligidagi “ne bo‘lursan” radifli g‘azali maqta’siga diqqat qilaylik: Ey odamiylar joni, parig‘a ne bo‘lursan? Bu jism ila gulbargi tarig‘a ne bo‘lursan? Birinchi misrada yorga qarata “ey odamiylar (oshiqlar) joni” deb murojaat qilinmoqda. Ma’lumki, jon – insonning ruhi, nafsi. Ruh ko‘zga ko‘rinmas latif bir substansiyadir. Bu yerda “odamiylar joni” birikmasi ikki maqsadga ko‘ra qo‘llangan: avvalo, yorning odamlar jonidan joy olgani, ko‘nglidan urgani, ikkinchidan, jon (ruh) kabi o‘zi maftun etgan odamlar (oshiqlar) ko‘ziga ko‘rinmasligi. Ana shu tasvir mohiyatiga mos ravishda misra davomida pari poetik obrazi qo‘llangan. Parilar Yaratganning g‘ayb olami maxluqlari bo‘lib, ular odamlar ko‘ziga ko‘rinmaydigan jinlar jinsidandirlar. Goh-goh ko‘zga ko‘rinsalar ham g‘oyat go‘zal, aqlni lol qilajak darajada sohibjamol qiyofada namoyon bo‘ladilar. Demak, ma’shuqaning kamdan-kam ko‘rinish berishi, qachondir yuz ko‘rsatib, oshiqlar jonini olgach, benishon ketganligini ifodalash uchun pari poetik obrazi bu o‘rinda shoirga qo‘l kelgan. Ishqiy g‘azallarda Yaqub poetik obrazi Yusufdek beqiyos husn sohibi bo‘lmish yordan ayriliqdagi xilvatnishin oshiqning ruhiy to‘lg‘onishlari, cheksiz qiynoqlari ifodasi uchun, Farhod poetik obrazi vasl uchun doimo intilishda, harakatda bo‘lgan, ma’shuqa lutfiga qat’iy ishongan, ishq yo‘lida har qanday to‘siqlarni bartaraf etishga o‘zida kuch topa oladigan shaxs qiyofasini gavdalantirish uchun, parvona esa muhabbat o‘tida kuyishini, yonib kul bo‘lishini bila turib, unga o‘zini uradigan sadoqat ramzini talqin etish maqsadida bosh obraz siymosini to‘ldiruvchi vosita sifatida keltiriladi va hokazo. O‘qituvchi darsga tayyorlanish jarayonida g‘azaldagi har bir poetik obrazning qanday badiiy vazifa bilan xoslanganligini aniqlab olishi va tahlili davomida o‘quvchilarni ana shu vazifani anglashlari tomon yo‘naltirmog‘i g‘oyat muhim didaktik yumushlardan biri sanaladi. Agar o‘qituvchi bungacha aruz vazni to‘g‘risida o‘quvchilarga tushuncha bergan bo‘lsa, bu g‘azal vaznini topishni topshiriq qilib bersa bo‘ladi. Agar bolalar vaznni aniqlashga qiynalishsa, o‘qituvchining o‘zi yordam

20

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 berishi kerak. Qiyin va murakkab vaznda yozilgan g‘azallarni o‘qituvchi faqat qaysi o‘lchovda yozilganligini qayd etib qo‘yish bilan cheklanishi mumkin. Tahlil tugagach, adabiyot muallimi o‘quvchilaridan g‘azaldan olgan taassurotlarini so‘raydi. Xulosa, g’azallarni tahlil qilishda davr muhiti, ijodkorning kimligi inobatga olinishi lozim. O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish kerak. O‘sib kelayotgan yosh avlodni ma’naviy-axloqiy va intellektual rivojlantirishni sifat jihatidan yangi darajaga ko‘tarish, o‘quv-tarbiya jarayoniga ta’limning innovatsion shakllari va usullarini joriy etishni maqsad etar ekanmiz baholash tizimini tubdan oʻzgartirish kerak, deb hisoblayman.

ADABIYOTLAR: 1. Tashkenbayev U. N. va boshqalar. Xalqaro tadqiqotlarda o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash. – Toshkent, “Sharq”, 2019. 5-bet. 2. O‘quvchilari bilimlarini baholashning takomillashtirilgan reyting tizimi to‘g‘risidagi NIZOM (XTVning 2010 yil 20 iyuldagi 178-sonli buyrug‘iga 1-ilova). 3. Башкин М. В. Формирование психологически комфортной и безопасной образовательной среды. Ярославь, ЯрГУ, 2014. 44-45 с.

21

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Atajonova Anorgul Jumaniyazovna, Mavlanova Charos Erkinbay qizi (Urganch, O’zbekiston)

BOLALAR NUTQINI O`STIRISHDA O`ZBEK VA JAHON ADABIYOTI NAMUNALARIDAN FOYDALANISHNING METODIK JIHATLARI

Annotatsiya: Ushbu maqolada bola tarbiyasidek o`ta mas’uliyatli vazifani amalga oshirishda, shuningdek, bolalar nutqini o`stirishda badiiy adabiyotning o`rni hamda jahon adabiyoti namunalaridan foydalanishning metodik jihatlari haqida so`z yuritiladi. Kalit so`zlar: badiiy adabiyot, og`zaki ijod, yozma adabiyot, barkamol avlod, intellektual salohiyat, kitobxonlik madaniyati, hikoya qilib berish, badiiy so’z.

Аннотация: В данной статье говорится о роли художественной литературы и о методических аспектах использования мировой литературы в развитии речи и воспитании детей. Ключевые слова: художественная литература, устное творчество, письменные источники, гармоничное поколение, интеллектуальные способности, культура чтения, пересказ, художественное слово.

Annotation: In this article discusses the role of fiction in the implementation of a very important task, such as raising children, as well as the development of children's speech, as well as methodological aspects of the use of world literature. Keywords: fiction, oral, written literature, harmoniously developed generation, intellectual potential, reading culture, storytelling, fiction

Bugungi kunda ta’lim-tarbiya tizimining bosh maqsadi bevosita ijtimoiy- gumanitar fanlarni puxta biladigan, huquqiy savodxonligi yuqori bo’lgan, jahon maydonida o’z bilimi orqali raqobatlasha oladigan, o’zining fuqarolik pozitsiyasiga ega bo’lgan, Vatani hamda millatiga nisbatan mehr-muhabbat tuyg’ularini namoyon eta olish xislatlarini pedagoglarda shakllantirishga yo’naltirilgan. MTMlarda bolalar tarbiyasida o`zbek va jahon adabiyoti namunalaridan foydalanishdagi muammolardan biri bolalar yoshi va ruhiyatiga mos, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni bolalar ruhiyatiga singdira oladigan adabiyot namunalarini tanlash orqali ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oshirish metodikasini ishlab chiqish, unga mos ishlanmalar yaratish hamda amaliyotga joriy qilish zarurligidir. Bola tarbiyasidek o`ta mas’uliyatli vazifani amalga oshirishda, shubhasiz, badiiy adabiyotning alohida o`rni bor. Chunki badiiy adabiyotda farzandlarimizni ilk yoshidan boshlab go`zallikka oshno etuvchi, ezgulik, yaxshilikning nurli yo`llari bo`ylab yetaklovchi boy og`zaki ijodi va yozma adabiyot o`z aksini topgan. Xususan, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Sa’diy Sheroziy va Sharqning boshqa buyuk allomalari qalamiga mansub bolalarbop asarlarda; axloq- odobga doir hadislarda, shuningdek, jahon xaqlari bolalar badiiy adabiyoti namunalari maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning tarbiyasida diqqatga sazovordir. Shu bois Respublikamizda barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning

22

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 intellektual salohiyatini ro`yobga chiqarish, ularni har tomonlama rivojlangan shaxs etib voyaga yetkazishda o`zbek va jahon adabiyoti namunalarining ahamiyati beqiyosdir. Shuningdek, O`zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi”da ham maktabgacha ta’lim muassasalari ta’lim-tarbiya jarayonida badiiy adabiyot asosida tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish zarurligi ko`zda tutilganki, bular maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasida o`zbek va bolalar adabiyoti namunalaridan o`rinli va samarali foydalanish, bolalarda yoshligidanoq badiiy adabiyotga havas uyg`otish, ularda kitobxonlik madaniyatini shakllantirish, ularni badiiy asarlar bilan tanishtirish va maktab ta’limiga tayyorlash dolzarb masalalaridan biri ekanligini ko`rsatadi. So‘z boyligi bolaga barcha mashg‘ulotlarda beriladigan bilimlarni tez va puxta o‘zlashtirib olish va bu bilim, tushunchalarni nutq orqali ifodalash imkonini beradi. Bu, o‘z navbatida, bola kamoloti uchun ham keng yo‘l ochadi. Bilimlarni puxta egallashga, uni sekin-asta hayotga tatbiq etishga ham o‘rgatadi. Ona tili aqliy tarbiyaning manbayi va vositasi hamdir. K. D. Ushinskiyning fikricha, bolaga ta’lim va tarbiya berishda tilning qimmati dastlab ijtimoiy hodisaning chuqur xalqchilligi bilan, uning milliy xarakteri bilan belgilanadi. U “.. tilda chuqur ma’noli ko’pdan ko‘p falsafiy fikrlar, chinakam nafis his-tuyg’ular, nihoyatda to‘g‘ri, ko‘rkam did, fikrni bir yerga to‘plab, zo‘r diqqat bilan qilingan mehnat izlari, tabiat hodisalarini va ulardagi eng nozik rang-barangliklarni g‘oyat darajada ziyraklik bilan his etish, kuzatuvchanlik, zo‘r mantiqiylik... bor“ 1 deb ta’riflaydi. Shoira Zulfiya ta’kidlaganidek: “Ona tilini mukammal o‘rgangan kishi ona yurtining tarixini to’liq o’rganish baxtiga muyassar bo‘ladi”. Ona tili bolalarda vatanparvarlik, baynalmilal tuyg‘ularni o‘stirib borishda, bolalarning madaniy saviyalarini oshirib borishda qudratli vosita bo‘lib xizmat qiladi. Demak, ona tili bolalarni axloqiy tomondan tarbiyalash vositasidir. Ona tilini o’qitish - bolalarning bilish qobiliyatini rejali, aniq maqsadni ko’zlagan holda rivojlantirish, ularning atrof-olam haqidagi eng oddiy bilimlarni va tegishli lug’atni o’zlashtirish, nutqiy malaka va ko’nikmalarni shakllantirish jarayonidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni o’qitishning asosiy shakli – mashg’ulotlardir. Didaktik maqsadlar bo’yicha quyidagi mashg’ulotlar turlarini ajratib ko’rsatish mumkin:  yangi materialni ma’lum qilish mashg’uloti;  bilimlar, malaka va ko`nikmalarni mustahkamlashga oid mashg’ulotlar;  bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirishga oid mashg’ulotlar;  yakuniy mashg’ulotlar yoki hisob-tekshiruv (nazorat) mashg’ulotlari. Bolalarga ona tilini o`qitishga doir mashg’ulotlar har bir guruhda bolalarning yosh imkoniyatlarini va har bir bolaning nutqiy rivojlanganlik darajasini hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Chunki bilimlar mazmuni, ularning tarkibi, metod va usullarni tanlash, haftasiga o’tkaziladigan mashg’ulotlar soni, har bir mashg’ulotning davomiyligi shunga bog’liq bo’ladi. To’g’ri ta’lim berilgan taqdirda yetti yoshga kelib bola og’zaki nutqni egallaydi hamda katta yoshli yaqinlari va tengdoshlari bilan erkin muloqotga kirisha oladi;

1 Ushinskiy K. D. Tanlangan asarlar.O‘quvpeddavnashr.- T., 1959, 398- bet. 23

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 dialogda tashabbus ko’rsatib fikr bildiradi, suhbatdoshi e’tiborini o’ziga jalb qilish, unga so’z, harakat va so’zsiz usullar bilan javob bera olishni biladi; fikrlarini to’liq va noto’liq oddiy gaplar, qisqa matnlar shaklida ifodalay oladi; - tanish ertaklarni hikoya qilib berish, multfilmlar, kitoblar mazmunini aytib berish hamda biron-bir voqeani to’qib chiqarishga qiziqa boshlaydi; - fikr bildirishlarda nutqning turli qismlarida tashbehlar, qiyoslashlar va sinonimlarni qo’llaydi; - nutqqa tanqidiy munosabat bildira boshlaydi, grammatik jihatdan to’g’ri so’zlashga intiladi, shu tufayli so’z to’qish barham topadi, agrammatizmlar soni kamayadi; ona tilidagi barcha tovushlarni to’g’ri talaffuz etadi. Bolalar badiiy adabiyoti bolalarni har tomonlama rivojlantirishning qudratli vositasi bo’lib xizmat qiladi, u bolalar nutqini rivojlantirish va boyitishga ulkan ta’sir ko’rsatadi. Bolalar kitoblari she’riy obrazlarda bolaga jamiyat va tabiat hayotini, insoniy his-tuyg’ular va munosabatlar dunyosini ochib beradi hamda tushuntiradi. Badiiy so’z bola nutqini boyitadi, uni obrazli, ifodali qiladi, jaranglayotgan ona tilidagi nutqning go’zalligini tushunishga yordam beradi. Bolalar badiiy adabiyoti ularga aqliy, axloqiy va estetik tarbiya berishda, nutqini har taraflama rivojlantirishda va boyitishda katta ta’sir etuvchi vosita hisoblanadi. Badiiy adabiyot bolalarga jamiyat hayotini va tabiatni, kishilik dunyosining ichki his-tuyg’ularini va o’zaro munosabatlarini poetik obrazlarda ochib beradi, tushuntiradi. U bolaning his-tuyg’ularini rivojlantiradi, xayolini tarbiyalaydi va o’zbek adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan tanishtiradi. Bu namunalar o’zining ta’siri jihatidan xilma-xildir: hikoya orqali bolalar so’zlarning aniqligini, ma’nodorligini anglab oladilar; she’rlardan esa ularning musiqaviyligini, kuylanuvchanligini, ohangdorligini bilib oladilar, xalq ertaklari bolalarga tilning ifodaliligini, mazmundorligini ochib beradi, nutqning xilma-xilligini, hazil-mutoyibaga boyligini bolalarning ko’z oldida namoyon qiladi. Badiiy adabiyot bolalarga kishilarning hayoti va mehnatlari, ishlari va qahramonliklari, bolalikdagi eng qiziqarli voqealar, ularning o’yinlari, mehnatlari haqida hikoya qilib beradi. Badiiy adabiyot bolalarga hayotni tushuntiradi va shu orqali bola hayotiy tajribasining ortib borishiga ta’sir etadi. Badiiy adabiyot kishilarning ichki dunyosini, ularning his-tuyg’ularini, xarakterlarini ochib berishi bilan bolalarni hayajonlanishga, qahramonlarning xatti-harakatlarini baholashga va uni muhokama qilishga o’rgatadi. Badiiy asarning eng yaxshi namunalari bolalarda axloqiy sifatlarni tarkib toptirishga: yaxshi-yomon, haq-nohaq, rost-yolg’on va h.k so’zlarning ma’nosini tushunib olishlariga yordam beradi. Bolalar tomonidan ona tilini egallash, uning boyligini, jozibadorligini bilib olish vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishda yordam beradi. Ijtimoiy-tarixiy hayot voqealari, Navoiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek, Bobur, Amur Temur, Jaloliddin Manguberdi va hokazolar haqidagi hikoyalar axloqiy tuyg‘ular bilan bog‘liq bo‘lib, ular bolalarni ona-Vatanga muhabbat, baynalmilallik, jamoaviylik, mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir.

24

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Matchonov S., Qurboniyozov M. Bolalar adabiyoti: ijodiy-uslubiy izlanishlar. O’quv qo’llanma.- Toshkent, 2009. 2. Yusupova P. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi.- Toshkent, 1993. 3. Ushinskiy K. D. Tanlangan asarlar.O‘quvpeddavnashr.- T., 1959. 4. Boboeva D. R. Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasinining asosiy mezonlari. Pedagogik ta'lim j.-T.; 2001. 2-son.

25

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Babadjanova Masturakhon Mukhammadiyevna Teacher of school № 83 (Surkhandarya, Uzbekistan)

MODERN APPROACHES TO TEACHING FOREIGN LANGUAGES

Every pupil should feel free and be active during the lesson. Many scientists have done researches on this topic as well as John Dewey,one of the most talented researchers in the history of modern educational theory. All the life he supported progressive education where a child-centered approach to education places the emphasis of learning on the needs and interests of the child. In addition, according to his points of view generating professional learning and knowledge reflection can help teachers to become lifelong learners as they can continuously generate and store personal knowledge through engaging in the reflective process. Since reflective process puts teachers at the heart of the learning process, teachers have the responsibility for their own growth and learning. In order to demonstrate how reflection facilitates teachers’ professional learning and generates professional knowledge, experiential learning theory will be used as a base for the argument of this paper. It is believed that as a critical step in professional development, reflection is as an important part of this learning theory. The theoretical conceptualization of experiential learning theory involves Dewey’s ideas. Dewey states that growth comes from a “reconstruction of experience”. Therefore, experiential learning theory holds the idea that learning is dependent on the integration of experience with reflection. It puts reflection at the center of learning process. Based on this theory, it can be argued that by reflecting on their own experience, teachers as learners can construct their own educational perspectives and gain new insights from that experience and develop new strategies to use in subsequent teaching. Experiential learning theory is based on a four-stage dialectic and cyclical process experience, observation and reflection, abstract reconceptualization, and experimentation. This is the fact that, the learning begins with a problem, unexpected event or a troublesome complicated experience. Then, the reflective teachers step back to examine their experience and describe the problem by asking themselves “What was the nature of the problem? What were my intentions?” or “What did I do?” The process of observation and reflection requires the teacher to act as a researcher. Teachers are the first monitors and observe the problem and then, collect data about it including beliefs, values, intentions, attitudes, feelings, ideas and actions of both themselves and the students. Then, critically analyses and evaluates this data in order to make decisions and judgements on them. In the third stage of the learning cycle, the teacher considers alternative ways of thinking and acting. It includes an active search for new information, techniques or process to address the problem. People aim at developing alternative hypothesis to explain the events and guide for her/his action. In the final stage of the learning cycle, the teacher makes a conscious decision to act in a certain way to test these new theories, assumptions and knowledge through experimentation. This stage completes the cycle and starts another. The next cycle starts and profits from the earlier cycle whether it focuses in

26

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 a more detailed way on the same problem or another. Therefore, learning and professional development become a progressive and continuing process. This makes teachers lifelong learners. In short, in the process of experiential learning, experience is transferred into improved knowledge and skills, and teachers might become aware of not only what was successful, but also why it was successful. A teacher can gain at least three competencies: empirical competencies which refer planning a research and collecting data; analytical competencies which is about how to interpret the data and evaluative competencies which include making judgements about the educational consequences of the results of a practical inquiry. By using the data, the teacher can analyze the sequence of events to confirm or disconfirm the new hypothesis. Reflection and developing theory the process of reflection can be considered as a form of educational theorizing because in reflective process, teachers make more conscious and articulate their implicit, practical theories explicit in and subject them to the other’s criticism. As a result of engaging in reflective teaching, teachers can gain inquiry skills. They might also become effective teachers because effective teaching requires teachers to have not only a knowledge of subject matter, students and their learning needs, and the use of a variety of teaching techniques but also the investigative or inquiry skills in order to examine continuously their practice, their students’ learning problems, and to respond immediate problems occurred while teaching to improve teaching. Otherwise, it seems a little inappropriate to suggest that teachers who have not experienced inquiry in their lives will be able to create classroom settings in order to educate students who are able to question, to pose and solve problems, and self-directed learners. Having inquiry skills can help teachers enhance the understanding and awareness of their practices, beliefs and values. Since teaching often reflects an unquestioned acceptance of values, norms, and practices defined by others about what is in the best interest of students and teachers, and a lack of awareness of alternative practices, teachers mostly act without knowing why they do what they have been doing. In Dewey's view, the teacher should observe the interest of the students, observe the directions they naturally take, and then serve as someone who helps develop problem-solving skills. In conclusion, teachers may not be aware of the reasons behind their actions. In order to be an effective teacher, teachers should be aware of their values, norms and practices. In addition, reflection and modern approaches demand them to describe specific experiences in their teaching, and subject their own actions to critical assessment while identifying and framing issues of classroom practice.

REFERENCES: 1. John Dewey. 1933. Reconstruction of experience. – Lindop, 24. 2. Osterman and Kottkamp. 1993. Teaching methods. – London, 34-44. 3. Craig A. 1992. A Practical Guide for Educators. – Edinburgh, 56.

27

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Djumayeva Gulsara Musurmanovna, Ergasheva Dilafruz Yo’ldosh qizi, Sattarova Zamira Temirovna, Choriyev Soatmumin Jo’rayevich (Qumqo’rg’on, O’zbekiston)

XALQARO BAHOLASH DASTURINING TA’LIM SIFATINI OSHIRISHDAGI AHAMIYATI

O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning amaldagi tadbiqi bugungi kunda ta’lim tizimini yanada takomillashtirish va jahon andozalariga mos ravishda rivojlantira borishni taqozo etmoqda. Tabiiyki, ushbu vazifani muvaffaqiyatli amalga oshirish ko‘p jihatdan barcha turdagi ta’lim muassasalarida ta’limni zamonaviy axborot texnologiyalarining tadbiq etilishi va ulardan samarali foydalanishi bilan bog‘liq. Umumta’lim maktablari o‘quv- tarbiya jarayonini kompyuterlashtirish, axborot texnologiyalarini rivojlantirish bo‘yicha vazifalarni hal etish uchun 2019-yil 9-sentabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligini tashkil etish to‘g‘risida PF5815 farmonida, shu bilan birga, iqtidorli yoshlar bilan ishlashning yagona va samarali tizimini yaratish, yosh avlodning iqtidori va salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun bunday yoshlarning tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlash, yuqori darajada munosib ifoda eta oladigan talab yuqori bo‘lgan yosh mutaxassislarni tayyorlash asosiy vazifamiz ekaniligini ta’kidlab o‘tdi. Demak, Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarning o‘quv-tarbiyaviy jarayoniga ilg‘or ta’lim shakllari, pedagogik texnologiyalar va axborot yangiliklarini joriy etish keng yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga Murojaatnomasida, davlat va jamiyat ahamiyatiga molik dolzarb masalalar qatorida ta’lim sifatini oshirishga, 2021-yildagi xalqaro baholash jarayonlariga munosib tayyorgarlik ko‘rish masalasini alohida ta’kidlab o‘tdi. Ma’lumki, o‘zgarishlar davrida ta'lim tizimi ijtimoiy jarayonlardan kelib chiqqan holda shiddat bilan rivojlanishni taqozo etadi. Ta'lim orqali jamiyatda kelajakdagi vazifalarni bajarishga qodir bo‘lgan yangi avlod shakllantiriladi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida ulkan iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlariga erishilayotganligi barcha sohalarda malakali kadrlar va yetuk mutaxassislarga bo‘lgan talabni yanada oshirmoqda. Bu o‘z-o‘zidan o‘quvchilarimizning darslarga qiziqish xususiyatini oshirish va o‘qituvchilarning har tomonlama ta’lim tarbiyaga e’tiborini kuchaytirishni talab etadi. Yuqoridagi talablarning ta’lim tizimi uchun juda muhim ekanligi, aksariyat xorijiy davlatlardagi kabi ta’lim va fan sohalari rivojlanishini baholash va monitoring qilish orqali ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan ilg‘or tajribalarni sohaga jalb qilish kerakligini anglatadi. Shu qatorda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ham ta’lim sifatini yaxshilash, uni zamonaviy pedagogik texnologiyalardan unumli foydalangan holatda tashkil etishga hozirgi kunda astoydil e’tibor qaratilmoqda. ko`rsatkichlariga erishilayotganligi barcha sohalarda malakali kadrlar va yetuk mutaxassilarga bo`lgan talabni yanada oshirmoqda. Bu o`z-o`zidan o`quvchilarimizning darslarga qiziqish xususiyatini oshirish va

28

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 o`qituvchilarning har tomonlama ta’lim tarbiyaga e’tiborini kuchaytirishni talab etadi. Talablarning ta’lim tizimi uchun juda muhim ekanligi, aksariyat xorijiy davlatlardagi kabi ta’lim va fan sohalari rivojlanishini baholash va monitoring qilish orqali ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan ilg‘or tajribalarni sohaga jalb qilish kerakligini anglatadi. Zamonaviy ta`lim nazariyasi o`qituvchini o`quv-biluv jarayonining rahbari sifatida baholaydi. Boshlang`ich sinf o`qituvchisi o`quv jarayoniga to`g`ri rahbarlik qilishi uchun birinchi navbatda chuqur bilim va yuksak kasbiy mahoratga ega bo`lishi kerak. Shu jihatdan ham o`qituchi o`quvchi uchun o`rnakdir. Uning muhim vazifalaridan biri-bolani o`ziga jalb eta olishdir. Buni men o`z darslarim ish faoliyatim jarayonida amalga oshirib borayapman desam mubolag`a bo`lmaydi. Bugungi kunda biz xalqaro baholash dasturiga tayyorgalik ko`rish ishlarini ish jarayonimizda boshlab yubordik. Qisqach shu haqida to`xtalib o`tsak. Men ko`p ishlarimnni o`quvchilarning metematik qobiliyatlarini ochishga harakat qilaman. Bu haqida matematik to`garaklar ham tashkil etganman, sabab ularni TIMSS xalqaro baholash dasturiga tayyorlash. Xo`sh u o`zi nima? TIMSS xalqaro tadqiqotining asosiy vazifasi maktabning matematika va tabiiy fanlar ta'limi sifatiga solishtirma baho berish. Har 4 yil davomida 4- va 8-sinf o`quvchilarining ta'lim yutuqlariga baho berib boriladi va shu bilan birga, nafaqat ularining bilim va ko`nikmasi, balki ularning ushbu fanlarga bo`lgan munosabati, qiziqishi, xamda ta'limga bo`lgan motivatsiyasini solishirishga imkon beradi. Tadqiqotning asosiy rejasi: 4 yil davomida 4-sinf o`quvchisi 8-sinfga etgunga qadar uning matematika va tabiy fanlar bilimining natijalari kuzatib boriladi. Shu yo`sinda maktabning boshlang'ich va yuqori sinf o`quvchilarining bilim yutuqlarining monitoringi amalga oshiriladi. 283 Taqdqiqot o`tkazuvchi davlatlarda maktabda matematika va tabiiy fanlar ta'limning mazmun mohiyati va o`quv jarayoni, ta'lim muassasasi, o`qituvchilar, o`quvchilar, ularning oilalari bilan bog'liq omillar qo`shimcha o`rganiladi. Xalqaro testga qo`shimcha bo`lib tadqiqotda ishtirok etuvchi maktab ma'muriyati, o`quvchilar va o`qituvchilar so`rovnomadan o`tkaziladi. Olingan ma'lumotlar test natijalariga ya'ni o`quvchilarning bilimiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlashga, tadqiqotda ishtirok etuvchi davlatlarning matematika va tabiiy fanlarning holatini ko`rsatib berishga yordam beradi. O‘quv-tarbiya jarayoniga elektron vositalarini tadbiq etish, kompyuter imkoniyatlaridan foydalanish ishlari respublikamizning umumiy o‘rta ta’lim maktablarida sezilarli darajada ommalashib bormoqda. Chunki boshlang‘ich sinflarning o‘quv-tarbiya jarayonida zamonaviy texnologiyalarning tadbiq etilishi o‘quvchilarning o‘qish savodxonligi bilan birga mantiqiy fikrlashini, faol bilim olishini ta’minlaydi, ularning individual va intellektual salohiyatini rivojlantirishga imkon yaratadi. Buning uchun fan o‘qituvchilari va har bir o‘quvchiga barilgan vazifani bajarish uchun kompyuterdan foydalanilsa o‘quvchi o‘qiydi, ko‘radi, eshitadi va matn bilan ishlashni uddalay olishi va o‘quv predmetlarini kompyuter yordamida o‘zlashtirish imkoniyatlariga ega bo‘lishi talab etiladi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ko‘pgina fanlarni o‘qitish jarayonida ko‘rgazmali vositalarga asosiy e’tibor qaratiladi. Chunki o‘quv materiallarining tabiiy, jonli va eng muhimi qiziqarli namoyish etilishi o‘quvchining bilim olishini

29

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 yengillashtiradi, o‘rganilgan bilimni uzoq muddat xotirada saqlab qolish va amaliyotda foydalanishga imkon yaratadi. Xalqaro baholash tizimiga faol qatnashish uchun bolaning matematik savodxonligini oshirishda elektron vositalardan unumli foydalanish ayniqsa dasrlarining samarasini oshirishning dolzarb muammosi hisoblanadi. Chunki darslardagi barcha mavzularni to‘liqroq yoritish uchun bir qancha, rasmli jadvallar, yoki slaydlar ega bo‘lish talab etiladi. Lekin umumiy o‘rta ta’lim maktablari fan o‘qituvchilarining bu borada imkoniyatlari cheklangan. Bundan tashqari har bir mashg‘ulot uchun o‘quv materiallari tayyorlash va ulardan dars jarayonida foydalanish ko‘p mehnat va vaqtni talab etadi. O‘quv jarayoni zamonaviy axborot vositalari yordamida tashkil etilishi o‘quvchilarning o‘quv predmetiga qiziqishini, ta’lim samarasini oshiradi. Bunday intilish o‘qib, o‘rganayotgan o‘quvchi yoshlarni yetuk, intelektual salohiyatli bo‘lib yetishishini ta’minlaydi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Xalqaro baholash dasturlari asosida o’tkaziladigan sinov o’quvchilar mavzuni ne chog’lik tushunganligiga emas, hayotda qay darajada qo’llay olishiga qaratiladi. Topshiriqlar shu tariqa berilsa, o’quvchilar dunyoqarashi ham o’sib borishini kafolatlash mumkin.

30

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Donaboyev Sherzod Eshmuratovich (Jarqo’rg’on, O’zbekiston)

GEOGRAFIYA FANINI O’QITISHDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH AHAMIYATI VA NATIJAVIYLIGI

Mamlakatimiz ta’lim tizimida o’quv jarayonini texnologiyalashtirish natijasida uzluksiz ta’lim va davlat standartlarini kafolatli amalga oshirishga zamin yaratildi. Bu imkoniyatlarni hayotga tadbiq etish ko’p qirrali muammo bo’lib, ta’lim tizimining har bir bosqichida, shu jumladan, umumta’lim maktablarida fanlarning mazmunini talab darajaga yetkazish va o’ziga xos o’qitish metodikasini yaratishni taqozo etadi. “Interaktiv” degan so‘z inglizcha “interact” so‘zidan kelib chiqqan. “Inter” - o‘zaro, “act” – ish ko‘rmoq, ishlamoq degan ma’nolarni anglatadi. Demak interaktiv deganda o‘zaro ish ko‘rish, faoliyat ko‘rsatish yoki suxbat bilan yoki tartibda kim bilandir (inson bilan) diolog (mulokot) xolatida bo‘lish tushiniladi. Shunday kilib, interfaol o‘qitish - bu, avvalambor muloqotlili o‘qitish bo‘lib, jarayonning borishida o‘qituvchi va o‘quvchi orasida o‘zaro ta’sir amalga oshiriladi. Interfaol o‘qitishning mohiyati o‘quv jarayonini shunday tashkil etadiki unda barcha o‘quvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo‘lib, erkin fikrlash, tahlil qilish va mantiqiy fikr yuritish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Darslardagi interfaol faoliyat o‘zaro tushunishga, hamkorlikda faoliyat yuritishga, umumiy, lekin xar bir ishtirokchi uchun ahamiyatli masalalarni birgalikda yechishga olib keladigan diologli aloqani tashkil etish va rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Interfaol usul bitta so‘zga chiquvchining, shuningdek bitta fikrning boshqa fikrlar ustidan dominantlik qilishligini chikarib tashlaydi. Interfaol usullardan foydalanib o‘qitishni tashkilotchilari uchun, sof o‘quv maqsadlaridan tashkari quyidagi jihatlar ham muhimdir: - guruhdagi o‘quvchilarning o‘zaro muloqotlari jarayonida, boshqalarning qobilyatlarini tushinib yetish; - boshqalar bilan o‘zaro muloqotda bo‘lish va ularning yordamigamuhtojlik zaruratining shakllanishi; - o‘quvchilarda musobaqa, raqobatchilik kayfiyatlarini rivojlantirish. Ayniqsa, tabiiy fanlar ya’ni geografiya fanining ma’ruza, amaliy, laboratoriya mashg’ulotlarida zamonaviy pedagogik texnalogiyalarning qo’llanilishi izlanuvchan pedagoglarga qay darajada qulaylik keltirayotganligi, katta sinf xonalarlarga (o’quvchilar soni 30 tadan ortiq) ham moslashtirilganda o’quvchilar faoliyatini nazorat qilish mumkin ekanligini keltirib o’tmoqchimiz. Gap yutuqlar haqida ketganda mashg’ulotga interfaol usullarni kiritish orqali erishiladigan muvoffaqiyotlarni ko’rib chiqish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Masalan: AQSh Milliy trenning markazining ma’lumotiga ko’ra; Birinchidan, interfaol usul o’quvchining ongiga, tuyg’usiga, irodasiga ta’sir ko’rsatib, tafakkurini oshiradi. Ikkinchidan, dars usullarida o’zlashtirish quydagicha: Ma’ruza usulida 5%, o’zicha o’qish 10%, audio-video orqali o’qish 20%, ko’rgazma-namoyishlar orqali o’qish 30%, bahs-munozara orqali o’qish 50%, Kichik guruhlarga bo’lib o’qish 60%, o’quv jarayonini amaliyot bilan bog’lash 75%, bir-biri, bola-bolani yakka tartibda o’qitish 90% ekanligini bilgan holda pedagogik texnologiyalarning avfzalik jihatlarini keltirib o’tmoqchimiz.

31

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Har-bir mashg’ulotlarida axborot texnologiyalari va kompyuter dasturlari, didaktik materiallarnini qo’llash bilan birga mavzularga mos holda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan: Aqliy hujum, Bir-biridan so’rash, B/BХ/B jadvali - Bilaman/ Bilishni hoxlayman/ Bilib oldim, Venn diagrammasi, Insert va boshqa pedagogik texnologiyalarni qo’llash ta’lim samaradorligini oshirishga hizmat qilmoqda. O’qituvchiga, yuqoridagi texnalogiyalarning darslarda qo’llanilishi, katta auditoriyalarda o’quvchilarni kichik guruhlarga bo’lib faoliyat ko’rsatishlarini nazorat qilish imkonini bersa, o’quvchilarga esa kichik guruhlarda ishlash jarayonida muloqot madaniyatini rivojlanishi, o’zaro fikr almashinish, bir-birini tinglash ko’nikmasini shakllantirmoqda. Biz quyida umumta’lim maktablarida geografiya darsida foydalanish mumkin bo’lgan zamonaviy interfaol usullarning tatbig’i bilan tanishamiz. “Blits-so’rov” usuli. Mashg’ulotni o’tkazish tartibi. Ushbu usul bir necha bosqichda o’tkaziladi: - o’qituvchi hamma o’quvchilarga alohida-alohida tarqatma material beradi vaulardan ushbu materialni sinchiklab o’rganishlarini so’raydi; - o’qituvchi tarqatma material mazmuni va bajariladigan vazifa (tarqatma materialda berilgan harakatlar ketma-ketligini to’g’ri belgilash, belgini qog’ozda alohida ajratilgan bo’limga raqamlar bilan qo’yish kerakligi)ni tushuntiradi; - tarqatma materialda berilgan vazifa dastlab yakka tartibda bajarilishini ta‘kidlaydi; - har bir o’quvchi o’zining shaxsiy fikri asosida tarqatma materialdagi - yakka baho bo’limiga berilgan harakatlarning mantiqiy ketma-ketligini raqamlar bilan belgilab chiqadi; - barcha kichik guruhlar o’z ishlarini tugatgach, o’qituvchi harakatlar ketmaketligi bo’yicha to’g’ri javobni beradi, ya‘ni o’quvchilardan ularga tarqatilgan qog’ozlardagi - to’g’ri javob bo’limiga u tomonidan aytilgan harakatlar ketmaketligi raqamlarini yozishni so’raydi; - o’qiyuvchi - to’g’ri javob bo’limida raqamlar bilan - yakka baho hamda- guruh bahosi bo’limidagi raqamlarni solishtirish va kattasidan kichigini ayirish, ayirmalarni mos holda - yakka xato va - guruh xatosi bo’limlariga yozishlarini so’raydi; - o’qituvchi -to’g’ri javob bo’limida berilgan raqamlar bilan -yakka baho hamda -guruh bahosi bo’limidagi raqamlarni solishtirish va kattasidan kichigini ayirish, ayirmalarni mos holda - yakka xato va - guruh xatosi bo’limlariga yozishlarini so’raydi; - o’qituvchi yakka va guruh xatolarining umumiy soni bo’yicha tushuncha beradi va ularni har birini alohida-alohida sharhlab beradi; - o’qituvchi mashg’ulotni yakunlab, ba‘zi guruhlarning mashg’ulot mobaynidagi ish faoliyatlariga o’z fikrini bildiradi va o’quvchilarning bilimini ilovadagi mezonlar asosida baholaydi yoki mos kelgan to’g’ri javoblar soniga qarab har bir o’quvchi o’z bahosini ilovada ko’rsatilgandek aniqlaydi. - Zilzilalar mavzusini mustahkamlash uchun Blits-so’rov (Ekspert varag’i)

32

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Guruh Guruh To’g’ri Yakka Yakka Qisqacha Zilzila Ballar bahosi xatosi javob xato baho ta’rif kuchi Faqat seysmik asboblar 1 Sezilarli bilan qayd etiladi Ko’pchilik sezmaydi. Sokin Juda 2 vaziyatdagi kuchsiz odamlargina sezadi Bino ichidagi ayrim 3 Kuchsiz odamlargina sezadi Bino ichidagi odamlarning ko’pchiligi Sezil 4 sezadi. Uydagi maydi jihozlar harakatga keladi Bino va mebel tebranadi. 5 Uyqudagilar Kuchli

iug’onib ketadi Hamma sezadi, ba‘zi 6 uylarda Kuchsiz

suvoqlar ko’chadi Imoratlar shikastlanadi, Juda 7 g’ishtli devorlar kuchli yoriladi Imoratlar kuchli shikastlanadi, Vayron 8 tog’larda qiluvchi surilmalar yuz beradi Uylar butunnlay buzuladi yoki O’ta 9 qisman halokatli buziladi Yer yuzida Yakson 10 yoriqlar et. paydo bo’ladi Jarliklar hosil 11 Halokatli bo’ladi Yer ko’rinishi - O’ta 12 relyefi vayron q. o’zgaradi

7-8 ta tog’ri javob – “Qoniqarli” 9-10 ta to’g’ri javob –“Yaxshi” 11-12 ta to’g’ri javob –“A’lo” Javoblar varianti 33

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Guruh Guruh To’g’ri Yakka Yakka Qisqacha Zilzila Ballar bahosi xatosi javob xato baho ta’rif kuchi Faqat seysmik asboblar Sezi 1 4 bilan qayd larli etiladi Ko’pchilik sezmaydi. Juda Sokin 2 2 kuch vaziyatdagi siz odamlargina sezadi Bino ichidagi ayrim Kuch 3 3 odamlargina siz sezadi Bino ichidagi odamlarning ko’pchiligi Sezil 4 1 sezadi. Uydagi maydi jihozlar harakatga keladi Bino va mebel tebranadi. 5 6 Uyqudagilar Kuchli

iug’onib ketadi Hamma sezadi, ba‘zi Kuch 6 5 uylarda siz suvoqlar ko’chadi Imoratlar shikastlanadi, Juda 7 7 g’ishtli devorlar kuchli yoriladi Imoratlar kuchli Vay shikastlanadi, ron 8 8 tog’larda qiluv surilmalar yuz chi beradi Uylar butunnlay O’ta 9 12 buzuladi yoki halo

qisman katli buziladi Yer yuzida Yak 10 10 yoriqlar son et. paydo bo’ladi Jarliklar hosil Halo 11 11 bo’ladi katli Yer ko’rinishi – O’ta 12 9 relyefi vay

o’zgaradi ron q.

34

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Ushbu usul dars jarayoniga tatbiq etilsa, albatta o’zining samarali natijasini beradi. Yuqoridagi ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnalogiyalar qo’llanilishi natijasida o’quvchilar mustaqil izlanuvchan, fikrlarini qo’rqmasdan mazmunli ifodalashni, o’zlariga bo’lgan ishonchni ortiribgina qolmasdan ba’lki ilmiy ijodiyot olib borish ko’nikmasiga tayyorlanadilar.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Nishonov A. Х. va boshqalar. Ta`limda erkin va ochiq kodli dasturiy ta`minotlar, Axborot texnologiyalari va telekommunikasiya muammolari, respublika ilmiy- texnik konferensiyasi, Toshkent 2012 y.121-123 b. 2. R. Ishmuhamedov., M. YUldashev. Ta`lim va tarbiyada innovasion pedagogik texnologiyalar.-T.: “Nihol nashryoti, 2013 yil 278 bet.

ELEKTRON TA`LIM RESURSLARI: 1. www.uzedu.uz – O’zbekiston Respublika Xalq ta’lim vazirligi rasmiy sayti. 2. www.ziyonet.uz - ZiyoNet axborot ta’lim portali.

35

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Dusmetova Maksuda Matnazarovna (Urgench, Uzbekistan)

HOZIRGI ZAMON O`QITUVCHISI VA UNGA QO`YILADIGAN TALABLAR

Annotatsiya: Maqolada hozirgi zamon o’qituvchisi va unga qo’yiladigan talablar xususida gap boradi. Aynan o’qituvchining ijodkorlik, fidoiylik, vijdonlilik, jonkuyarlik, bolajon bo’lish kabi shaxsiy sifat va kasbiy fazilatlar ulug’lanadi. Kalit so’zlar: O’qituvchi, talablar, ta’lim, tarbiya, o’quvchi, fidoiy, davlat, qobiliyat, mahorat.

Аннотация: в статье рассматривается современный учитель и требования к нему. Хвалят личные качества и профессиональные качества учителя, такие как креативность, самоотдача, добросовестность, энтузиазм, ребячество. Ключевые слова: Учитель, требования, образование, воспитание, ученик, преданнocть, государства, мастерства, навыки.

Annotation: The article deals with the modern teacher and the requirements for him. The teacher’s personal qualities and professional qualities are praised, such as creativity, dedication, conscientiousness, enthusiasm, childishness. Key worlds: teacher, school, children, education, patriotic, demands, state, competences, skills.

So’z o’qituvchi haqida borar ekan u qanday inson bo’lishi kerak? U nimalarga qodir. Ma`lumki, hamma kasblarni ham avvalo ustoz-muallim o`rgatadi. Dastlabki saboqni ham o`qituvchi beradi. Shunday ekan dastlabki ona-Vatan so`zlarining ma`nosini, mohiyatini ham o`qituvchi o`rgatadi. Shuning uchun ham barcha kasblar ichida o`qituvchilik-muallimlik kasbi o`ta sharafli va mas`uliyatli hisoblanadi. Mana shu o`rinda tabiiy ravishda savol tug`iladi. Xo`sh, o`qituvchi kim? U qanday sifatlarga ega bo`lmog`i lozim? Xususan, bugungi kun o`qituvchisi qanday malakalar bilan qurollantirilmog`i darkor? va boshqalar. O`qituvchi jamiyatning yosh avlod ta`lim-tarbiyasiga qo`yilgan ijtimoiy buyurtmasining asosiy ishtirokchisidir. Shuning uchun ham I- Prezidentimiz I.A. Karimov “Tarbiyachi-ustoz bo`lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o`stirish, ma`rifiy ziyosidan bahramand etish, haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun eng avvalo tarbiyachining o`zi aynan shunday yuksak talablarga javob berishi lozim,”- degan edi. Darhaqiqat, o`qituvchilik kasbida chuqur bilimdonlik, zukkolik o`z kasb mahoratini muntazam shakllantirib borishga ishtiyoq bo`lmas ekan, u yaxshi ustoz-o`qituvchi bo`la olmaydi. Mana shularni e’tiborga olgan holda bu fikrlarni ilmiy-nazariy tahlil qilish shunday xulosalarga olib keladi: __o’qituvchi pedagogik faoliyatga qobiliyati bo’lishi; __pedagog-psixolog; __milliy va umuminsoniy qadriyatlarni yaxshi anglaydigan; __iymon,e’tiqodi butun; __vatanparvar; __odobli,iboli;

36

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

__zamonaviy; __madaniyatli; __ijodkor,chet tillarni yaxshi o’zlashtirgan,axborot kommunikasiya texnologiyalaridan unumli foydalana oladigan shaxs sifatida gavdalanishi kerak [2]. Zero, davlatimizning istiqboli, Prezidentimiz tomonidan olg`a surilayotgan barcha islohotlarning ijobiy yechimi va ana shu ko`p mingyillik ziyokorlik ishining samarasi bo`ldi. Shuning uchun ham bugungi mustaqillik sharoitida o`qituvchiliik kasbiga bo`lgan e`tibor va ehtiyoj har qachongiga nisbatan ortib bormoqda. Shuning bilan birga o`qituvchi oldiga qo`yiladigan talablar ham o`zgacha bo`lmoqda. Chunki bugun O`zbekiston mustaqil davlat sifatida jahonga yuz tutar ekan, bu borada pedagog o`qituvchilarning o`z o`rni, o`ziga xos mohiyati borligini unutmaslik lozim [1]. Yosh avlod tarbiyalash murakkab va olijanob vazifa bo’lishi bilan birga ayni zamonda u g’oyat darajada murakkab, mas’uliyatli ishdir. Bu vazifani muvaffaqiyat bilan bajarish uchun eng avvalo o’qituvchi o’z ishining shaydosi bo’lishi, bolalarni sevishi, mas’uliyatlarini, burchlarini, hulqlarini anglab yetishlari lozim [4]. Xulosa qilib, aytganda mustaqil O’zbekistonimizda o’zining pedagogik faoliyatini olib borayotgan har bir o’qituvchi o’z ustida tinmay ishlashi, doimiy izlanishda bo’lishi, o’zidan oldingi pedagoglarning ilg’or tajribalari bilan doimiy tanishib borishi va shu yo’llar bilan o’z mahoratining tizimlarini kengaytirishi lozimdir.

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. Pеdagоgika. // M.Tохtaхоdjaеvaning umumiy tahriri оstida. – T.: O‘zbеkistоn Faylasuflari Milliy jamiyati, 2010. 2. Ibragimov X. I.., Abdullayeva Sh.A. Pedagogika nazariyasi. - T.: “Fan va texnologiyalar” nashriyoti, 2008. 3. G`aybullaеv va bоshqalar. Pеdagоgika. O`quv qo`llanma. 2012.

37

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Egamberdiyeva Dilbar Abdunazarovna (Jarqo’rg’on, O’zbekiston)

O‘QITUVCHINING DARSGA TAYYORLANISH SSENARIYSI

(Ushbu maqola informatika va axborot texnologilari fani o’qituvchisi Dilbar Egamberdiyeva ish tajribasi asosida tayyorlandi. Ssenariyda o‘qituvchining darsgacha bo‘lgan tayyorgarliklari hisobga olingan holat ko‘riladi)

Darsni mazmunli, sifatli va dars maqsadiga muvofiq holda tashkil etish borasida ko‘plab g‘oyalar ilgari surilgan. Ya’ni, dars maqsadlarining qo‘yilishi, dars jarayonini olib borilishi va hokozalar. Ammo, o‘qituvchining dars jarayonigacha bo‘lgan tayyorgarlik holatini qanday tashkil etish borasida aniq rejalar yoritilmagan. Ma’lumki, bir sinf o‘quvchilariga moslangan dars ishlanmasi, kerakli tarqatma materiallar, didaktik o‘yinlar, pedagogik texnologiyalar sinf o‘quvchilariga mos kelmay qolishi mumkin. Shuning uchun sinfdagi o‘quvchilarning bilim darajalari va qiziqishini hisobga olgan o‘qituvchi shu holatga moslab darsga tayyorgarlik ko‘rishi kerak bo‘ladi. Ushbu ssenariyda o‘qituvchining darsga tayyorgarlik ko‘rish holatlari yoritilgan.

1-soatlik dars misolida o‘qituvchining tayyorgarligi Darsga tayyorgarlik: - Dars o‘tiladigan sinfdagi o‘quvchilarning bilim darajasiga e’tibor berish hamda ularga beriladigan topshiriqlarni moslashtirish, kompetentsiya talablarini dinamik tarzda aniqlab olish (bunda har bir sinfda turlicha darajada o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar borligi, beriladigan topshiriqlarni shu o‘quvchilarga moslash, barcha o‘quvchilarni dars jarayoniga jalb etish hamda o‘quvchilarning jurnaldagi baholarini hisobga olgan holda baholashga e’tibor qaratish); - Darsning texnologik xaritasi hamda dars bosqichlariga ajratilgan vaqt rejasini (darsning blok-chizmasini) tuzib olish; - Darsning blok-chizmasiga mos ilg‘or pedagogik texnogiyalar va o‘qitish usullarini tanlash (bunda dars o‘tiladigan sinfning kompitentlik darajasini hisobga olish zarur). Dars jarayoni olib borishga tayyorgarlik: - O‘quvchilarni 2 ta (yoki ko‘proq) guruhga ajratish hamda o‘qituvchiga yordamchi sifatida har bir guruhdan bittadan sardor tanlab olish (O‘quvchilarni guruhlarga tezkor bo‘lish uchun otirgan o‘rniga yoki jurnaldagi juft va toq sonlarga moslarini qarash mumkin. Yana bir usul bu – o‘quvchilarga juft va toq sonlarni ayttirish orqali. Toq son aytgan o‘quvchi birinchi guruh, juft sonni aytgan o‘quvchi ikkinchi guruhga o‘tkaziladi. Baholanishi uchun guruhdagi har bir o‘quvchi o‘z tartib raqamini bilishi zarur. Guruh sardori tanlash: bir guruh sardori o‘g‘il va ikkinchisiniki qiz bola bo‘lishi maqsadga mufoviq. Agar guruhlar tarkibi bir necha darsda o‘zgarmaydigan bo‘lsa, u holda masalan, oldingi darsda to‘rtinchi o‘quvchi guruh sardor bo‘lganligi hisobga olib har bir guruhdagi beshinchi o‘quvchini sardor etib tayinlash mumkin); - Proektor ekranida (Excel elektron jadvalida tayyorlash tavsiya etiladi) o‘quvchilarni baholash jadvali (proyektor bo‘lmasa doska burchagiga chiziladi yoki

38

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 jadval plakat shaklida tayyorlanib, ballar qalam bilan yoziladi) hamda umumiy guruh balini ko‘rsatib turuvchi jadval. Baholash jadvaliga o‘quvchilarning dars jarayonida olgan baholari yozib boriladi. Bunda o‘quvchilar o‘zlari to‘playotgan ballarini hamda guruhning umumiy balini uzluksiz ko‘rib borish imkoniga ega bo‘ladilar. Jadval o‘qituvchiga ham qulay bo‘lib, dars yakunida o‘qituvchi uchun o‘quvchilar tomonidan yig‘ilgan ballarni jurnal va kundalikka ko‘chirishgina qoladi. Jadval sinfdagi o‘quvchi soniga moslanadi. Quyida jadval uchun kerakli formulalar ko‘rinishi tavsiya qilingan: O‘quvchining umumiy bali formulasi: = СУММ(B6:F6) / (ЕСЛИ(B6=""; 0;1) + ЕСЛИ(C6=""; 0;1) + ЕСЛИ(D6=""; 0;1) + ЕСЛИ(E6=""; 0;1) + ЕСЛИ(F6=""; 0;1)) Guruhning umumiy bali formulasi: = СУММ(G5:G23) / (ЕСЛИ(G5="";0;1) + ЕСЛИ(G6="";0;1) + ЕСЛИ(G7="";0;1) + ЕСЛИ(G8="";0;1) + ЕСЛИ(G9="";0;1) + ЕСЛИ(G10="";0;1) + ЕСЛИ(G11="";0;1) + ЕСЛИ(G12="";0;1) + ЕСЛИ(G13="";0;1) +ЕСЛИ(G14="";0;1) + ЕСЛИ(G15="";0;1) + ЕСЛИ(G16="";0;1) + ЕСЛИ(G17="";0;1) + ЕСЛИ(G18="";0;1) + ЕСЛИ(G19="";0;1) + ЕСЛИ(G20="";0;1) + ЕСЛИ(G21="";0;1) + ЕСЛИ(G22="";0;1) + ЕСЛИ(G23="";0;1)))

I-GURUHNING BAHOLASH JADVALI Natijalar

Ijodkorlik, Teskor O‘quvchilar qo‘shimcha Uy savol- Test Tarqatma umumiy topshiriqlar vazifasi

turlari

javob bali va hokazo

Topshiriq

1 4 5 3 5 4,3 3 4 5 4 5 4,5 5 5 5 5,0 7 5 3 4 4,0 9 5 4 5 5 4,8 11 5 4 3 4,0 13 5 5 5 4 3 4,4 15 5 4 5 4,7 17 4 5 4 5 4,5 19 5 5 5,0 21 5 5 5 4 3 4,4 23 5 4 5 4,7 25 4 5 4 5 4,5 27 5 5 5,0 29 5 3 4 4,0 31 5 4 5 5 4,8 33 5 4 3 4,0 35 5 4 3 4,0 Guruhning umumiy bali: 4,5

39

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

II-GURUHNING BAHOLASH JADVALI Natijalar

Ijodkorlik, Teskor O‘quvchilar qo‘shimcha Uy savol- Test Tarqatma umumiy topshiriqlar vazifasi

turlari

javob bali va hokazo

Topshiriq

2 5 4 5 4,7 4 4 5 4 5 4,5 6 5 5 5,0 8 5 3 4 4,0 10 5 4 5 5 4,8 12 5 4 3 4,0 14 5 5 5 4 3 4,4 16 5 4 5 4,7 18 4 5 4 5 4,5 20 5 5 5,0 22 5 5 5 4 3 4,4 24 5 4 4 4,3 26 4 5 4 5 4,5 28 5 5 5,0 30 5 3 4 4,0 32 5 4 5 5 4,8 34 5 4 3 3 3,8 36 5 4 3 4,0 Guruhning umumiy bali: 4,7

- O‘qituvchi ertalab 8:00 da maktabga kelishi, dars jadvaliga qarashi, konspektni tasdiqlatishi, dars xonasiga kirish bo‘lishidan 2 daqiqa avval kirishi va hakozolar. Dars jarayonini olib borishi: - O‘quvchilarning psixologik holatini hisobga olgan holda darsga tayyorlash (masalan, fanga qiziqtiruvchi biror bir ma’lumot, yoki umuman, o‘quvchilarning darsni tinglash holatiga olib keluvchi g‘oyani topish) - O‘quvchilarni darsga jalb etish maqsadida o‘tilgan mavzularni takrorlash, ularning soniga qarab hamda o‘zlashtirish darajasi hisobga olib bittadan tezkor savol berish va ularning javobini eshitish (beriladigan savollar har bir o‘quvching bilimini hisobga olgan holda individual tayyorlanishi lozim); - 5 ball tizimida baholash. Bunda guruh sardorlariga baholash jadvali qog‘ozga chiqarib beriladi. Sardorlar o‘qituvchining og‘zaki baholashini qog‘ozga tushirib boradi. Ballar e’loni quyidagicha amalga oshirilishi mumkin:  javob to‘liq bo‘lsa “a’lo darajada javob berdingiz” (5 ball);  javob deyarli to‘liq bo‘lsa “juda yaxshi javob berdingiz” (4 ball);  javob qoniqarli bo‘lsa “qoniqarli tarzda javob berdingiz” (3 ball); 40

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

 javob chala bo‘lsa “javob berishga harakat qilayapsiz” (2 ball).  javob xato bo‘lsa “javobga yaqinlashdinsiz yoki biroz o‘ylab ko‘ring” (1 ball) Bu kabi baholash orqali “sen ikki yoki uch olding” deb o‘qivchi uchun keyingi savollarga javob berishdagi to‘siqning oldi olingan bo‘ladi. Sardorlar o‘qituvchining yaqinida bo‘lishi shart, chunki jadval to‘g‘ri to‘ldirilishinia o‘qituvchi nazorat qilib turishi kerak bo‘ladi; - Yangi mavzudagi yangi bilimlar va muhim tushunchalar o‘qituvshi tomonidan tushuntirib o‘tiladi; - Ikkala guruh sardorlari doskaga chaqariladi. Birinchi sardorga yangi mavzudagi ba’zi tushunchalar ketma-ketligi aralash tazda berilib, ularni tartib bilan joylashtirish talab etiladi (bu tushunchalar o‘qituchi tomonidan avvaldan qog‘ozda tayyorlab qo‘yilgan bo‘ladi). O‘quvchi tushunchalarni doskaning bir burchagiga tartib bilan joylashtiradi. Ikkinchi sardorga esa ushbu tushuncha izohi yozilgan qog‘ozlarni tushunchalarga moslab joylashtirish talab etiladi. So‘ngra ikkala sardordan navbati bilan tushunchalarga o‘z fikrlarini bildirish so‘raladi. Ushbu jarayonda sardorlar ham baholanadi. - O‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga qarab 3 ta varianda testlar tuziladi. Bu varianlar jurnalga mos tarqatiladi. O‘qituvchi qaysi o‘quvchiga berilishi kerak bo‘lgan variant oldindan tayyorlangan bo‘ladi. Bir dars testida A-variant bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar uchun bo‘lsa, B-variant o‘rta darajada o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar uchun, C variant esa o‘zlashtirishi yuqori bo‘lgan o‘quvchilar uchun, keyingi darsda esa 3 ta variant nomlarining o‘rnini almashtirish kerak bo‘ladi, sababi o‘quvchilar o‘qitivchi tayyorlagan testing oson va qiyinligini variant nomidan bilib olmasligi kerak. Savollar 5 tadan bo‘lib, har bir savol uchun 1 ball qo‘yiladi. O‘quvchilar ko‘pi bilan jami 5 ball yig‘ishi mumkin. Savollar yangi mavzuga doir bo‘lishi kerak. Test savollari tarqatma shaklida berilib, sardorlar ikkala guruh test javoblarini yig’ib olishganidan so‘ng (shu jarayonda o‘quvchilarning kundaliklari ham yig’ib olinadi) o‘qituvchi test kalitini sardorlarga beradi. Birinchi guruh testlarini ikkinchi guruh sardori, ikkinchi guruh testlarini birinchi guruh sardori tekshiradi va natijalar qog‘ozga va baholash jadvaliga kiritiladi. - Mavzuni mustahkamlash maqsadida o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga qarab yuqoridagi kabi uchta variantda (A, B, C) tarqatma beriladi. Tarqatmada bir necha savol va topshiriqlar berilgan bo‘lib, o‘quvchilar ulgurganicha darsda javob berishadi. Ulgurmaganlarini esa uyga vazifa qilib berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Beriladigan topshiriqlar yangi mavzuga mos bo‘lishi kerak. - Uyga vazifa natijalarini tushurish (o‘quvchilarning uy vazifa daftari ikkita bo‘lishi maqsadga muvofiq, o‘qituvchi bir dars oldingi uyga vazifa daftarini yig‘ishtirib olib, uyda tekshiradi va natijalarni baholash jadvaliga kiritadi). Dars jarayonida o‘quvchilar rag’batlantirish: Dars jarayonida doimo ham o‘quvchilarga o‘qituvchi tomonidan harajat talab etadigan sovg‘alar bera olish imkoniyati mavjud bo‘lavermaydi. Bunday hollarda ball yozilgan kartochkalarning orqa tomoniga olgan baliga qarab hikmatli so‘zlar yoki maqollar, umuman, o‘quvchini ruhlantiruvchi jumlalar yozib berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Masalan, 5 balli kortchkaga – “Yuksaklika erish uchun kuchli bilim va tafakkurni yoshlikdan o‘rganmoq lozim”, 4 balliga – “Maqsadga erishishni eng to‘g‘ri yo‘li bilimli va irodali bo‘lishdir”, 3 balliga – “Dunyodagi yuksak ishlar – oddiy muammolar yechimini yechish orqali takomillashadi” va hakozo. 41

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Birinchi o‘rinni olgan guruhga o‘qitilayotgan fanni chuqurroq o‘rgatuvchi elektron manbalar to‘plami yozilgan disk, ikkinchi o‘rinni olgan guruhga esa ingliz tilini chuqurroq o‘rgatuvchi elektron manbalar to‘plami yozilgan disk taqdim etilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchilarga tavsiyalar: - Dars jarayonida bazi bir sodda so‘zlashishlarni ingliz tilida talqin etish; - Har bir o‘quvchini nazardan chetda qoldirmaslik; - Adolat bilan ball berish; - Hamma o‘quvchi ham shu fanni chuqur bilavermaydi, o‘quvchining qobiliyatiga qarab mavzuga mos savol va topshiriqlar berish (masalan, uchburchak mavzusida teoremalarni hayotiy misollar bilan yetkazishni so‘rash yoki o‘quvchilarni doskaga chaqirib uchburchak rasmini chizdirish, ularning uchlari, ularning burchaklari, tomonlari nechta, hayotimizda qanday uchburchak shaklidagi narsalardan foydalanamiz kabi sodda savollar bilan mavzuga qiziqtirish kerak); - O‘quvchilarga beriladigan savol va topshiriqlar ko‘proq kundalik hayotimizda uchraydigan misollar olinishi (albatta, mavzuga tegishli yoki yaqin bo‘lishi shart); - O‘qituvchi qo‘gozdagi barcha baholash jadvallarini yig’ib borishi kerak. Bu holda keyingi darsglarga topshiriqlarni berish uchun o‘quvchilar o‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini aniqlab borish mumkin bo‘ladi. Xulosa qiladigan bo‘lsak, o‘qituvchi asosan rejisyor kabi asosiy ishga urg‘uni kadr ortida berishi kerak bo‘ladi. Maktabda esa o‘qituvchi faqatgina kuzatuvchi, darsni tashkillashtiruvchi va boshqaruvchi siymosida aks etgan holda dars jarayoning asosiy ishtirokchilari o‘quvchilar bo‘lishi lozim. Mana shu tartibda dars jarayonini olib borgan o‘qituvchi nafaqat dars samaradorligiga, balki dars mazmunini ochib berishga, o‘quvchilarni ijodkorlik va erkin fikrlay olishiga hamda darsda do‘stona muhitni tashkil etishga erishadi.

42

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Eshmuratova Sevara Ro’zimurotovna, Boynazarova Muxayyoxon Baxtiyorovna (Jarqo’rg’on, O’zbekiston)

BIOLOGIYA FANINI O’QITISHDA INNOVASION TA’LIMNING AFZALLIKLARI HAMDA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI

Bugungi kunda butun dunyoda har tomonlama globallashuv va integratsiya jarayonlari kuchayib bormoqdaki, O’zbekiston ham bu jarayonlar oqimidan mustasno emas. Xalqaro siyosiy doiradagina emas, balki ichki siyosiy muhitda ham farovon va barqaror jamiyat qurish uchun kuchli va malakali, siyosiy va huquqiy bilimlarga ega kadrlar kerak. Hozirgi kunda o’quvchilar, talabalar, tinglovchilar aqliy ta’limini rivojlantirish uchun ta’lim va tarbiya birligiga beriladigan bilimning ilmiy bo’lishi, bilimning sistemali va izchil bo’lishi barobarida zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan samarali foydalanishga erishilmoqda. Uzluksiz ta’lim tizimida tashkil etiladigan o’qitish jarayonining samaradorligini oshirish yuzasidan qabul qilingan me’yoriy hujjatlarda pedagogik va axborot texnologiyalaridan uyg’un foydalanish muhim vazifa sifatida belgilangan. Darhaqiqat, axborotlar globallashgan davrda ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalangan holda o’qitish samaradorligini oshirish dolzarb muammo sanaladi. Har bir dars o’quvchi uchun yangi axborotdir. Ayniqsa, yangi o’quv materiali orqali o’quvchilarni bilim va ko’nikmalarini shakllantirish asosiy ta’lim sifatini ta’minlovchi omildir. O’quvchilarga yangi bilimlarni berish va olingan yangi bilimlar asosida ko’nikmalarni shakllantirish uchun kichik guruhlarda ishlash, vizuallashtirish, mustaqil ijodiy ishlash, o’yin mashqlari va rolli o’yinlar kabi noan’anaviy ta’lim metodlaridan foydalanish yaxshi samara beradi. Mana shularni hisobga olgan holda, ta’lim jarayonini samarali tashkil qilish borasida bugungi kunda juda ko’plab amaliy ishlar amalga oshirilmoqda. O’quv jarayonining markazida o’quvchi shaxsi va qadri, ma’naviyati turar ekan, har bir o’qituvchi bu jarayonni samarali va qiziqarli qilib tashkil qila olishi kerak. Shuni e’tiborda turish kerakki, shaxsga qaratilgan ta’lim, o’quvchining o’quv-biluv mehnatini tashkil etishni harakatlantiruvchi, uning qiziqish, xohish, talab-istaklarini ro’yobga chiqaruvchi kuch bo’lib xizmat qiladi. O’quvchi shaxsiga qaratilgan ta’lim, o’quvchining faolligini oshirish, mustaqil, ijodiy fikrlashga o’rgatish, mustaqillligi va erkinligini ta’min etish, qiziqishlari asosida ish yuritish, ichki imkoniyatlarini ishga solish, o’z qiziqishlari orqali qo’shimcha ta’lim olishga yo’llash, o’z-o’zini rivojlantirishni o’z ichiga oladi. Aynan mana shu jarayonda katta natijalarga erishish maqsadida hozirgi davr ta’lim taraqqiyoti yangi yo’nalish-innovatsion pedagogikani maydonda olib chiqdi. “Innovatsion pedagogika”termini va unga xos bo’lgan tadqiqotlar G’arbiy Yevropa va AQSHda 60-yillarda paydo bo’ldi. “Innovatsiya” (inglizcha innovation)- yangilik kiritish, yangilikdir. Ya’ni ta’lim tizimini tashkil qilishda har ikki tomon ya’ni o’qituvchi va o’quvchi orasida yangi metodla orqali darslarni tashkil qilish, turli interfaol usullar orqali bilimlar berish- bir so’z bilan aytganda ta’lim jarayonida yangilik yaratishdir.

43

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Interfaol ta’lim jarayonida dars o’quvchilarning o’zaro muloqotlari asosida amalga oshiriladi. Interaktiv ingliz so’zidan olingan bo’lib, “Interakt”, ya’ni, Inter- bu “o’zaro”, “akt”-harakat, ta’sir, faollik ma’nolarini bildiradi. Interfaol metod-ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi faollikni oshirish orqali ularning o’zaro harakati, ta’siri ostida bilimlarni o’zlashtirishni kafolatlash, shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu usullarni qo’llash dars sifati va samaradorligini oshirishga yordam beradi. Uning asosiy mezonlari-norasmiy bahs-munozalar o’tkazish, o’quv materialini erkin bayon etish, mustaqil bayon etish, mustaqil o’qish, o’rganish, seminarlar o’tkazish, o’quvchilarni tashabbus ko’rsatishlariga imkoniyatlar yaratalishi, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriq, vazifalar berish, yozma ishlar bajarish va boshqalardan iborat. Interfaollik-o’zaro faollik, harakat, ta’sirchanlik, o’quvchi-o’qituvchi, o’quvchi-o’quvchi (sub’ekt-sub’ekt) suhbatlarida sodir bo’ladi. Interfaol metodlarning bosh maqsadi-o’quv jarayoni uchun eng qulay muhit va vaziyat yaratish orqali o’quvchining faol, erkin, ijodiy fikr yuritish, uni ehtiyoj, qiziqishlari, ichki imkoniyatlari ishga solishga muhit yaratadi. Tabiiy fanlar, jumladan, biologiyani o’qitishda axborot texnologiyalardan foydalanish uchun biologiya ta’limi mazmunining o’ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish zarur: tirik ob’ektlar bilan ishlash, ularda kechadigan hayotiy jarayonlarni kuzatish, tajriba qo’yish va b. Mamlakatimizda ta’lim tizimini isloh qilish borasida amalga oshirilayotgan o’zgartirishlar va yangiliklar asosida pedagog xodimlarga qo’yilayotgan zamonaviy talablar ta’lim va yoshlar to’g’risidagi xukumat tomonidan qabul qilingan qarorlarning mazmun-mohiyati va ahamiyatini tushunib yetadigan hamda targ’ibot qiladigan; o’z fanini chuqur biladigan, pedagogik jarayonlarda o’quvchilarning sub’ektivligini va faolligini oshirishga alohida ahamiyat qaratadigan; o’zaro do’stona munosabatlarga asoslangan hamkorlikda faoliyat ko’rsatish ko’nikmalariga ega bo’lgan; pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarish, o’quvchilar va pedagoglar hamkorligini shakllantirish va muvofiqlashtirish, pedagogik jarayonlarda motivlashtirish, refleksiv faoliyat jarayonlarini tashkil etish asosida refleksiv ta’limiy muhitni shakllantirish yo’nalishlarida zaruriy bilim, ko’nikma va malakalarga ega bo’lgan o’qituvchi shaxsini shakllantirishni taqozo etadi. Pedagogik jarayonlarni tashkil etish, boshqarish, sifat va samaradorligini barqaror rivojlantirishda o’qituvchilarning faoliyati samaradorligi asosan ularning pedagogik jarayonlar va ularni tashkil etish va boshqarish yo’nalishidagi tushunchalari, bilimi, ko’nikma va malakalari darajasiga hamda ularning shaxsiy xususiyatlari va kasbiy ahamiyatga ega bo’lgan shaxsiy sifatlari, shuningdek, qobiliyatlari, mahorati va kasbiy tajribasiga bog’liq bo’ladi. Pedagogik jarayonlarni ilmiy asoslarda tashkil etish va boshqarish yo’nalishidagi zamonaviy talablar ta’lim muassasasi rahbarlari va professor- o’qituvchilarining o’z bilimlari, ko’nikma malakalarini uzluksiz rivojlantirib borishini taqozo etadi. Bu o’z navbatida uzluksiz malaka oshirish jarayonining samaradorligini ta’minlashda quyidagilarni inobatga olish zarurbo’ladi: - zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish; - ijodiy hamkorlikni ta’minlovchi refleksiv ta’limiy muhitni vujudga keltirish; - axborotlarning yangiligi va ishonchliligini ta’minlash. - barcha sohalar bo’yicha bilim berishda axborotlashtirishni rivojlantirishni loyihalash va yaratish;

44

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

- axborotlashtirish sohalarida meyoriy bazalarni yaratish (koordinatsiyalar, metodlar, ilmiy-metodik va h.k.); - texnik ta’minotni-komhpyuterlar, axborot texnologiyalarning boshqa qurilmalari, ularga xizmat ko’rsatish uchun kerakli materiallarni yaratish. Axborot texnologiyalar o’qituvchilarning kasbiy o’sishi uchun ularga o’z fanlari bo’yicha o’qitishning yangi usullarini kiritishga, yangi yondashuvlarni qo’llashga, g’oyalarni ro’yobga chiqarish va yangi ko’nikmalarni rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. Biologiya fanini o’qitishda axborot texnologiyalarining yuqorida qayd etilgan vazifalarini e’tiborga olgan holda, ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish yo’llarini belgilash va amaliyotga joriy etish bugungi kunda dolzarb vazifa sanaladi. Uzluksiz ta’lim tizimida pedagogik faoliyat ko’rsatayotgan o’qituvchilarning oldidagi muhim vazifalardan biri o’quvchilarning fan asoslarini o’zlashtirishga bo’lgan qiziqishlarini orttirish, mustaqil va ijodiy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirish asnosida ularning barkamolligini ta’minlash sanaladi. Ushbu muammolarni hal etishda innovasion texnologiyalari muhim ahamiyat kasb etadi. Innovasion texnologiyalaridan foydalanilgan darslar axborotlarga boy, ko’rgazmali, interfaol bo’lib, vaqtdan unumli foydalanish, har bir o’quvchining o’z tempi bo’yicha bilim olish, o’qituvchida esa, o’quvchilar bilan tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan ta’limni amalga oshirish imkoniyati vujudga keladi, shu bilan bir qatorda o’qitishda natijalarini nazorat qilish va baholash uchun zamin yaratadi. O’quvchilarning axborot dasturlari bilan ishlashi natijasida o’quv va aqliy mehnat ko’nikmalari rivojlantiriladi; nazorat: biologiya ta’limining barcha shakllari: dars, darsdan tashqari ishlar, sinfdan tashqari darslarda, shuningdek, darsning barcha bosqichlarida o’quvchilarning o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash, nazoratning haqqoniyligi, muntazamliligi, keng qamrovliligi, takrorlanuvchanligini amalga oshiradi; rivojlantiruvchi: o’quvchilarning o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish dasturlaridagi o’quv topshiriqlarning qiyinlik darajasiga ko’ra: reproduktiv, produktiv, qisman-izlanishli va ijodiy xarakterda bo’lishi o’quvchilarning topshiriqlarni bilimi, ehtiyoji va qiziqishiga mos holda keyingi bosqich topshiriqlarini bajarishga bo’lgan intilishini orttiradi; ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish: tabiat va undagi ob’ektlarni o’rganish ikkita olam (makro va mikroolam)ga ajratilib, biologiya fani o’zining mazmuniga ko’ra, aksar hollarda mikroolam: hujayrada boradigan jarayonlar, masalan, modda va energiya almashinuvi, fotosintez, oqsillar biosintezi, biotexnologiya va gen muhandisligiga doir o’quv materiallarini animatsiyalar orqali o’rgatib, o’quvchilarning abstrakt tafakkuri va ilmiy dunyoqarashini rivojlantiradi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari qo’llanilishi o’quvchilarning hujayra, to’qima, kimyoviy elementlar, atom, molekulaning tuzilishi, modda va energiya almashinuvi, fotosintez, oqsillar biosintezi kabi jarayonlar haqida tasavvur qilishlari, abstraktsiyalash va xotirada saqlash imkonini kengaytiradi; o’quvchilarning motivlari va o’zlashtirish darajasi ehtiborga olingan holda zarur hollarda takroran o’rganish va o’quvchilarning bilimidagi bo’shliqlarni to’ldirish imkonini beradi; biologik jarayonlarni animatsiyalar tarzida virtuallashtirish o’quvchilarning ko’rgazmali-obrazli fikr yuritish va o’quv materialini to’liq o’zlashtirishga zamin tayyorlaydi; biologiya darsida

45

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 animatsiyalardan foydalanish darsning barcha bosqichlarida o’quvchilarning bilish- faoliyatini faollashtirishga olib keladi. Biologiya fanini o’qitishda quyidagilardan foydalanish mumkin: har bir mavzu mazmuniga asosan ko’rgazmalilikni amalga oshirish, ya’ni multimediali taqdimot materiallari; biologik jarayonlarning animatsiyasi; virtual laboratoriya va amaliy ishlar; ishlab chiqarish korxonalariga virtual ekskursiya; biologik jarayonlarning modellashtirilgan dasturlari; biologik jarayonlarning ta’limiy dasturlari; o’quvchilarning mavzular bo’yicha o’zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholash uchun nazorat dasturlari; o’quvchilarning mustaqil ta’limi va ishi uchun o’quv-axborot saytlari; didaktik o’yinga asoslangan animatsiyalar; qiyinchilik darajasi turlicha bo’lgan ijodiy topshiriqlar dasturi; modul dasturlari orqali o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish-boshqarish; qo’shimcha materiallar to’plash va ular ustida mustaqil ishlash; didaktik o’yinlar, boshqotirmalarni yechish. Demak, biologiya fanini o’qitishda innovasion texnologiyalaridan foydalanish ta’lim samaradorligini oshirish, o’quvchilarning fan asoslarini o’zlashtirishga bo’lgan qiziqishlari va ehtiyojlarini rivojlantirish imkonini beradi.

ADABIYOTLAR: 1. A. T. G’ofurov, Tolipova J. «Umumiy biologiyani o’qitishning norasmiy usul va shakllari», «Toshkent»/ 2. J. Tolipova, A.T.G’ofurov «Biologiyadan yangi pedagogik texnologiyalar»/ 3. Yu. N. M. Verzilin, M. Korsunskaya «Biologiya o’qigishning umumiy metodikasi»,«O’qituvchi».

QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR: 1. Sh. A. Amonashavili, S. N Lisenkova va boshqalar «Pedagogik izlanish», «O’qituvchi». 2. A. Zunnunov va boshqalar «O’rta Osiyoda pedagogik fikr tarakkiyotidan lavxalar», «Fan». 3. J. Tolipova, A. T. G’ofurov «Biologiya o’qitish metodikasi» metodik qullanma. Akadem litsey va kasb hunar kollejlari uchun.

46

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Eshqurbonova Xadicha Absamatovna, Sattorova Mavluda Ismoilovna, Berdiyeva Mavluda Ibodullayevna (Sariosiyo, O’zbekiston)

DARSLARNI INTERFAOL TA`LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA TASHKIL ETISHNING AHAMIYATI

Jamiyatimizda XXI asr ma’naviy, tarbiyaviy, iqtisodiy-ijtimoiy texnik, texnologik sohalar islohatlari bosqichma–bosqich amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, ta’lim-tarbiya jarayonlarining pedagogik texnologiyalar va didaktik o’yinlar asosida o’tkazish, erkin shaxsni tarbiyalashdan iborat. Lekin bu jarayon oson kechmaydi.Bugun ihtiyoriy tarzda qurilayotgan va amaliyotga tadbiq etilayotgan o’qitish tizimini qa’tiyan ilmiy asoslangan pedagogik tizimga aylantirish lozim. Ushbu jarayonni umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhi bilan sug’orish, mazmunini takomillashtirish,tuzish ijodkor o’qituvchilar oldida turgan dolzarb vazifa hisoblanadi.Pedagogik texnologiyalar asosida qolipda turmagan turli shakllarga tushirib dars o’tishni taqoza etarkan, o’qituvchilardan katta mahorat talab qiladimi? Degan savol tug’iladi. Agar o’qituvchi quyidagilarga amal qilsa: a) Pedagogik texnologiya oldindan loyihalangan bo’lsa, b) Tayyor loyihani amaliyotga to’ri tadbiq eta olsa, katta mahorat talab qilinmaydi. O’zbekiston respublikasi ta’lim to’g’risidagi qonun hamda kadrlar tayyorlash milliy dasturida ta’lim tarbiyaning sifat va samaradorligini ko’tarish maqsadida ta’lim mazmunini yangilash yosh avlodni aqliy intelektual rivojlanishini ta’limnig yangi modelini ilmiy pedagogi jihatdan ta’minlangan holda muntazam takomillashtirib boorish yetakchi vazifa qilib qo’yilgan.Bu borada DTS da majburiy minimal daraja belgilab berildi. Har bir sinf o’quvchisi DTS da ko’rsatilgan majburiy minimal talablarga javob bera olsin.”Matematika fani shunchalik jiddiyki, uni qiziqarli qilishning iloji bo’lib qoldimi uni qo’ldan boy bermaslik kerak”-degan B. Paskal. Ana shularga tayangan holda o’qituvchi izlanuvchanlik bilan o’quvchilarga ijodiylik matematika faniga bo’lgan hissini uyg’ota bilishi zarur. Darslarda o’quvchilani mustaqil fikrlashlariga turli uslublaridan foydalanib erishishimiz zarur.O’qituvchi o’quvchida”Menga matematika zarur,uni bilish, hayotda qo’llashning uddasidan chiqishim kerak”-degan intilishni uyg’otsin.Bunday qiziqishni uyg’otish uchun albatta didaktik o’yinlarning ahamiyati katta va ularni o’z o’rnida qo’llay olish uchun pedagogda katta mas’uliyat yuklaydi. Didaktik o’yinlar ta’limni ko’rgazmaliligini, o’qituvchi nutqini va bolalar harakatini o’z ichiga olishi orqali o’quvchilar tinglay bilish, ko’rish, teri sezgisi,nutqini ravonlashishiga ko’maklashadi. Didaktik o’yinlar bolalarning his tuyg’usiga ta’sir etib,unda o’qishga ijobiy munosabat va qiziqish xislatini tarkib toptiradi. Bolalar o’yinni zo’r mamnuniyat bilan ijro etadi va o’yin boshlanishini esa sabrsizlik bilan kutadilar ularning ongida beixtiyor ertangi darsning quvonchli manzarasi gavdalanadi. Didaktik o’yinlar jarayonida bolalarda uyushqoqlik,iloji boricha vaqtinitejay bilish xislatlari tarbiyalanadi. Texnologiya bion-bir jarayonni mohirona, sa’natkorona loyilashtirish demakdir. Pedagogik texnologiya jarayon, usul emas. Pedagogika quydagilarni o’z

47

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 ichiga oladi: 1) maorif 2) sa’nat 3) ma’naviyat 4) fanlar pedagogikasi 5) bola tarbiyalash 6) odobnoma bular pedagogi tizim bo’ladi. Pedagogik tizim ichida ketayotgan jarayon pedagogic texnologiya deb yuritiladi.1971-yilda Yaponiyada pedagogic texnologiya maorifga kirib keldi. Pedagogik texnologiya bu shahsni o’qitish,tarbiyalash va rivojlantirish qonunlarini o’z ichiga oladigan hamda yakuniy natijalarini ta;minlay oladigan pedagogic faoliyatdir.Ikkinchi tamondan pedagogik texnologiya aqliy rivojlanish qonunlarini o’z ichiga olgan holda pirovard natijalarni kafolatlaydigan pedagogik tadbirlar yig;indisidir. Pedagogik texnologiya oldindan belgilab qo;yilgan aniq maqsad yo’lida o’qituvchining kasbiy faoliyatini yangilovchi va ta’limda yakuniy natijani kafolatlaydigan tadbirlar yig’indisidir. Pedagogik texnologiyada nazariya bilan amaliyot birligini ta’minlash pedagogik texnologiyaning asl mohiyatining ochib beradi. Amaliyot o’qituvchining sinfda mavzu bo’yicha o’quv elementlarini tushuntirish maqsadida bajargan ishlar yig’indisi bo’lib,o’qitish jarayonining ushbu bosqichida tugallangan qismini tashkil etadi. Matematika o’qitishda quyidagilarga ahamiyat berilishi kerak.matematik tushunchalar,ta’rif, teoremalar, formulalarni o’rganish va amaliyotga tadbiq etish. Matematikaga oid asboblar tuzilishi va ularni amaliyotga qo’llanilishi sinfdagi bolalar fe’li,harakteri qiziqishi aniqlanib, keyin pedagogik texnologiya qo’llaniladi. O’quvchini mustaqil fikrlashga olib kelishi kerak. Ilg’or pedagogik texnologiyalardan biri modulli texnologiya katta ahamiyat kasb etmoqda. Modulli dastur bir necha turga bo’linadi.O’uvchilar olgan bilimini qo’llay olsin. Masalan silindir hajmi formulasini bilsayu,silindrik ishdagi yog’ni o’lchay olmasa. Ta’lim jarayonini boshqarish yangi pedagogik texnologiyani yadrosi deyiladi.Bu tizim pedagogik texnologiyalash inson salhiyatini texnika vositalari bilan birgalikda olib borishdir. Yangi pedagogik texnologiya deb-ta’lim jarayonida qisqa vaqt ishida kam energiya sarflab yuqori samaraga erishish jarayoniga aytiladi.Barkamol shaxsni shakllantirishda yangi texnologiyani ahamiyati kerak. Hozirgi tеz o’zgarayotgan dunyoda yoshlarimizni hayotga tayyorlashda ularni shaxsiy va jamoa oldiga kutilmaganda qo’yilgan muammolarning maqbul yеchimini topa oladigan, mustaqil ravishda zaruriy axborotlarni izlab topadigan va ulardan tahlil asosida zaruriylarini ajratib oladigan, barcha bilan muloqatga kirisha oladigan,ta’lim muassasida olgan bilimlarini hayotiy ehtiyojlarida qo’llay oladigan xususiyatlarga ega holda tarbiyalash zarur bo’ladi. Bunday ishni maktabda amalga oshirilmasa kеyinchalik mazkur xususiyatlarini shakllantirib bo’lmaydi. Har bir pedagog o’qituvchi his tuyg’ularini ifodalashda, boshqalar bilan muloqotda, fikr almashishda, o’z faoliyatini olib borishda nutqning ahamiyati katta ekanligini bilmog’i lozim. Nutqni aniq, to’g’ri, chiroyli, ixcham va sof tuzish uchun esa tilni, uning imkoniyatlarini yaxshi bilish talab etiladi. Har kimning nutqi o’ziga xos bo’ladi. O’sha insonning kimligi, uning saviyasi, dunyo qarashi, ma’naviy olami va ichki dunyosini uning nutqi orqali bilib olish mumkin. Ayniqsa, ta’lim-tarbiya jarayoni bilan shug’ullanuvchi pedagog o’qituvchilarning nutqi namunali bo’lishi kerak. Chunki

48

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 o’qituvchi nafaqat bilim beradi, balki u o’quvchilarni tarbiyalaydi ham. Shu ma’noda pedagog nutqi ravon, aniq, lo’nda, tushunarli va mazmunli bo’lishi shart. Pedagogik texnologiyaning maqsadi — o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida hamkorlik faoliyatini tashkil etib natijaga erishish, o’quv jarayonida o’quvchining mustaqil fikrlay olishi, ijodiy ishlay olishi, izlanishi, tahlil eta olishi va xulosa chiqara olishi, shuningdek, o’ziga, guruhga, guruh esa unga baho bera olishi kerak. O’qituvchining esa bunday faoliyat uchun imkoniyat va sharoit yarata bilishi o’qitish jarayonining asosi hisoblanadi. Har bir darsning mavzusi, o’quv predmetining o’ziga xos texnologiyasi bor. Pedagogik texnologiya yakka tartibdagi jarayon bo’lib, o’quvchi ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo’naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishga qaratilgan pedagogik jarayondir. O’quvchi qo’yilgan maqsadga mustaqil, o’zi faol ishtirok etgan holda yakka, juftlikda, guruhlarda javob topishga harakat qiladi, fikrlaydi, yozadi, so’zga chiqadi. Dalil va asoslar orqali fikrini yoritib berishga harakat qiladi. Har qanday matematik tushuncha yoki nazariy mavzu o’quvchilarga ma’lum bir metodlar asosida tushuntiriladi. Ana shunday metodlar ikki yo’nalishda bo’lib, ulardan biri o’qituvchining tushuntirish metodlari, ikkinchisi esa o’quvchilarning qabul qilish metodlaridir O’qituvchining tushuntirish metodlari ma’ruza, suhbat va mustaqil ishlardan iborat. O’qituvchi bir soatlik darsi jarayonida ana shu uchta metoddan foydalanib dars jarayonini olib boradi. O’qituvchi tomonidan tushuntirilgan mavzuni o’quvchilar reproduktiv, evristik va izlanish metodlari yordamida qabul qiladilar. Agar o’qituvchi dars jarayonida mavzuni ma’ruza metodi bilan tushuntirsa, o’quvchilar reproduktiv metod bilan qabul qiladilar. Bunda mavzu materialining mazmuni mantiqiy tahlil qilinmaydi, ma’ruza metodi bilan dars o’tishda o’qituvchining o’zi juda faol bo’lib, talabalar esa faol bo’lmaydi. Agar o’qituvchi mavzuni suhbat metodi bilan tushuntirsa, o’quvchilar evristik metod bilan qabul qiladilar. Bunda talabalarning tushuntirilayotgan mavzu materialiga nisbatan faolligi oshadi, chunki o’qituvchi mavzu mazmunini mantiqiy ketma-ketlikka ega bo’lgan savollar asosida o’quvchilar bilan birgalikda ochib beradi, bunda bevosita o’quvchilar ham savollarga javob berish orqali dars jarayonida faol ishtirok etadilar. Umuman olganda suhbat metodi bilan dars o’tishning mohiyati shundan iboratki, o’qituvchi tomonidan sinf o’quvchilari uchun o’tiladigan mavzu materialining mazmuni muammo qilib qo’yiladi, so’ngra maqsadga tomon yo’naltiruvchi savollarni o’quvchilarga berish orqali qo’yilgan muammo hal qilinadi. Agar o’qituvchi mavzuga doir misol yoki masala echmoqchi bo’lib dars jarayonini rivojlantirgan bo’lsa, u mustaqil ishlash metodi bilan dars o’tadi, bunda o’quvchilar qo’yilgan masala yoki misolni echish uchun fikrlaydilar, izlanish metodi bilan mavzuni o’zlashtiradilar. Bunday dars jarayonida o’quvchilar juda faol bo’ladi, chunki ular echish uchun doskaga o’qituvchi tomonidan yozib qo’yilgan misol yoki masala yuzasidan mustaqil holda fikrlaydilar, o’ylaydilar va mantiqiy xulosa qiladilar, bu bilan ularda mantiqiy fikrlash rivojlanadi. O’qituvchining tushuntirish va o’quvchining qabul qilib olish metodlari asosida ular ongida bilish deb ataluvchi psixologik jarayon hosil bo’ladi. Bugun ta’lim-tarbiya jarayonini davr talablariga mos ravishda amalga oshirishning eng zarur omili bo’lgan zamonaviy darsning har biri o’quvchi-yoshlar uchun o’ziga xos quvonch doirasiga, har bir ta’lim dargohi esa shodlik maskaniga aylanishi lozim. Xususan, darsga ishonch bilan kelib, o’z o’qituvchisini alohida hurmat va e’zoz bilan

49

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 kutib olish tuyg`usini shakllantirish bugungi kun ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy mezonlaridandir. Uqituvchi dars paytida o’quvchilarga to’g`ri yo’l-yo’riq berib tursa, o’zlashtirishi qiyin bo’lgan bolalar faol ishtirokchiga aylanganini o’zlari bilmay qoladilar. Ma’lumki, o’quvchi faoliyati butun ta’lim-tarbiya jarayonining asosi hisoblanib, o’qituvchi turli-tuman usullardan foydalangan holda o’quvchi faoliyatini aniq maqsadlar tomon yo’naltirib turadi. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov aytganidek - «Ta’lim-tarbiya—ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib, ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy maqsad — ozod yurt, bo’lmaydi» Yangi pedagogik texnologiya jarayondir,bu jarayonni darslarda qo’llaymiz darslarni amaliy mashq mustaqil ishlash,guruhlash,tanlovlar, aqliy hujum,baxs- munozara va boshqa ucullarni mavzuga mos qilib o’quvchilarga o’rgatishimiz,shu bilan birga didaktik o’yinlardan joyida foydalanish o’quvchilar faolligini oshiradi. Men dars tashkil qilishning ko’pincha maqbul usullaridan biri guruhlarga bo’lib, dars o’tish, deb hisoblayman.Guruhlarga bo’lishda albatta har bir guruhga a’lochi o’quvchilardan tenglab o’tkazaman.Bu hol esa o’rtacha o’qiydigan erkin fikrlashni bilmaydigan, o’quvchini harakatlantirishga olib keladi.Guruhga ijobiy ta’sir uyg’otishga sabab bo’ladi.Natijada darsda ishtirok etmaydigon yo’qotishga sabab bo’ladi.O’quvchilar qanchalik darsga qiziqsa ularni bilimi ortadi.bizni vazifamiz turli usullardan va didaktik o’yinlardan foydalanib o’quvchilar bilimini oshirishdir.

ADABIYOTLAR: 1. N. N. Azizxo’jaeva Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. 2. И. КаримовУзбекстан, устремленныйвХХIвек – Т.: Узбекстан. 3. 5-sinf matematikasi dars qo’llanmasi. 4. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.

50

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Jurayeva Dilnoza Raxmatullayevna, Begaliyeva Matluba Ismoil qizi, Abrayev Suyun Djanbutayevich, Xayitova Fazilat Narziqulovna (Surxondaryo, O’zbekiston)

BIOLOGIYA FANINI O’QITISHDA ILG’OR XORIJIY TAJRIBALAR QO’LLASHNING AHAMIYAT

Mamlakatimiz innovatsion taraqqiyot yo‘lida shiddat bilan rivojlanib borayotgan bir davrda kelajagimiz davomchilari bo‘lgan yoshlarning ijodiy g‘oyalari va ijodkorligini har tomonlama qo‘llabquvvatlash, ularning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish hamda ilg‘or xorijiy tajribalar, xalqaro mezon va talablar asosida baholash tizimini takomillashtirish, shu yo‘lda xalqaro tajribalarni o‘rganish, mavjud tizimni har tomonlama qiyosiy tahlil qilish, tegishli yo‘nalishdagi xalqaro va xorijiy tashkilotlar, ilmiy tadqiqot muassasalari bilan yaqindan hamkorlik qilish muhim ahamiyatga egadir. Ta’lim sifati va samaradorligini oshirish yo‘lida xorijiy ilg‘or tajribalarni o‘rganish, xalqaro standartlar talablarining joriy etilishi muhim ahamiyatga ega. Bu borada O‘zbekiston Respublikasida qo‘yilayotgan amaliy qadamlarga xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarning tashkil etilishi to‘g‘risida hukumat qarorining qabul qilinishi ta’lim sohasidagi yutuqlarni baholash xalqaro assotsiatsiyasidek (IEA) nufuzli tashkilot bilan hamkorlik aloqalarining yo‘lga qo‘yilishini misol sifatida keltirish mumkin. Qariyib 60 yildan ko‘proq vaqt mobaynida IEA tashkiloti ta’limni qiyosiy o‘rganish sohasida yetakchi tashkilot bo‘lib kelmoqda. Mazkur tashkilot ta’lim tizimida davlat siyosati va amaliyotning ta’sirini chuqurroq o‘rganish maqsadida ta’lim sohasida keng miqyosli tadqiqotlar olib boradi. Bu tadqiqotlar ta’lim jarayonlari va natijalarini ko‘rib chiqib, ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi o‘zaro bog‘liq omillarni qiyosiy tahlil qiladi. Davlat ta’lim standartining vazifalaridan biri davlat ta’lim standartlari talablarining ta’lim sifati va kadrlar tayyorlashga qo‘yiladigan xalqaro talablarga muvofiqligini ta’minlash etib belgilangan. Umumiy o‘rta ta’lim davlat ta’lim standartining asosiy prinsiplaridan biri rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ta’lim sohasida me’yorlarni belgilash tajribasidan milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanishdir. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ta’lim tizimini o‘rganish, ularning ilg‘or tajribalarini milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda amalda qo‘llash dolzarb vazifa sanaladi. Quyida bir qator rivojlangan xorijiy davlatlarning ta’lim tizimi, xususan, biologiya ta’limi mazmuni yoritilgan. Buyuk Britaniyada 5 yoshdan 16 yoshgacha ta’lim olish majburiy hisoblanadi. Ammo, chet ellik oila farzandlari 7 yoshdan maktabga qabul qilinadi. Ta’lim bosqichlari: 1) maktabgacha ta’lim (3-5 yosh); 2) boshlang‘ich ta’lim (5-11 yosh); 3) o‘rta ta’lim (11-16 yosh); 4) oliy ta’lim. Ta’lim tizimi 2 tarmoqqa ajratilgan: davlat byudjeti hisobidan bepul ta’lim (state school), unda bolalarning 93% i o‘qiydi hamda xususiy, pullik ta’lim (private school)da bolalarning 7% i o‘qiydi. 7-11 yoshli bolalar boshlang‘ich maktab (junior school yoki preporatory school) da o‘qishadi. Maktabda matematika, ingliz tili, geografiya, tarix, musiqa va san’at o‘qitiladi.

51

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Asosiy o‘qitilayotgan fanlardan Common Entrance Examination (CEE) – umumiy kirish imtihonini test sinovlari ko‘rinishida va IQ topshiriladi. 11 yoshdan 16 yoshgacha davlat yoki xususiy maktablarda o‘qitish o‘quvchilarning GCSE (General Certificate of Secondary Education) – o‘rta ma’lumot haqidagi shahodatnoma yoki GNVQ (General National Vocational Qualification) — kasbiy malaka haqidagi milliy guvohnomani olishga qaratilgan. 14 yoshdan 16 yoshgacha o‘quvchilar, odatda, 7-9 ta fandan imtihon topshirishga va o‘rta ma’lumot haqidagi sertifikat GCSE ni olishga tayyorlanishadi. Britaniya maktablarining asosiy vazifalaridan biri ijodiy, o‘ziga ishongan, mustaqil insonni tarbiyalashdir. O‘quvchilar ta’limning maxsus umumiy siklini o‘tib bo‘lgach, imtihon (Common Entrance Examination) topshirishadi. Imtihondan muvaffaqiyatli o‘tish yuqori maktabga o‘tishning majburiy sharti sanaladi. Majburiy ta’limdan so‘ng 16 yoshli o‘smirlar ish boshlashlari yoki universitetga o‘qishga kirish uchun o‘qishni davom ettirishlari mumkin. Maktabda biologik ta’limning maqsadi o‘quvchilar biologiya fanidan egallagan bilim, malakalarini maktab ta’limining oxirgi bosqichida namoyish eta olishidir. Barcha fanlardan o‘quv maqsadlari ortib boruvchi qiyinlik darajasi bilan ifodalanadi. Buyuk Britaniya biologik ta’lim tizimida o‘qitish natijasining muhim jihatlaridan biri fanni o‘zlashtirganlik darajasi sanaladi. Bu o‘quvchilarning fanni nafaqat o‘qish jarayonida, balki biologiya kursini tugatganlaridan so‘ng ham ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazishda tadqiqot metodlarini to‘g‘ri tanlash muhimligini anglaydilar. O‘quvchilar maktab davrida o‘z o‘quv tadqiqotlarining kuzatish natijalari yuzasidan hisobot tayyorlaydilar, maktab biologiya kursidan o‘rin olgan biologik hodisalarning dalillariga tanqidiy fikr bildiradilar, mazkur dalillarga qo‘shimcha dalillarni mustaqil topish imkonini beradigan usullarni tushuntirishga harakat qiladilar. Shuningdek, Buyuk Britaniyada biologiya kursini o‘qitishda interfaol o‘qitish shakllari va metodlardan foydalaniladi. Zoologiya va botanikadan laboratoriya ishlarini o‘tkazishda kompyuter texnologiyalari qo‘llaniladi, chunki tajribalar o‘tkazishda tirik preparatlardan foydalanish qonun tomonidan ta’qiqlangan. Finlyandiya. 15 yoshli maktab o‘quvchilarining tabiiy fanlardan savodxonligini o‘rganuvchi PISA xalqaro dasturining 2012 yilgi natijalariga ko‘ra, Finlyandiya Xitoy, Singapur, Yaponiyadan keyin 4-o‘rinni egallagan. Finlyandiya Konstitutsiyasida mamlakatning har bir fuqarosi 7 yoshdan 17 yoshgacha majburiy ta’lim olishi belgilangan. Fin ta’limining asosiy jihatlari: - o‘rta maktabda tabaqalashtirilgan sinflarning ta’qiqlanganligi; - teng yoshdagi barcha o‘quvchilarga fanlar bir xil o‘qitiladi, ixtisoslashtirilgan, maxsus sinflar yo‘q; - individual yondashuv (Finlyandiyada har uchta o‘quvchining bittasi alohida fanlardan u yoki bu shaklda maxsus yordam oladi), bu esa kuchli va kuchsiz o‘quvchilar o‘rtasidagi tafovutlarni qisqartirishga imkon beradi; - o‘qitishning umumiy maqsadi – jamiyatning ma’naviy javobgar a’zosini shakllantirish. Kundalik hayotda zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikmalarga alohida e’tibor qaratiladi;

52

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

- ta’limning milliy maqsadlarini va har bir fanni o‘qitishga ajratilgan soatlarni hukumat belgilab beradi. Barcha pedagoglar yagona milliy dasturni amalga oshiradilar. Ammo o‘qitish metodlari, usullari, vositalari, o‘quv qo‘llanmalarini tanlashda ularga chegara qo‘yilmagan. Finlyandiyada majburiy ta’lim ikkita bosqichda amalga oshiriladi: 1. Boshlang‘ich maktab (elementary school) 1-6-sinflar. 2. Asosiy umumiy ta’lim (lower secondary school) 7-9 sinflar. Asosiy maktabni tamomlagach, o‘quvchilar tugallangan umumiy o‘rta ta’lim beradigan gimnaziyada (3 yil) yoki kasbiy-texnik o‘quv yurtida o‘qishlari mumkin. (1-4 yil). Maktab ta’limi o‘rtacha o‘quvchiga, gimnaziyada esa o‘quv dasturi murakkab bo‘lib, kuchli o‘quvchilarga mo‘ljallangan. Gimnaziyani tamomlashda o‘quvchilar ona tilidan (fin yoki shved tili), davlatning ikkinchi tili chet tili, shuningdek, matematika yoki ijtimoiy fanlardan davlat imtihonlarini yozma holda topshiradilar. Fin o‘qitish tizimining yutuqlarini neyropedagogika prinsiplariga mos kelishi bilan ham bog‘lash mumkin. Bolalarni turli manbalar (internet, kitoblar)dan bilimlarni “egallash”ga o‘rgatiladi, shuningdek, tadqiqot va loyihalash ta’limining turli shakl va metodlaridan foydalaniladi. Asosiy maktabda biologiyani o‘qitish quyidagicha amalga oshiriladi: - 1-4-sinflarda biologiya fani asoslari “Atrof olam va tabiiy fanlar” (“Environmental and Natural Studies”) doirasida o‘qitiladi. Bu integrativ kurs bo‘lib, geografiya, fizika, kimyo fanidan tushunchalarni va sog‘liqni saqlash yuzasidan tavsiyalarni o‘z ichiga olgan. Kurs inson va tabiatning barqaror taraqqiyoti asoslarini o‘rganishga yo‘naltirilgan. Muammoli va tadqiqot darslarini o‘tkazish tavsiya etiladi. Kurs va uning modullarining maqsadi o‘quvchilarni ularni o‘rab turgan olam bilan tanishtirish, tabiat va inson o‘rtasidagi munosabatlarni tushunishdir. O‘quvchilarning atrof-muhit, o‘zlarining salomatliklari haqida egallagan bilimlarini kundalik hayotda qo‘llay olishlariga alohida e’tibor qaratiladi. O‘quvchilar baholanmaydi; - 5-6-sinflarda biologiya alohida fan sifatida o‘qitiladi (haftasiga 1 soat). Hayot va uning hodisalari o‘rganiladi. O‘quvchilar tomonidan tadqiqot loyihasining bajarilishi sifatiga ko‘ra baholanadi; - 7-9-sinflarda biologiya va geografiya fanlari har yarim yilda navbat bilan o‘qitiladi. 7- va 9-sinflarda haftasiga 2 soat, 8-sinfda esa 3 soat. Fakultativ sifatida haftasiga qo‘shimcha 2 soatdan o‘tilishi ham mumkin. Fanning mazmuni modul tuzilishga ega. Fanni o‘qitish o‘rganish va pragmatik modellarning xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan. Mazkur modelga ko‘ra, o‘qituvchi ta’lim oluvchilarni ilmiy faktlar (ba’zan turli ilmiy soha ma’lumotlari)dan tashkil topgan darslarda qatnashishga chorlaydi, savollar beradi va bu savollarga javob oladi, shuningdek, laboratoriya ishlari o‘tkaziladi. Yuqori sinflarda alohida fanlar o‘qitilmaydi. Tabiiy- ilmiy fanlar bloki bir-biri bilan bog‘liq modullar ko‘rinishiga ega. O‘quvchilar biologiyani o‘rganishda ikkita majburiy va ikkita ixtiyoriy modullarni o‘zlashtirishlari zarur. Bitta modulni o‘rganish 5 haftani tashkil etadi. Maktabdan tashqarida o‘qitishga katta e’tibor qaratiladi. Bolalar ilmiy-ko‘ngilochar markazlarga, masalan, Xelsinkidagi “Evrika”ga boradilar. “Evrika”dagi barcha ekskursiyalar va maxsus loyihalar umumiy ta’lim dasturlarini to‘ldiradi. Buning uchun pedagoglar “Evrika” xodimlari bilan hamkorlikda ishlaydilar:

53

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning rejasini birgalikda tuzadilar va mavjudlariga tuzatishlar kiritishadi. Ta’lim amaliy yo‘naltirilgan: bolalar qiziqarli o‘yin shaklida chiqindilarni saralashni o‘rganishadi, muzliklarning erishi qanday oqibatlarni keltirib chiqarishini ko‘rishadi, hayvonlarda shartli reflekslarning hosil bo‘lishini kuzatishadi va h.k. AQSH ta’lim tizimlari. AQSHda “strategik fanlar” (matematika, kimyo, fizika, kompyuter texnikasi)ni o‘qitishga alohida e’tibor qaratiladi. Maktablarda yagona dastur mavjud emas. Boshlang‘ich maktab 6 yillik, unda fizika, kimyo, geografiya, astronomiya, botanika, fiziologiya fanlarining ma’lumotlarini qamrab olgan tabiatshunoslik haftasiga 2 soatdan o‘qitiladi. Boshlang‘ich maktabning o‘ziga xosligi o‘quv materialining kompleks tuzilganligidir. Pedagogikada bilimlarning integratsiyasi markaziy o‘rinni egallaydi. O‘quv materialining fan ko‘rinishidagi tuzilmasi mavzular majmuasi yoki amaliy vazifalar ko‘rinishida dastur bilan uyg‘unlashgan. Dasturlar spiral tuzilishiga ega, ya’ni bir xil mavzular har bir sinfda murakkablashgan holda o‘qitiladi. Barcha sinflarda tabiatshunoslik kursining mavzulari ro‘yxati: - tirik tabiat (o‘simliklar, hayvonlar); - yer (havo, suv, ob-havo); - osmon (quyosh, oy, yulduzlar); - energiya shakllari va mashinalar (issiqlik, tovush, yorug‘lik va rang, magnitlar, elektr toki, mashinalar); - odam (salomatlik, xavfsizlik). Gigiena va jismoniy tarbiyaga katta e’tibor qaratiladi: tanani parvarishlash, to‘g‘ri ovqatlanish, yuqumli kasalliklar, sanitariya, dam olish va uyqu, qad-qomat, kiyim, xavfsizlik. Umuman olganda, o‘quv materialining tor amaliy yo‘nalganligi va yengilligini qayd etish mumkin. Xorijiy davlatlar ta’limida biologiya fanini o‘qitishning ilg‘or tajribalari sifatida shuni qayd etish mumkinki, fanni o‘qitishda o‘quvchilarga “tayyor” bilimlarni “berish”dan ko‘ra, o‘quvchilarning bilimlarni “egallashlari”, o‘qitishning reproduktiv metodlaridan ko‘ra, amaliy, muammoli, tadqiqotchilik metodlari ustunlik qiladi. Fanni o‘qitishga bunday yondashuv esa zamon talabi bo‘lgan intellektual salohiyati yuqori shaxsni tarbiyalash imkonini yanada oshiradi.

54

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Kutlimuratova Nargiza Rustamovna (Urganch, O‘zbekiston)

HAMKORLIK PEDAGOGIKASI VA UNING ASOSIY MASALALARI

Annotatsiya. Maqolada hamkorlik pedagogikasi, bilimlarni birgalikda o‘zlashtirish “pedagog-o`quvchi” munosabatining hamkorlikda tashkil etilishni o`ziga xos xususiyatlari yoritilgan. Kalit so‘zlar. ta’limiy hamkorlik, individual yondashish, juftlik va kichik guruhlarda ishlash.

Аннотация. В статье рассматриваются педагогика сотрудничество, особенности совместной организации отношений «учитель-ученик». Ключевые слова. образовательное сотрудничество, индивидуальный подход, парная и малая групповая работа

Annotation. The article discusses pedagogy cooperation, especially the joint organization of relations "teacher-student" Keywords. educational cooperation, individual approach, pair and small group work.

Pedagogik hamkorlik g‘oyalari bugungi kunda pedagogik texnologiyalar mazmuniga singdirilgan va “XXI asr ta’lim Konsepsiyasi” asosini tashkil etadi. Hamkorlik pedagogikasi insonparvarlik pedagogikasi bilan uzviy va o‘zaro aloqadordir. Rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimida hamkorlik pedagogikasi ko‘pdan qo‘llab kelinmoqda. Bu g‘oya ilk bor D.Dyui tomonidan XX asrning 20 yillarida ilgari surilgan. Lekin ushbu pedagogikaning metodik tavsifi 70 yillarning oxiri, 80 yillarning boshlarida dunyoning turli mamlakatlarida Rossiya, Buyuk Britaniya, Kanada, G‘arbiy Germaniya, Avstriya, Gollandiya, Yaponiya, va Isroilda matbuotda e’lon qilingan. Hamkorlik ta’limi – o‘quv jarayonida o`quvchilarning jamoada, kichik guruh va juftlikda bilimlarni birgalikda o‘zlashtirishlari, o‘zaro rivojlanishlari, “pedagog- o`quvchi(lar)” munosabatining hamkorlikda tashkil etilishini ifodalovchi ta’lim bo‘lib, uning asosiy g‘oyasi o‘quv topshiriqlarini jamoada, kichik guruhlarda yoki juftlikda birgalikda, o‘zaro hamkorlikda bajarish sanaladi Hamkorlik ta’limi yo‘nalishlari quyidagicha: - ta’limiy hamkorlikka asoslanuvchi munosabatlarni tashkil etish; - o`quvchilarga insonparvarlik g‘oyalari asosida individual yondashish; - ta’lim jarayonida kasbiy va ma’naviy birlikning qaror topishiga erishish. Hamkorlik ta’limi texnologiyalari – o‘quv jarayonida o`quvchilarning jamoada, kichik guruh va juftlikda bilimlarni birgalikda o‘zlashtirishlari, o‘zaro rivojlanishlari, shuningdek, “pedagog-o`quvchi(lar)” munosabatining hamkorlikda tashkil etilishini ta’minlovchi ta’limiy xarakterdagi texnologiyalar. Hamkorlik ta’lim texnologiyasining tarkibiy elementlari: 1. Tayanch konspekt (fizik, matematik va kimyoviy formulalar, tezislar, izohlovchi suratlar, qisqacha xulosalar, ramziy belgilar, sxemalar, grafiklar, jadvallar,

55

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 diagrammalar)dan foydalanish. 2. Bilimlarni test asosida sinovdan o‘tkazish. 3. O`quvchilarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini baholash. Hamkorlik ta’lim texnologiyasi tamoyillari: - juftlik va kichik guruh a’zolarining o‘zaro birligi; - juftlik va kichik guruhda har bir a’zoning shaxsiy va guruh muvaffaqiyati uchun javobgarligi; - kichik guruhda hamkorlikka asoslangan o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish; - guruh va jamoa ishining umumiy baholanishi. Hamkorlik ta’lim texnologiyasining belgilari: - o`quvchi shaxsi, individualligiga e’tibor qaratish; - tayyor bilimlarni o‘zlashtirish va ularni qayta ishlab chiqishni inkor qilish; - o`quvchilarda mustaqil va tanqidiy tafakkurni rivojlantirish; - pedagogga va tengdoshlarga nisbatan ijobiy munosabatning yuzaga kelishini ta’minlash; - o`quvchilarda madaniy muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirish; - hamkorlik va o‘zaro tenglikka asoslangan muhitni yaratish. Hamkorlik ta’lim texnologiyasini qo‘llashda o`quvchilar quyidagi shakllarda ta’lim oladilar: 1) jamoada; 2) kichik guruhda; 3) juftlikda Hamkorlik ta’lim texnologiyasini qo‘llashda o`quvchilardan quyidagilar talab etiladi: - sherigi va guruhdoshlari bilan hamkorlikka erishish; - faol ishlash, topshiriqqa nisbatan mas’uliyatli yondashish; - sherigi yoki guruhdoshlariga ijobiy munosabatda bo‘lish; - nafaqat o‘z yutug‘i, balki sherigi va guruhining muvaffaqiyati uchun javobgarlikni his qilish; - juftlikda va guruhda ishlash – jiddiy va mas’uliyatli mehnat ekanligini his qilish. [2. 188]. Hamkorlik ta’lim texnologiyasi “pedagog-o`quvchi hamkorligi” tamoyiliga asoslanib, quyidagi shakllarda qo‘llaniladi: - kichik tadqiqotlarni olib borish; - fan bo‘yicha tashkil etiladigan musobaqada ishtirok etish; - fan olimpiadalariga tayyorlanish; - hamkorlikda loyihalar tayyorlash; - ijodiy hamkorlikda ilmiy maqolalar chop etish; - ijodiy hamkorlikda o‘quv manbalarini yaratish. Hamkorlik ta’lim texnologiyasini qo‘llash tartibi: - o`quvchilar (4-5 kishi) kichik guruhlarda ishlaydi; - jamoa uchun yagona o‘quv materiali taqdim etiladi; - har bir guruh alohida savolga javob topadi; - Ekspert guruhi shakllantiriladi; - bu guruh har guruh ishi bilan batafsil tanishadi; - ekspert guruhi har bir o`quvchining faoliyatini individual baholash imkoniyatiga ega;

56

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

- o`quvchilar to‘plagan ballar umumlashtirilib, kichik guruhning faoliyati baholanadi; - eng yuqori ball to‘plagan jamoa g‘olib sanaladi. [2. 189]. Pedagogik hamkorlik ta’lim jarayoni subektlari faoliyatida yangicha sifat o‘zgarishlarining shakllanishi va namoyon bo‘lishiga ko‘maklashadi. Pedagogik hamkorlikning muhim jihati shundaki, u ta’lim jarayoni subektlari faoliyatini muayyan tarzda uyg‘unlashtirishga hizmat qiladi. Pedagogik hamkorlik jarayonida o‘qituvchi bilan o‘quvchi faoliyati uyg‘unlashadi, ijodiy xarakter kasb etadiki, u ta’lim jarayoni subektlari faoliyatidagi o‘ziga xos har bir jihatni hisobga olishni taqozo qiladi. “O‘qituvchi-o‘quvchi” munosabatlaridagi hamkorlik, bu faoliyatning borishi va natijalarining birgalikdagi tahlili, ma’naviy dunyoda bir-biriga samimiylik, o‘zaro bir- birini mustahkam tushunish, kattalar va bolalarning hamkorlikdagi rivojlantiruvchi faoliyati g‘oyasi. An’naviy ta’lim pedagogik jarayonda o‘qituvchining subekt sifatida, o‘quvchini esa obekt sifatida ishtirokiga asoslangan. Bu qoida o‘quvchi o‘z o‘quv faoliyatining subekti haqidagi tasavvur bilan almashinadi. “O‘quvchi-o‘quvchi” munosabatlari hamkorlikning turli shakllari (hamkorlik, birga qatnashish, birga qayg‘urish, birga ijod qilish, birgalikda boshqarish)da qabul qilingan umumiy jamoa hayotiy faoliyatida amalga oshadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Azizxojaeva N. N. “Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat”. Toshkent- 2006 yil 2. Ishmuhamedov R. J. «Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo`llari», Toshkent, 2004 yil 3. Saidaxmedov N. S. «Yangi pedagogik texnologiyalar», Toshkent, 2004 yil.

57

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Makhmadiyarova Ruzigul Nurmukhamedovna, Ismoilova Sanobar Mamadamin kizi School № 33, English teachers (Jarkurgan, Uzbekistan)

APPLICATION OF MODERN WAYS TO IMPROVE THE EFFICIENCY OF FOREIGN LANGUAGE TEACHING

Resume: Traditional English language teaching at school is focused on reading, understanding and translation of various texts, including learning grammatical features of scientific style. Key words: language teaching, skills, innovative methods, foreign languages.

Teachers with a good command of a foreign language should be trained in a short time. The most important thing is to go to the meeting of the set task, i.e. to teach a schoolboy to understand, speak, listen and extract various information from original sources in a short time, combining innovative and traditional methods of teaching. The main emphasis has now shifted to developing oral communication skills. Oral speech consists of reading, understanding, listening and reproducing what is read and listened to. This applies to both written and oral speech. The scheme for teaching oral communication should be based on the following: determining the signs of oral communication and the means of expressing these signs, determining the type of communication, comparing the means of expression and choosing the types for active or passive use; analyzing texts aimed at communication and developing effective exercises for training; searching for the vocabulary, grammar and lexical types that are necessary for understanding, reading, perceiving, speaking and listening, using various modern means such as audio, video and video. The English teacher at school is obliged to investigate all the features of scientific and technical texts in the required specialty, there should be special terminology, special general scientific vocabulary, various complex grammatical constructions. For the realization of communicative abilities of speaking, texts are distinguished: by the nature of presentation (message, discussion, description), by the type of attitude to the specialty (various scientific articles and texts from textbooks, reference books, dictionaries, etc., as well as by the means of transmission (oral and written). It is necessary to start with elementary descriptions and characteristics, processing them in a monological form, and further to use texts more complex in structure and style which will help to develop in pupils an algorithm of activity in a mode of communication the teacher/audio and multimedia - schoolboy and schoolboy - schoolboy. Teaching material should be selected on the basis of the learner's preliminary knowledge of the language and specialization, the purpose and type of communication, and the level of education. Communicative and oral-oriented exercises include the following: availability

58

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

(presentation) of the source material or model; explanation of the material or model (optional); simulation of the model; reproduction of the model in different ways; own communication. The main thing is the ability to select the main topic of the problem, correctly describe, formulate and express opinions. When developing oral skills, the monological element is not inferior to the dialogic one; therefore, gradually increasing the volume of monological replica in a dialogue, later on we will move to purely monological forms of oral speech - summary, abstract, annotation, description of a scheme, phenomenon or process with further recording of what we have heard. Thus, innovative technologies of teaching foreign languages at school consist of a combination of traditional and intensive teaching methods based on a functional communicative linguistic model of the language and the development of a holistic system of teaching speech communication on professional topics. Today, when computer technologies have covered all spheres of human activity, there is a need to improve the process of teaching a foreign language, since the knowledge of a foreign language is one of the factors influencing the competitiveness of a young specialist on the world labor market. The improvement of the learning process means the use of innovative methods, in particular, the introduction of modern innovative technologies - computer and network facilities. The implementation of modern innovative technologies in the process of foreign language teaching can be achieved by using the Internet technologies. The diversity of Internet information resources allows schoolchildren to perform various types of search and research tasks. In addition, the Internet provides schoolchildren with a unique opportunity for visual communication with native speakers in real time, which contributes to the correct perception of live speech based on authentic sounds, mimics and gesticulation. Another advantage of using the Internet in the learning process is to test students' learning by testing them in real time. The teacher should not only motivate pupils to use modern innovative technologies in performance of some tasks, but also actively to apply these technologies in spoken speech. The methods and techniques that make up the technological arsenal of a personality-centered approach should be dialogical, have an activity-creative character, support the individual development of the child, and provide the necessary space and freedom for students to make independent decisions. It is the personally oriented approach that creates the most favorable atmosphere for increasing the cognitive interest in learning a foreign language, since it represents the lesson material and the whole subject as a whole in a personally significant light for the student. This shows the significant potential of this approach for increasing student motivation. Thus, learning a foreign language at school makes an important contribution to the overall development of students and thus contributes to the development of their emotional, creative, social, cognitive and linguistic skills.

59

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

REFERENCES: 1. Mukhina S. A. Non-traditional pedagogical technologies / S. A. Mukhina. - Rostov-on-Don, 2014. — 287p. 2. Nazarova T. S., Polat E. S. Means of training: technology of creation and use. M.: URAO, 2013. — 387 p. 3. Passov E. I. Foreign language teacher Mastery and personality / E. I. Passov, V. P. Kuzovlev, V. B. Tsar'kov. - M.: Education, 2015. — 242 p.

60

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Muhammadiyeva Matlyuba Madjitovna (Termiz, O’zbekiston)

BOSHLANG’ICH SINF O’QITISHDA INNOVATSIYON TA'LIM TEXNOLOGIYALARINI QO’LLASHNING AHAMIYATI

XXI asr fan-texnika, axborotlashtirish asri bo’lishligi bilan bugungi jadallashib borayotgan ilm-fan yutuqlari kechagi oldimizga qo’yilgan rejalarning natijasi sifatida namoyon bo’lmoqda. Bugungi kunda butun dunyoda ro‘y berayotgan globallashuv sharoitida mamlakatimiz barqaror taraqqiy yetib borish uchun har tomonlama modernizasiyalashgan tizimli yondashuvni taqozo qilayotganligi munosabati bilan olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizasiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni qabul qilinib, Harakatlar strategiyasining to‘rtinchi “Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishi”ning to‘rtinchi “Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish” bandidan kelib chiqqan holda uzluksiz malaka oshirish tizimiga alohida e’tibor qaratildi. Shu asosda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 26-sentyabrda «Pedagog kadrlarni tayyorlash, xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. Unda uzluksiz malaka oshirish tizimi samaradorligini yanada takomillashtirish, o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini doimiy rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasida “Boshlang’ich ta’lim jarayonini rivojlantirishda o’qituvchining kasbiy kompetentligi va o’qimishlilik darajasi, bolalar psixologiyasi, hozirgi zamon boshlang’ich ta’lim pedagogikasi va bu sohadagi ilg’or tajribalar, shaxsga yo’naltirilgan ta’lim konsepsiyasi va kompetensiyaviy yondashuv asoslarini bilishi boshlang’ich ta’lim sifati va samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega” ekanligi takidlangan. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy-siyosiy va madaniy sohalardagi islohotlarning asl maqsadi о‘sib kelayotgan yosh avlodni jamiyatimiz uchun munosib – bilimli, yuksak intellektual salohiyatga ega, ma’naviy jihatdan barkamol insonlar qilib voyaga yetkazish bо‘lib, bu vazifalar har tomonlama salohiyatli, boy tajribaga ega, zamon talablari asosida faoliyat yurituvchi sharafli kasb egalari – о‘qituvchilar zimmasiga yuklanadi. Shu bois ham bugungi kunda xalq ta’limi xodimlari, pedagog, tarbiyachilarning ijtimoiy yetukligi, faolligini yuksak darajaga kо‘tarish mustaqil yurtimiz kelajagini hal qiluvchi muhim strategik masalalardan biri bо‘lib qolmoqda. Hozirgi zamon о‘qituvchisi ta’lim maqsadlarini amalga oshirishda о‘quvchilarning pedagogik-psixologik tabiatiga e’tiborini qaratishi va ta’lim jarayoniga innovatsiyani olib kirishi, hamkorlik asosidagi bahs-munozaraga imkon yaratishi, hamkorlik asosidagi iroda mustahkamligini, muomala madaniyatini, iste’dodini tarbiyalashi lozim.

61

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Boshlang’ich ta’limning samaradorligini ta’minlashda o’qituvchining shaxsiy sifatlari va pedagogik mahorati ham muhim ahamiyat kasb etadi. O’qituvchi ko’p jihatdan o’quvchi uchun o’rnakdir. Shuning uchun ham, u birinchi navbatda, ularni o’ziga jalb eta olishi kerak. Innovatsion faoliyat bu amaliyot va nazariyaning muhim qismi bo`lib, ijtimoiy- madaniy ob'еkt sifatlarini yaxshilashga qaratilgan ijtimoiy sub'еktlarning harakat tizimi bo`lib, u ma'lum doiradagi muammolarni еchish qobiliyatigina emas, balki har qanday vaziyatdagi muammolarni еchish uchun motivatsion tayyorgarlikka ega bo`lishdir. O`qituvchi innovatsion faoliyatining markaziy masalasi o`quv jarayonini samarali tashkil etishdan iborat. Innovatsion faoliyat – uzluksiz ravishda yangiliklar asosida ishlash bo`lib, u uzoq vaqt davomida shakllanadi va takomillashib boradi. O`qituvchi innovatsion faoliyati xususiyatlarini o`rganib chiqqan pеdagog olimlar fikrlariga tayangan holda, quyidagilarni innovatsion faoliyatning asosiy bеlgilari dеb hisoblash mumkin: ijodiy faoliyat falsafasini egallashga intilish; pеdagogik tadqiqot mеtodlarini egallash; mualliflik kontsеptsiyalarini yaratish qobiliyati; tajriba-sinov ishlarini rеjalashtirish va amalga oshira olish; o`zidan boshqa tadqiqotchi- pеdagoglar tajribalarini qo`llay olish; hamkasblar bilan hamkorlik; fikr almashish va mеtodik yordam ko`rsata olishlik; ziddiyatlarning oldini olish va bartaraf etish; yangiliklarni izlab topish va ularni o`z sharoitiga moslashtirib borish. O`qituvchilarni innovatsion faoliyatga tayyorlash muammosiga murojaat etish jamiyatda innovatsion jarayonlar dinamikasining o`sib borayotganligini tushunish natijasida vujudga kеldi. Uning tahlili faqat fan va tеxnika erishgan zamonaviy yutuqlardan foydalanishni o`z ichiga olmasdan, balki yangiliklarni izlash, yaratish, moslashtirish, tatbiq etish va olingan natijalarni qayta tеkshirish kabi jarayonlarni ham qamrab oladi. Innovatsion faoliyatning tuzilishini o`rganib chiqqan olimlardan biri V. Slastеnin uni quyidagicha tuzilishga ega dеb ko`rsatib o`tadi: «Innovatsion faoliyatning tuzilishi-ijodiy yondashuv, ijodiy faollik, yangilikni kiritishga tеxnologik va mеtodologik tayyorgarlik, yangicha fikrlash, muomala madaniyati. Innovatsion faoliyatning darajalari: rеproduktiv, evristik, krеativ bo`lishi mumkin». Innovatsion faoliyat davrida yangiliklar, innovatsiyalar, tom ma'noda ta'lim jarayoniga kirib kеladi. Shu sababli ta'lim tizimidagi innovatsiyalarni pеdagogik jarayonga kiritish 4 bosqichda amalga oshiriladi: Muammoni tahlil asosida aniqlash. Mo`ljallanayotgan ta'lim tizimini loyihalash. O`zgarishlar va yangiliklarni rеjalashtirish. O`zgarishlarni amalga oshirish. Innovatsion faoliyatga tayyorlashdan maqsad-o`qituvchining yangilikka intiluvchanligini, mustaqil o`z ustida ishlash ko`nikmasi va malakasini shakllantirish, yangi pеdagogik tеxnologiyalar, intеrfaol mеtodlardan foydalanib, dars va darsdan tashqari mashq`ulotlarni o`tkazish malakasini takomillashtirishdan iborat. «Innovatsion faoliyat o`qituvchining o`z faoliyatidan qoniqmasligidan kеlib chiqadi. U o`qituvchi tomonidan u yoki bu pеdagogik vazifani hal qilishda qandaydir to`siqqa duch kеlinib, uni muvaffaqiyatli hal etishga intilish asosida yuzaga kеladi». Innovatsion faoliyat yangi q`oyani izlashdan boshlanadi. Pеdagogik innovatsiya ta'limtarbiya jarayonidagi muhim va murakkab masala еchimiga yo`nalitirilganligi sababli o`qituvchidan yangicha yondashuvni talab qiladi. O`qituvchi innovatsion faoliyati tuzilishini taqlil qilishga turli xil yondashuvlar

62

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 mavjud. Masalan, A.Nikolskayaning fikricha, faoliyatni yangilash 3 bosqichda, ya'ni tayyorgarlik, rеjalashtirish va joriy etish bosqichlarida amalga oshiriladi. O`qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlashda bir qator psixologik to`siqlar mavjud. Bularning birinchisi o`qituvchining o`zi ko`nikkan faoliyat chеgarasidan tashqariga chiqishi juda qiyinligi, ya'ni o`qituvchilarda ijodkorlikning еtarli emasligi bo`lsa, yana bir sabab yangi va noma'lum narsalar qar doim odamlarda cho`chish va xavfsirashni kеltirib chiqarishidir. Yuqorida bildirilgan fikrlarga tayangan holda shunday xulosaga kеlish mumkin. O`rganib chiqilgan ilmiy ishlarning aksariyatida «innovatsion faoliyat» tushunchasiga ta'rif bеrilgan bo`lsada, bu sohada hammaga ma'qul kеladigan va innovatsion faoliyatning to`liq mazmunini ochib bеradigan yagona ta'rif yaratilmagan, shuningdеk, bu faoliyatni shakllantirish jarayoniga nisbatan yagona yondashuv mavjud emas. Xulosa qilib aytganimizda, innovatsion faoliyat – bu ilmiy izlanishlar, ishlanmalar yaratish, tajriba – sinov ishlari olib borish yoki boshqa fan-tеxnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi tеxnologik jarayon yoki yangi takomillashtirilgan mahsulot yaratish bo`lib, uning progmatik xususiyati shundaki, u q`oyalar maydonida ham va alohida bir sub'еktning harakat maydonida ham amalga oshirilmaydi, balki bu faoliyatni amalga oshirish tajribasi kishilar hayotida hammabop bo`ladigan holdagina haqiqiy innovatsion hisoblanadi. Innovatsion faoliyatning asl mazmuni amalda yangi tеxnologiyaning shakllanishi bo`lib, uning natijasi innovatsiya sifatida yuzaga kеlgan ixtironi– loyihaga, loyihani – tеxnologiyaga aylantirishga yo`naltirilgan faoliyatdir. Innovatsion faoliyatda ilmiy tasavvurlar akadеmik ilm mantiqi bo`yicha tuq`ilmaydi, balki rivojlanish jarayonining modifikatsiyalari qo`llab-quvatlanishi natijasida rivojlanayotgan amaliyot mulohazasidan paydo bo’ladi.

63

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Normurodova Nargiza Uralovna (Angor, Uzbekiston)

BOSHLANG’ICH TA‘LIMDA INTERFAOL TA’LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA DARSLARNI TASHKIL ETISH ASOSLARI

Boshlang’ich ta’lim uchun zarur va ustuvor yo’nalishlardan biri ta’lim mazmuning yangilanishi, darsni ilg’or tajriba va g’oyalarga tayanib, zamonaviylashtirilgan, takomillashtirilgan hamda ilmiy- pedagogik texnologiyalar asosida o’tish zaruriyatini keltirib chiqardi. Chunki dars ta’lim-tarbiya berishning asosiy o’zagidir. O’quvchining o’quv fanlarini chuqur o’rganib borishi davomida uning bilimi mustahkamlanadi, savodxonligi oshib boradi. Ta’limning asosiy bo’g’ini hisoblangan boshlang’ich sinf o’quvchilarini sog’lom avlod qilib voyaga yetkazishda dars va darsdan tashqari mashg’ulotlar muhim vosita hisoblanadi. Bolaning shaxsi shakllanadi, munosabatga kirishishi o’sib boradi. Interfaol metodlar orqali boshlang’ich sinf o’quvchilarida inson faoliyatining shakllanishi rivojlanib, mehnatga layoqati va mas’uliyati shakllanib boradi. Ayniqsa, bola shaxsining psixologiyasi shakllanishida yordam beradi. Interaktiv metodlar orqali boshlang’ich sinfo’quvchilari hamkorlikda ishlashni o’rganadilar. Ta'lim o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo‘lib, shu jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma'lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi. Darslarda o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishadi, ya'ni o‘zlashtirilayotgan ma'lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etishda o‘ziga xos tafovutlarga tayanadi. Ta'lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarlarning dars paytidagi hamkorligi, o‘quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar shaklida ta'lim va tarbiya masalalari hal etiladi. Ta'limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday ekan, ta'lim-tarbiya maqsadi mos va mutanosib bo‘lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda ta'limning maqsadi imkoniyatlaridan to‘g‘ri, aniq, o‘rinli foydalanish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni rivojlantirish, kommunikativ savodxonlikni oshirish, milliy g‘oyani singdirish, sharqona tarbiyani shakllantirish, shaxsni ma'naviy boyitishdan iboratligi ta'kidlangan. Ta'limiy maqsad asosida o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, og‘zaki va yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish orqali ularning muloqot madaniyati takomillashtiriladi. Tarbiyaviy maqsad asosida esa ma'naviy, g‘oyaviy, nafosat tarbiyasi beriladi. Til o‘rganish jarayonida xalqning madaniy-axloqiy qadriyatlariga yaqinlashtirish imkoni paydo bo‘ladi. Ulug‘ donishmandlardan biri «...kelajak tashvishi bilan yashasang, farzandlaringga yaxshi bilim ber, o‘qit», degan ekan. Yurtimizda ta'lim-tarbiya tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar haqiqiy ma'noda bir-ikki yillik yoki qisqa davrda samaraga erishishga qaratilgan ish emas, balki chin ma'noda bir necha yuz yillarga tatiydigan o‘zgarish bo‘ldi, desak xato bo‘lmaydi. Bu prezidentimizning kelajagimiz, kelajak avlodimiz haqida qayg‘urib, yurtimizning barcha farzandlari –

64

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 mening farzandlarim, ular bizlardan ko‘ra kuchli, bilimli va albatta baxtli bo‘lishlari kerak, degan g‘oyasi zamirida donishmandlarcha siyosat yotganini ko‘rsatadi. Ma'lumki, ta'limda ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalarini tatbiq etish o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama barkamol yuksak ma'naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol metodlar va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga ortib bormoqda. Bunday bo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an'anaviy ta'limda o‘quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib topish, mustaqil o‘rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Bugungi kunda ta'limda «Aqliy hujum», «Fikrlar hujumi», «Tarmoqlar» metodi, «Sinkveyn», «BBB», «Beshinchisi ortiqcha», «6x6x6», «Bahs-munozara», «Rolli o‘yin», FSMU, «Kichik guruhlarda ishlash», «Yumaloqlangan qor», «Zigzag», «Oxirgi so‘zni men aytay» kabi zamonaviy texnologiyalar qo‘llanmoqda. Dars mashg‘ulotlarida o‘yin-topshiriqlarni takrorlash yoki mustahkamlash darslarida foydalanilsa ijobiy natija beradi. O‘yin-topshiriqning qaysi bir turini tanlash darsning turiga, sinf o‘quvchilarining o‘yin-topshiriqlarni bajarishga o‘rgatilganlik darajasi, ularning bilim saviyasi, mustaqil ijodiy ishlash imkoniyatlari, o‘rganilganlarni xotirada tez tiklay olishi, ijodkorlikning qay darajada shakllanganiga ham bog‘liq bo‘lishi kerak. Ta'limda o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglash va shu fikrni og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon eta olishga o‘rgatish masalasiga e'tibor qaratilgan bo‘lib, mustaqil fikrlaydigan, nutq madaniyati rivojlangan savodxon shaxsni kamol toptirish asosiy o‘rin egallaydi. Millatning turmush tarzi, madaniy yaratuvchanligi uning boy tarixiy merosi asosida o‘rganiladi. Bugungi kun o‘qituvchidan ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalaridan o‘quv jarayonida foydalanishni talab etmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqib, tajribalarimiz asosida dars mashg‘ulotlarida interfaol metodlarni qo‘llash orqali ta'lim-tarbiya berish yo‘llariga doir fikrlarimizni bayon etamiz. O‘ylaymizki, u o‘quv mashg‘ulotlari samaradorligini oshirishda hamkasblarimizga amaliy yordam beradi. Shuningdek, o‘quvchilarni o‘z yo‘nalishini tanlash va mustaqil hayotga tayyorgarlik ko‘nikmalarini shakllantirishdek mas'uliyatli vazifani bajarishda ularning yaqin ko‘makchilardan biriga aylanadi. Quyida sinflar kesimida ayrim mavzular asosida o‘qitishning zamonaviy usullarini tatbiq etish bo‘yicha tavsiyalar beramiz. Siz undan ijodiy yondashgan holda foydalanasiz va birinchi prezidentimizning: «Har qarichi muqaddas bo‘lgan ona yerimizga nisbatan farzandlarimizda g‘urur va iftixor, sadoqat tuyg‘ularini uyg‘otish uchun biz bugun nima qilyapmiz, degan savolga javob izlab ko‘raylik» [1], - degan fikrlariga javoban ta'lim va tarbiya berishning zamonaviy usullarini tatbiq etish orqali ko‘zlangan maqsadga erishishga o‘z hissangizni qo‘shasiz degan umiddamiz.

65

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

«Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi...) ortiqcha» metodi O‘quvchilar mantiqiy tafakkur yuritish ko‘nikmalariga ega bo‘lishlarida ushbu metod alohida ahamiyatga ega. Uni qo‘llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:  O‘rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi tushunchalar tizimini shakllantirish;  hosil bo‘lgan tizimdan mavzuga taalluqli bo‘lgan to‘rtta (beshta, oltita,...) va taalluqli bo‘lmagan bitta tushunchaning o‘rin olishiga erishish;  o‘quvchilarga mavzuga taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlash va uni tizimdan chiqarish vazifasini topshirish;  o‘quvchilarni o‘z harakatlari mohiyatini sharhlashga undash (mavzuni mustahkamlash maqsadida o‘quvchilardan tizimda saqlanib qolgan tushunchalarga ham izoh berib o‘tishlari hamda ular o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni asoslashlarini talab etish lozim). Mazkur metod o‘quvchilardan o‘rganilayotgan mavzu (yoki bo‘lim, bob) yuzasidan tahliliy mulohaza yuritish, shuningdek, eng muhim tayanch tushunchalarni ifodalay olishni talab etadi. Metodni qo‘llashda quyidagi harakatlar tashkil etiladi:  o‘qituvchi o‘zaro teng nisbatda mavzuga (bo‘lim, bob) oid va oid bo‘lmagan asosiy tushunchalar tizimini yaratadi;  o‘quvchilar mavzuga (bo‘lim, bob) oid va oid bo‘lmagan asosiy tushunchalarn aniqlaydilar va daxldor bo‘lmagan asosiy tushunchalarni tizimdan chiqaradilar;  o‘quvchilar o‘z harakatlarining mohiyatini izohlaydilar. Metoddan individual, guruhli va ommaviy shaklda o‘quvchilar tomonidan mavzuning puxta o‘zlashtirilishini ta'minlash hamda ularning bilimlarini aniqlash maqsadida foydalanish mumkin. «Videotopishmoq» metodi Hozirgi kunda pedagogik faoliyatda turli axborot vositalari (kompyuter, televideniye, radio, nusxa ko‘chiruvchi qurilma, slayd, video va audio magnitofonlar) yordamida ta'lim jarayoni tashkil etilishiga alohida e'tibor qaratilmoqda. O‘qituvchilar oldida ta'lim jarayonida turli axborot vositalaridan o‘rinli va maqsadga muvofiq foydalanish vazifasi turibdi. Videotopishmoq metodidan foydalanishda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:  o‘quvchilar e'tiboriga o‘rganilayotgan mavzu mohiyatini tasviriy yoritishga yordam beruvchi izohlarsiz bir nechta videolavha namoyish etiladi;  o‘quvchilar har bir lavhada qanday jarayon aks ettirilganini izohlashadi;  jarayonlarning mohiyatini daftarlariga qayd etishadi;  o‘qituvchi tomonidan berilgan savollarga javob qaytarishadi. Mazkur metod asosida mavzuga doir kompyuter orqali videolavha namoyish etiladi. O‘quvchilar videolavha mavzusi, unda ifodalangan mavzu haqida o‘z fikr- mulohazalarini bildirishadi. Boshlang‘ich sinflarda interfaol metodlar va ta'limiy o‘yinlardan, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, ijodiy izlanish va mantiqiy fikrlash doiralarini kengaytirish bilan birga ularni darslarda o‘rganganlarini hayot bilan bog‘lashga, qiziqishlarini oshirishga 66

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 yordam beradi. O‘qituvchilarning bunday zamonaviy talablar asosida yaratilgan sharoitlardan samarali foydalanib, darslarni ilg‘or pedagogik hamda axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida tashkil etilishi ta'lim-tarbiya jarayonini sifatini kafolatlaydi. Bizningcha, ta'limiy o‘yinlarga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat: 1. Ta'limiy o‘yinlar o‘quvchilar yoshiga mos bo‘lishi kerak; 2. O‘yinlar o‘tilayotgan mavzu mazmun-mohiyatiga mutanosib bo‘lishi lozim; 3. Ta'limiy o‘yinlarni o‘tkazish vaqti aniq belgilanishi shart; 4. Ta'limiy o‘yinlar ham ta'limiy, ham tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lishi kerak; 5. Ta'limiy o‘yinlarning o‘tkazilish maqsadi, ahamiyati belgilanishi lozim. Yuqoridagi talablarga amal qilingandagina dars samaradorligi ortadi va zamonaviy texnologiyalar ta'lim samaradorligiga xizmat qiladi. «Aqliy xujum» Mazkur metod muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda keng qo’llaniladigan metod sanalib, u mashg`ulot ishtirokchilarini muammo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish, shuningdek, o’z tasavvurlari va g`oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko’nikma hamda malakalarni xosil qilishga rag`batlantiradi. Ushbu metod yordamida tashkil etilgan mashg`ulot jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha original yechimlarni topish imkoniyati tug`iladi. «Aqliy xujum» metodi tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum qadriyatlarni aniqlash, ayni vaqtda ularga muqobil bo’lgan g`oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Mashg`ulotlar jarayonida «Aqliy xujum» metodidan foydalanishda bir necha qoidalarga amal qilish talab etiladi. Ushbu qoidalar quyidagilar: 1. Mashg`ulot ishtirokchilarini muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ular tomonidan kutilmagan mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish. 2. Har bir ta’lim oluvchi tomonidan bildirilayotgan fikr yoki g`oyalar miqdori rag`batlantirilib boriladi. Bu esa bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullarini tanlab olishga imkon beradi. Bundan tashqari fikrlarning rag`batlantirilishi navbatdagi yangi fikr yoki g`oyalarning tug`ilishiga olib keladi. 3. Har bir ta’lim oluvchi o’zining shaxsiy fikri yoki g`oyalariga asoslanishi hamda ularni o’zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikr (g`oya)larni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o’zgartirish ilmiy asoslangan fikr (g`oya)larning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 4. Mashg`ulotlar jarayonida ta’lim oluvchilarning har qanday faoliyatlarini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo’l qo’ymaydi. Agarda ularning fikr (g`oya)lari baholanib, boriladigan bo’lsa, ta’lim oluvchilar o’z diqqatlarini, shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda ular yangi fikrlarni ilgari surmaydilar. Mazkur metodni qo’llashdan asosiy maqsad ta’lim oluvchilarni muammo xususida keng va chuqur fikr yuritishga rag`batlantirish ekanligini etibordan chetda qoldirmagan holda ularning faoliyatlarini baholab borishning har qanday usulidan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Mashg`ulot jarayonida ushbu metoddan samarali foydalanish maqsadida quyidagilarga amal qilish lozim:

67

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

1. Mashg`ulot ishtirokchilarining o’zlarini erkin his etishlariga sharoit yaratib berish. 2. G`oyalarni yozib berish uchun yozuv taxtasi yoki varaqalarni tayyorlab qo’yish. 3. Muammo (yoki mavzu)ni aniqlash. 4. Mashg`ulot jarayonida amal qilinishi lozim bo’lgan shartlarni belgilash. Shartlar quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: a) ta’lim oluvchilar tomonidan bildirilayotgan xar qanday g`oya baholanmaydi; b) ta’lim oluvchilarning mustaqil fikr yuritishlari, shaxsiy fikrlarini ilgari surishlari uchun qulay muxit yaratiladi; v) g`oyalarning turlicha va ko’p miqdorda bo’lishiga ahamiyat qaratiladi; g) boshqalar tomonidan bildirilayotgan fikrlarni yodda saqlash, ularning fikrlariga tayangan holda yangi fikrlarni bildirish, bildirilgan fikrlar asosida muayyan xulosalarga kelish kabi harakatlarning ta’lim oluvchilar tomonidan sodir etilishiga erishiladi. 5. Bildirilayotgan g`oyalarni ularning mualliflari tomonidan asoslanishiga erishish va ularni yozib olish. 6. Muayyan qog`oz varaqlari g`oya (yoki fikr)lar bilan to’lgandan so’ng ularni yozuv taxtasiga osib qo’yish. 7. Bildirilgan fikrlarni yangi g`oyalar bilan boyitish asosida ularni quvvatlash. 8. Boshqalar tomonidan bildirilgan fikr (g`oya) lar ustida kulish, ularga nisbatan kinoyali sharhlarning bildirilishiga yo’l qo’ymaslik kerak. 9. 9.Ta’lim oluvchilar tomonidan yangi g`oyalar bildirilishi davom etayotgan ekan, muammoning yagona to’g`ri yechimini e’lon qilishga shoshilmaslik. Aqliy xujum metodi to’g`ri va ijobiy qo’llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o’rgatadi. «Fikriy hujum» metodi Bu metod o’quvchilarning mashg`ulotlar jarayonida faolliklarini ta’minlash, ularni erkin fikr yuritishga rag`batlantirish hamda bir xil fikrlashdan ozod etish muayyan mavzu yuzasidan rang-barang g`oyalarni to’plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish, yechish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo’lgan fikrlarni yechishga o’rgatish uchun xizmat qiladi. «Fikriy hujum» metodi. A.F. Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo’lib, uning asosiy tamoyili va sharti mashg`ulot (bahs)ning xar bir ishtirokchisi tomonidan o’rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo ta’qiqlash, har qanday luqma va hazil-mutoyibalarni rag`batlantirishdan iboratdir. Bundan ko’zlangan maqsad ta’lim oluvchilarning mashg`ulot (bahs) jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim jarayonida ushbu metoddan samarali va muvaffaqiyatli foydalanish o’qituvchining pedagogik mahorati va tafakkur ko’lamining kengligiga bog`liq bo’ladi. «Fikriy hujum» metodidan foydalanish chog`ida ta’lim oluvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodga asoslangan mashg`ulot bir soat tashkil etilishi mumkin. «Fikrlarning shiddatli hujumi» metodi Mazkur metod Ye.A. Aleksandrov tomonidan asoslangan hamda G.Ya. Bush tomonidan qayta ishlangan. «Fikrlarning shiddatli hujumi» metodining mohiyati jamoa orasida muayyan topshiriqlarni bajarayotgan har bir ta’lim oluvchining

68

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 shaxsiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga ko’maklashish hamda ta’lim oluvchilarda ma’lum jamoa (guruh) tomonidan bildirilgan fikrga 2 qarshi g`oyani ilgari surish layoqatini yuzaga keltirishdan iboratdir. Ushbu metoddan foydalanishga asoslangan mashg`ulot bir necha bosqichda tashkil etiladi. Ular quyidagilardir: 1-bosqich. Ruhiy jihatdan bir-biriga yaqin bo’lgan ta’lim oluvchilarni o’zida biriktirgan hamda son jihatdan teng bo’lgan kichik guruhlarni shakllantirish. 2-bosqich. Guruhlarga hal etish uchun topshirilgan vazifa yoki topshiriqlar mohiyatidan kelib chiqadigan maqsadlarni aniqlash. 3-bosqich. Guruhlar tomonidan muayyan g`oyalarning ishlab chiqilishi (topshiriqlarning hal etilishi). 4-bosqich. Topshiriqlar yechimlarini muhokama etish, ularni to’g`ri hal etilganligiga ko’ra turkumlarga ajratish. 5-bosqich. Topshiriqlar yechimlarini qayta turkumlashtirish, ya’ni ularni to’g`rilik darajasi, yechimini topish uchun sarflangan vaqt, yechimlarning aniq va ravshan bayon etilishi kabi mezonlar asosida baholash. 6-bosqich. Dastlabki bosqichlarda topshiriqlar yechimlari yuzasidan bildirilgan muayyan tanqidiy mulohazalarni muhokama etish hamda ular borasida yagona xulosaga kelish. Yuqorida mohiyati bayon etilgan «Fikrlarning shiddatli hujumi» metodini ijtimoiy, gumanitar va tabiiy yo’nalishlardagi fanlar yuzasidan tashkil etiladigan mashg`ulotlar jarayonida birdik muvaffaqiyatli qo’llash mumkin. Metodni qo’llash jarayonida quyidagi holatlar yuzaga keladi: 1. O’quvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o’zlashtirilishiga erishish; 2. Vaqtni iqtisod qilish; 3. Har bir o’quvchini faollikka undash; 4. Ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirish. Ko’rinib turibdiki ushbu metod ta’lim oluvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o’zlashtirilishiga erishish, vaqtni iqtisod qilish, har bir ta’lim oluvchini faollikka undash, ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirishga yordam beradi. «Yalpi fikriy hujum» metodi Mazkur metod J.Donald Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, uni bir necha o’n (20, 40 va 60) nafar ta’lim oluvchilardan iborat guruh (sinf)larda qo’llash mumkin. Ushbu metod ta’lim oluvchilar tomonidan yangi g`oyalarning o’rtaga tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har bir 5 yoki 6 nafar ta’lim oluvchilarni o’z ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy xal etilishi lozim bo’lgan turli xil topshiriq yoki ijodiy vazifalar beriladi. Topshiriq va ijodiy vazifalar belgilangan vaqt ichida ijobiy xal etilgach, bu haqda guruh a’zolaridan biri axborot beradi. Guruh tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy vazifaning yechimi) o’qituvchi va boshqa guruhlar a’zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho beriladi. Mashg`ulot yakunida o’qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning yechimlari orasida eng yaxshi va o’ziga xos deb topilgan javoblarni e’lon qiladi. Mashg`ulot jarayonida guruh a’zolarining faoliyatlari ularning ishtiroklari darajasiga ko’ra baholab boriladi.

69

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

«Bilaman. Bilib oldim. Bilishni xohlayman» Sinf o’quvchilari beshta guruhga bo’linadilar, guruhlar nomlanadi. Yozuv taxtasi uch qismga ajratiladi. Birinchi bandning yuqori qismiga «Bilaman», ikkinchi bandning yuqori qismiga «Bilib oldim», uchinchi bandning yuqori qismiga esa «Bilishni xohlayman»degan so’zlar yoziladi. So’ngra o’qituvchi o’quvchilardan mavzu yuqasidan qanday ma’lumotlarga ega ekanliklarini so’raydi va bildirilgan fikrlarni «Bilaman »nomli bandga yozib qo’yadi. Ushbu xarakat guruhlar tomonidan fikrlar to’la bayon etilganga qadar davom etadi. Mazkur jarayonda guruhlarning barcha a’zolari faol ishtirok etishlariga ahamiyat berish zarur. O’quvchilar tomonidan bildirilayotgan noto’g`ri fikrlar ham inkor etilmasligi zarur (zero bunday xarakat o’quvchilarning faolligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi). Keyingi bosqichda o’quvchilarga mavzuga oid matnlar tarqatiladi Ushbu matn mavzu bo’yicha eng asosiy tushunchalarni o’z ichiga oladi. O’quvchilar matn bilan tanishib chiqqandan so’ng fikr yuritishlari hamda mavzuga oid yana qanday ma’lumotlarni o’zlashtiriganliklarini aniqlashlari lozim. O’quvchilar o’z xulosalari asosida fikrlarini bayon etadilar, ushbu fikrlar «Bilib oldim» nomli ustunga yozib boriladi. So’ngi bosqichda o’qituvchi o’quvchilaridan yangi mavzu bo’yicha qanday ma’lumotlarni o’zlashtirish istagida ekanliklarini so’raydi va o’quvchilarni yana o’ylashga da’vat etadi. Guruhlardan navbati bilan fikr so’raladi. O’quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlar «Bilishni xohlayman»nomli ustunga yozib boriladi. i qismini puxta o’zlashtirib «mutaxasis»ga aylanadi. Dars oxirida har bir kichik guruhdagi «mutaxassis»lar uchrashuvi qayta tashkil etilgan guruhlarda o’tkaziladi. O’quvchilar bilimi test savollari yordamida individual tarzda o’tqazilib nazorat qilinadi va baholanadi. Guruh a’zolarining ballari jamlanadi, eng yuqori ball to’plagan guruh g`olib sanaladi. Namuna sifatida quyidagi jadvalni keltiramiz: «Bumerang» texnologiyasi Bu texnologiya o’quvchi-talabalarni dars jarayonida, darsdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o’rganilgan materialni yodida saqlab qolish, so’zlab bera olish, fikrini erkin xolda bayon eta olish hamda bir dars davomida barcha o’quvchi-talabalarni baholay olishga qaratilgan. Maqsad: trening davomida tinglovchilarga tarqatilgan materiallarni ular tomonidan yakka va guruh holatida o’zlashtirib olishlari hamda o’zaro suhbat munozara orqali, turli savollar, tarqatma materiallar va undagi matnlar qay darajada o’zlashtirilganini nazorat qilish. Trening davomida o’quvchi-talabalar tomonidan baho ballarini egallashga imkoniyat yaratish. «Zigzag» strategiyasi metodi Sinf o’quvchilari 7 ta guruhga bo’linadilar va guruh nomlanadi. Guruhlarda yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matn qismlarga ajratiladi va ajratilgan qismlar mazmuni bilan tanishib chiqish vazifasi guruhlarga topshiriladi. O’quvchilar matnlarni diqqat bilan o’rganadilar va gapirib beradilar. Vaqtni tejash maqsadida guruh a’zolari orasidan liderlar belgilanadi va qayd etilgan vazifa ular tomonidan bajariladi. Liderlarning fikrlari guruh a’zolari tomonidan to’ldirilishi mumkin. Barcha guruhlarning o’quvchilari o’zlariga topshirilgan matn mazmuni xususida so’zlab berganlaridan so’ng, matnlar guruhlararo almashtirilib, avvalgi faoliyat takrorlanadi. Guruhlarga bir necha matnlar taqdim etiladi. Shu tarzda barcha matnlar mazmuni guruhlar tomonidan o’rganib chiqilgach o’quvchilar o’tilgan mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarni ajratadilar, ularning o’zaro mantiqiy bog`liqligini aniqlaydilar, yuzaga

70

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 kelgan g`oyalar asosida mavzuga oid sxema ishlab chiqiladi. So’ngra o’zlashtirilgan bilimlar asosida o’quvchilarning o’zlariga shunday sxemalarni ishlab chiqish vazifasi topshiriladi. Kichik guruhlarni tashkil etish Sinf guruhlarda ishlaydigan birinchi mashg`ulot hal qiluvchi mashg`ulot xisoblanadi. U keyinchalik guruhli ishlarga yo’nalish beradi. Shuning uchun mana shu birinchi martada qator shartlarga rioya qilish juda muhim. Birinchi guruh uchun: 1. O’qituvchi guruhni belgilaydi. 2. Qat’iy rahbarlik qilishi mumkin bo’lgan eng faol yoki boshqa o’quvchilar haqida o’ylab ko’ring. 3. Eng zehnli yoki juda qobiliyatli o’quvchilardan tanlab har bir guruhga kiriting. 4. Zehni o’tkir bo’lmagan o’quvchilarni ham tanlab, har qaysi guruhga taqsimlang. 5. Guruhni 4 ishtirokchi bilan (nazaringizda bir-biriga munosib) to’ldiring. 6. Rahbarni guruh bilan oldindan uchrashtiring va ular vazifasini tushuntiring. 7. Mashg`ulotlarda guruh vazifasini va rahbar vazifasini tushuntiring. 8. Har bir guruh doira shaklida o’tirsin. Har bir ishtirokchi hammani ko’rmaguncha guruh ish boshlay olmaydi. 9. Ish vaqtida doimo hap bir guruh atrofida yuring. Muhokama oxirida o’z kuzatuvlaringizni ayniqsa har bir guruhdagi yaxshi g`oyaga e’tiborni qaratib gapirib bering. Kichik guruhlarda ishlash uchun maslahatlar: 1. O’quvchilar ishni bajarishi uchun bilim va malakaga ega ekanligiga ishonch hosil qiling. 2. Guruhga aniq yo’riqlar ko’rsating. Gypuhlar 1 yoki 2 yo’riqdan (hatto) juda tushunarli bo’lsa ham) ko’piga rioya etishi amrimahol. Z. Kichik guruh uchun berilgan vazifaning bajarilishiga yetarlicha vaqt bering. Boshqa gypuhlapga nisbatan vazifasini erta bajargan guruhni band qilish yo’llarini o’ylab ko’ring. 4. Murakkab dasturni ishlab chiqish kerak bo’lganda guruhni 2-5 kishidan tuzing. Kichik guruhda muhokama qilish uchun 5 kishi yetarli. 5. Kichik guruhdagi ishlarni sinf uchun me’yorga aylantiring. 6. Baholash va mukofotlash tizimingiz kichik guruhdagi ishlarga qanday ta’sir qilishi haqida o’ylab ko’ring. Muvaffaqiyatli guruhiy ish uchun guruhga mukofot tayyorlang. 7. Guruh ishi natijalarining qanday topshirilishini aniq tushuntiring. Guruh ishi haqida sinfga kimdir e’lon qilishi kerak bo’lsa, uni oldindan tanlab qo’ying. 8. Jamoa bo’lib o’rganish vaqtidagi shovqinga ko’nikish uchun tayyorgarlik ko’ring. 9. Guruh tashkil qilayotganda o’quvchilarga «tazyiq» ko’rsatmang. Odatda turli xil guruhlar maqsadga muvofiq. 10. Har qanday sharoitda ham guruh bilan samimiy munosabatda bo’ling, guruhda ro’y berayotganlarni kuzating va baholang.

71

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

«Komandada o’qitish» metodi Komandada o’qitishda o’quvchilar teng sonli ikkita komandaga ajratiladi. Har ikkala komanda bir xil topshiriqni bajaradi. Komanda a’zolari o’quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir o’quvchi mavzudan ko’zda tutilgan bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga e’tiborni qaratadi. Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi mualliflaridan biri bo’lgan R. Slavinning ta’kidlashicha, o’quvchilarga topshiriqlarni hamkorlikda bajarish uchun ko’rsatma berilishi yetarli emas. O’quvchilar o’rtasida tom ma’nodagi hamkorlik har bir o’quvchining qo’lga kiritgan muvaffaqiyatidan quvonish, bir-biriga sidqidildan yordam berish hissi, qulay ijtimoiy-psixologik muhit vujudga kelishi zarur. Mazkur texnologiyada o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirish sifatini aniqlashda ularni bir-biri bilan emas, balki har bir o’quvchining kundalik natijasi avval qo’lga kiritilgan natija bilan taqqoslanadi. Shundagina o’quvchilar o’zining dars davomida erishgan natijasi komandaga foyda keltirishni anglagan holda mas’uliyatni his qilib, ko’proq izlanishga, bilim, ko’nikma va malakalarni puxta o’zlashtirishga intiladi. Kichik guruhlarda hamkorlikda o’qitish Bu yondoshuvda kichik guruhlar 4 ta o’quvchidan tashkil topadi. O’qituvchi avval mavzuni tushuntiradi, so’ngra o’quvchilarning mustaqil ishlari tashkil etiladi. O’quvchilarga berilgan o’quv topshiriqlari 4 qismga ajratilib, har bir o’quvchi topshiriqning ma’lum qismini bajaradi. Topshiriq yakunida har bir o’quvchi o’zi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o’rtoqlarini o’qitadi, so’ngra guruh a’zolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi. O’qituvchi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test savollari yordamida bilimlarni nazorat qilib baholaydi. O’quvchilarning kichik guruhlardagi o’quv faoliyati o’yin (turnir, musobaqa) shaklida, individual tarzda ham tashkil etilishi mumkin. Kichik guruhlarda ijodiy izlanishni tashkil etish metodi Kichik guruhlarda ijodiy izlanishni tashkil etish metodi 1976-yili Tel-Aviv universiteti professori Sh.Sharan tomonidan ishlab chiqilgan. Bu metodda ko’proq o’quvchilarning mustaqil va ijodiy ishiga e’tibor qaratiladi. O’quvchilar alohida- alohida yoki 6 kishilik kichik guruhlarda ijodiy izlanish olib boradilar. Ijodiy izlanish kichik guruhlarda tashkil etilganda darsda o’rganish lozim bo’lgan o’quv materiali kichik qismlarga ajratiladi. Keyin bu qismlar yuzasidan topshiriqlar har bir o’quvchiga taqsimlanadi. Shunday qilib, har bir o’quvchi umumiy topshiriqning bajarilishiga o’z xissasini qo’shadi. Kichik guruhlarda topshiriq yuzasidan munozara o’tkaziladi. Guruh a’zolari birgalikda ma’ruza tayyorlaydi va sinf o’quvchilari o’rtasida o’z ijodiy izlanishlari natijasini e’lon qiladi. Kichik guruhlar o’rtasida o’tkazilgan o’quv bahsi, munozara o’quvchilar jamoasining hamkorlikda bajargan mustaqil faoliyatining natijasi, yakuni sanaladi. Hamkorlikda ishlash natijasida qo’lga kiritilgan muvaffaqiyatlar sinf jamoasining har bir o’quvchining muntazam va faol aqliy mehnat qilishiga, kichik guruhlarni, umuman sinf jamoasini jipslashtirishga, avval o’zlashtirilgan bilim, ko’nikma va malakalarni yangi kutilmagan vaziyatlarda qo’llanib, yangi bilimlarning o’zlashtirishiga bog`liq bo’ladi.

FOYDALANILGAN MANBAALAR: 1. Karimov I. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. – T: «O‘zbekiston», 2009, 15-bet.

72

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

2. N. Salohiddinova. Boshlang’ich sinflarda interfaol darslarni qay tarzda tashkil etilsa samara beradi. Maqola. 3. U. Madjonova. Boshlang‘ich sinfda o‘qitishning zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish usullari. Maqola. 4. Ziyonet.uz

73

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Nuriyeva Saltanat Ozodovna, Butayeva Dilfuza Tuxtayevna (Termiz, O’zbekiston)

INGLIZ TILI DARSLARINI INTERFAOL TA’LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA TASHKIL ETISH USULLARI

Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o’qitishning zamonaviy metodlari keng qo’llanilmoqda. O’qitishning zamonaviy metodlarini qo’llash o’qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish darajasi o’sishiga olib keladi. Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash borasida katta tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Interfaol ta’lim metodlari hozirda eng ko’p tarqalgan va barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng qo’llanayotgan metodlardan hisoblanadi. Shu bilan birga, interfaol ta’lim metodlarining turlari ko’p bo’lib, ta’lim-tarbiya jarayonining deyarlik hamma vazifalarini amalga oshirish maqsadlari uchun moslari hozirda mavjud. Amaliyotda ulardan muayyan maqsadlar uchun moslarini ajratib tegishlicha qo’llash mumkin. Bu holat hozirda interfaol ta’lim metodlarini ma’lum maqsadlarni amalga oshirish uchun to’g’ri tanlash muammosini keltirib chiqargan. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag’batlantirib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik bo’laklarga bo’lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs- munozara, muammoli vaziyat, yo’naltiruvchi matn, loyiha, rolli o’yinlar kabi metodlarni qo’llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o’zaro muloqotda, o’zaro bahs- munozarada fikrlash asnosida, hamjixdtlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligi shundaki, butun faoliyat o’quvchi-talabani mustaqil fikrlashga o’rgatib, mustaqil hayotga tayyorlaydi. O’qitishning interfaol usullarini tanlashda ta’lim maqsadi, ta’lim oluvchilarning soni va imkoniyatlari, o’quv muassasasining o’quv-moddiy sharoiti, ta’limning davomiyligi, o’qituvchining pedagogik mahorati va boshqalar e’tiborga olinadi. Interfaol metodlar deganda – ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo’lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo’llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo’lgan yondashuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi: ta’lim samarasi yuqoriroqbo’lgan o’qish-o’rganish; ta’lim oluvchining yuqori darajada rag’batlantirilishi; ilgari orttirilgan bilimlarning ham e’tiborga olinishi; ta’lim jarayoni ta’lim oluvchining maqsad va extiyojlariga muvofiqlashtirilishi; ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo’llab-quvvatlanishi;

74

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

amalda bajarish orqali o’rganilishi; ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi. Shunday qilib, fanlarni o’qitish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish o’ziga xos xususiyatga ega. Ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan har bir interfaol metodni sinchiklab o’rganish va amalda qo’llash o’quvchi-talabalarning fikrlashini kengaytiradi hamda muammoning to’g’ri echimini topishlariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchi-talabalarning ijodkorligini va faolligini oshiradi. Turli xil nazariy va amaliy muammolar interfaol metodlar orqali tahlil etilganda o’quvchi-talabalarning bilim, ko’nikma, malakalari kengayishi va chuqurlashishiga erishiladi. Yuqorida aytilganlardan interfaol ta’lim metodlarini tegishlicha tahlil qilish va shu asosda ularni tasniflash zarurati ma’lum bo’ladi. Quyida ushbu masala yuzasidan umumiy mulohazalarni keltiramiz. Bu metodlarni tasniflashda ularni interfaol metodlar, interfaol ta’lim strategiyalari, interfaol grafik organayzerlarga ajratish mumkin. Hozirgi kunda eng ommaviy interfaol ta’lim metodlari quyidagilar sanaladi: Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O’quv keyslari”), “Blist-so’rov”, “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Muammoli ta’lim” va b. Interfaol ta’lim strategiyalari.“Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig- zag”, “Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotastiya”, “Yumaloqlangan qor” va k. Interfaol ta’lim metodlari tarkibidan interfaol ta’lim strategiyalarini ajratishda guruh ishini tashkil qilishga yondashuv ma’lum ma’noda strategikyondashuvga qiyoslanishiga asoslaniladi. Aslida bu strategiyalar ham ko’proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar yo’q. Interfaol grafik organayzerlar: “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual jadval”, “Venn diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?” va b. Interfaol grafik organayzerlarni ajratishda bunday mashg’ulotlarda asosiy fikrlar turli grafik shakllarda yozma ko’rinishda ifodalanishiga asoslaniladi. Aslida bu grafik organayzerlar bilan ishlash ham ko’proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar yo’q. Interfaol ta’lim metodlarini ko’pincha turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan bir vaqtda qo’llanmokda. Bu metodlarni qo’llash mashg’ulot ishtirokchilarining faolliklarini oshirib, ta’lim samaradorligini yaxshilashga xizmat qiladi. Ingliz tili darslarida ayrim interfaol ta’lim metodlarining turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan qo’llash uchun qulayligi bir muncha shartli va aslida muayyan o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan boshqa yana ko’p interfaol metodlarni aniq maqsadlar yo’lida qo’llash mumkin ekanligini alohida ta’kidlash zarur. Ogohlantirish, bildirish iboralariga oid o`yin (Notices and warming practices) O`qituvchi ikki turdagi kartochkalarni tayyorlaydi. Birinchi turdagi kartochkalarda ba`zi joylarda aytiladigan iboralar va gaplar yoziladi. Ikkinchi tur kartochkalarda esa shu gaplar va iboralar aytish mumkin bo`lgan joylar ko`rsatiladi. Masalan: 1-o`quvchi: Many students are reading books. 2-o`quvchi: In the library. 3-o`quvchi: Tickets are sold out.

75

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

4-o`quvchi: Out side the theatre. 5-o`quvchi: Queue for currency exchange. 6-o`quvchi: Inside a bank. Mantiqni kuchaytirish uchun ishlatiladigan o`yin (Exaggerate) Bu usul talabalarga turli sifatlarni tanlash imkonini beradi. Buning uchun o`qituvchi har xil tipdagi savollar yozilgan kartochkalarni tayyorlab qo`yadi: It isn’t very iterestiny, is it? She is very pretty, isn’t she? Did you have a good day? Kartochkalar stol ustiga qo`yiladi. O`qituvchi o`quvchilardan birini chaqirib, kartochkalarning birini olib, savolini o`qishini buyuradi. Bu o`quvchi boshqa o`quvchidan sifatlarni ishlatgan holda savolga javob berishini so`raydi. 1-o`quvchi: She cooked nice meals, didn’t she? Azim? 2-o`quvchi: (Azim) Nice? She cooked delicious. Kim sifatlardan o`rinli foydalana olmasa yoki xatoga yo`l qo`ysa yutqazgan hisoblanadi. Sinonim so`zlarni ishlatishda qo`llaniladigan o`yin (Using Synonyms) Bu o`yinda o`qituvchi bir so`zni aytadi, o`qituvchilar shu so`zning sinonimlarini topishadi. Qaysi o`quvchi ko`p sinonim topa olsa, o`sha o`quvchi g`olib hisoblanadi: O`qituvchi: Ability. 1-o`quvchi: talent. 2-o`quvchi: skill. 3-o`quvchi: aptitude. O`qituvchi: business. 1-o`quvchi: industry 2-o`quvchi: commerce 3-o`quvchi: trade 4-o`quvchi: traffic Maslahat zanjiri o`yini (Suggestion chain) Bu uyinda talabalar bo`sh vaqtini o`tkazish uchun taklif kiritishadi. Buning uchun ularning har biri bugun kechqurun yoki ertaga tushdan keyin yoki bo`lmasa dam olish kunlarini qog`ozga yozib oladilar, keyin birortasi o`yinni boshlashadi boshqa talabalar ham o`z fikrlarini bildirishadi: 1-o`quvchi: Let’s go to the football match. 2-o`quvchi: No, not football. What about going to the concert? 3-o`quvchi: We could go to the concert. 4-o`quvchi: No, not to the concert. Why don’t we visit to the country? O`yin shu tartibda davom ettiriladi. Hamma talabalar o`z takliflarini aytib bo`lishlari shart. Kim taklifini to`g`ri ayta olmasa yoki gapda oldin aytilgan fe`l takrorlansa uyindan chiqadi. Kasbga oid ish qurollari haqidagi o`yin (Guess the tool) O`qituvchi o`quvchilarni juftlikka ajratadi. 2 o`quvchini yuzma yuz qilib ularga so`zlar yozilgan kartochkalarni beradi. Masalan: Knife and cook, pen and pupil. Bu o`quvchilar yozuvni bir biriga ko`rsatmasligi kerak.

76

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

O`quvchilar kartochkadagi ish qurolining nomini aytmasdan, o`sha so`zni tasvirlashlari shart. Boshqasi o`sha ish qurolini topishi kerak: 1-o`quvchi: It is used for cutting things (bread, vegetables). 2-o`quvchi: It is a knife. We use it to prepare meals. Mimika (Miming) Bu o`yin yuqori sinf o’quvchilari uchun mo`ljallangan bo`lib, o`quvchilar ko`p so`zlarni bilishlari ya`ni lug`atlari boy bo`lishi kerak. Bu uyin kasbga oid bo`lishi mumkin. Boshlovchi biror kasb egasiga doir harakat qilib ko`rsatadi, qolganlar bu so`z qaysi kasbga oid ekanligini topishlari kerak, aks holda ular savol berishlari mumkin: Dou you work with children? Do you work in the evening? Ingliz tili darslarini mazmunli tashkil etish shu kabi interfaol ta’lim texnologiyalarini qo’llash, dars samaradorligini oshirishda xizmat qiladi. Ushbu maqolada keltirilgan usullarni har bir ingliz tili o’qituvchisi ularga ijodiy yondashgan holda o’zlarining darslarida ishlatishlari mumkin.

77

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Saidova Nodira (Termez, Uzbekistan)

USE OF NEW PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN TEACHING ENGLISH LESSONS

modern teaching methods leads to high efficiency in the teaching process. It is advisable to choose these methods based on the didactic task of each lesson. While maintaining the traditional form of teaching, enriching it with a variety of methods that activate the activities of learners leads to an increase in the level of mastery of learners. Today, in a number of developed countries, the methods that form the basis of extensive experience in the use of modern pedagogical technologies that guarantee the effectiveness of the educational process are called interactive methods. Interactive teaching methods are currently the most common and widely used in all types of educational institutions. However, there are many types of interactive teaching methods, and they are now suitable for almost all tasks of the educational process. In practice, they can be used appropriately for specific purposes. This has led to the problem of choosing the right interactive teaching methods to achieve certain goals. To do this, the lesson process should be organized rationally, the teacher should increase the interest of students, constantly encourage them to be active in the learning process, divide the learning material into small pieces and open their content mentally. it requires the use of techniques such as attack, small group work, discussion, problem situation, reference text, project, role play, and encourage learners to perform practical exercises independently. An interactive method is to solve an activity or problem in a dialogue, in a discussion, in a collaborative way. The advantage of this method is that the whole activity teaches the student to think independently and prepares them for independent living. The choice of interactive teaching methods takes into account the purpose of education, the number and capacity of students, the educational and material conditions of the educational institution, the duration of education, the pedagogical skills of the teacher, etc. Interactive methods are methods that activate learners and encourage independent thinking, with learners at the center of the learning process. When these methods are used, the educator encourages the learner to actively participate. The learner is involved throughout the process. The benefits of a student-centered approach include: o higher learning outcomes; o high level of student motivation; o taking into account previously acquired knowledge; o adapting the learning process to the goals and needs of the learner; o Supporting student initiative and responsibility; o learn by doing; o creating conditions for bilateral feedback. Thus, the use of interactive methods in the teaching of science has its own

78

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 characteristics. Careful study and application of each interactive method used in educational practice expands the thinking of students and has a positive effect on finding the right solution to the problem. Enhances student creativity and activism. When various theoretical and practical problems are analyzed through interactive methods, students' knowledge, skills and abilities are expanded and deepened. From the above, it is clear that interactive teaching methods need to be properly analyzed and classified on this basis. Below are general comments on this issue. In classifying these methods, they can be divided into interactive methods, interactive learning strategies, and interactive graphic organizers. Teaching students to think independently in English classes is an important task. We know that in the current educational process, the student must be a subject. One of the most important requirements for lessons is to teach students to think independently. The following tasks can be performed to achieve the goal: 1. "Problem solving". “Creative Problem Solving”. To use this method, the beginning of the story is read and the students are judged on how it ends. For example: Many years ago a merchant found himself in debt to a money lender, a cruel and unpleasant man. The merchant had only one child, a daughter, whom he loved dearly. One day the moneylender came to the merchant with an ultimatum - either the merchant should pay his debts, go to debtors prison, or permit the moneylender to marry his daughter. Realizing that the merchant and his daughter were horrified at the idea, the moneylender invited them both to walk with him along a gravel path and to discuss the idea a little further. Here he proposed that fate should decide the issue. “I shall take two pebbles from this path, one black and one white,” he said, bending down to pick up two stones. “I shall drop them in this bag. And than, if your daughter agrees, she will pick one of the stones from the bag without looking. If she picks out the white one, I shall forgive all of your debts, and you and your daughter will never see me again. However, if she picks out the black stone, your daughter is mine. ” The merchant’s daughter was distraught. She did not trust the moneylender. She was almost sure that he had put two black stones in the bag. Her position -7- seemed impossible. What should she do? (At this point we can have a small group discussion on what the merchant’s daughter should do.) The correct answer is that the daughter put her hand in the bag, withdrew a stone, and dropped it “accidentally” on the gravel path. “I’m sorry,” she cried, “but you can tell the color of the one remaining in the bag.” In order to develop creative thinking, we English teachers should use problem-based learning in the classroom. For this purpose, students are asked to read the following text. One day father sent his son out to sell a sheepskin. “Bring me back the skin,” he said “and the money for it”. The young man tried to sell the skin but in vain because nobody wanted to buy it on those terms. So he decided not to go home at all because he was afraid of his father. When he came to a bridge over the river he met a girl. Seeing that Jack was very sad, she asked him: “May I ask you why you are so sad?”. “My father has given me the skin,” Jack said, “and I must bring back both the skin and the money for it”. We need to stop the story here and ask the students how to solve the boy's problem. Students solve the situation differently, express their opinions. If the incident is solved as follows: The girl carried the skin to the river and after washing it in the

79

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 water took the wool from it. She paid Jack for the wool and gave him back the skin to carry it home. The solution to another situation is referred to the students: One day old Gobborn told his son to follow him because he wanted to build a fine castle. While they were walking the old man said to his son: “Can you shorten the way for me?” His son answered in the negative and his father ordered him to go back home. -8- When he told his wife why he had come home alone, his wife solved his problem, but how ?. Students who also listen carefully to this story can solve the problem as follows: His wife told him a story and he repeated it to his father. When he finished his story they would come to the end of their journey. The story Could Shorten the longest road. 2. Evaluation of ideas. The “Values Clarification” exercise. This method is designed for high school students and allows them to express their thoughts openly. This method is used in extracurricular activities with university and high school students.

80

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

UDC 371.4(510) Wan Yuezhi H.S.Skovoroda Kharkiv National Pedagogical University (Kharkiv, Ukraine)

MUSIC AS «A THERAPY» OF INTEGRATIVE LESSONS IN THE WALDORF SCHOOL OF UKRAINE

Abstract: The Waldorf School directs its activities to the development of the personality of the child, and takes special care to preserve and enrich the health of students. In this regard, the Waldorf educational process, as a necessary and mandatory component, is “therapeutic” which is aimed at the spiritual, mental and physical health of students. Solving the problems of the educational system of Ukraine, first of all, the formation of a healthy Ukrainian Nation requires creative understanding and implementation of the theoretical and practical achievements of the Waldorf School, which was the subject of our research in this article. Key words: education, therapy, healthy generation, Waldorf School, Waldorf education, Ukraine.

Abstract: Вальдорфская школа направляет свою деятельность на развитие личности ребенка, проявляет особую заботу о сохранении и обогащении здоровья учащихся. В связи с этим вальдорфский образовательный процесс, как необходимый и обязательный компонент, является «терапевтическим» - направленным на духовно-психическое и физическое здоровье учеников. Решение задач системы образования Украины, в первую очередь, формирование здоровой украинской нации, требует творческого осмысления и реализации теоретических и практических достижений вальдорфской школы, что и было предметом нашего исследования в данной статье. Key words: образование, терапия, здоровое поколение, вальдорфская школа, вальдорфское образование, Украина.

One of the most priority tasks of the modern school is the upbringing of the healthy generation, conscious attitude of the person to his health and the health of other people (The National Doctrine of the development of Ukrainian education in the 21-st century). The practical solving the problem of students’ health formation through the education prompts teachers-scientists, educators to a thorough analysis of the theory and practice of schools, whose activities are aimed at preserving students' health. One of the examples in the world pedagogy of organization of educational process on the basis of child health care is Waldorf School, which solves the problem of providing a healthy spiritual-mental-physical development of the child in practice. Thus, according to the results of the research several thousand students of European Waldorf and traditional schools were found out, that the percentage of mental illness in Waldorf schools is much lower. The same regards to violations of

81

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 the physical health of children, in particular, the frequency of headaches, visual impairment, musculoskeletal system, digestive system, etc. The level of the interpersonal communication of students is high enough. The majorities of Waldorf students have a steady educational interest, a guideline for success, and learn with love and responsibility [1, 2, 5]. According to UNESCO, Waldorf School has a positive influence on the development of such personalities that are relevant to the modern world, as individual initiative, creativity, autonomy of decisions, ability to cooperate with people and social mobility, etc. [3]. Analysis of psychological and pedagogical sources (V. Zagvozdkin, O. Ionova, A. Pinsky, S. Loviagin and others) [1-3, 5] allow us to make conclusion, that the problem of students’ healthcare in Waldorf Schools is studied. However, beyond the attention of researchers remained the issue of disclosing the Waldorf concept of healthy child development. In particular, in the scientific literature did not receive systematic coverage of the Waldorf approaches to personality at the critical stages of its development. In view of this, the aim of the article is to reveal the peculiarities of the education and upbringing of elementary Waldorf school students during periods of age-old crises in the formation of a child. The conducted scientific research proves that in the psychological and pedagogical concept of the Waldorf School (R. Steiner) a prominent place is occupied by a detailed examination of the issues of age formation of personality and approaches to the harmonization of spiritual life of a person, who experiencing an age-old crisis. In the midst of periods, according to R. Steiner, the art of upbringing, which is in itself as a necessary component of the "therapeutic" (i.e., aimed at saving the health) aspect, should be healing. The specificity of the Waldorf "therapeutic" method system is that not lose sight of their own learning in school syllabus, the teachers help students internal contradictions of the process of formation to turn into active action attitude to the world and to themselves [6-8]. Let's examine in more detail some aspects of helping elementary students in overcoming the age-old crises by didactic methods. Thus, the child's entrance at the time of school maturity (seventh year of life) is characterized by significant mental changes (in intelligence, feelings, social relations, individual actions), which mark the beginning of the development of an independent inner life and are the basis for the formation of the ability to study at school. Such intensive changes in most children are accompanied by an age-old crisis - a crisis which is a cause of a new stage in the development of human thinking and human world view. This naturally complicates the process of studying and education [2]. Showing special care about the preservation and enrichment of the physical and mental forces of the child, striving to help children to go through the process of entering school life whenever possible without any particular complications, Waldorf teachers organize the pedagogical process in such a way that it adapts to the student and his or her development, and not vice versa, as it is the case in traditional pedagogy. For example, teaching children mother tongue is carried out carefully and without haste; because the process of getting writing and reading skills for almost

82

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 all children is quite complicated. This is due to the child's transition from speech which is belong to the natural acoustic area (sounds), to the fixation of speech in writing, where it falls into an area not characteristic of it - an optical one. That’s why the lessons of reading go after the lessons of writing, where the will activity is involved (physical motility). The exercise hands in rewriting strengthen and differentiate the language center, make a good impact on the formation of intelligence. In addition, a significant artistic element is introduced into the teaching of the native language: drawing of forms, recitement, drawing with liquid paints [1, 2, 5-8]. Thus, from the drawing of forms, which preceded the direct introduction of letters, begin the first school lessons. Children learn to feel forms from which the letters are composed - straight and curves in their various combinations. Students draw shapes on the board and in a notebook, describe the letters with their hands in the air and lay out ropes, walk and run on the different forms. As a result an interest in the actual form that is separated from the subject awakens. At the same time it is bonded together by the will of consciousness with a sense of perception. All this helps the child to depict letters, based not only on the presentation, but also on the dynamics of feelings and desires. Similar tasks in the field of speaking are also solved by the reciting of children's rhymes, small and large poems. Pupils all together repeat them after a teacher and by this way learn by heart. Speaking exercises are held every morning at the beginning of the lesson. A large number of beautiful poems, rhymed lines help to introduce students to the original elements of language — syllable and sound, rhyme, beat and rhythm. Gradually highlighted particularly attractive sound forms in separate words. Syllables and separate sounds become an experience, there is a difference between vowels and consonants before the children (thus, the abilities are laid down, which will be used later in the analysis of the word and sentence). The artistic experience of the speaking, to which the consciousness, the rhythmic movements of the legs, hands, and the whole body join, that transforming the speaking into an action, animates the child and in a healthy way affect his development. Speaking by chorus, recitation is also not forcing but effective memory training. Ergo, the strength of the child is refreshed and enriched. The third branch of artistic lessons that is directly connected during the first two academic years with the lessons of the mother tongue is painting with liquid colors. The system of exercises is such that students are not involved in copying and depicting objects, but learning colors in their essence. As in the drawing of forms, recitement, and in painting by liquid paints the most important is the process itself, in which the child is immersing, attentive perception of feelings, enrichment of their feelings. A consciousness must come in itself as a last step and cause a "sense of color perspective" in the child's soul when drawing (R. Steiner). Due to this the student makes moving performances, moving perceptions and voluminous volitional actions. The intense, differentiated perception of red as approximation and blue as a distant, leading to spiritual inner movements, is extremely important for conscious reading. The first gesture is approximation, immersion in the written which leads to the recognition of signs and words; the second is the remoteness, the establishment of the distance which makes it possible to understand the meaning of the read [6].

83

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

When teachers introduce letters, they use a drawing letter, it means, they start from the visual image of the letter (for each letter the teacher creates a visual image) to the symbol, and from the symbol - to the letter. This allows you to minimize those negative phenomena that often occur in children in acquiring writing skills and abilities, often accompanied by a large functional and emotional tension, anxiety, and etc. On the other hand, Waldorf methods allow to form a good handwriting and most important, not only to teach children some cultural techniques, but to attract them to the art of reading, to promote the development the sense of speech and sound. It is on the development of abilities that the initial training of mathematics at Waldorf School is also aimed. The basic feature of teaching mathematics is the formation of representations and the perception of students the number as an organic product of a certain integrity. By thus the child becomes accustomed to the holistic perception of things, which has an extremely profoundly and positively impact on the student, his morality, moderation and restraint [6]. No less important aspect of primary mathematics education is the cognition of numbers and operations on them through activity as such: the numbers and actions on them are perceived by children all organs of sensation (hearing, eyesight, organs of a sense of smell, touch, etc.), as well as deepening through the feelings of motion and balance, rhythm, first of all, through the involvement in the process of learning music, playing musical instruments (flutes). In rhythms, children learn more easily and firmly what they learn: every number of the child seems to be "danced", tables of addition and multiplication "are born in motion". Thus, the teaching of mathematics in the first school years, going towards the needs of primary students in their own artistic and active activities, "grows up" from the field of activity, is closely related to the child's vital functions, promotes the development of both general and special - mathematical - abilities. In the future - at the age of 9-10 years - the child has another important psychological process, associated with an increase in the sense of their own personality, the loss of unity with the world, intense experience of the state of the "I" and "the world". This is often accompanied by a sense of loneliness, distrust and some alienation of children from the environment. Waldorf teachers shift the bridge from world to child to restore harmony between the inner and the outer person world, using the "therapeutic potential" of all subjects without exception. So, in mathematics at this time (the 3rd grade) children begin to familiarize themselves with measures of measuring the quantities, as if turning the student's interest in the outside world. Beginning, as a rule, from ancient nonmetric systems of units, which have a basis in the human body and its proportions (the upper, elbow, arshin, sages, etc.) so that the child could "measure" the world by himself. In a year (the fourth grade) in mathematics also begins the study of ordinary fractions, where is the division into a numerator and the denominator, which looks like a child, is a division into the "I" and "the world". To the things of the outside world did not seem to such strangers and mysterious children, in the lessons of home science they tell about the origin of ordinary household items - food, clothes, shoes, soaps, etc. Children also learn

84

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 ancient ("grandfathers") ways of growing bread, building, etc. [2]. Since the 9-10 year old child learns to relate to the outside world in a new way, then in the teaching of natural science, teachers try to show how a person is connected with the world in which she lives. In particular, in the study of the animal world (the 4th grade) animals are studied in comparison with the structure of the human body. At the lessons, the teacher constantly asks the students: "What is common in man and animals, and how are they different?" Children are surprised at the abilities of animals that are not in a human, and at the same time they are convinced that animals to a certain extent "specialize" in some direction (someone runs well, someone swims or climbs trees, etc.). A man, of course, has no such properties as animals has, but she has a variety of abilities that are not in the animal (can write, draw, sculpt, play musical instruments, etc.). Such an approach to the study of the animal world contributes to the education of students in moral stability. As children gradually begin to understand the danger of human one-sidedness that invariably brings people closer to the animal. For example, if a person turns into a villain, so then she is approaching the vulture, and if he loses an interest in the world and people, it brings it closer to the indifferent cow. That is, if a person becomes one-sided, then it identifies the qualities of the animal, and not its advantages, namely the disadvantages that are inherent in one or another representative of the animal world [2]. The constant reference to the special situation of man, which is shown on the example of the lessons of zoology, is one of the most important moments of the entire Waldorf school education process. By the similar way, teachers, while studying other educational disciplines, try not to let people out of sight, and to put everything into communication with her. All this helps the student to imagine and feel in a united world with people, to overcome the fear of life and thus does not allow the child's soul to get strangling and embarrassed. So, the conducted study allows us to make a conclusion that, the Waldorf School, focusing its activities on the personality of the child, reveals special care about preservation and enrichment of students' health. In connection with this, the Waldorf educational process as a necessary and compulsory component is "therapeutic" — aimed at spiritual-mental-bodily health - an aspect. Solving the tasks of the education system of Ukraine, first of all, the formation of a healthy Ukrainian nation requires creative reflection and implementation of the theoretical and practical advances of the Waldorf School.

REFERENCES: 1. Waldorf pedagogy: Anthology / Comp. A. A. Pinsky and others – M.: Prosvescheniye, 2003. – 494 P. 2. Ionova H. N. Waldorf pedagogy: theoretical and methodological aspects. - Kharkov: "Business Inform", 1997. — 300 P. 3. Ionova H. N. Scientific and pedagogical foundations of the educational process in the modern school on the ideas of Waldorf pedagogy: Author's abstract. Dissertation Dr. Pedag. Sciences: 13.00.01 / Іnstitution of pedagogics of the Academy of Pedagogical Sciences of Ukraine. - K., 2000. – 35 P.

85

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

4. National Doctrine of the Development of Education of Ukraine. - Education of Ukraine. - 2002. - No. 33. - Pp. 4-6. 5. Waldorf Schools' Educational Programs, Ed. V.K. Zagvozdkin. - M.: People's Education, 2005. – 528 P. 6. Steiner R. Spiritual renewal of pedagogy: Transl. from Germ. - M.: Parsifal, 1995. - 256 P. 7. Steiner R. The general doctrine of man as the basis of pedagogy: Transl. from Germ. - M.: Parsifal, 1996. - 176 P. 8. Steiner R. Anthropology and Pedagogy: Transl. from Germ. – M.: Parsifal, 1997. - 128 P.

86

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Илҳомова Моҳинур Ilhomovna (Sho’rchi, O’zbekiston)

ИНТЕРФАОЛ УСУЛЛАРНИНГ ЎҚУВЧИ ЁШЛАРНИ ЭРКИН ФИКРЛАШИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ АҲАМИЯТИ

Таълим самарадорлигини ошириш, давлат таълим стандартларининг бажарилишини таъминлаш, таълимнинг сифат кўрсаткичини кафолатлашда замонавий педагогик технология ҳал қилувчи омиллардан бўлиб бормоқда. Педагогик технологияни ўқув жараёнида қўллаш жаҳон амалиётида кенг тарқалмоқда. Ҳозирги кунда таълим жараёнида ўқувчи ва ўқитувчини доимий изланишга, узлуксиз ўз устида ишлашга ундайдиган ўқитишнинг интерфаол усуллари кириб келмоқда. Бу, ўз навбатида таълимда самарадорликни таъминлайди. Педагогик технология, унинг асосий тамойиллари, янгича ишлаш усуллари, ўқитувчининг ҳамда ўқувчининг ўқув жараёнидаги ўрни, роли ҳақида билиб бориш, ўқувчиларни мустақил фикрлашга ўргатиб ўқув жараёнининг юқори сифат ва самарадорлигини ҳосил қилишга хизмат қилувчи вақт оралигини қисқартириш, таълимни жадаллаштиришга ёрдам беради. Шундай экан мустақил фикрловчи, иродали, ақлли шахсларни шакллантиришда уларнинг ҳар томонлама ўрганиш ҳамда уларга турли томонлама таъсир эта олиш йўллари ва усулларини кўриб чиқиш керак бўлади. Ёшларни ўрганишда уларни нафақат физиологик, балки психологик томонларини, яъни психик жараёнларини, ҳиссий иродавий хусусиятларини ўрганиш зарурий аҳамиятга эга. Шахснинг ўз эҳтиёжларини қондиришда, олдига қўйган мақсадларига эришишда ва эркин фикрлашида катта аҳамият касб этадиган ҳиссий- иродавий хусусиятларини алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиз. Ҳис туйғулар кишининг ҳаётида нималар юз берганига, нималарни билиб олаётганига ёки нима билан машғул бўлаётганига ўзида билдириладиган турли хил ички муносабатларидир. Ҳис туйғуни бошдан кечиришнинг турли хил усуллари мавжуд бўлиб, уларга ҳиссиёт (эмоция), аффект, кайфият, кучли ҳаёжонланиш (стресс) ва ҳоказолар киради. Эҳтиёжларнинг қондирилиши ёки қондирилмаслиги кишида турли хил ўзига хос кечинмаларини ҳосил қилади. Шундай кечинмаларнинг бири ҳиссиёт бўлиб ҳисобланади. Ҳиссиётнинг икки хил ижобий ва салбий холатлари бўлиб, ижобий ҳолат шахснинг муносабати ва фаолиятида эҳтиёжларни қондириш жараёнининг хуш келадиган тарзда кечганлигидан далолат берса, эҳтиёжларнинг қондирилмасдан қолиши салбий ҳиссий кечинмаларга сабаб бўлади. Шундай салбий ҳолатлардан бўлган уятчанлик ва тортинчоқлик айниқса дарс жараёнида ўқувчининг мавзуни эркин ифодалаши ва ўз фикрини баён қилишида тўсиқ бўлади. Бундай ҳолатлар ўқувчининг билими ва фикрларини юзага чиқаришда тўсиқ бўлибгина қолмасдан, ўқитувчининг ўқувчи билимини тўғри баҳолашида ҳам қийинчиликлар туғдириши мумкин. Чунки ўқитувчи назарида бундай ўқувчиларнинг билим савияси паст бўлиб кўринади. Шундай экан, ўқувчилардаги бундай салбий ҳолатларнинг олдини олиш ва бартараф

87

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

қилиш учун дарсни интерфаол усуллар билан олиб бориш фойдалидир. Ўқувчилардаги бундай салбий хислатларни бартараф этишда интерфаол усулларнинг қандай таъсири бор деган савол туғилади. Дарс жараёнида интерфаол усулларни қўллаш ўқувчиларнинг ўз фикрларини эркин ифодалашида бир қанча қулайликлар келтиради. Чунки, интерфаол усулда дарс ўтилса, ўқувчиларнинг бир нечта гуруҳларга бўлиб, улар орасида ўзаро мусобақа ўтказиш орқали ўқувчиларни фаоллаштиради ва ҳар бир ўқувчининг фикрини нотўғри деб қарамасдан уларнинг фикрларини тинглаб, шу фикрлардан умумий хулоса чиқаришга ўргатади. Натижада дарсга ҳамманинг фаол қатнашишига олиб келади. Ўз-ўзидан бундай вазиятда синфдаги айрим уятчан ва тортинчоқ ўқувчилар ҳам дарсга фаол қатнаша бошлаши мумкин. Масалан, фаол усуллардан бири муаммоли вазият яратиш орқали дарс ўтишда ўқитувчи ўқувчиларни кичик гуруҳларга бўлади ва уларга муаммоли саволларни беради. Ўқувчилар берган саволларга гуруҳдаги аъзолар билан ўзаро фикрлашиб, умумий жавобни айтишлари керак бўлади. Бундай усулда ўтилган дарсда уятчан ва тартинчоқ ўқувчилар ҳам фаол қатнаша бошлаганини кўриш мумкин. Чунки, биринчидан, ўқувчилар мусобақа тарзида ўтилаётган бу дарсга фаол қатнашиб, ғолиб бўлиш мақсадида бўлса, иккинчидан, бундай вазиятда ўқувчи доскага чиқиб ҳамма ўқувчилар олдида мавзуни тушунтирмасдан, фақат кичик гуруҳга ўз фикрини айтади. Бу эса ўқувчида фикрини эркин айта олишга шароит туғдиради. Шундай фаол усулларни қўллаш орқали дарс ўтиш кўпроқ қўлланилса ўқувчилардаги уятчанлик ва тортинчоқлик ҳолатлари бартараф этилиб, улар энди нафақат кичик гуруҳларда, балки ҳамма ўқувчилар олдида ҳам эркин фикрларини ифодалай олишлари мумкин. Шундай экан, бугунги кун педагогикаси ўқувчиларнинг ўз фикрларини эркин, тортинмай айтиш имконини берадиган янги интерфаол усулларни ҳаётга яна ҳам чуқурроқ татбиқ этиш йўлидан борилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ: 1. Замонавий дарс. - Тошкент 2007. Ж. Йўлдошев ва бошқалар. 2. Лептина И., Семенова Н., Применение эффективных технологий обучения (Учитель 2003 № 1)

88

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Kutlimuratova Nargiza Rustamovna (Urganch, O‘zbekiston)

O`QUVCHILARDA TANQIDIY FIKRLASHNI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI

Annotatsiya. Maqolada tanqidiy fikrlash, o`quvchilarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirishning o`ziga xos xususiyatlari yoritilgan Kalit so‘zlar. Fikr, tanqidiy fikrlash, tahlil, taqqoslash, izohlash.

Аннотация. В статье описываются особенности критического мышления, развитие критического мышления у учащихся. Ключевые слова. Мысль, критическое мышление, анализ, сравнение, интерпретация.

Annotation. The article describes the peculiarities of critical thinking, the development of critical thinking in students Keywords. Thought, critical thinking, analysis, comparison, interpretation.

Hozirgi globallashuv sharoiti, dunyo hamjamiyati hayotidagi iqstisodiy, mafkuraviy, ijtimoiy ziddiyatlarning keskinlashuvi hamda moliyaviy inqirozlar yoshlarni mamlakatning ijtimoiy, ilmiy-ma’rifiy, siyosiy hayotiga chuqur integratsiyalashuvini ta’minlashni talab etadi. Jamiyat taraqqiyoti bilan bog`liq dolzarb muammolarning yechimi esa mustaqil fikrlash ko`nikmasiga ega bo`lgan yangi avlodga bog`liq. Insonning barcha mavjudotlardan yuksak jixati - uning fikrlash qobiliyatidir. Zotan, insonlar bir-birlari bilan o`ziga xos o`y-xayollari, mushoxadalari, fikr yuritishlari, mustaqil fikrlash qobiliyatlari bilan ajralib turadilar. Shuning uchun ham inson fikrini tarbiya qilish muxim sanaladi. Abdulla Avloniyning asarlarida fikr tarbiyasiga oid quyidagicha talqin berilgan: «Fikr tarbiyasi eng kerakli, ko`p zamonlardan beri takdir qilinub kelgan, muallimlarning diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifadur. Fikr insonning sharofatlik, fayratlik bo`lishiga sabab bo`ladur. Bu tarbiya muallimlarning yordamiga shu daraja muxtojdurki, fikrning quvvati, ziynati, kengligi muallimning tarbiyasiga bog`liqdir» [1. 140]. Tanqidiy fikrlash bu- XXI asr talablarini muvaffakiyatli ruyobga chiqarishimizga imkoniyat yaratuvchi, o`rganayotgan va bajarayotgan ishimizni yanada chuqurroq anglashimizga yordam beruvchi ijobiy ko`nikmadir. Ijtimoiy xayot, xamkorlikka asoslangan ta’lim jarayoni va ishlab chiqarishda o`zaro munosabatlar, aloqalar, xamkorlikdagi aqliy va jismoniy mexnat mahsuli, muomala maromi mustaqil fikrlash majmuasi tariqasida yuzaga keladi. Shaxs mustaqil fikrlash orqali voqelikni umumlashtirib, narsa va xodisalar o`rtasidagi ichki, murakkab bog`lanishlar, munosabatlar, xossalar, xususiyatlar xamda mexanizmlarni anglab etadi. Darxaqiqat, jamiyatda xilma-xil fikrlash muxitini vujudga keltirishda mustaqil, tanqidiy fikrlovchi shaxslarning o`rni beqiyosdir. Dunyoga yangi ko`z bilan qaraydigan barkamol insonni shakllantirish, uning natijasida mustaqil fikrlovchi, ijodiy izlanuvchi, kuchli irodali, g`oyaviy e’tiqodli, ma’naviyati yuksak, pok vijdonli shaxsni kamol toptirish, buyuk kelajagimiz poydevorini quruvchi va yuksaltiruvchi mutaxassis kadrlarni tayyorlash respublikamiz pedagoglari oldida turgan eng muxim

89

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 va mas’uliyatli vazifadir. Shu bois, xamkorlikka asoslangan pedagogik jarayonlarda o`quvchi shaxsining mustaqil fikrlash faoliyatini shakllantirib, muntazam rivojlantirib borish, «sub’ekt-sub’ekt» munosabatini amalda ta’minlash natijasida ularning ijodiy faolligi, izlanuvchanligi, irodaviy sifatlari, ishchanligi, e’tiqodini tarkib toptirish muxim axamiyat kasb etadi. Dayana Xalperi tanqidiy fikrlash «fikr yuritishning shunday ko`rinishini anglatadiki, u vazminlik, mantiq va maqsadga yo`naltirilganlik bilan ajralib turadi»,- [2. 82] deb yozadi. Tanqidiy fikrlashda g`oyalar va ularning axamiyati ko`p fikrlilik nuqtai-nazaridan ko`rib chiqiladi xamda ular boshqa g`oyalar bilan taqqoslanadi. Bu fikrlashning eng yuqori darajasi aqliy faoliyat bo`lib, unda tahlil, taqqoslash, izohlash, qo`llash, tortishuv, yangilik, muammolarni xal qilish yoki fikrlash jarayonini baxolashga aloxida e’tibor beriladi. Tanqidiy fikrlash muloqot va gurux bilan ishlash malakalarini rivojlantiradi. Tanqidiy fikrlash ta’lim jarayoniga jo`shqinlik baxsh etadi, mashg`ulotlarni o`qituvchi va o`quvchi uchun quvonchga aylantiradi. O`quvchilarga tanqidiy fikrlash uchun eng avvalo, ularning o`zlari mas’ul ekanliklarini tushuntirish lozim. Pedagogning vazifasi o`quv xonasida tanqidiy fikrlashni rag`batlantirib turuvchi muxitni yaratishdangina iborat bo`ladi. Tanqidiy fikrlashni paydo qilish uchun uchun quyidagilar bo`lishi kerak: - o`quvchida o`ziga xos nuqtai-nazarni paydo qilish; - bir fikrdan boshqasining afzalligini asoslash maxorati; - murakkab muammolarni echish maxorati; - baxsni dalillab olib borish; - yagona fikrni ishlab chiqish uchun birgalikda ishlash maxorati; - qarashlar va tasavvurlaga xayotiy tajriba qanday ta’sir qilishini tushunish. [2. 45]. O`quvchilarni xaqiqatan xam dolzarb muammo xaqida fikrlash imkoniyatidan mahrum qilib, mantiqiy jarayonlarni mavxum tarzda o`rganish emas, balki o`quvchilarni tezda faol o`ylash jarayoniga kirishishga, uni tajribada amalga oshirishga imkon beradigan uslubiyat eng yaxshi xisoblanadi. Bundan tashqari, o`quvchilarni xaqiqatda bezovta qiluvchi muammolar xaqida so`z borganda tashabbus ularning o`zidan chiqqanda, tanqidiy fikrlash yaxshiroq rivojlanadi. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish oson narsa emas. Bu ma’lum yosh davrida o`rgatish tugallanishi va unutilishi mumkin bo`lgan masala xam emas. Tanqidiy fikrlashga olib boradigan aniq-ravshan yo`llar yo`q. Biroq o`qitish shartlarining muayyan to`plami borki, uning yordamida tanqidiy fikrlovchilarni tabiyalash mumkin. Jumladan, quyidagi shartlarni e`tiborga olish zarur: 1. Tanqidiy fikrlash tajribasini orttirishga vaqt va imkoniyat berish. 2. O`quvchilarga fikrlash imkoniyatini berish. 3. Turli g`oya va fikrlarni qabul qilish. 4. O`quv jarayonida o`quvchilarning faol qatnashishlariga imkon berish. 5. O`quvchilarni ularning ustidan xech kim kulmasligiga ishontirish. 6. Xar bir o`quvchini u tanqidiy muloxaza yuritishga qodir ekanligiga ishontirish. 7. Tanqidiy fikrlash paydo bo`lishini qadrlash. Bundan xulosa qilish mumkinki, o`qituvchi darsga tayyorgarlik ko`rar ekan, o`quvchilar to`qnashishi mumkin bo`lgan muammolar doirasini aniqlashi, so`ngra

90

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 esa, o`quvchilarni bu muammolarni o`zlari mustaqil ravishda shakllantirishlariga tayyorlashi zarur. Tanqidiy fikrlash tufayli o`qish aniq maqsadga yo`nalgan, mazmunli faoliyatga aylanadi xamda bu faoliyat davomida o`quvchilar xaqiqiy aqliy ish bajarib, xaqiqiy xayotiy muammolarni hal qiladilar. Ular dalillar to`plab, matnlarni tahlil qilib, teng kuchli nuqtai-nazarlarni taqqoslab xamda jamoa imkoniyatlaridan foydalanib, o`zlarini qiziqtirgan savollarga javob izlaydilar va uni topadilar.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. / O. Sharofiddinov taxriri ostida - T.: «Ma’naviyat», 1998. -302-b. 2. Xodjieva F. O. O`quvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish. / Monografiya. - T.: «Fan», 2008. -140-b.

91

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

УДК 372.3 Қурбонова Моҳигул Шониёзовна (Қарши, Узбекистон)

ХОРИЖ АДАБИЁТЛАРИДА ФОЛЬКЛОР ЖАНРИ АСОСИДА БОЛА ҚАБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУАММОСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ

Аннотация: Мақолада фольклорнинг ҳар бир ҳалқнинг моддий маданияти, урф одатлари, оилавий муносабатлари ва бошқа ҳалқлар билан бўлган тарихий маданий муносабатларининг ифода этилиши ҳақида сўз юритилади.Болалар фольклорини йиғиш ва оммалаштириш борасида диққатга сазовор ишлар илмий асосланган. Калит сўзлар: фольклор, материал, жанр, интерпритация, принцип, этнографик.

ИЗУЧЕНИЕ ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ СПОСОБНОСТЕЙ ДЕТЕЙ НА ОСНОВЕ ФОЛЬКЛОРНОГО ЖАНРА В ЗАРУБЕЖНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

Аннотация: В статье рассматривается выражение фольклора в материальной культуре каждого народа, обычаях, семейных отношениях и историко-культурных отношениях с другиминародами.Работа по сбору и популяризации детского фольклора научно обоснована. Ключевые слова: фольклор, материал, жанр, интерпритация, принцип, этнографик.

THE STUDY OF THE PROBLEM OF DEVELOPING CHILDREN'S ABILITIES ON THE BASIS OF THE FOLKLORE GENRE IN FOREIGN LITERATURE

Annotation:The article discusses the expression of folklore in the material culture of each people, customs, family relations and historical and cultural relations with other peoples. The work of collecting and popularizing children's folklore is scientifically substantiated. Keywords: folklore, material, genre, interpretation, principle, ethnography.

Ҳар бир давлатда халқ мусиқа ижодий фаолияти бадиий матнинг алоҳида энг муҳим қисми ҳисобланади. Шунинг учун ҳозирги пайтда фольклорга бола учун бадиий эстетик тарбия воситасида қараш тасоддифий ҳолат эмас. Бутун дунё бўйича илғор педагог тадқиқотчилар бола тарбиясида халқ маданиятининг аҳамияти ва унинг маьнавий ривожланишидаги ўрни ҳақида фикр билдирадилар. Дунёда фольклорнинг учта йўналиши фарқланади: 1. Фольклор ҳар бир ҳалқнинг моддий маданиятини, урф одатларини, оилавий муносабатларини ва бошқа ҳалқлар билан бўлган тарихий маданий муносабатларини ифода этади. Бу соҳанинг ичида ўз навбатида ижодий фаолият қайсиким, тупроқ, металл, тош, дарахт ва шунга ўхшаган нарсаларга бадиий образлар бериш бўлиб хисобланади. Мазкур йўналишнинг бошқа бир кичик йўналишида ҳеч бир материал қўлланилмасдан ижодий фаолият

92

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

одамнинг товуш, тана ҳаракатлари билан ифодаланади. Фольклорнинг бу турига мусиқа билан ифодаланадиган хореография каби халқ саьати турлари киради. Замонавий рус маданаиятида фольклор 2 турда яьни оғзаки ва ёзма (жонли фольклор аньаналари, композиторнинг ижодий фаолиятида интерпритациядан фойдаланиш) турларга бўлинади. Бундай ҳолатлар фольклорнинг 2 тури мавжудлигини кўрсатади. Оғзаки ва ёзма. Оғзаки мусиқавий аньана ҳотирада сақланиб, ёддан ижро этилади. Қадимги ёки дастлабки мусиқавий ижодиётда фақат оғзаки аньаналар мавжуд бўлиб, улар куй, оҳанг сифатида тасаввур қилинган ва уларга илоҳий куч мавжудлиги сифатида қаралган. Оғзаки ижодий фаолиятда тез айтишлар қайсиким, бир томондан лад ва шаклни тасвирласа, иккинчи томондан мелодик ижронинг шакллантирилган босқичининг бошланиши бўлиб ҳисобланаган. Оғзаки мусиқавий ижодиётда жўравозлик ва мусиқавий орнаментикага аҳамият берилади. Жўравозлик асосий куй қаторининг тармоғи бўлиб, ладни қўллаб қувватлаш ёки кучайтириш учун хизмат қилади. Б. В. Асафьевнинг фикрича оғзаки мусиқавий ижодиёт узоқ муддатли тарихга эга бўлиб, фикрлашни ҳамда ўйлашни қадимги тури сифатида тушунилади. Оғзаки мусиқавий аньаналар бевоста амалда уларни бажариш билан юзага келтиради ва шунинг учун нота шаклида қайд килинмайди.Айнан шунинг учун ҳам оғзаки ижодиёт ўзининг импровизацияси билан шаҳар маданияти, психологик ва мусиқавий маданиятларидан фарқ қилади. “Оғзаки аньанавий ижодиёт фақат ўрмонда, далада ёки кулбада ўзини эркин ҳис этади. Ёзма аньанавий ижодиёт эса концерт залларини ёки махсус жиҳозланган жойларни талаб қилади”. (17, стр 88). Шунинг учун оғзаки фольклор ижодиёти болаларнинг мусиқавий ижодиёт имкониятларини ривожланиши учун қулай. Ижтимоий тарихий тараққиётнинг маьлум даврига келиб, оғзаки ижодиёт асосида шаҳар фольклори ёзма аньана сифатида юзага келган. Россияда бу ҳолат XVII ва XVIII асрларда юзага келган. XIX асрнинг 50 ва 60 йилларида Россияда халқ мактабларининг педагогик масалаларига эьтибор бериши ривожланди ва ўсди. Масалан, қишлоқ жойларидаги деҳқонларнинг болалари орасида тарбия масалаларига алоҳида эьтибор берилди. Бундай халқ ижодиёти масалаларига болалар боғчаси кўпайиши билан ҳам эьтибор берилди. Болалар қўшиғини йиғишда буюк педагог И. Г. Песталоцци (1746-1827) хизматлари каттадир. У аҳлоқий ва маьнавий тарбиянинг янги принципларини яратган олим бўлиб хисобланади. Олимнинг хизмати шундаки, ушбу принципларни у илк бор боланинг индивидуал хусусиятларига боғлаб ривожлантирди. Бу соҳада яна унинг ўқувчиси немис педагоги Фридрих Фребель таьлимоти ҳам мавжуд. (1782-1852). Писталоцци ва Фребеллар ўз ишларида бола тарбиясида фольклор материалларини халқ ижодиётидан олиш муҳимлигини кўрсатишди. Улар илк бор боланинг эстетик ва бадиий тарбияланишида халқ қўшиқлари ва ўйинларининг аҳамиятини кўрсатиб берди. Юқорида қайд қилинган ишлар асосида дастлабки болалар учун қўшиқлар ва мусиқавий асарлар тўплана бошланди. Москвадаги маданий ҳаётнинг ривожланишида 1868 йилда чоп қилинган П.А. Бессоновнинг “Детские песни” китоби муҳим аҳамият касб этди. Унда 150 та танлаб олинган фольклор материаллари берилиб энг муҳими

93

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

улар ҳақида шархлар келтирилган. Китобнинг иловалар қисмида қатор алла қўшиқларининг,тез айтишларнинг, ҳазил қўшиқларининг мусиқавий ноталари берилган. Уни Бессоновнинг куйлашига қараб В. Н. Каптерев ёзиб олган. Қайд қилинган китоб тўплам В. Д. Одаевский томонидан тайёрланган ва таҳлил қилинган. Бессонов биринчи бўлиб болалар халқ қўшиқларининг аслини чоп қилдирган.1869 йилда муаллифлари кўрсатилган ҳолда “Песни колыбельные и детские прибаутки” китоби нашр этилди. Бу йиллари болалар фольклори соҳасида чоп қилинган ишлардан қуйидагиларни келтириш мумкин: 1. В.Ф. Кудрявцевнинг “Детские игры и песенки Нижегородские губернии”. 2. П.В. Шейиннинг (1826 – 1900) “Болалар фольклорлари асарлари“. Шейннинг қайд қилинган асарлари болалар фольклорининг йиғмаси бўлиб ҳисобланади. Ушбу асар барча фольклорчиларга, этнографларга, мусиқашуносларга, педагогларга зарур ва муҳим аҳамиятли таьсирга эга бўлди, шу билан бир қаторда бу асар болалар орасида фольклор жанрини ижодий ривожида ҳам катта роль ўйнайди. 19 - асрнинг 60 - ва 70 - йилларидан бошлаб доимий ҳолда унча катта бўлмаган болалар қўшиқларининг ўйинлари ҳамда ҳикояларининг тўпламлари чиқа бошлади. Улар болалар боғчалари ва мактаблари учун мўлжалланган. 20 - асрнинг биринчи чорагидан бошлаб болалар учун мўлжалланган тўпламларда фольклор этнографик нуқтайи назардан илмий ишлар юзага кела бошлади. Улар профессионал ҳамда ҳақиқий фольклор материалларини ўз ичига олди. Бу ишлар тарихий, этнографик ва бадиий аҳамиятга эга бўлиб ҳисобланади.Улар орқали биз болалар қўшиқлари, ўйинлари, удумлари ҳақидаги, ҳамда уларни келажакдаги ривожланиши ҳақидаги тушунчаларга эга бўламиз.Уларда чоп этилган айрим болалар асарларидан ҳозирги давр болалар фольклор жамоаларининг репертуарларида, мактабларда, боғчаларда ҳам фойдаланиш мумкин. 1924 йилдан бошлаб болалар учун мусиқавий тўпламлар чиқарилиши тўхтатилди ва у 50 йилгача давом этди. Иркутск университетининг профессори Г. С. Виноградов 20 - ва 30 - йилларда болаларнинг аньаавий ижодиётига бағишланган ишларни этнографик асосда чуқур қайта ишлаб чиқди. У 20 йил давомида кўпчилик корреспондентлар ёрдамида анчагина болалар фольклорининг матнини йиғди. Олинган материалларнинг кўпчилик қисмини тўплам ва мақолаларида шархлар билан биргалакда чоп қилдирди. Шу йиллар давомида болалар фольклорини йиғиш ва оммалаштириш борасида диққатга сазовор ишларни О. И. Капитца ҳам бажарди.Унинг ташаббуси билан 1927 йилда Россия география жамияти (РГО) қошида болалар фольклори тили бўйича махсус комиссия тузилди. О. И. Капица олинган материаллар бўйича кўпгина мақолалар ҳамда иккита китоб чоп қилдирди, булар “Детский фольклор” ва “Детский быт и фольклор”. Болалар фольклори ҳақидаги фундаментал илмий тадқиқотлар узоқ йиллар давомида олиб борилмади. Фақат 1957 йилда Москвада В. П. Аникиннинг «Русские народные пословицы, загадки и детский фольклор» номли китоби чоп қилинди. Кейин Новосибирск шаҳрида Г. С. Виноградов томонидан бошланган ишларга аньанавий ёндашилган ҳолда М. Н. Мельниковнинг 1970 йилда «Русский детский фольклор Сибири» номли катта назарий асари чоп этилди.

94

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Шундан кейин унинг болалар фольклори, уларнинг тарбияси соҳасидаги аҳамиятига бағишланган китоблари чиқарилди. 20 - асрнинг иккинчи чорагидан бошлаб 70 - йилларигача болалар мусиқавий фолькори мусиқашунослар ва фолькорчилар диққатидан четда қолиб келди. Шунинг учун ҳам бу даврда болалар фольклори борасида тўпланган материаллар жуда озчиликни ташкил қилади. Мусиқашунослар томонидан болалар фольклорининг назарий моҳиятига тушуниб етишиш ҳақида иш олиб борилмади. Фақатгина 70 йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб болалар мусиқавий фольклори бўйича асарлар чиқа бошлади. 1977 йилда Б. Ефименкованинг “Северные байки” тўплами чоп қилинди, ушбу тўплам юқори этнографик аниқликка эга. Шунингдек Г. Э. Науменконинг бир нечта тўпламлари чиқарилди: масалан1977 йилда - “Руссие народные сказки, скороговорки и загадки с напевами “; 1977 дан 1987 йилгача “Жаворонушки” тўпламининг 5 та сони чиқарилди. Уларнинг ҳар қайсисига болалар мусиқавий фольклорининг маьлум жанрлари киритилган бўлиб,улар болаларнинг ўзи иштирокида ёзиб олинган. Қайд қилинган тўпламда мингдан ошиқ болалар қўшиқлари чоп қилинган. 1988 йилда “Дождик,дождик перестань!”, “Русское народное детское музыкальное творчество “ ва 1996 йилда “Фольклорная азбука” ва 1999 йилда “Этнография детства “ (В издательстве Беловодье). Илғор педагоглар ва тадқиқотчиларнинг (П. П. Блонский, Я. А. Каменский, И. Г. Песталоцци, Л. Н. Толстой, К. Д. Ушинский ва бошқалвр), узоқ йиллар мобайнида болалар мусиқавий фольклори бўйича олиб борган тадқикотлари шаклланаётган болалар ҳаётида, уларнинг эстетик тарбиясида муҳим аҳамият касб эттишини тасдиқлайди. Фольклорнинг имконият даражаларини кейинги йилларда мактабгача ёшдаги болаларга ўргатиш ишларини аниқлаш бўйича тадқиқот ишлари тез сурьатлар билан олиб борилмоқда. Бу фикрнинг тасдиғи сифатида кейинги йилларда мактабгача тарбия дастурларини чиқарилганини келтириш мумкин: 1. Программа “Наследие” (муаллифлар М. Новицкая ва Е. Соловьевалар). Дастурнинг мақсади - болаларнинг антанавий рус маданиятига олиб кириш. Ушбу дастурнинг принциплари нафақат Россиядаги балки бутун дунёдаги миллатларнинг маданиятини ўрганишда қўл келади. Дастур маьлум аҳамиятга эга бўлган қуйидаги блоклардан тузилган: - Воқеалар доираси; - оилавий доира; - доирани ташкил қиламиз; - ўқиш доираси. Шундай экан, барча ҳалқларда фольклор асарларининг кўпхиллилиги тарбия ва ўргатишда оптимал вариянтни танлаб олиш учун имкон яратади.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ 1. Аникин В. П. Русские народные пословицы, поговорки, загадки и детский фольклор. М.: Просвещение, 1957.- 240 с. 2. Аникин В. П. Русский фольклор. М.: Висш.шк, 1987. - 285 с. 3. Виноградов Г. С. Русский детский фольклор. Иркутск. 1930, - 230 с.

95

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

4. Лазутин С. Г. Русские народные лирические песни, частушки и пословицы. М.: Высшая школа, 1990. - 237 с. 5. Мельников М. Н. Русский детский фольклор.М.:Просвещение,1987. - 239 с. 6. Поиски сокровищ. - Новосибирск, 1989; Васюганье:Путь в некуда?.- Новосибирск,1989).

96

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Олтибоева Зулфия Даврановна, Алтибоева Юлдуз Даврановна (Джаркургон, Узбекистан)

ИНТЕРАКТИВНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ И МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ НА УРОКЕ РУССКОГО ЯЗЫКА (5-6 класса)

В педагогической практике давно применяется термин «активные методы и формы обучения». Он объединяет группу педагогических технологий, достигающих высокого уровня активности учебной деятельности учащихся. В последнее время получил распространение ещё один термин - «интерактивное обучение». Современная наука об образовании приблизилась к тому моменту, когда возникла потребность в создании педагогических технологий, которые обеспечивают самое главное в образовательном процессе – развитие личности каждого учащегося, его активности. Необходимо создавать такие условия обучения, чтобы учащийся стремился получить новые результаты своей работы и в дальнейшем успешно применить их в практической деятельности. Методика преподавания русского языка в настоящее время отличается своим инновационным характером. Среди популярных инновационных технологий обучения языку можно назвать такие направления обучения, как проблемное, программированное, компьютерное, концентрированное, модульное, развивающее, дифференцированное, активное, интерактивное, игровое. Суть интерактивного обучения состоит в том, что учебный процесс организован таким образом, что практически все учащиеся оказываются вовлеченными в процесс познания, они имеют возможность понимать и рефлектировать по поводу того, что они знают и думают. Совместная деятельность учащихся в процессе познания, освоения учебного материала означает, что каждый вносит свой особый индивидуальный вклад, идет обмен знаниями, идеями, способами деятельности. Причем происходит это в атмосфере доброжелательности и взаимной поддержки, что позволяет не только получать новое знание, но и развивает саму познавательную деятельность, переводит ее на более высокие формы кооперации и сотрудничества. Интерактивное обучение представляет собой такую организацию учебного процесса, при которой практически все учащиеся оказываются вовлечёнными в процесс познания. Структура урока, проведённого в интерактивном режиме, включает 8 этапов (на примере уроков русского языка) Мотивация. Для создания мотивации наряду с проблемными вопросами и заданиями используются сценки, чтение словарных статей, отрывков из газетных статей, заслушивание статистических данных, разные определения одного понятия. Организуя этот этап, необходимо помнить, что то, что одного учащегося побуждает к активным действиям, вызывает бурную реакцию, другого оставляет равнодушным либо приводит к незначительному эффекту, поэтому стараюсь от урока к уроку менять способ мотивации,

97

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

разнообразить их. Сообщение целей (целеполагание). Цели уроков интерактивного обучения отличаются от традиционных. На первое место выдвигаются цели, связанные со знаниями учащихся: назвать признаки функциональных стилей, назвать изменения, произошедшие в русской графике, дать определения понятиям орфография, орфограмма. Затем ставятся цели, связанные с формируемыми умениями: выделить написания, подчиняющиеся каждому принципу русской орфографии, определить стилистическую принадлежность текста, публично представить результаты групповой работы. На третьем месте стоят цели, называющие ценности: выразить своё отношение к необходимости существования единых норм орфоэпии, высказать своё суждение о значении грамотного письма, сделать вывод о практической значимости полученных знаний. Этот этап имеет большое значение: во- первых, позволяет всю дальнейшую деятельность учащихся сделать целенаправленной, т.е. каждый учащийся узнаёт, каким будет конечный результат, к чему ему стоит стремиться; во-вторых, на этом этапе преподаватель учит учащихся формулированию целей урока - одному из профессиональных умений учителя. Предоставление новой информации. Поскольку все понятия, которые изучаются, в той или иной мере уже знакомы учащимся, рекомендуется начинать этот этап с мозгового штурма: «Какие ассоциации вызывает у вас слово письменность?», «Какие понятия связаны со словом орфография?» Представленные стержневые мысли записываются на доске в столбик и нумеруются. Этот вид работы помогает отобрать то, что уже известно учащимся, а что действительно непонятно, незнакомо. Эту же работу можно провести иначе: на обратной стороне доски заранее записывается ключевое слово, например, орфоэпия, а вокруг него располагаются слова: орфоэпические словари, нормы произношения, правильно писать, правильно говорить, речь, речевые ошибки. Затем предлагается учащимся выбрать те понятия, которые, по их мнению, связаны с ключевым словом. Этот вариант работы эффективен тогда, когда у учащихся недостаточно представлений об изучаемом понятии. Третий вариант организации этой работы: предлагается учащимся расслабиться, настроиться на тему размышления, взять ручки и записать те мысли, которые приходят в голову, при этом напоминается, что не нужно стремиться к логике, последовательности. Новая информация предоставляется преимущественно на Рабочих листах, где вверху записаны вопросы и задания, а ниже помещена информация. Для предоставления информации также используются учебники, словари, монографические статьи, слово учителя. Интерактивные упражнения. В качестве интерактивных упражнений можно использовать работу в малых группах. Проведение этого этапа вызывает наибольшее число трудностей. В группах сменного состава эти проблемы решаются с помощью ротации: из активной группы переводятся в пассивную, а из пассивной - в активную. Состав группы должен включать не более 5-6 человек, т.к. в группах большего количественного состава иногда не хватает времени всем высказаться, легче бывает «спрятаться» за спины других, что снижает активность учащихся, гасит интерес к занятию. Лучше,

98

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

если в каждой группе объединяются учащиеся разного уровня информированности по данному предмету, это позволяет им взаимно дополнять и обогащать друг друга. Во избежание потери времени на уроке следует заранее планировать, как учащиеся будут разделены на группы. Для этого можно раздать карточки с буквами, которые составляют ключевое, слово и предложить объединиться всем, кому достались одинаковые буквы. Размещение рабочих мест тоже нужно продумывать заранее. На перемене можно поставить столы по 2 или по 3, а стулья расположить напротив друг друга. Такая планировка не мешает слушать, учащиеся могут видеть лица друг друга, что помогает совместному общению. Большое значение для эффективности учебного сотрудничества имеет характер его организации, в частности, внешняя регламентация деятельности участников групп. При организации первого занятия сообщаю учащимся, что при подготовке выступления следует выслушать всех участников группы, совместно попытаться разобраться в проблеме, в случае необходимости можно обратиться за помощью к преподавателю, затем выбрать выступающего. Во время работы групп необходимо следить, насколько продуктивно организуется совместная работа, помогать некоторым учащимся включиться в общение, оказывать необходимую помощь в решении проблемы. На подготовку выступления разным группам требуется разное время. Если не все группы подготовились одновременно, то выделяется для них дополнительное время. При озвучивании проблемы используются такие варианты работы: выступает один человек (по выбору группы или по желанию); выступают последовательно все члены группы. Но в том и другом случае учащиеся должны помнить, что выступать необходимо кратко и информативно. Новый продукт. Логическим завершением работы над новыми знаниями является создание нового продукта. Учитывая большой объём информации, усваиваемой на уроке, и ограниченность времени, в качестве нового продукта предлагается учащимся сделать самостоятельные выводы (например, о том, могут ли оставаться произносительные нормы неизменными по истечении десятилетий), высказать свою точку зрения (например, о необходимости существования единых норм орфоэпии), выполнить новое, ранее не выполнявшееся задание. Рефлексия. Этот этап предполагает подведение итогов деятельности учащихся. Рефлексии способствуют вопросы: - Что особенно понравилось? Чему научились? Как пригодятся эти знания в будущем? Какие выводы можно сделать по сегодняшнему уроку? Данные вопросы позволяют учащимся выделить то главное, новое, что они узнали на уроке, осознать, где, каким образом и для каких целей эти знания могут быть применены. Оценивание. Этот вопрос является наиболее сложным для учителей, работающих в интерактивном режиме. Оценивание должно стимулировать работу учащихся на последующих занятиях. В первый раз, если все работали активно, с желанием, выставляю всем участникам группы высший балл. В дальнейшем оценивание можно поручать руководителю группы. Такой способ организации оценивания имеет профессиональную направленность - приучает учащихся оценивать работу других. Можно использовать такой подход: каждый член группы оценивает каждого, т.е. выставляет отметку

99

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

каждому товарищу в листок оценивания. Учитель собирает листки и выводит средний балл. Наконец, можно воспользоваться самооценкой работы учащихся. Домашнее задание. После проведения уроков в интерактивном режиме предлагаются задания, требующие творческого переосмысления изученного материала: написать сочинение - миниатюру по теме, высказать свою точку зрения по проблеме, провести стилистический эксперимент. Такое задание в большей степени соответствует природе интерактивного обучения. Занятия, построенные в интерактивном режиме, вызывают заметный интерес у учащихся, прежде всего, потому, что нарушают привычный и несколько надоевший порядок работы на уроке, позволяют каждому побыть не в роли пассивного слушателя, а в роли активного участника, организатора учебного процесса. Технологий интерактивного обучения существует огромное количество. Каждый учитель может самостоятельно придумать новые формы работы с классом. Это зависит прежде всего от уровня подготовки класса, от того, старшее или среднее это звено, от того, насколько доверительные и доброжелательные отношения между учителем и учениками. Интерактивные формы могут присутствовать в качестве отдельных элементов на определенных этапах урока или представлять использоваться на протяжении всего урока. Технологии интерактивного обучения. 1. Работа в парах. 2. Ротационные (сменные) тройки. 3. Работа в малых группах. 4. Аквариум. 5. Незаконченное предложение. 6. Мозговой штурм. 7. Дерево решений. 8. Суд от своего имени. 9. Ролевая (деловая) игра. 10. Метод пресс. 11. Займи позицию. 12. Дискуссия. 13. Дебаты. Использование интерактивных методов обучения русскому языку в 5 классе Изучение русского языка в школе предполагает, как известно, реализацию 3 основных задач: 1) дать учащимся знания по русскому языку и умение использовать их на практике, 2) развивать мышление, творческие умения и способности, 3) воспитывать национально сознательную личность. Результативность дидактических целей- сознание, прочность и глубина знаний учеников по русскому языку находится в прямой зависимости от активной заинтересованности предметом, желание знать его, то есть от уровня мотивации учащихся к изучению предмета. Начиная преподавать русский язык учитель ставит перед собой вопрос: как сделать урок не только познавательным, информативным, но

100

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

и поддерживать у детей заинтересованность предметом, желание учиться, сделать урок интересным, повысить у школьников мотивацию к обучению? Ища ответ на этот вопрос, можно сделать вывод что заинтересовать, мотивировать учащихся к изучению предмета можно путем избежания однообразия, шаблонности в работе, использование таких форм, методов обучения, которые возбуждают познавательный интерес и стимулируют самостоятельное мышление школьников. Как известно, вся деятельность ребенка состоит из отдельных последовательных операций. Сначала ученик воспринимает информацию, а дальше мыслит на основании ее. При этом очень важна заинтересованность в этом процессе. Причем, все эти операции взаимосвязаны между собой. Поэтому учитель должен направить все свои творческие усилия на создание системы активных методов обучения, которые будут направлены на активизацию мотивации учащихся к обучению и их познавательной деятельности. Данные задачи учителю необходимо реализовывать, используя на уроках русского языка в 5 - 6 классах игровые задания и отдельные интерактивные технологии обучения, которые позволяют создавать на уроке ситуацию успеха, включать игровые моменты, сопровождать работу доброжелательным комментарием, что очень важно для учащихся 5 - 6 классов с учетом их возрастных психологических особенностей. На таких уроках залогом успеха становится умение создать атмосферу познания, поиска, заинтересованности. Важно то, что, применяя элементы интерактивного обучения на уроках русского языка в 5 - 6 классах, можно отметить, что благодаря таким технологиям учащиеся учатся быть демократическими, критически мыслить, сотрудничать, принимать решения, общаться с другими. Также нужно отметить, что использование интерактивных технологий не должно быть самоцелью, а лишь средством, способствующим сотрудничеству на уроке. На уроках русского языка в 5 - 6 классах, необходимо использовать такие интерактивные технологии, которые будут доступны и понятны для учащихся. Это такие технологии как «Микрофон», «Мозговой штурм», работа в парах, «Обучая - учусь», «Займи позицию», «Незаконченное предложение» и др. Например, интерактивную технологию «Микрофон» используем на этапе мотивации учебной деятельности. Учащиеся должны представить себя, работающих с микрофоном (ручка, карандаш) и, передавая его друг другу, выразить собственное мнение о том, чего они ожидают от урока (что узнать, научиться, что вспомнить), исходя из темы. Таким же образом можно провести этап итога урока, поставив ученикам вопрос: достигнута ли цель урока? Узнали ли они что-то новое? Обогатили свои знания, словарный запас и т.д.? Понравился урок? Чем?. На этапе формирования умений и навыков используем интерактивную технологию «Займи позицию». Например, при изучении темы «Группы прилагательных по значению» каждый ученик вытягивает листок с написанным на нем прилагательным. На доске - в разных местах - листы с надписями: «качественные», «относительные», «притяжательные». Каждый

101

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

ученик должен подойти к соответствующему листу, назвать свои прилагательные и обосновать свой выбор. Используя на уроках данные технологии можно увидеть определенный результат: учащиеся не только усваивают знания, но и понимают, учатся их применять, анализировать, синтезировать, оценивать. То есть, такая работа способствует очень высокому уровню активности учащихся, это является результатом того, что главным источником мотивации обучению становится интерес самих учащихся. Учителю использование таких технологий позволяет решать ряд задач: предлагать свою точку зрения с позиции научного знания, а не заставлять склоняться к своему мнению, развивать критическое мышление школьников, научить видеть ошибки или логические нарушения в утверждениях других учеников, уметь аргументировать свои мысли, изменять их, если они неверны и т.п. Также помогают способствовать повышению познавательной деятельности, мотивации учащихся 5 - 6 классов к изучению языка игровые задания, которые нужно стараться использовать на своих уроках чаще (если это мотивировано типом урока, его задачами), потому что они, в сочетании с другими формами работы, способствуют более глубокому усвоению знаний, индивидуализации обучения, определению уровня сформированности умений и навыков учащихся, развивают память, внимание, умение анализировать, сравнивать языковые явления. К тому же, школьников этого возраста лингвистические игры в определенной степени активизируют. Кроме того, использование игровых заданий способствует развитию мыслящей личности. Во-первых, такие задачи в основном являются поисковыми. Они ставят ученика перед необходимостью самостоятельно находить пути решения, а следовательно, распознавать, анализировать языковые факты, сопоставлять их и формулировать выводы. А это развивает творческие способности школьника, внимание, инициативность. Во-вторых, работа с игровыми задачами создает положительную мотивацию обучения, пробуждает желание знать. В-третьих, самостоятельно открывая для себя определенные языковые явления, ученик получает удовольствие, уверенность в своих способностях, что приводит к самореализацию личности. Достижению вышеуказанных задач и целей, урока способствуют целый спектр лингвистических игр, которые можно использовать на уроках 5-6 классах: кроссворд, викторина, аукцион, языковой конкурс, лингвистическая загадка, лингвистическая задача, «Ступени», «Перекресток», ребус, «Ты- редактор», «Излишки», «Поймай ошибку», «Верю - не верю», «Сортировка», «Самый умный», «Языковая дуэль», «Последнее слово - за тобой», «Кто быстрее», «Лингвистическая эстафета», «Ты - учитель», «Словопирамида» и другие. Игровые задания можно использовать на разных этапах урока, потому что они дают возможность и активизировать внимание учащихся, и отработать усвоенные знания, и снять напряжение и повысить производительность. Приведем несколько примеров использования игровых заданий. Кроме того, используем в 5 - 6 классах нетрадиционные уроки:

102

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

языковой турнир, брейн-ринг, урок-соревнование, урок-путешествие, урок- викторина, урок- исследование и др., которые также привлекают учащихся и повышают уровень познавательной деятельности и мотивации к изучению родного языка. Использование на уроках русского языка отдельных интерактивных технологий и игровых заданий действительно повышают уровень познавательной деятельности и мотивации учащихся, заинтересовывают их, что способствует желанию выполнять те или иные виды работ, а следовательно - усваивать учебный материал в сотрудничестве, сотворчестве, путем самостоятельной работы. Учителю данные технологии позволяют дифференцировать, индивидуализировать процесс обучения, развивать аналитическое мышление учащихся, формировать у них навыки самооценки, самоконтроля своей учебной деятельности, способствовать развитию творческого мышления, культуры общения, воспитывать активную личность, которая умеет видеть, ставить и решать нестандартные проблемы.

103

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Очилова Насиба Нематовна (Самарканд, Узбекистан)

ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ СОДЕРЖАНИЕ XXI ВЕКА ПРЕПОДАВАНИЕ И ОБУЧЕНИЕ ЗНАНИЯМ И НАУКЕ

Аннотация: Знание технологического педагогического контента (TPACK) - это теоретическая основа, которая получила широкое применение в применении к интеграции технологий в процесс преподавания и обучения. В этой статье рассматривается фон для TPACK, обсуждаются некоторые из его ограничений, а также рассматривается и вводится новая теоретическая основа, «Педагогическое содержание знаний 21-го века» (21- й век PCK), чтобы прояснить дискурс, связанный с преподаванием и обучением во все более технологичном мире с конкретными приложениями. в преподавании и изучении естественных наук. Ключевые слова: преподование, знание, знание педагогического содержания, педагогический контент знаний, технологии, технологическое педагогическое знание.

Педагогический контент знаний (PCK) Знание педагогического содержания (PCK) (Shulman 1986) (см. Рисунок 1) обычно используется для объяснения / противопоставления великих ученых, которые борются в классе (высокое содержание знаний и низкие педагогические знания), великого учителя, который укрепляет заблуждения (высокие педагогические знания). и низкие знания содержания), и модель учителя (высокие знания содержания и высокие педагогические знания и способность интегрировать оба). PCK имеет смысл, он интуитивно понятен и легко понять, как каждый из доменов пересекается, представляя новые интегрированные области знаний (Graham, 2011). Технологическое Педагогическое Знание Содержания (TPCK) Келер и Мишра (2005) предложили добавить третью область, технологию, к исходной структуре PCK, что привело к получению знаний по технологическому педагогическому контенту (TPCK или TPACK) (рис. 2) в качестве пересечения технологий, педагогики и контента. Общая модель описывает семь областей знаний: знание контента (CT); Педагогические знания (ПК): технологические знания (ТЗ): знание педагогического контента (ПКК), которое описывает взаимодействие между педагогическими и контентными знаниями; технологические педагогические знания (ТПК), в которых описывается взаимодействие технологических и педагогических знаний; и знания технологического педагогического содержания (TPACK), которое описывает взаимодействие между технологическими, педагогическими и контентными знаниями. Затем TPACK описывает знания учителя о преподавании определенного контента посредством использования образовательных технологий для поддержки наиболее педагогически обоснованного обучения. Келер и Мишра (2008) встроили TPACK с контекстом, чтобы признать различия в уникальных контекстах (например, отдельных учителей, на уровне класса, в школе, демографии и культуре).

104

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Анджели, Валанидес и Христодулусат, «структура TPCK подразумевает, что учителя» TPCK может быть разработан путем интеграции PCK, TCK и TPK (стр. 16 2016) ». В рамках уже «нечеткой» природы структуры PCK технологические знания добавляют еще один слой нечеткости, поскольку сама технология не является универсально определенной. Одним из решений проблемы определения технологии было создание конструкций TPACK, каждая из которых пыталась изолировать определенную технологию (т.е. ePCK (ASTE, 2005), ICT-TPACK (Angeli & Valanides, 2009)). Это привело к тому, что основное внимание было уделено технологии обучения и редукционистским моделям, в которых большинство решений в области преподавания и обучения рассматривались изолированно. Конкретно, теоретическая основа TPCK существует только на пересечении трех отдельных проблем, связанных с учителями (то есть, Технологические педагогические знания, Технологическое знание содержания и Технологическое педагогическое содержание знания). Для обеспечения полезной теоретической основы требуется одновременное рассмотрение всех трех областей в среде, ориентированной на учащихся, и специфических контекстов. Ясно, что новые технологии никогда не будут полностью внедрены в классах, ориентированных на учителей, где учителя пытаются принимать решения, используя транзакционные отношения (Dewey & Bently, 1949; Mishra & Koehler, 2006), где один домен «компенсирует» два других. Как PCK легко описал лучшие практики преподавания как те, которые основаны на интеграции контента и педагогики, и, таким образом, были в состоянии донести лучшие практики в преподавании и профессиональном развитии, сосредоточившись на том, чтобы помочь учителям сосредоточиться на интеграции педагогики и контента, следующее Модель должна удалить технологию как третью конструкцию и включить ее непосредственно в знания педагогики и знания содержания. Как люди используют технологии в 21 веке В XXI веке мир перешел от обещания технологий к быстро развивающемуся технологическому обществу, которое требует творческих инноваций. Молодые люди, которые выросли, погруженные в технологии, известные как цифровые аборигены, не воспринимают такие вещи, как электронная почта и Интернет, как технологии. Алан Кей объяснил, что «технология - это технология, только если она была изобретена после вашего рождения» (как цитируется в Prensky, 2001). Это раннее погружение в технологии меняет способ обработки информации цифровыми аборигенами. Они легко интерпретируют визуальные носители, предпочитают индуктивное обнаружение, способны выполнять многозадачные задачи, способны интегрировать виртуальные и физические миры и имеют быстрое время отклика. Люди старшего поколения, интенсивно использующие технологии, будут иметь те же характеристики. Фактически, большинство людей постепенно приобретают некоторые из этих характеристик из-за интеграции технологий во все аспекты нашей жизни. Как книги и руководства пользователя были заменены вопросами в социальных сетях и видео на YouTube. Эти изменения имеют значение для преподавания и обучения.

105

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Обучение является более эффективным для этих студентов, когда оно основано на опыте, сотрудничестве, социальном, структурированном, индуктивном и богатом имидже (Oblinger & Oblinger, 2005; Mishra & Kereluik, 2011). И знание того, как использовать технологию, - это не то же самое, что знание того, как учиться с помощью технологии или как преподавать с помощью технологии. Какую роль... если таковая есть... играет вопрос о том, как люди используют технологии в 21-м веке в переосмыслении PCK? Voogt, Erstad, Dede & Mishra (2013) синтезировали, по крайней мере, один набор всеобъемлющих компетенций, которые описывали знания, навыки, отношения и атрибуты, необходимые для отдельного учащегося в 21-м веке, объединяя их со списком, который включал; сотрудничество, общение, цифровая грамотность, гражданство, решение проблем, критическое мышление, креативность и продуктивность (с. 404). XXI века Технология повсеместна в современном обществе и должна быть в современных школах. Технология имеет потенциал, чтобы сделать классные комнаты более ориентированными на студентов, более привлекательными, более активными и более совместными. Студентам предоставляется больше выбора в их собственном обучении и у них есть возможность производить новые знания и продукты, даже более старые навыки обучения и практики улучшаются благодаря более немедленной обратной связи. Обучение больше не ограничивается местными классными комнатами, технологии совместной работы в социальных сетях и технологии удаленного сбора данных расширяют классную комнату так же верно, как и выравнивают мир. Учителя более способны дифференцировать обучение и использовать навыки мышления высшего порядка. Роль технологий в контенте 21-го века Контент в 21-м веке - это больше, чем просто чтение того, что студент еще не знает. Контент - это больше, чем запоминание списка фактов из книги. Контент интерактивный... интуитивный... вдохновляющий... раздражающий. Так же, как университетские исследования и повседневное функционирование общества зависят от технологий в 21-м веке, учебный план P-12 зависит от технологий. Цифровые и социальные технологии изменили способ преподавания и изучения контента STEM даже у молодых учеников. Студенты могут собирать, анализировать, интерпретировать и обмениваться данными осмысленными способами, которые были неслыханными в прошлом веке. Это больше не приемлемо для чтения, обзора и критики; учащиеся имеют право участвовать... слишком учиться на практике... учиться на творчестве... учиться на творчестве.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ: 1. Angeli, C. & Valanides, N. (2009). Эпистемологические и методологические вопросы для концептуализации, развития и оценки ИКТ-ТПКК: достижения в области знаний в области технологического педагогического содержания (ТПКК). Компьютеры и образование, 52, 154–168. 2. Archambault, L. M. & Barnett, J. H. (2010). Пересмотр знаний технологического педагогического содержания: изучение структуры TPACK. Компьютеры и образование, 55, 1656–1662.

106

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

3. Ассоциация преподавателей естественных наук (ASTE) (2005, 8 ноября). ePCK. Получено с http://theaste.org/ 4. Bryan, J. & Slough, S.W. (2009). Конвергенция дизайна объектива и предсказания изображений. Физическое образование, 44, 264-275. 5. Chamblee, G. E. & Slough, S.W. (2004). Использование модели усыновления на основе проблем для оценки изменений в реализации технологии: десятилетняя ретроспектива. В R. Ferdig & C. Crawford (Eds.), Ежегодное общество технологий и педагогического образования, 20004 (стр. 864-871).

107

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Раҳматова Салима (Термиз, Ўзбекистон), Маллаева Қундуз Абдимўминовна, Абдуллаева Махфуза Жабборовна (Жарқўрғон, Ўзбекистон)

ТАБИИЙ ФАНЛАРНИ ЎҚИТИШДА ЎҚУВЧИЛAР ИЖOДИЙ ФAOЛИЯТ ТAЖРИБAЛAРИНИ ТAРКИБ ТOПТИРИШДА ЛОЙИҲАЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ

Бугунги кунда илм-фан ва таълим инсон фаолиятининг барча соҳаларига янги технологияларни жорий этиш, меҳнат бозорида рақобатбардошликни ошириш, турмуш даражасини кўтаришнинг муҳим шартига айланиб бормоқда. Илм-фан ва таълим соҳасидаги ўзгаришлар, биринчи навбатда, ўқитиш сифати, илмий салоҳият даражасини оширишга қаратилган бўлса, иккинчидан инновацияларни ривожлантириш негизида миллий иқтисодиёт рақобатбардошлигини таъминлашга хизмат қилади. Шунинг учун республикамизда интеллектуал салоҳиятни ошириш ва уларда рағбатлантириш тизимини кенг жорий этиш бўйича устувор вазифалар белгиланган. Лoйиҳaлaш тexнoлoгиясининг aсoсий ғoяси aмaлий ёки нaзaрий aҳaмиятгa мoлик бўлгaн муaммoни ҳaл этиш жaрaёнидa кўзлaнгaн нaтижaгa эришишдир. Табиий фанларни ўқитишда агaр нaзaрий муaммoни лoйиҳaлaш лoзим бўлсa, унинг aниқ ечими, aгaр aмaлий муaммo бўлсa, aмaлиётгa қўллaш мaсaлaси бўйичa aниқ тaвсиялaр ишлaб чиқиш лoзим. Ўқувчилaр ушбу нaтижaгa эришиш учун мустaқил фикр юритиш кўникмaлaрини эгаллaгaн бўлишлaри, муaммoни aнглaш вa уни ҳaл этиш йўллaрини излaшлaри бу бoрaдa aввaл ўзлaштиргaн билимлaридaн фoйдaлaнишлaри, табиий фанларнинг турли сoҳaлaридa излaнишлaр oлиб бoришлaри, oлинaжaк нaтижaлaрни бaшoрaт қилиш, турли ечимдaги вaриaнтлaр ишлaб чиқиш, сaбaб-oқибaт бoғлaнишлaрини тaсaввур қилишлaри зaрур. Лойиҳалар услуби мажмуали услуб ҳисобланиб, ҳозирги вақтда ўқув жараёнида қўлланилаётган барча инновацион педагогик услубларни ўзида мужассамлаштиради. Лойиҳа услуби – юзага келган муаммоларни ҳал қилиш йўлларини излашга қаратилган ўқувчи ва ўқитувчининг биргаликдаги фаолиятидир. Ўқувчининг бутун билиш фаолиятини бошқариш ва ташкил этишда ўқитувчининг роли муҳим (Д. Дъю). Лoйиҳaлaш тexнoлoгияси ўқувчилaрдa ижoдий фaoлиятнинг шaкллaнишигa aсoс бўлaди. Мaълумки, ижoдий фaoлият тaълим мaзмунининг тaркибий қисми сaнaлиб, уни ўқитувчининг тaйёр axбoрoти oрқaли шaкллaнтириб бўлмaйди. Ўқувчилaр лoйиҳaлaр ечими устидa ишлaр экан, улaр aввaл ўзлaштиргaн билим вa кўникмaлaрини янги вaзиятлaрдa қўллaб, янги билимлaрни ўзлaштирaдилaр, шу тaриқa ижoдий фaoлият тaркиб тoпaди. Бунинг учун:  Ўқувчилaргa тaйёр билимлaр бeрилмaсдaн, бaлки улaрни билимлaрни мустaқил ўзлaштириш усуллaрини эгаллaш, aмaлий вa билишгa oид муaммoлaрни aввaл ўзлaштиргaн билим, кўникмaлaрини қўллaб ҳaл

108

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

этишгa ўргaтиш зaрур;  Мулoқoтгa киришиш кўникмa вa мaлaкaлaрини эгаллaшнинг aҳaмияти, турли ижтимoий рoллaрни бaжaришдa вa кичик гуруҳлaрдa ишлaш кўникмaсигa эга бўлиш зaрурлигини тушунтириш;  Биттa муaммoни ҳaл этиш учун ҳaр xил нуқтaи нaзaрни бaён этиш, бoшқa тaбиий фaнлaр ҳaмдa мaънaвият вa мaдaният кaби жaбҳaлaрдa излaнишлaр oлиб бoриш зaрурлигини тушунтириш;  Ўқувчилaрнинг тaдқиқoт метoдлaридaн фoйдaлaниш кўникмaсигa эга бўлишнинг aҳaмияти, зaрур axбoрoтлaр, фaктлaр, мaтeриaллaр тўплaш, улaрни турли нуқтaи нaзaрдaн тaҳлил қилиш, фaрaзлaрни илгaри суриш, xулoсa вa якун ясaш. Aгaр ўқувчилaр юқoридa қaйд этилгaн кўникмa вa мaлaкaлaрни эгаллaгaн бўлсa, у дoимo ўзгaриб турaдигaн xaётгa тeзрoқ мoслaшишгa, турли муaммoли вaзиятлaрни тaҳлил қилиб улaрдaн чиқишнинг муқoбил вaриaнтини тoпиш, турли вaзиятлaрдa мўлжaлни тўғри oлиш вa ҳaр xил жaмoaлaрдa ишлaб кетиш имкoниятигa эга бўлaди. Замонавий таълим технологиялари бўйича қизиқарли кузатишлар олиб борган Анатолий Гин сўзлари билан айтганда: “Бундай технологиялар ўқувчиларни ягона фикр доирасидан озод қилиб, тафаккур осмонида эркин парвоз қилишларига имкон яратади”. Бундай шароит яратишда олим “очиқ топшириқлар”дан фойдаланишни маслаҳат беради. Бундай усулда ўқувчилар креатив (ижодий) тафаккур юритишга, муаммо ечимига турли йўллар, изланишлар орқали етиб боришга йўлланади. “Очиқ топшириқлар”нинг эса ечими кўп бўлади. Демак, ҳар қандай педагогик технология янгиланишга, такомиллашишига йўналтирилган педагогик ғояларни тақазо этади. Таълим тизимига хос инновация жараёнлари ана шу зарурат натижасидир. Ўқув лойиҳаси – бу ўқув лойиҳаси устида ишлаш, аниқ «маҳсулот» (лойиҳа) кўринишидаги кўзланган мақсадга эришиш жараёнидир. Педагоглар ушбу услубга дидактик вазифаларни ечиш мақсадида ёндошадилар. Таъкидлаш жоизки, бу услуб мажмуали услуб ҳисобланади (лекин, универсал эмас), чунки ундан фойдаланиш бошқа муаммоли услубларни: кичик гуруҳларда ўқитиш, ақлий ҳужум, баҳс-мунозара, муаммога йўналтирилган ролли ўйинлар, рефлексия кабиларни биргаликда қўллашни талаб этади. Ушбу услубларнинг мажмуи шахсга йўналтирилган ўқитишнинг дидактик тизимини ташкил этади ва касбий компетентликни шакллантиради. Шу сабабли, ушбу технологиянинг қўлланилиши ўқитувчидан инновацион ахборот технологияларни пухта эгаллашни ва алоҳида педагогик маҳоратни талаб этади. Лойиҳа таркибини шакллантиришнинг асосий йўналишлари: 1. Лойиҳа мавзуси ва турини танлаш, қатнашчилар сонини аниқлаш. 2. Белгиланган мавзу доирасида муаммо вариантларини ўйлаш ва белгилаш. 3. Гуруҳ бўйича вазифаларни тақсимлаш, тадқиқот усулларини муҳокама қилиш, маълумотларни излаш, ижодий қарорлар қабул қилиш. 4. Лойиҳа иштирокчиларини ўзларининг шахсий ёки гуруҳий тадқиқот ва ижодий вазифалари бўйича мустақил ишлаши. 5. Олинган маълумотларни гуруҳда оралиқ муҳокамаси (машғулотда, илмий тугаракларда, АРМда гуруҳий ишлаш давомида ва бошқалар).

109

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

6. Лойиҳа ҳимояси ва танқидий муҳокама. 7. Якунлаш, ташқи баҳолаш, олинган хулосалар ва натижаларнинг келажакдаги ўрнини белгилаш, ривожланишини олдиндан баҳолаш.

Табиий фанларни ўқитишда излaниш xaрaктeридaги лoйиҳaлaрни ташкил этиш ўқувчида фанга бўлган қизиқишни янада ривожлантиради. Лoйиҳaлaрнинг бу типи муaйян бир мaвзу бўйичa axбoрoт вa мaтeриaл тўплaш, тўплaнгaн axбoрoт вa мaтeриaллaр билaн лoйиҳa қaтнaшчилaрини тaништириш, улaрни тaҳлил қилиш, фaктлaрни умумлaштириш, oлингaн нaтижaлaрни рaсмийлaштиришни ўз ичигa oлaди. Мaзкур лoйиҳaлaр тaдқиқoт xaрaктeридaги лoйиҳaлaр билaн уйғунлaшиб кетaди вa унинг бир қисмигa aйлaниши мумкин. Излaниш xaрaктeридaги лoйиҳaлaрнинг структурaси қуйидaгичa бўлиши мумкин: Керакли бўлгaн axбoрoтни излaш мaнбaлaри; Излaниш бoсқичлaри; Тўплaнгaн axбoрoтлaр, мaтeриaллaр, фaктлaр устидa тaҳлил ўткaзиш; Xулoсaлaр ясaш; Излaниш йўнaлишигa ўзгaртиришлaр киритиш; янги фaктлaрни тўплaш; Умумлaштириш вa xулoсa ясaш; Oлингaн нaтижaлaрни рaсмийлaштириш. Бу тoифaдaги лoйиҳaлaрдaн синфдaн тaшқaри мaшғулoтлaрдa фoйдaлaниш мумкин. Булaр жумлaсигa “Ўзбeкистoн Қизил китoби”гa киргaн ўсимликлaр вa ҳaйвoнлaр, “Ўзбeкистoндa пaxтaчиликнинг ривoжлaниши”, “Ўзбeкистoннинг дoривoр ўсимликлaри” кaби мaвзулaрдaги лoйиҳaлaрни киритиш мумкин. Хулоса қилиб айтганда, лойиҳалар технологияси юқори педагогик технологияларга киради ва у ўқитувчидан хам, ўқувчидан хам катта тайёргарликни, ўқувчининг бутун ўқув фаолияти бўйича жиддий координациясини талаб этади. Шу билан бир қаторда лойиҳалар технологияси ўқувчини интеллектуаль ривожлантиришга, унда танқидий ва ижодий фикр- туйғуларни шаклланишига ёрдам беради. Бундай тизимли равишдаги 110

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

ҳамкорликдаги фаолият ёшларда нафақат мустақилликни шаклланишига, балки уларда ўз ишига ҳамда гуруҳ фаолиятига жавобгарликни ошишига хам олиб келади. Шу сабабли лойиҳалар услубини замонавий таълимтарбия тизими қўяётган талабларга жавоб берувчи таълим соҳасидаги энг самарали услублардан бири сифатида қараш мумкин.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ: 1. Ўразова М. Б., Эшпулатов Ш. Н. Бўлажак ўқитувчининг лойиҳалаш фаолияти. Методик қўлланма. – Т.: ТДПУ, 2014 йил. 2. Толипова Ж. О, Табиий фанларни ўқитишда инновацион технологиялар. Педагогика олий таълим муассасалари талабалари учун дарслик. Тошкент. 2014 й, 45 бет. 3. Нишонбоева М, Зарипов Э, Мелибоев А. “Табиий фанлар фанини ўқитишда ўқувчиларда сувга оид тушунчаларни шакллантириш мактаб ўқитувчилари учун қўлланма ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги томонидан тавсия этилган тошкент 2008 42 бет 4. Ҳамидов Ж. А. Бўлажак касб таълими тингловчиларини тайёрлашда ўқитишнинг замонавий дидактик воситаларини яратиш ва қўллаш технологияси: п. ф. Бўйича фалсафа доктори (PhD) диссер. автореф. –Т.: - 2017. – 30 б.

111

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Чжан Ян Харківський національний педагогічний університет імені Г. С. Сковороди, (Харків, Україна)

ПРОБЛЕМА РОЗВИТКУ МУЗИЧНИХ ЗДІБНОСТЕЙ ОСОБИСТОСТІ В ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГІЧНІЙ ЛІТЕРАТУРІ

Аннотация. В статье представлен научно-теоретический анализ понятия «музыкальные способности». Дана характеристика музыкальным способностям, их видов и структуры в контексте сложных психических процессов личности. Установлена роль специально организованной и целенаправленной деятельности для выявления и развития музыкальных способностей. Ключевые слова: музыкальные способности, музыкальная деятельность, обучение музыке, развитие музыкальных способностей.

Abstract. The article presents a scientific and theoretical analysis of the concept of «musical ability». The characteristic of musical abilities, their types and structure is given. The role of specially organized and focused activities for identifying and developing musical abilities is established. Кeywords: musical abilities, musical activity, music training, development of musical abilities.

Вступ. На сучасному етапі, коли процеси технологізації усіх структур суспільного життя стають масштабними і людство занурюється в певне штучне технічне середовище, діагностується загострення потреб особистості в творчості, мистецтві, естетичному розвитку. Питання формування духовно розвинутої особистості, здатної відчувати, сприймати і творити прекрасне набувають особливої уваги серед педагогічної спільноти. Музичне мистецтво є головним у вирішенні цих питань. Саме на уроках музичного мистецтва в школі здійснюється пізнання навколишнього світу через засоби музики та розуміння учнями зв’язків музики з іншими видами мистецтва, з природним і культурним середовищем життєдіяльності людини. Тому перед музичною педагогікою постає цілий ряд проблем, і головною з них є проблема формування музичних здібностей учнів. Її наукова розробка природно випливає з тих вимог, які ставляться перед учителем музики, і безпосередньо впливає на теорію та практику музичної освіти. Результати. Проблема музикальності і музичних здібностей не втрачає своє гостроти та актуальності і визначається пріоритетною. Проблема розвитку музичних здібностей досліджувалася спеціалістами різних галузей: філософами, соціологами, музикантами, педагогами, психологами, тощо. Особливу увагу питанням здібностей приділяли психологи: Б. Ананьєв [1], Л. Виготський [5], Г. Костюк [6], О. Леонтьєв [8] та ін. Особливості діагностики музичних здібностей досліджувала українська вчена С. Науменко [10]. Вчені пов'язують стан та розвиток музичних здібностей з рівнем та розвитком музичної культури. Для розвитку музичних здібностей необхідна

112

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

спеціальна організована, систематична музична діяльність, ніякі особливі унікальні властивості особистості не можуть гарантувати видатних творчих досягнень самі по собі. Так Б. Теплов до музичних здібностей відносив комплекс індивідуальних особливостей особистості, які обумовлюють можливість виконання певної музичної діяльності на високому рівні [15, с.16]. Учений підкреслював, що музичні здібності – категорія складна, пов’язана з особливостями побудови та протікання певних психічних процесів, їх не можна розглядати як сукупність знань, умінь і навичок. Оскільки здібності є категорією динамічною й потребують постійного розвитку, необхідною умовою стає організація постійної діяльності музичного спрямування: сприйняття музики, виконавська діяльність та ін.. Учений довів, що основою здібностей є задатки, тобто анатомо- фізіологічні особливості, які розвиваються в результаті діяльності і при сприятливих умовах перетворюються на різні здібності [15, с. 341]. Задатки допомагають оволодінню тією або іншою діяльністю та дозволяють займатися нею на високому рівні. Можна стверджувати, що усі діти наділені задатками до музичної діяльності та активно розвиваються в процесі виконання діяльності. Отже, проблема музичних здібностей викликає особливий інтерес в контексті можливостей їх розвитку. Досліджуючи механізм розвитку музичних здібностей науковці звертали увагу на такі аспекти: умови розвитку музичних здібностей, роль вроджених задатків дитини до музичної діяльності, чинники розвитку музичних здібностей. Вважаємо доцільним більш детально зупинитися на проблемі саме музичних здібностей особистості. Заслуговує на увагу точка зору Б. Теплова, який спеціально досліджував питання музичних здібностей й підкреслював, що музичність є проблемою якісною, а не кількісною. Для вирішення завдань, пов'язаних з музичним розвитком дитини, слід звернути увагу на природу її музичності і відповідно спланувати цілеспрямоване навчання. Вивчаючи психологічну природу музичних здібностей як індивідуальних особливостей особистості, вчений довів, що їх структуру формують як спеціальні здібності, так і загальні здібності, необхідні для виконання певних дій музичного спрямування. А саме: музичний слух, музична пам'ять, почуття ритму, музична уява і сприйняття [15]. С. Рубінштейн розглядав проблему здібностей в контексті з питаннями розвитку [13, с. 15]. На його думку, здібності – це властивості або якості людини, які роблять її здатною успішно виконувати будь-який вид діяльності, який склався в ході соціально-історичного розвитку. Вчений стверджував, що здібність складається з відпрацьованої сукупності операцій та способів, за допомогою яких певна діяльність і якість процесів регулюють сукупність цих операцій. Цікавою є позиція К. Платонова, який здібності, як і характер, визначав компонентами загальної структури особистості, що проникли на всі її рівні – від ієрархічно нижчих, біологічно зумовлених до вищих, соціально зумовлених. Учений також пов’язував процес розвитку музичних здібностей з діяльністю, на тлі якої вони можуть проявлятися, формуватися і зростати [12, с. 117]. О. Леонтьєв також вказував на зв'язок здібностей із діяльністю. Він

113

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

зазначав, що здібностями можна вважати такі якості особистості, які визначатимуть успіх у конкретній діяльності. Прояв і розвиток здібностей, на думку вченого, залежить як від внутрішніх властивостей особисті, та і від зовнішніх умов. Тому особливо важливо побудувати сприятливі умови для формування здібностей, створити певне «культурне» середовище для особистості [8]. Важливим внеском у теорію розвитку здібностей стали роботи Б. Ананьєва. Вчений дослідив проблему співвідношення загального і особливого розвитку та визначив взаємозв'язки здібностей у структурі особистості. На думку вченого, загальна структура людини складається з трьох взаємопов'язаних підструктур, що характеризують людину як індивіда, особистість і суб'єкт діяльності. Здібності є найбільш узагальненими, потенційними феноменами суб'єктивної субструктури [1]. Безсумнівний взаємозв'язок здібностей з суб'єктивною структурою, оскільки здібності є одними з головних складових професійних якостей, що впливають на успішність професійної діяльності. Однак, враховуючи, що всі три основні субструктури особистості є, по суті, характеристикою людини як цілого, яка є одночасно природною і суспільною істотою, можна вважати, що здібності пов'язані з двома іншими субструктурами. Б. Ананьєв вважав, що у розвитку здібностей першим чинником є поступове структурування природних властивостей відповідно до вимог діяльності. Оволодіння знаннями, вміннями і навичками в процесі роботи та їх поступове узагальнення призводить до відтворення особливих, і в той же час, універсальних механізмів або систем, що забезпечують вирішення найскладніших нових завдань [1, с. 167]. На думку В. Крутецького здібності є індивідуальними психологічними особливостями людини, які уможливлюють оволодіння конкретними діями або певною діяльністю, сприяють успішному формуванню вмінь та навичок. Отже, здібності взаємопов’язані з діяльністю, у процесі якої вони і проявляються, і розвиваються. «Здібності – це завжди здатність до певного виду діяльності» - писав учений [7]. Здібності залежать від знань, вмінь і навичок і проявляються не тільки в тому, якими навичками володіє людина, але в тому, як швидко вона набула їх і як вони застосовуються. У науково-теоретичному доробку В. Шадрікова розкривається психофізіологічна сутність особистісних здібностей і висвітлено взаємозв'язок здібностей з задатками. Вчений писав, що здібності як психологічна категорія більше не розглядаються як властивість мозку. Здібності, на думку В. Шадрікова, визначають можливість успіху в діяльності на рівні з метою, мотивацією, властивостями нервової системи та іншими факторами [16, с. 10]. Вивчаючи проблему музичних здібностей, науковці намагалися дослідити їх структуру, визначити складові. Наприклад, Б. Асаф’єв найважливішою частиною музичних здібностей вважав музичний слух. Безумовно, слух є вродженою якістю, притаманною кожній людині. Проте, людина, що займається музичною діяльністю професійно, повинна постійно виховувати і систематично розвивати активне слухання [2, с. 65]. Численні роботи Б. Асаф'єва, що були присвячені дослідженню

114

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

проблем філософії музики, естетиці, теорії музики, висвітлюють різні аспекти щодо теорії и практики розвитку музичного слуху, містять практичні поради і корисні рекомендації. Глибоке вивчення та ґрунтовний аналіз понять слуху, виокремлення абсолютного і відносного слуху, визначення механізмів їх взаємодії дали змогу Б. Асаф'єву побудувати авторську теорію інтонації. Учений розглядав музику як складний процес «живої інтонації», як інтонаційне явище [2, с. 86]. Питання музичних здібностей неможливо відділити від особливостей сприйняття. Так, Є. Назайкінський присвятив спеціальну увагу проблемі музичного сприйняття. Цікавою, на нашу думку, є його позиція щодо диференціації понять «сприйняття музики» і « музичне сприйняття». Автор зауважує, що музичне сприйняття спрямоване безпосередньо на усвідомлення і осягнення можливостей музичного мистецтва, на насолоду, естетичне переживання і емоційний контакт зі зразками музичного твору. Сприйняття ж музики – це механічний процес відображення звукових сигналів за допомогою органу слуху [9]. Безумовно, що для розвитку музичних здібностей необхідно акцентувати увагу на розвиток музичного сприйняття. Необхідно зазначити, що характер сприйняття має свої особливості в залежності від віку особистості, його соціального досвіду і індивідуальних властивостей. Так, у ранньому віці сприйняття музики характеризується мимовільністю та емоційністю. З розвитком, набуттям певного емоційного досвіду, дитина проявляє здатність до більш усвідомленого сприйняття музики, музичні твори резонують з певними переживаннями і подіями дитини, емоційне забарвлення музичних творів набувають особистого значення для неї. У той же час існує теорія, яка пояснює наявність музичних здібностей виключно вродженими властивостями особистості. Наприклад, С. Науменко, яка вивчала музичні здібності дітей молодшого шкільного віку, дійшла висновку, що здібності обумовлені наявністю задатків, тобто проблема здібностей лежить в площині анатомо-фізіологічних характеристик особистості. Дослідниця визначила здібності як якісні характеристики емоційної, перцептивної, мнемонічної, психомоторної, функцій психіки [10]. Музичні здібності проявляються в особливостях сприйняття музики, коли музика, як певний звуковий, емоційний феномен набуває для слухача особливого значення, супроводжується глибокими і яскравими переживаннями [10, с. 5]. Значний розвиток теорія музичних здібностей знайшла в роботах В. Остроменського, який систематизував їх и виділив: емоційно пізнавальні здібності (здатність оцінити музичний твір, формування особистісної позиції до музичного твору, прояв уяви, здатність глибоко переживати, тонко відчувати настрій музичного твору), раціонально-пізнавальні (спостережливість до технічного виконання, вміння аналізувати мову музичного твору, осмислити його змісту). Одночасний та гармонійний розвиток музично-слухових та музично-естетичних здібностей є умовою успішної музичної діяльності особистості [11]. Учені Л. Бочкарьов [3], К. Тарасова [14], вивчаючи питання розвитку

115

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

музичних здібностей особистості, підкреслюють значення у цьому процесі як спеціальних, професійних навичок музики, так і загальних здібностей, сприйняття і почуттів, уваги і образної пам'яті, уяви і мислення, вольового регулювання, пізнавальної сфери. За їх переконанням успішному розвитку музичних здібностей сприяє включення особистості до таких видів музичної діяльності: слухання музики, імпровізація, виконавська діяльність. На думку Н. Ветлугіної при організації музичної діяльності для розвитку музичних здібностей особистості необхідно звертати увагу на такі особливості: вміння інтегрувати і диференціювати сприйняття музичного твору (при слуханні), чистота інтонацій, координація рухів, чіткість виконання при грі на різних музичних інструментах, прояв творчої фантазії при сприйнятті музики, вміння співати, імпровізувати та ін.. [4]. Висновок. Таким чином, здібності тісно пов’язані із загальною спрямованістю особистості, з мірою схильності людини до певної діяльності. Здібності не можна розглядати як просту властивість. Таке своєрідне і відносно стійке поєднання ряду психічних властивостей людини зумовлює можливість успішного виконання нею певного виду діяльності. Однак, синтез індивідуальних властивостей не є постійним і незмінним. Це єдність, яка розвивається і змінюється під впливом певної діяльності. Для виявлення музичних здібностей необхідно долучати дитину до музичної діяльності, яка висуває певні вимоги до виконання, сприйняття, відтворення й т. ін. Спеціально організована, цілеспрямована діяльність є умовою розвитку музичних здібностей, творчого зростання музиканта.

СПИСОК ВИКОРИСТАНИХ ДЖЕРЕЛ ТА ЛІТЕРАТУРИ: 1. Ананьев Б. Г. О проблемах современного человекознания. Санкт- Петербург: Питер, 2001. 263 с. 2. Асафьев Б. В. Избранные статьи о музыкальном просвещении и образовании. Ленинград: Музыка, 1973. 144 с. 3. Бочкарёв Б. Психология музыкальной деятельности. Москва: Музыка, 1978. 80 с. 4. Ветлугіна Н.О. Музичний розвиток дитини. Київ: Музична Україна, 1978. 256 с. 5. Выготский Л. С. Педагогическая психология. Москва: Педагогика-Пресс, 1999. 420 с. 6. Костюк Г. С. Здібності та їх розвиток у дітей. Київ: Знання, 1963. 80 с. 7. Крутецкий В. А. Проблема формирования и развития способностей. Вопросы психологии. 1972. № 2. с. 1-13. 8. Леонтьев А. Н. О формировании способностей. Вопросы психологии. 1960. № 1. C. 7-17. 9. Назайкинский Е. В. О психологии музыкального восприятия. Москва: Музыка, 1972. 383 с. 10. Науменко С. І. Основи вікової музичної психології. Київ: Логос, 1995. 103 с. 11. Остроменский В. Д. Восприятие музыки как педагогическая проблема. Киев: Музична Украина, 1975. 198 с. 12. Платонов К. К. Структура и развитие личности. Москва: Наука, 1986. 254 с.

116

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

13. Рубинштейн С. Л. Основы общей психологии. Санкт-Петербург: Питер, 2006. 713 с. 14. Тарасова К. В. Онтогенез музыкальных способностей. Москва: Педагогика, 1988. 175 с. 15. Теплов Б. М. Психология музыкальных способностей. Москва: Наука, 2003. 379 с. 16. Шадриков В. Д. Деятельность и способности. Москва: ЛОГОС, 1994. 320 с.

117

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Эшчанова Гавҳар Отажоновна, Ўразова Нафиса Гулимметовна (Урганч, Ўзбекистон)

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИШ ДАРСЛАРИДА ТОПИШМОҚЛАРНИ ЎРГАТИШНИНГ ИНТЕРФАОЛ УСУЛЛАРИ

Аннотация: Ушбу мақолада бошланғич синфларда топишмоқ жанрини ўргатиш усуллари баён этилади. Таҳлил жараёнида мазкур жанрнинг ўзига хос хусусиятлари, бошқа кичик жанрлар билан алоқаси масаласи ҳам ёритиб берилади. Калит сўзлар: фольклор, топишмоқ, бошланғич синф, методика, кичик жанрлар.

Аннотация: В данной статье излагаются методы обучения жанра загадки в начальных классах. В процессе анализа раскрываются жанровое своеобразие и связь загадок с другими паремическими жанрами фольклора. Ключевые слова: фольклор, загадка, начальный класс, методика, паремические жанры.

Abstract: The this article is devoted to speking about the methods of teaching riddies at the primary classes. The peculiarities of this genre and its relationship with the other small genres are brightened up in the process of analysis. Key words: folklore, riddle, primary school, methodic small genres.

Фольклордаги кичик жанрларни, хусусан, топишмоқларни ўргатиш усуллари хусусида тадқиқотлар жуда кам. Дарвоқе, Б. Тўхлиев. Т. Зиёдова, С. Рўзимбоев, Д. Раҳимбоева, Г. Рўзиева, З. Қораев каби тадқиқотчиларнинг айрим ишларидагина бу масала маълум даражада ёритилган, холос 1. Маълумки, топишмоқ мақол, тез айтиш каби жанрларга нисбатан анча мураккабдир. Чунки уларнинг моҳияти асосан,истиора бадиий санъати билан боғлиқ бўлиб,уларда топилиши лозим бўлган нарса – предметнинг асосий хусусиятлари ҳақидагина маълумот берилади ва таққослаш орқали жумбоқни ечиш тамойили асосий ўринни эгаллайди. Шу нуқтаи назардан қараганда, топишмоқларнинг ҳисоблашга, масала ечишга, яъни математикага ҳам бир қадар алоқаси бор. Ана шу нуқтаи назардан қараладиган бўлса, топишмоқлардан фақат “Она тили” ва “Ўқиш” дарсларидагина эмас, балки математика дарсларида ҳам фойдаланиш мумкин. Негаки, топишмоқлар орасида масалага баробар келадиган шакллар ҳам мавжуд. Зеро, бошланғич синфларда топишмоқ жанрини ўргатиш ёш авлоднинг иқтидори, тафаккурини ривожлантиришда энг муҳим воситалардан бири бўлиб хизмат этади. Бошланғич синфларнинг “Она тили” ва “Ўқиш китоби” дарсликларида топишмоқларга кенг ўрин ажратилган бўлиб,бу жанрни ўргатишда соддадан мураккабга томон усулини қўллаш зарурдир. Она тили дарсларида грамматик қонунларни ўргатишда берилган кўпгина матнлар топишмоқ жанрига тегишлидир. Дарслик муаллифларининг

118

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

маҳорати шу ердаки, ўқувчилар топишмоқларни таҳлил қилишда грамматик қонун-қоидаларга ошно бўлишдан ташқари қизиқарли топишмоқларни ҳам ўрганадилар. Ўз навбатида фикр – мулоҳаза юритиб, топишмоқларнинг жавобларини ҳам топишади. Топишмоқларни ўргатишни дастлаб топишмоқ атамасини шарҳлаб беришдан бошлаш тўғрироқдир. Шундан кейин, бу жанрнинг шевадаги айтилишини ўқувчилардан сўраб суриштириш лозим. Чунки бу жанрнинг “жумбоқ”, “матал”2 каби номлари ҳам бўлиб, улар Республикамизнинг турли ҳудудларида топишмоқ атамаси ўрнида қўлланилади. Агарда жанр номи адабий тилдаги шакл билан бир хил бўлса, юқоридаги атамаларнинг маъносини йўл-йўлакай изоҳлаб ўтиш тўғри бўлади. Топишмоқлардан берилган намуналар бошланғич синф дарсликларининг салмоқли қисмини эгаллайди. Уларнинг мавзу доираси ранг- баранг бўлиб, I-III синфларда асосан, табиат ҳодисалари, қуш ва ҳайвонлар ҳақидаги топишмоқлар кўпчиликни ташкил қилади. Масалан, 3 синфнинг “Она тили” дарслигида қуйидаги топишмоқларни учратиш мумкин: Тилла сандиқ очилди, Ичидан зар сочилди (Қуёш). Ҳиндистондан келади лек, Оғзи узун, кўзи кўк. (Лайлак). Юмалоқ, семиз ёғи йўқ, Териси қалин туки йўқ. (Тарвуз) Кўринадики, ушбу топишмоқлар ўқувчиларни ўраб олган табиат ва унинг оғушидаги қушлар ва ўсимликлардир. Бундай топишмоқларнинг дарсликка киритилишининг асосий сабаби шуки, улар кичик ёшдаги ўқувчиларга таниш нарсалардир. Шу сабабли ўқувчилар уларнинг жавобини дарҳол топишади. Агарда бошланғич синф ўқувчиларига мураккаб типдаги топишмоқлар ҳавола этилса, улар анча қийналиб қолишади ва уларнинг жавобларини топа олмай хуноб бўлишади. Шу боис дастлаб жуда содда тузилиш ва мазмунга эга бўлган қуйидагича топишмоқларни танлаб, ўргатиб бориш керак: Ёруғи бор, довруғи бор, Ўзи йўқ, овози бор. (Момоқалдироқ) Шатир-шутир этади, Ерни тепиб кетади. (Ёмғир) Сутдан тиниқ, Пахтадан оқ. (Қор) Ўтда ёнмайди, Сувда ботмайди. (Муз) Қўлсиз оёқсиз гул солади. (Қиров) – тарзидаги топишмоқларни ўргатиш услубий жиҳатдан тўғри келади. Дарсликларда юқорида келтириб ўтганимиз топишмоқлар билан бир қаторда ўқув қуроллари, мактаб ҳаёти билан боғлиқ топишмоқлар ҳам келтирилган.Жумладан: Илмга кон, Мазмунга макон,

119

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Сўзи серҳикмат. Бизга дўст-улфат, Ўргатар одоб, Бу нима, Озод? (Китоб) Дарвоқе, ўқувчи ўзи билан доимо бирга бўладиган китобни яхши билади, уни авайлайди. Шу сабабли ушбу топишмоқнинг жавобини дарҳол топа олади. Кўринадики, бу тоифа топишмоқларни кўпроқ мустақил ўрганишга тавсия қилинса,кичик ёшдаги ўқувчиларнинг ўқишга, китобни севишга бўлган қизиқишлари янада орта боради. Дарсда ўрганишга тавсия этилган топишмоқларнинг матнлари алоҳида – алоҳида слайдлар тарзида тайёрланиб, электрон доска ёрдамида ўқувчиларга ҳавола қилинса,дарс самарадорлиги янада ошади, шубҳасиз.Негаки, ўқитувчи томонидан оғзаки айтилса, топишмоқларнинг моҳияти ўқувчиларга тўлалигича етиб бормаслиги мумкин. Болалар ёзилган матнларни ўқигандан сўнг бу топишмоқларнинг барчаси битта предмет ҳақида бўлмаслиги мумкин деган фикрга боришади. Натижада улар матн моҳиятига яхшироқ диққат қила бошлашади. Барча топишмоқларнинг жавоби бир хил чиқиши уларнинг қизиқишини янада оширади. Жумбоқнинг турли шаклда ифодаланиб, бир хил маънони ўзига сингдирганига қойил қолишади. Ушбу усулни бошқа бир нарса –предмет ҳақида яратилган, турли шаклда бўлса-да, бир хил жумбоқни яширган топишмоқларни шу тарзда баён қилиш билан синаб кўриш ҳам мумкин. Бу усул болаларнинг фикрлаш қобилияти, зукколигини ва топқирлигини янада оширишга турки бўлади. Бошланғич таълимнинг қуйи синфларида ўқувчиларга таниш бўлган, содда топишмоқларнинг яна бир гуруҳи бу болалар ўйинлари ва ўйинчоқлар билан алоқадор топишмоқлардир. Бу типдаги топишмоқлардан анчасини тўплаб, ўқувчиларга карточка воситасида тарқатиш ишни янада осонлаштиради. Топишмоқларнинг жавобини бу усулда ҳам бир хил ёки турлича қилиш мумкин. Агарда бир хил жавобга эга бўлган жумбоққа қуйидагича варрак ҳақида яратилган топишмоқларни танлаб олинса, дарс жуда қизиқали бўлиши мумкин: Узун терак, учи менинг қўлимда Узун –узун уза қоч, Сайраб турган қалдирғоч, Учи менинг қўлимда Оқ ғозим учди кетди, Ичагини чўзди кетди. Ушбу топишмоқ болалар диққатига ҳавола этилганда,ўқувчиларнинг синчикловлигини синаш, ўз навбатида уларнинг диққат –эътиборини бир ерга жамлаш мақсадида қуйидаги муаммоли саволлардан фойдаланиш мумкин: 1. Ушбу топишмоқларда бир-бирига айнан ўхшаш сўзлар борми? 2. Топишмоқларда бир-бирига маъно жиҳатдан ўхшаш сўзлар борми? 3. Топишмоқларда асосан нимага ишора қилиняпти? Ўқувчилар бунга турлича жавоб беришлари мумкин. Масалан, 1- саволга кўпчилик ўқувчилар “узун” “ичак” сўзларини, 2-саволга “ҳаво”, “осмон” сўзларини,3- саволга “учмоқ”, “парвоз” сўзларини жавоб сифатида келтиришлари мумкин. Албатта, ушбу саволларга берилган жавоблар

120

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

умумлаштирилгач, топишмоқларнинг тўғри жавоби аниқланади. Дарс жараёнида ташкил этилган бундай савол - жавоблар ёш ўқувчиларда мустақил фикрлаш қобилиятини ривожлантиришга хизмат қилади,шубҳасиз. Ўйин билан алоқадор топишмоқлар кўп жиҳатлари билан болаларга таниш бўлганлиги боис уларнинг жавобини топиш уларга унчалик қийнчилик туғдирмайди. Масалан: Тап-тап этади, Урсам учиб кетади. (Копток) Чўпчагим чўпчак, Олтин беланчак, Етти қизнинг онаси Ҳалигача келинчак. (Қўғирчоқ) - тарзидаги топишмоқлар шулар жумласига киради. Бундай топишмоқларга болалар жуда қизиқиб, жавобини тезда топа оладилар. Топишмоқларни топишда баъзан умумийликдан хусусийлик томонга ўтиш зарур.Яъни доимо саволни ўртага ташламай, лоқайдроқ ўтирган ўқувчиларга мурожаат қилиб, айнан улардан топишмоқларнинг жавобини сўраш лозим. Агарда ўқувчи қийналса, масаланинг айрим томонларини ойдинлаштириб, унга ёрдамлашиб, жумбоқни ечишга ҳаракат этилса, барча ўқувчиларни топишмоқ айтишга жалб этиш осонлашади, ўқувчиларнинг фаоллиги янада ошишига эришилади. Синфлар юқорилаган сайин ўқувчиларга топишмоқларнинг мураккаб типларини ҳавола қилиш сари ҳаракат қилиш мақсадга мувофиқдир. Масалан, 4 - синфларда айрим масал-топишмоқлардан ҳам фойдаланилса, дарс самарадорлиги янада ошарди. Бундай олганда топишмоқлардан фақатгина “Ўқиш” ёки “Она тили” дарсларидагина эмас, балки “Математика” дарсларида ҳам фойдаланиш мумкин. Ҳавола қилаётганимиз топишмоқларнинг математик масаладан деярли фарқи йўқ: “Бир тўда ғоз учиб борар экан. Бир ғоз келиб: “эй, юз ғоз”, саломат бормисиз?”- дебди. Унда улардан бири айтибди: “Биз юз ғоз эмасмиз, яна биз миқдори ғоз бўлса ва яна бизнинг ярмимиз миқдори ва ярмимизнинг ярми бўлса, у вақтда сен ҳам қўшилсанг юз ғоз бўламиз”, -дебди. Учаётган ғозлар қанча экан? Ушбу топишмоқнинг жавобини топиш учун ўқувчилар анча фикрлашлари лозим. Бу ўринда жумбоқни ечиш учун арифметик амалларни қўллаш керак бўлади. Ўқитувчи ўқувчиларнинг турли - туман жавобларини тинглагандан сўнг топишмоқнинг тўғри жавобини эълон қилиши лозим. Бу жавоб қуйидагича бўлади: 36+36+18+9+1=100; Шунингдек, бошланғич таълимнинг юқори синфларида бошқа кўринишдаги мураккаб топишмоқларни ҳам дарс жараёнида, ўз навбатида синфдан ташқари ўтказиладиган тўгаракларда ҳам ўргатиш мумкин. Болаларни қизиқтирувчи, айни пайтда таълим билан боғлиқ топишмоқлар ҳам борки, буларга ҳарфлар ҳақида яратилган жумбоқларни киритиш мумкин. Бу тоифа топишмоқларни ўргатганда ҳам бир ҳарф ҳақида яратилган бир неча жумбоқларни келтириш яхши натижа беради: Менда бор сенда йўқ, Жисмда бор, сўзда йўқ. Осмонда бор ерда йўқ...

121

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Кампирда бор, қизда йўқ. Осмонда бор ерда йўқ, Самарқандда бор, Тошкентда йўқ. Менда бор сенда йўқ. Ушбу топишмоқларда “М” ҳарфи яширинган бўлса, қуйидаги топишмоқларда “Н” ва “Қ” ҳарфлари жумбоқ моҳиятини ташкил этади: Сенда бор менда бор, оламда йўқ, Унда бору мунда бор, одамда йўқ. Қошда бир Қошиқда икки. Ушбу типдаги топишмоқлар ўқувчи ёшларда жуда катта қизиқиш уйғотади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, бу хилдаги жумбоқларни бошланғич таълимнинг 3,4 - синфларида ўргатган маъқул. Негаки, келтириб ўтганимиз матнларда яширинган ҳарфни топиш учун ўқувчиларда яхшигина идрок этиш хусусияти бўлиши керак. Сўзларда қўлланилган ҳарфларни англаб етиб, қайси ҳарф “бор” деб таъкидланадиган сўзнинг ишлатилаётганини эсда тута билиши керак. Шундагина ушбу топишмоқлар моҳиятини англаб етиб, жавобларни тўғри топиши мумкин. Топишмоқларни ўргатиш жараёнида тарқатма материаллар - карточкалардан фойдаланиш ҳам яхши натижа беради. Умумтаълим мактабларида синфдан ва мактабдан ташқари ўтказиладиган турли тадбирлар – “Билимдон”, “Қувноқлар ва зукколар” тарзидаги кўрик ва танловларда топишмоқларнинг ҳазил –мутойиба турларидан фойдаланиш жуда қўл келади. Масалан: Одамзодда нима кўп? (Умид, режа) Нима соқоли билан туғилади? (Эчки) Одам ётишдан олдин нима қилади? (Ўтиради) Дарахт тепасида ўнта қуш ўтирибди, улардан биттаси отиб тушрилди, нечтаси қолди? (Биттаси ҳам қолмай учиб кетади) Бундай топишмоқларни битта-биттадан ўртага ташлаган маъқул. Чунки уларга бериладиган жавоблар жуда кўп ва ранг-баранг бўлади. Бу ҳолат масаланинг мунозара тусини олишига етаклаб келади. Ана шу пайтда топишмоқни эълон қилувчи киши тўғри жавобни шарҳлаб, ҳазил-мутойиба йўсинда тушунтириб берса, тадбирнинг файзи янада ошади, хушчақчақлик, кулгу авж олади. Энг асосийси, болаларнинг тафаккур доираси кенгайиб, дарсларга, халқ ижодиётига қизиқиши янада кучаяди. Шу билан бирга кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг фольклор асарларини тўплашга ҳаваси ортиб, унча – мунча материалларни йиғиб, мактаб музейига топширишларига ҳам эришиш мумкин. Айниқса, уларнинг топишмоқларни тўплашга қизиқиши кучли бўлади. Негаки, мақолга қараганда топишмоқ жанри болалар руҳиятига яқиндир. Бинобарин, халқ оғзаки ижодининг кичик жанрларидан саналган топишмоқлар асосан, ёш авлодни ҳаётни билишга, борлиқдаги предмет – нарсаларнинг хусусиятларини ёдда сақлаб қолишга, топқирликка, зукколикка ўргатади.

122

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ: 1. Қаранг:Тўхлиев Б. Махсус фанларни ўқитиш методикаси. –Т.: ТДПУ нашриёти, 2008; Зиёдова Т. Тилсим топишмоқлар нутқий фаолиятни шакллантириш омили. (Она тили ўқитувчилари учун методик қўлланма). – Т.: “Ўқитувчи”, 1998; С. Рўзимбоев ва Д. Раҳимбоева Д. Мақол, матал ва уларнинг ўзаро фарқлари. //“Маърифат ёғдуси”, -Урганч, 1998, №2. Б. 39- 43; С. Рўзимбоев. Туркий халқлар топишмоқлари типологияси. // Сайланма. –Урганч, “Хоразм”, 2012. –Б.77-102; Д.Рўзиева ва З.Қораев. Фольклордан фойдаланиш. // Бошланғич таълим. 2009, №3. – Б. 6.1 2. Имомов ва бошқалар. Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди. Т.; Ўқитувчи,1990.

123

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

SECTION: PHILOLOGY AND LINGUISTICS

Alikulova Nurijakhon School № 41, Jurayeva Guli, Rakhmatov Sanjarbek School № 2 (Kizirik, Uzbekistan)

FEATURES OF TEACHING ENGLISH VOCABULARY TO PRIMARY SCHOOL CHILDREN

Abstract: This article reveals the methodological features of teaching English vocabulary as the main didactic activity when working with children. The article contains an approximate lexical theme, made up taking into account the age characteristics and interests of children 6-7 years old, and the types of exercises recommended for the presentation and consolidation of the studied material. Key words: children, speech activity, language learning, vocabulary learning.

The question of whether it is necessary and possible to teach children 6 years of age foreign languages has long been resolved positively in practice. It is known that learning a foreign language develops different aspects of the personality: memory, attention, diligence, language guesswork, erudition, discipline; makes the child more active; teaches him to collective forms of work in a group; awakens curiosity, artistry, shapes the child intellectually and aesthetically. In addition, there is a real opportunity to identify children who are capable of languages at an early stage and prepare them for further serious study of a foreign language [4]. Any language is represented by phonetic, grammatical and lexical material, and the study of this language consists directly in the development of this material by mastering the main types of speech activity. Although preschool children are taught the phonetic, grammatical and lexical aspects of English in a close relationship, based on the physical, psychological and intellectual characteristics of children of this age, it can be argued that the process of learning vocabulary is fundamental for them. Less attention is paid to the phonetic aspect of learning, since during this period children are developing pronunciation skills in their native language, which is more important than the process of improving English pronunciation. Grammar is also not a priority, as even native speakers aged 4 to 5 speak with grammatical errors. Most grammatical phenomena are not explained or systematized, and their development is based on speech patterns that are used functionally to Express the speaker's communicative intent. Thus, the main focus is on language as a means of communication, rather than on a set of grammatical rules [7]. Thus, at the initial level of foreign language teaching, the main emphasis is on developing children's understanding of spoken English and laying the 124

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 foundations for pronunciation: 1) full perception develops through the constant use of elementary English words; 2) phrases and speech cliches are learned from songs and chants (term S. Philips) [6]; 3) recognition and use of simple words occurs during the game. “The main material of the language is vocabulary, words. How not to build a house without bricks, and not to master the language, not having mastered the necessary number of words” [3, p. 41]. The number of words, speech cliches, and lexical topics presented for study varies depending on each training course or individual teacher program. However there are certain criteria for selecting lexical material for young children: 1) all words studied at this stage must mean concepts that are well known to the child in their native language; 2) words should have frequent use in the language and greater compatibility with each other. It is a well-known fact that children of the study age are best able to learn words that denote specific objects that can be seen or touched with their hands, and verbs that denote movement and actions that can be demonstrated. It should be noted that the selection of lexical material when working with children 6 years old should be designed to form an active vocabulary (the simplest words of the main vocabulary of the English language) and a passive vocabulary formed on the basis of traditional English songs and chants, as well as video materials used in classes [6]. The approximate lexical topics offered for study at this stage can be represented as the following topics: the English alphabet, counting, colors, greetings, toys, animals, family, body parts, food, clothing. When planning a presentation and working out lexical material with young children, it is necessary, first of all, to take into account "such features as curiosity, concrete-figurative thinking, involuntary memorization, unstable attention, rapid fatigue, love of play, the predominance of dialogical speech over monological, excessive motor activity. Therefore, poems, games, and songs are actively included in the work process. Learning poems and songs, children move in time with the words, they pronounce rhymes during games, and game moments are present in all types of activities" [4, p. 62]. S. Philips highlights one such characteristic feature of young children, which confirms the importance of teaching the lexical aspect of the English language: children learn words very quickly, but they are slow enough to remember phrases. This is because words have a tangible immediate meaning, whereas the use of structures and expressions is less obvious. So, for example, the request expressed by the word " Pencil!”, has the same result as the phrase “Can I have a pencil?". Children learn phrases in blocks, for example, the phrase "I've got” is remembered as a single word "I’ve got", not as three different words. Thus, in order to teach children to remember phrases and structures, it is necessary to repeat them again and again in different contexts, using a different vocabulary [6]. Learning vocabulary is usually a step-by-step process. The main stages of working on vocabulary include: familiarization with new material (it includes work on the form of the word, in particular on its pronunciation); its primary consolidation

125

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

(contains a certain number of exercises); development of skills and skills of using vocabulary in various types of speech activity (if we talk about preschool age, this is speaking and listening) [7, p. 45]. Since children 6 years of age play activity is leading, teaching any aspect of the language, in particular vocabulary, should be based on a large number of different games. This allows you to introduce and, more importantly, practice new lexical units in a fun way for a certain amount of time. Most foreign didactic books for young children contain an additional set of games, in addition to the exercises presented in textbooks. The most common games are based on questions and answers. The main goal is for the child to understand the question. Children can show their understanding by answering in monosyllables: Yes, No, Blue, Three. When asked, they can speak fully, but a phrase consisting only of keywords is allowed: Red?/ Is it red? During the game, it is desirable to highlight the key words with intonation [7]. Much attention should be paid to vocabulary learning games with cards, which are of two types: developing oral recognition-listening, developing oral reproduction-speaking. It is important to provide children with a sufficient amount of listening practice before proceeding to reproduce the studied lexical units. The musical activity is represented by songs and chants that help to consolidate the language material, expand and consolidate lexical units and speech patterns. When words are connected by rhythm and music, they are more emotional and individually meaningful and are better remembered [6]. Practice shows that after learning poems, rhyming, their lexical content is included in the active vocabulary of the student. As for clarity, preschool children learn through the perception of the five senses and do not yet understand abstract things. For this reason, many teachers use total physical response (TPR) [7]. This means that children use gestures, facial expressions, or actions to represent what they are talking about. The younger the children, the more important it is to use TPR. This type of activity is especially recommended when learning vocabulary related to verbs of movement, although using motor exercises you can work out any lexical topic, if children already know a certain set of commands in English. It should be noted that vocabulary is best remembered when the meaning of words is clearly demonstrated using pictures, gestures, facial expressions, or objects. Since preschoolers have developed mainly imaginative memory, visual aids serve not only to reveal the meaning of a word, but also to memorize it. It helps to use such aids as toys, drawings, real objects, which are shown in large numbers to children in the classroom. Then the children work out these words together with the teacher, using them in the appropriate contexts to fix them in memory. In addition, the predominant type of children's creativity at an early age is drawing [5]. Therefore, the creative potential of the child should be taken into account as much as possible in the process of teaching his vocabulary of the English language, which explains the large number of tasks for coloring, cutting and pasting, tracing on dots and others when working out the words being studied. Special attention is paid to the system of exercises recommended for working out and fixing lexical material at the initial stage of learning English. In the system of exercises that develop any type of speech activity, there are two subsystems-preparatory exercises and speech exercises. When teaching English to

126

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 children 4 – 6 years old, we should talk about the use of preparatory exercises, since speech exercises should be conducted on texts that have significant potential in terms of solving not only communicative, but also cognitive tasks, which is impossible for the age under consideration. The following exercises are recommended for the formation of lexical skills in young learners: * guessing (words, toys, pictures, guessing riddles); * drawing, modeling, application, coloring and naming what is depicted, what children made; * physical training or TPR (naming actions, performing actions and commands); * attention / understanding game (the teacher calls a lexical unit and shows a toy or picture; children repeat in chorus only those words that are in the picture); * choice of words / images by topic or situation; * competition; * Lotto game with pictures/dominoes; * repetition of words on the principle of “snowball”; * communication of children within the subject [1, p. 44].

REFERENCES: 1. Бахталина Е. Ю. Об интегрированном обучении английскому языку в детском саду // Иностр. яз. в школе. 2000. №6. С. 44. 2. Введение в коммуникативную методику обучения английскому языку. Пособие для учителей России. Oxford University Press, 1997. 3. Витоль А. Б Нужен ли дошкольникам иностранный язык? // Иностр. яз. В школе. 2000. №6. С.41. 4. Выготский Л. С. Вопросы детской психологии. СПб.: СОЮЗ, 1997. 5. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. СПб.: СОЮЗ, 1997. 17. Philips S. Young Learners. Oxford University Press, 1993. 18. Reilly V. & Ward M. Sh. Very Young Learners. Oxford University Press, 1997

127

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Divanova Iqboloy (Urganch, O’zbekiston)

NAVOIYNING “SAB’AI SAYYOR” DOSTONIDA RAMZLAR

Annotatsiya. Mazkur maqolada buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiyning beqiyos poetik mahorati haqida so’z yuritiladi. Uning betakror san’atkorona qudrati “Xamsa”ning to’rtinchi dostoni bo’lmish “Sab’ai sayyor” dostonida badiiy san’atlarning ya’ni “Ramzlarning” qo’llanilishi jarayonida ochib beradi. Kalit so’zlar. Badiiy timsol, ramz, qahramonlar portreti, poetik tasvir, qahramonlar holati.

Аннотация: В данной статье рассматриваются уникальные поэтические способности великого мыслителя и поэта Алишера Навои. Его уникальная художественная сила раскрывается в процессе использования искусства "Символы", в четвертом эпосе "Хамса", эпосе "Сабай Сайяр". Ключевые слова: Художественная эмблема, символ, портрет героев, поэтический образ, статус героев.

Annotation: In this article discusses the unique poetic abilities of the great thinker and poet Alisher Navoi. His unique artistic power is revealed in the process of using the “Symbols” art in the fourth epic of Hamsa, the epic of Sabai Sayyar. Keywords: Artistic emblem, symbol, portrait of heroes, poetic image, status of heroes.

Adabiyot avvalo so’z va ruhiyat san’atdir. U inson ruhiyatidagi nihoyatda nozik tovlanish va ohanglarni ilg’ashga, ularni aks ettirishga intiladi. Navoiy “Xamsasi” ana shunday so’z san’ati vositasida eng yuksak pog’onalarga ko’tarilgan badiiy adabiyot namunalaridan sanaladi. U so’z sehri mo’jizasi bilan o’ziga mahliyo qiladi, rom qiladi. insonni to’lqinlantiradigan, hayajonga soladigan o’y – fikrlar, kechinmalar orzu – umidlarni ifodalaydi. Shoir buni turli badiiy vositalar orqali amalga oshiradi. Ramzlar esa ana shunday eng diqqatga sazavor vositalardan bo’lib, asar badiyatini oshirishda alohida ahamiyatga ega. Shuning uchun so’z san’atkorlari barcha davrlarda unga qayta – qayta murojat qilishgan. Buyuk shoir Navoiy ramzlarini qo’llashda o’ziga xos maktab yaratgan so’z san’atkorlaridan sanaladi. Bu ayniqs “Sab’ai sayyor”dostoni misolida yaqqol namoyon bo’lgan. Dostonda ramzlar turli xil ko’rinishda, turfa ranglarda namoyon bo’ladi. Ranglar tasviri bilan bog’lik ramzlar shoir poetik mahoratini ko’rsatib qolmasdan, uning o’ziga xos jozibasi, go’zalligi borligiga ishontiradi. Asarda ranglar bilan bog’liq ramzlardan tashqari isimlar, ruhiyat, hodisalar, tabiat tasviri, qahramonlar portreti bilan bog’liq ramzlar bo’lib ular ham o’ziga xos yuksak mahorat bilan tasvirlangan. Ranglar bilan bog`liq ramzlar. Oradan birmuncha fursat o`tgach,shohning topshirig`i bilan zindondagi kishilar ham ozod qilingan. Ularning yuzi ham xuddi oltin kabi sarg`ayib ketganini xalq ko`rdi. Ranglari qahrabodek sarg`ayib, xunuklashib ketgan edilar.

128

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Dushanba kuni zangori osmon o`z ko`zgusini zangdan eritdi. Garduna (samo) o`z yuzini yuz hil rang-u bo`yoq bilan subhning zumurad chodiriga burkadi. Mehr –quyosh o`zining olamtob chasmasi bilam ko`k sabzazorini serob ayladi. Shohning kiygan xalati ham rayxoniy rang, yo`q, to`g`risini aytsam, sarvi bo`stoniy rangda edi. U shu qiyofa bilan sabzavor ustiga qarab yurib, yashil ayvonga tashrif buyurdi. Yashil rang –bahor rangidir, sabza va o`tloqzor rangidadir. G`am ajdahosi elni azoblagan edi. U gazandaning ko`zini esa, zumurad qadahdagi may ko`r qildi. Sho`h pari sarvdek so`lim bo`lib ketdi, uning sabzadek mavj urgan yuzi elni halok qilar edi. Hozir yashil rangga belangan tufayli, abadiy umrga ega bo`lgan ajablanarlik emas. Shoir har bir hikoyaning mazmuni bilan shartli ravishda tashqi belgilarning (qasrlarning tusi, hikoyachi va tinglovchining libosi) hatto ishmlarini ham bir – biriga uyg’unlashtiradi. Asarning bosh qahramonini Bahrom deb ataydi. Bahrom sharqda “mars” yuldizining nomi arabchasi mirrix, Bahrom ko’pincha jangu – jadallar, fitna – yag’molar timsoli sifatida tasvirlanadi. Ikkinchi qahramon nomini shoir Dilorom deb ataydi. U husn latofatda tengi yo’q ayol, e’stedodli san’atkor, uning olijanob qalbi, musaffo xulq atvori, Benazir kuy - qo’shiqlaridan qalb orom oladi. Shuning uchun shoir bu tengsiz go’zalni Dilorom deb nomlaydi. Bulardan tashqari Mehr – quyosh, Sa’d – baxt, Axiy esa saxiylik va oliyjanoblik ramzlarni ifodalaydi. Jobr esa – jabrlovchi zolim ma’nolarinin anglatadi. Dostonda qahramonlar ruhiyati va portreti bilan bo’liq ramzlar bo’lib, ular alohida ahamiyat kasb etadi. Portretlar bilan bog`liq ramzlar. Bu, dengiz ichida nahang-u, o`rmonda sher va qopqon kabi biro fat edi. U suv ustida yeldek suzuvchan odamni xalq Jobir (jabrlovchi-zolim) deb atar ekan. Dashtu dengizlarda yuruvchi odamlar o`rtasida esa, uning nomi “yo`lto`sar Jobir” deb shuhratlangan edi. Bir necha gal shu hol qaytarilavergach, o`zida o`zga boqish uchun majol yoqligini his qildi. Keyin, uning amri bilan yuzi Zuhraga o`xshagan oyni bog` ichidagi qasrga olib kerib qo`ydilar. Mahvash o`sha jazirada yolg`iz o`zi qoldi, uning baxt-iqboli esa, qorong`i kechaga burkandi. Jobir uni hayolda ko`rish bilan hushhol bo`lib, visolini ko`rish umidida hayoliga ham kelmas edi. Butun kun mehrning ko`ziga shomdek qorong`I bo`lgani kabi, ko`ngli to oqshomgtacha xuddi mehr- quyoshdek o`rtanar edi. Tong o`zining kofuriy yuzini ochib, mehr-quyosh olamni nur hullasiga o`ragan paytda, karvondagi odamlar bundan xabar topib, u ikkalasining boshiga to`plandilar. Xoja bu g`aroyib ahvolini ko`rib, iqbol qushi yana boshiga qonganini bildi. El-xalqni u atrofdan uzoqlashtirib, tezda shu yerning o`ziga bir sarottarda shohona chodir keltirib tikdilar. So`ngra, Oy bilan Quyosh parda ichiga, yo`q, kofur rangli bulut ichiga kirdilar. Ruhiyat bilan bog`liq ramzlar. Kumushdek ko`z yoshini to`kar ekan, barcha olamga kumush yog`ilgandek bo`lar ekan. Yor qo`lidagi chang sozining tuzilishini tasavvurini qilganda, u changining fig`oni buning enkayib qolgan qaddini yanada bukar edi. Bu egri chang mung bo`lgan nola chekkanda, buning joni rishtasi u changining toridek ingrar edi. Goho havasi qo`zg`alib, chang singari bir ajoyib navo qilar edi. Lekin bu bilan o`z holiga ozgina bo`lsa ham tasalli topish u yoqda

129

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 tursin, dard topar endi –yu, davo topmasdi. Uning beholligi haddan ziyoda ortib borar, ishqining dard esa yana battarroq oshmoqda edi. Ko`zlari yosh o`rniga qon to`kishdan to`xtamas, o`z holiga o`zining ishonchi yo`qolib bormoqda edi. U, o`z- o`ziga dediki: “Yo rab, bu qanday holat ekan! ” Bu qanday tuganmaydigan azob-uqubat ekan! O`z kuchim va shijoatim bilan ajdaholani chumolidek ezgan men emasmidim? Endi ishq ajdahosi menga ustun kelib, ajdaholarni zabun etgan tanamni chumolidek ezgilamoqda. Urushga va jangga tashlanganda, sherlarni taslim qilgan paxlovon men emasmidim? Dard bilan hajr menga arslondek kuchini ko`rsatgan, sichqondek ojiz va chalajon bo`lib qoldim. Urish safini tuzib, Chin-Xitoy qo`shinini butunlay safdan chiqazgan men emasmidim? Ishq menga qarshi urush va adovat e’lon qilar ekan, sabrim qo`shinini tor-u mor qilib tashladi. Yuqoridagi parchalardagi “Davlat quyoshining so’nishi”, “Iqbol sha’mini nihon bo’lishi”, “Ishq ajdahosi”, “Dard va hajr arsloni”, “Sabr qo’shinining engilishi”, “firoq zulmati”, “Hijron shomi” kabi ramzlarni keltirib, yoridan ayrilib hijron azobida kuyayotgan Bahromning ruhiy dunyos, qalb istiroblarini tasvirlaydi. Shoir qahramonlar qiyofasi tasvirida ham, shunday jozibali original ramzlarni ishlatib kitobxonni maftun qiladi, “Shoh hukm qilib: “Olam ahli boshiga sho’r va yag’mo solmish bu sarvi ra’noni hos haramga ko’chirsinlar”, - dedi”. “U bog’i jannat ichida esa, bir ruhoniy hur, yo’q hur demayman nuroniy quyosh o’tirar edi” Boshqa bir o’rinda esa: “Shoh o’ziga kelmagani kabi “moh” ham o’ziga kelmas edi” (S. Sayyor. 522 b). Shoir ushbu parchalarda keltirilgan “moh” “oy” “sarvi ra’no” “nuroniy quyosh” ramzlari orqali mohichehra Dilorom timsolini tasvirlaydi. “kofir rangli bulut” ramzi orqali ularning nikoh go’shangasini tasvirlaydi. Umuman “Sab’bai sayyor” dostonida ramzlar eng ko’p ishlatiladigan poetik unsurlardan bo’lib, buyuk shoirning etti tuhfasida o’zining jozibasi va sehri o’ziga hosligi bilan etti xil rangda tovlonuvchi, kamalak jilosini beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. A. Navoiy “Sab’ai sayyor” dostoni. T.1991. 2. Mirzoev T. Imomov K. O’zbek xalq og’zaki ijodi. T. 1990.

130

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Kholliyeva Gulora Kholmuratovna, Kholliyeva Khurram Ochilovna, Kholliyev Chori Boymatovich School № 36 (Kizirik, Uzbekistan)

LANGUAGE LEARNING AND DIDACTIC ACTIVITIES FOR SCHOOL CHILDREN

Abstract: Challenging yet pleasurable communicative approach promotes positive attitude toward the daily study in language learning. Pupils working in groups have comprehension activity, journal sharing, question discussion and role- playing of the characters in the books or plays. Communicative approach not only lightens classroom anxiety but also promotes pupils cooperative learning and enhances their communication abilities. Key words: communicative language teaching, communicative activity, language learning, group discussions.

We use language to get things done. It recognizes that there is something that we need find out, or something that we want to say and communicate and it takes that as the reason why we speak language, why we want to communicate with others. For this reason communicative language teaching concentrates in fulfilling specific language functions or tasks, for example such as greeting, introducing yourself, you may want to express likes and dislikes, you might want to enquire about somebody's hobbies, interests, you might want to find directions to someplace. They are actually very concrete things that you want to do with language. The pupil who speaks thinks more about how to say something instead of what to say. No speaking is possible when the speaker has to concentrate on the form. He makes more errors under this condition. More than that, he often refuses to speak when he sees the classmates raise their hands after he has uttered his first sentence. This does not encourage the learner to speak. There are two types of communicative activities that can be implemented in the class. One controlled communicative activity and the other, free communicative activities. Controlled communicative activities include situations creation, guessing games, information gap exercises, exchange of personal information etc. and free communicative activities include pair work and group work, eliciting, role play etc. To follow communicative approach in the class, one should use workouts. Workouts are language learning and language using activities, which enhance the learner's overall acquisition process, providing by the teacher with variety of ways through which to make this process engaging and rewarding. Samples of such workouts are presented here under different categories. All learners require such predictable and controlled workouts at times if their goal is to achieve accuracy in language production an interpretation. For example element of language are added, deleted, substituted, recorded, or combined; alternative language elements are presented so that learners must make a choice. Warm-ups/Relaxes are motivational workouts, which add an element of enjoyment and personal involvement. They can be used at various points during the examinations, especially when a relief of tension or a change of pace is called for. For example, games, songs, physical activities, puzzle. Information-Centered Tasks

131

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 enable learners to use the language naturally while being fully engrossed in fact gathering activities. For example, share-and-tell in the classroom, gathering information outside the classroom, treasure hunts outside the classroom, interviews with peer and others. These workouts are especially important since they enable the language session to broaden its context beyond the four walks of the classroom. For example, improvisation (creating a scene based on a given setting or situation); role playing (assuming the role of someone else, or playing oneself in a typical situation); play enacting; story telling. Mediations/interventions are workouts, which enable learners to experience bridging information gaps while using the target language. For example, interacting with another or others based on incomplete information; interacting with others to change their opinions; talking one's way out of difficult situation. Group Dynamics and Experiential Tasks are group activities which create opportunity for sharing personal feelings and emotions among learners. For example, small groups or pairs solve problems or discuss issues, which center on topics of personal concern, sharing of self and feelings rather than general subject matter topics external to self. Problem-Solving Tasks involve learners in making decisions about issues while using the target language, enabling them to focus on the features of the activity rather than on language usage. In this type of activity, learners are involved in a “whole-task” process. For example, small group discussions around topical, political or local issues; posing a concrete problem about which the group must come to a consensus, make recommendations, and arrive a policy statement. While similarly “whole-task” focused, workouts which involve transferring and reconstruction information emphasize cognitive uses of language. For example, following a language stimulus, often a regarding passage: transferring information from text to a graphic display such as a chart; filling in forms; providing language to complete visual display such as a cartoon or photograph; making judgement about people's motivates and intentions; putting sentence elements in sequence (the strip story.) Several classifications of communicative speaking tasks have been proposed. For example, Harmer (1982) distinguishes between communicative tasks and uncommunicative tasks in terms of their communicative purpose, communicative desire, focus, range of language, teacher role, and degree of control in material. Gower et al. (1983) classify speaking into three types: controlled activities, guided activities, and creative communication. Warming-up exercises. When people have to work together in а group it is advisable that they get to know each other а little at the beginning. Once they have talked tо each other in an introductory exercise they will be less reluctant to cooperate in further activities. One of the pre-requisites of cooperation is knowing the other people's names. А second one is having some idea of what individual members of the group are interested in. One important use of warming-up exercises is with new classes at the beginning of а course or the school year. If уоu join in the activities and let the class know something about yourself, the pupils are mоrе likely to accept you as а person and not just as а teacher. А second use of warming-up activities lies in getting pupils into the right mood before starting on some new project or task. In the early lessons of many language courses, pupils are encouraged to concentrate heavily upon pronunciation and grammar, while vocabulary is introduced only very slowly.

132

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

The idea seems to be that even if one has very little to say, that little bit should be said correctly. Pupils can worry a great deal about the machinery of language, but they worry rather little about real communicating much of anything. Under such circumstances, learners have to think about an awful lot of things in order to construct even a simple sentence. They are supposed to force their mouths to produce sounds that seem ridiculous. They have to grope desperately for words that they barely know. They have to perform mental gymnastic trying to remember bizarre grammatical rules. All these challenges are a fatal distraction from what skillful speakers worry about - the message that they want to convey. If early learners have to worry about getting everything correct, they cannot hope to day anything very interesting. They simply cannot do everything at once and emerge with any real sense of success. We are definitely in favor of the communicative approach. However, we have seen very competent teachers who don't follow it. For example, they teach grammar the old-fashioned way by giving example sentences and explaining the meaning of the structure, formation rules, etc. They use colors and examples from the pupils' lives, and eventually they have some drilling exercises.

REFERENCES: 1. Бугаев Н. И. Обучение - это общение.// Народное образование Якутии- 1992 №2 с.37-49 2. Berns, M. S. (1984). Functional approaches to language and language teaching: Another look. In S. Savignon & M. S. Berns (Eds.), Initiatives in communicative language teaching. A book of readings (pp. 3-21). Reading, PA: Addison- Wesley. 3. Ben-Barka, A. C. [1982]. In search of a language teaching framework: An adaptation of a communicative approach to functional practice. (EDRS No. ED239507, 26 pages) 4. Dobson, J.M. (1974). Effective Techniques for English Conversation Groups. Rowley, Mass.: Newbury House.

133

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Kurbonova Ozoda Ravshanova Tashkent State University of Uzbek Literature and Language named after Alisher Navoi (Tashkent, Uzbekistan)

LEXICO-SEMANTIC FEATURES OF UZBEK-ENGLISH ANTHROPONYMS

Abstract: This article discusses the lexico-semantic features of anthroponyms, their origin and etymology. Also, anthroponyms are analyzed in examples of Uzbek-English surnames. Keywords: name, surname, nickname, profession, time and space, society, polygenesis.

INTRODUCTION “Surnames can reveal much about your family history, but they can also be a minefield of misinformation.” said Paul Blake in his article. [6] Have you ever interested where your surname originates from or when people started using surnames (last names) and why? I was interested in English surnames when I was conducting a lesson on “Family names” from Gateway textbook. I came across the article “The origin of British family names” and I decided to survey this topic. In English speaking countries, surnames are also usually known as last names owing to the practice of writing the given names first and then the family name or surname last. I even saw expressing names via given name or forenames by some writers. The word surname is derived from the Anglo-Norman word surnoun and the Old French word sornom, which have their roots in the Medieval Latin words supernomen and supranomen. [1, p. 6] METHODS G. Redmonds in his book “Surnames in Genealogy: A New Approach “says so: “In my view, all genealogists should carry out a detailed investigation into the surname which they are researching; they should study its frequency and distribution at different periods, and build up a picture of its history. It should always be looked at in the context of the other surnames and place names in the community. If that means acquiring new skills, and an involvement in other disciplines, so be it is the vested interest of the genealogist which can, in the end, to solve many of our long-standing surname problems.” [4, p. 194]. I agree about his words as there are also several unsolved problems related to Uzbek surnames. 'What is in a name? Very much if the wit of man could find it out.' Whoever penned this well-known saying undoubtedly had it right - in England alone there are around 45,000 different surnames - each with a history behind it. [6] Irish, Welsh and Highland Scottish names mostly derive from Gaelic personal names whereas traditional English and lowland Scottish surnames also reflect society as it was in the mid to late Middle Ages [2]. A surname is a name that you and all of your family members have, and that you give from one generation to another. Is the surname widely spread, found in most parts Britain? This probably indicates polygenesis, where the surname has evolved separately many times and bearers of the surname are not therefore

134

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 related. [3, p. 10] I found out that in European countries people can carry one surname for the whole generation, whereas Uzbeks can change their last names in every generation. Most Uzbek family names come from Arabic or Persian languages- such as Muhammadov, Tal’atov, Behzodov and Mirzaev which are made adding endings “-ov, -ev” to men’s and “-ova, -eva” to women’s last names grandfather’s personal name. Neverthless, there are both English and Uzbek women can keep their surnames after marriage or they can change them with their spouses’. The tradition of adding “-ov, -ev and –ova, -eva” to surnames originates from The Soviet Union and this tradition is still maintained in several post-Soviet countries. RESULTS AND DISCUSSIONS However, the sources from which English names are derived are almost endless: nicknames, physical attributes, counties, trades, heraldic charges, and almost every object known to mankind. Before the Norman Conquest of Britain, people did not have hereditary surnames: they were known just by a personal name or nickname. [6] As we begin to study the meaning of various surnames, we soon find out that many of them answer one of these fundamental questions: Who is this person's father or grandfather? This gives us British surnames like Maud or Madison. There are many surnames that begin with Mc or Mac, for example McQueen or MacMillan. This has a Scottish origin and also means son of, the same as O' in Ireland, like the surnames O' Connell or O'Sullivan. When contiguities were small each person was known by a single name, but as the number of population went up, it was step by step necessary to identify people further - leading to names such as James the cook, Tim the long, David from Blackburn, Mariam of the forest, Nick son of Raymond. Stepwise many names became corrupted and their original meaning is nowadays not easily understood. After the Norman barons introduction of last names into Great Britain the practice of using them subsequently spread. Firstly, the distinguishing names was not stable, but eventually people began getting used to them. Therefore, occupations, nicknames, places of birth, and fathers' names became fixed surnames – namely Potter and Tailor, Armstrong and Longman, Towers and Orchard, Benson and Dickson. By the XII century majority of English and Scottish families had accepted the use of ancestral last names. With respect to Uzbek family names in the Middle ages one can notice almost the same situation as with the English ones. Although at that time, Uzbek family names were not called so, but “patronymic”. The patronymics were derived from nicknames, physical attributes, hometowns, trades or congenital disorders. In the VII-VII centuries after the Arab incursion into Movarounnakhr territories, local men obtained full names such as “Abu Ali Ibn Sina or often known as Avicenna in the west, Abu Raykhan Mukhammad ibn Akhmad Al-Beruni or Al- Biruni in the English language”. Here “abu” means father and “ibn”- son. Regarding local women, they had “binni or binti” before their names which means daughter. Concerning English surnames, many of them are taken from jobs, occupations, trades or position in society e.g. if a man was a plumber he might be called Rudolph Plumber and for the reason that sons almost often followed their father's occupation the surname stuck. Smith, Wright and Taylor are the three most

135

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 common English names. Cook and Turner are also very popular. The very common surname Smith comes from 'blacksmith', the traditional job of making objects such as horseshoes from metal. Baker (someone who makes bread), Shepherd (someone who looks after sheep) and Carpenter (someone who works with wood) are all common British surnames. The same condition can be found in Uzbek family names. For example, “Toshtemirov-Blacksmith, Po’latov-Steelman, O’roqboyev- Cropper” mean that these people’s fathers were masters at ironing and farriery. A lot of English baptismal or Christian surnames developed from personal names and have become surnames with no change. A lot of people were given surnames like Nicholson or Harrison. Here are others such as Simpson, Stephenson,, Thompson, Robinson and Richardson. Wil is short form of Walter so we also have the surname Wilson. 's' at the end of a personal name also meant “son of”, for instance there are surnames like Jones, Thomas, Davies and Evans. The first names Robin or Robert were sometimes shortened to Bob so we have Bobs, Robbo or Steven to Steve. This situation can be met in almost 80% of Uzbek surnames. For instance, Bahrom- Bahromov, Ravshan-Ravshanov, Jasur- Jasurov etc. Islamic names, such as Hamid, Qodir, Abdulloh were popular among people. The surnames Davies and Davis are both derived from Davy's son. (Davy was short for David). Some people had pet names ending in 'kins' or 'kin'. So we have Atkins from Ad-kins (Adam-kins) and Wilkins. We also have Dawkins. (Daw was a pet name for David so we also have the surname Dawson). Huggins is from Hugh-kins. Jenkins is from Jan-kins. However, some people were just given their father's name as a surname like Arnold, Henry, Howard or Thomas. [7] Sometimes people were given a surname because they lived near a certain geographical feature such as Heath, wood or woods. These are names derived from the location of the homestead from which the first bearer and his family lived, and are generally the most common origin of English surnames. They were first introduced into England by the Normans, many of whom were known by the name of their personal estate. Thus, many English surnames derive from the name of an actual town, county, or estate where an individual lived, worked, or owned land. [5] This type of last names appears in Uzbek in the Middle Ages. Al Khorazmi was from Khorezm, Al-Fargoni was from Fergana or Imam Al Bukhari was from Bukhara. A plenty of English surnames are derived from nicknames or sometimes they are called descriptive names. People who were arrogant might be called king, prince, bishop or abbot. (Although surnames like Bishop and Abbot may have come about because somebody worked for a bishop or an abbot. They may also have been children of clergymen. [7] Names deriving from plants and animals are almost certainly nicknames - such as Catt, Sparrow and Oak - but may also be location names or even occupations. But most nicknames come from colour, complexion or form - names such as Armstrong and Strongitharm, Heavyside, Quickly, Slowman, Smallman, Fairfax and Blunt (fair-haired). [6] As regards Uzbek surnames, they are given either due to birth defect, people’s appearance or people can choose any word they like or consider

136

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 appropriate as a nickname. Temurlang- that person was lame, Abbosov-that man was born with frowning face, Julqunboy was the pseudonym of the writer Abdulla Qodiriy. CONCLUSION In this regard, one of the important tasks of linguists is to pay attention to lexico-semantic features of Uzbek-English surnames as this field has not been researched completely so far. It can provoke the primary interest of some people to their surnames. The findings that I have presented suggest that English and Uzbek surnames have several similarities and differences. Yet there is a lot to research in this field. I will continue surveying this topic.

REFERENCES: 1. Derek A. Palgrave (2012), “The surnames handbook: A guide to family name research in the 21st century”, History Press Limited, p.p:224 2. Ellen Castelow “Surnames”, https://www.historic-uk.com/CultureUK/Surnames/. 3. Dr Graham Davis (2010), “Your Surname and Your Family Tree”, How to books, pp. 224. 4. G. Redmonds (2002), “Surnames in Genealogy: A New Approach”, Federation of Family History Societies, p.p:237. 5. Kimberly Powell (2019), “English Surnames Meanings and Origins”, https://www.thoughtco.com/english-surnames-meanings-and-origins-1422405. 6. Paul Blake (2011), “What’s in a name? Your link to the Past”, http://www.bbc.co.uk/history/familyhistory/get_started/. 7. Tim Lambert (2019), “The origins of some English last names”, http://www.localhistories.org/surnames.html.

137

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Madraximova Nazira Yaqubovna (Urganch, O’zbekiston)

OG‘ZAKI ADABIYOTDAGI HOMIY OBRAZI HAQIDA AYRIM MULOHAZALAR

Annotatsiya: Ushbu maqolada og‘zaki adabiyotda, ayniqsa, xalq dostonlaridagi homiy obrazi va uning genezisi muhokama qilinadi. Kalit so‘zlar: afsona, mifologik qarashlar, epik janr, homiy obrazi, xalq og‘zaki ijodi, Xizr obrazi.

Аннотация: В этой статье обсуждается образ покровителя и его генезис в устной литературе, особенно в народных эпосах. Ключевые слова: миф, мифологические взгляды, эпический жанр, образ спонсора, устное искусство, образ Xизр.

Annotation: This article discusses the image of the patron and its genesis in oral literature, especially in folk epics. Keywords: myth, mythological views, epic genre, image of a sponsor, oral art, image of Hizr.

Xalq ijodiyotining qadimiy namunalaridan biri hisoblangan “Shirin bilan Shakar” dostonida qahramonlarga homiy sifatida keltiriluvchi obraz mazkur asarning har bir versiya va variantlarida alohida nomlanadi. Jumladan, “Shirin bilan Shakar”da bu obraz Olovxo‘ja eshon, “Erali va Sherali”da Qalandar bobo yoki eshon, “Shirin-Shakar”da esa Ayyor bobo kabi nomlanuvchi homiy obrazlari dostondagi o‘z mavqeyi va funktsiyasi jihatidan Xizr obrazini eslatadi. Epik qahramonga homiy sifatida talqin etiluvchi Xizr obrazi epik ijodiyotda qay zamonlardan buyon mavjud, degan savolga professor M.Saidov shunday javob bergan edi: “Xizr obrazi islom diniga qadarli ham O‘rta Osiyo xalqlari og‘zaki badiiy ijodida keng ishlangan edi. Xalq yaratgan bunday obrazlar diniy afsonalarga ham asos qilib olingan bo‘lsa kerak” [1, b. 114]. Xizr obrazining islomdan oldin ham mavjud bo ‘lganligi hodisasini qo‘llab- quvvatlagan holda, quyida o‘z qarashlarimizni ham bayon etsak. Kichik epik janrlarda, xususan, ertak va afsonalarda epik qahramonga qushlar, har xil hayvonlar homiylik qilishi haqidagi mifologik tasavvur keyinchalik inson – erkak qiyofasidagi homiy obrazi bilan almasha borgan yoki asosiy homiy sifatida ana shunday obrazlar olingan. Bu jarayon assosan, ota urug‘i hukmronlik qilgan, ya’ni patriarxat davridan boshlangan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. I. A. Kosven yozganidek: “Patriarxatga o‘tgandan so‘ng ayollar dini erkaklar dini tomonidan siqib chiqariladi, ayol ruhlar erkak ruhlar bilan almashadi” [2, b. 164]. Ozarbayjon folkloridagi yordamchi yoki homiy obrazlarning epic ijoddiyotdagi vazifalarni tadqiq qilar ekan, olim Muharram Asad o‘g‘li shunday yozadi: “Xizr obrazi ezgulik kuchini o‘zida mujassam qilar ekan, bu bilan ozarbayjon epik ijodiyotining shakllanishi va rivojlanishida asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qilganini ko‘rsatadi” [3, b. 7]. Ozarbayjon olimining ushbu xulosasi Xizr obrazining boshqa turkiy xalqlar og‘zaki ijodiyotidagi o‘rni va mavqei xususida zo‘z ketganda ham e’tiborga molik mulohazalardan biridir.

138

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li kuylagan “Shirin bilan Shakar” dostonidagi Olovxo‘ja obrazi “Yusuf va Ahmad” dostonida Olovxo‘ja, Shayx Sharof eshon tarzida beriladi. Bu dostonning Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li Po‘lkan shoir bilan birgalikda ijro etgan varianti yozib olinib nashr qilingan [4]. Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li bu nomni “Shirin bilan Shakar”da ham qo‘llashni lozim topgan bo‘lishi mumkin yoki uning ustozlari repertuaridagi doston variantida homiy obrazi xuddi shu tarzda nomlangan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Ba’zi manbalarda Olovxo‘ja eshon yoki Qari Olovxo‘ja tarixiy shaxs sifatida talqin qilinadi [5, 54-55; 6,17]. Tadqiqotchilar bunday qarashlarini qadimiy Xivaning Mayvaston mahallasida Olovxo‘ja pir degan mozorning mavjudligi va xalqning unga sig‘inishi, shuningdek, ayrim tarixiy manbalarda 1623-1643-yillarda Xiva xoni bo‘lgan Isfandiyor I ning Olovxo‘ja ismli kovushbardori bo‘lganligi va uning katta diniy arboblardan biri sifatida tanilganligi haqidagi mavjud fikrlarga asoslanishadi. “Tabiat, inson va din” kitobining muallifi T. Javliyev o‘z tadqiqotida Xorazmda “Qari Olovxo‘ja” deb ataluvchi muqaddas qadamjolar bo‘lganligi va bu diniy arbob haqida o‘zbek xalqi orasida ko‘plab afsonalar yaratilganligi xususida to‘xtaladi. Olim bunday afsonalarning xorazmliklar va surxondaryoliklar orasida mavjud variantlaridan namunalar keltirib o‘tadi. Bu afsonalarda Olovxo‘ja g‘ayridinlarga musulmon dinining afzalliklarini aytishi va ularni bu dinni qabul qilishga da’vat etishi kabilar tasvirlanadi [7, 151]. Olovxo‘ja nomli homiy obrazining epik ijodiyotdan o‘rin olishi hodisasi muayyan davrlar mahsuli bo‘lishi kerak. Olovxo‘ja ikki komponentli nom bo‘lib, uni tashkil qiluvchi har bir komponentga alohida to‘xtalib o‘tish joizdir. Nomning birinchi komponenti “olov”ning dastlabki ma’nosi kundalik hayotimizda keng foydalaniladigan hodisani ifodalaydi. Ko‘chma ma’noda kelganda esa bir ishga qattiq kirishuvchi, tinib-tinchimas, harakatchan kishilarga nisbatan qo‘llaniladi. Qadimgi ajdodlarrimiz olovni ilohiylashtirgan, unga sig ‘inishgan. Ma’lumki, zardushtiylik diniga e’tiqod qiluvchilar olovni muqaddas deb bilganlar. Zardushtiylarning e’tiqod va urf-odatlarini chuqur tadqiq qilgan ingliz olimasi M. Boys yozishicha, Zardusht o‘zi yaratgan yeti mo‘jiza, ya’ni suv, tuproq, havo, olov, o‘simlik, sigir va odam kabilarning har biriga monand yettita bayramni joriy qilgan emish. Bu mo‘jizalardan biri hamda ezgulik homiysi Asha Vaxishta sharafiga navro‘zni o‘tkazish an’anasi paydo bo‘lgan emish [8, b. 25]. Zardushtiylikning ayrim qoidalari hozirgi kunda ham urf-odat va udumlarimizda uchraydi. Masalan, nikoh to‘yi marosimlarida kuyov va kelinning olov atrofidan uch marta aylanishi, kelin o‘tirgan mashinaning oldiga olov yoqish va mashinaning olovdan o‘tishi (bu udum asosan Xorazmda mavjud) kabilar ana shu e’tiqodning izlaridir. Nomning ikkinchi komponenti xo‘jaga lug‘atda quyidagicha izoh beriladi: “1. esk. Biror kimsa yoki narsaning egasi; xo‘jayin. 2. tar. Birinchi bo‘lib islom dinini qabul qilgan yerlik kishi, keyinchalik dindorlarning e’tiqqodicha go‘yo to‘rt xalifadan birining avlodi. 3. etn. 1. O‘rta Osiyoda ilgari ma’lum imtiyozga ega bo lgan oqsuyaklar va ularning avlodlari. 2. Xo‘jazoda erkaklar ismiga qo‘shiladi” [9, b. 345]. Ko‘rinib turibdiki, nomning birinchi komponenti zardushtiylik bilan bog‘lansa, ikkinchisi islom dinining aqidalariga borib taqalyapti. Bu nomdagi muqaddas qadamjolarning Xorazmda kuzatilishi ham bevosita “Avesto”da uchrovchi olov

139

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 xudosi haqidagi mifologik talqinlarning izlaridir. Zardushttiylik mifologiyasida olov Atar deb yuritiladi [8, b. 11]. Bundaxishnda ko‘rsatilishicha, Adar Xurra, ya’ni muqaddas olov birinchi bo‘lib Xorazmda yoqilgan emish. Yuqoridagi fakt va talqinlarga tayanib, bizningcha, quyidagicha xulosalarga kelish mumkin: 1. Olovxo‘ja dastlab otashparastlik diniga e’tiqod qo‘ygan va keyinchalik islomni qabul qilgan muayyan kishilar tomonidan yaratilgan mifologik obraz; 2. Islom dinining homiysi sifatida talqin etiluvchi bu obraz keyinchalik xalq og ‘zaki ijodida epik qahramonlarning homiysi sifatida Xizrga vazifadosh hisoblana brogan; 3. Yuqoridagilardan ayon bo‘ladiki, Olovxo‘ja tarixiy shaxs emas. Manbalarda Isfandiyor I ning kovishbardori sifatida keltiriluvchi Olovxo‘ja [10, b. 54-55; 11, b. 17], bizningcha, xalq nazarida epik ijodiyotdagi, xususan, afsonalardagi Olovxo‘ja obraziga o‘xshatilgan. Tadqiqotchilarni esa aynan mana shu narsa chalg‘itadi. Natijada xalq ijodiyotidagi minglab yillardan buyon yashab kelayotgan homiy obraz Olovxo‘ja ham tarixiy shaxs sifatida talqin qilinadigan qarashlar y uzaga kelgan. Umuman olganda, epic ijodiyotga xos Olovxo‘ja obrazi xusausida so‘z ketganda uning tarixiy shaxs bo‘lishi mumkinligi haqidagi mulohazalarga borish, bizningcha, to‘g‘ri emas.

ADABIYOTLAR: 1. Саидов М. Халқ достончилигида бадиий маҳорат масалалари. Т. “ФАН”. 1969. 2. Косвен О. Ибтидоий маданият тарихидан очерклар. Т. “ФАН”. 1968 3. Гусайнов М. А. Функции помоўника в азербайджаниском фольклоре: Автореф.дисс....канд.филолог.наук. Бишкек, 1992 4. Юсуф ва Аҳмад. Достон. Айтувчилар Фозил Йўлдош ўғли, Пўлкан шоир. Т. Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1987. 8. Жуманиёзов Р. Донг қозонган достон. А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. Т. “ФАН”. 1993 9. Раҳманов А. Юсупов С. Хоразмда муқаддас жойлар ва уларнинг вужудга келиш сирлари. Т. Қизил Ўзбекистон. Правда востока ва Ўзбекистони Сурх бирлашган нашриёти. 1963. 10. Жавлиев Т. Табиат, инсон ва дин. Т. “ФАН”.1986 11. Бойс М. Зароастрийцы:варевония и обычаи. Наука.1987. 12. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2 томлик. Т.2. Т. Ўздавнашр.1964.

140

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Normurodova Soadat Uralovna, Shernazarova Zarifa Yusupovna, Khaydarov Soatmurod Shapulatovich (Angor, Uzbekistan)

PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT OF SCIENTIFIC DEVELOPMENT IN THE XXI CENTURY AND INNOVATION IN THEIR POSITION

Annotation. This article describes the process of introducing foreign language learning and teaching in Uzbekistan on the basis of European competencies and the government's education policy and consistent education policy aimed at bringing education to a new level. Keywords: CEFR (Common European Framework of Reference); Level A1, A2, B1, B2, C1, C2; communication, resolution, educational process, globalization

One of the most pressing issues today is the formation of young people in high-spirited, socio-political life as a person who always has his own independent opinion and professional skills. Great attention is paid to the harmoniously developed youth, which determines the present and future of our country. Personality formation is a broad concept that includes issues of direct education and upbringing. The system of education in the country, aimed at training highly qualified specialists, aimed at educating such a well-rounded person, the "National Program of Personnel Training", the law "On Education" is being implemented in education. is the main criterion of the work. Based on this criterion, modernized programs and textbooks are being created. We have made it a priority to bring the education system up to date. The implementation of these tasks also requires the development of new ways of teaching a foreign language. After all, in order to get acquainted with the world's civilizations, to work with them, we need to master the most important means of communication - the perfect study of foreign languages. After the independence of the Republic of Uzbekistan, the teaching and learning of foreign languages, in particular English, has become a social need and has risen to the level of public policy. At a time when science and technology are developing rapidly and the flow of information is expanding, there is a need to review and improve the system of teaching foreign languages. Excellent command of foreign languages and extensive use of information and communication means has become one of the most pressing tasks today. The Resolution of the First President of the Republic of Uzbekistan I.A. Karimov No. PP- 1875 of December 10, 2012 "On measures to further improve the system of learning foreign languages" provides for more effective ways to improve the quality of teaching foreign languages, in particular English. Emphasis was placed on the fact that application to the educational process is one of the most pressing issues today. In order to organize the system of learning foreign languages in the country on the basis of a new and effective program, a new State Education Standard was developed and implemented in the educational process on the basis of the European Competence (CEFR).

141

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

The CEFR (Common European Framework of Reference for Languages) covers issues related to the study, teaching and evaluation of languages used throughout Europe. As a result of today’s globalization and easy communication between people using modern technological tools, the CEFR system is widely used not only in Europe but also in countries such as Colombia and the Philippines. Although CEFR-based exams were originally taken in all languages spoken in Europe, today the CEFR system is mainly used for teaching, learning and assessment in English. The CEFR system was fully developed by the European Consulate as part of the Language Learning for European Citizenship program, which ran from 1989 to 1996. Since November 2001, the CEFR has been the main criterion for assessing European language proficiency. Levels of knowledge of English according to the CEFR criterion are described as follows: Level A is the level of elementary language proficiency, where: A1 level - the candidate's ability to understand and use familiar phrases needed to perform specific tasks, ie, the ability to introduce oneself, to introduce others, to ask questions about one's place of residence, acquaintances, property, and to answer such questions is the degree to which one can engage in a conversation that is not difficult if the other person speaks slowly and is willing to help. Level A2 - the candidate understands some of the most common phrases and phrases related to the main processes of life (for example, basic information about himself and his family members, shopping, employment, etc.); be able to perform tasks related to the exchange of information on familiar and everyday topics; is the degree to which he or she, his or her loved ones, can talk in simple terms about the processes of daily life. Level B is the ability to learn and use a language independently, with: B1 level - the candidate understands the main ideas of the information provided in the literary language on topics arising from work, study and other situations; can communicate in most situations that may occur while in the country where the language is being studied; compose texts on familiar or interesting topics; is the degree to which they are able to describe their impressions, events, hopes, aspirations, and express their thoughts and future plans. Level B2 - the candidate understands the general content of texts written on abstract or specific topics, including texts on topics related to the specialty; be able to communicate quickly with a person whose mother tongue is a foreign language in a way that is not difficult for both parties; the ability to present clearly and comprehensively on various topics, to express one's opinion on the main problem, to show the advantages and disadvantages of different opinions. Level C is a level of mastery of the language, in which: C1 level - the candidate is able to understand a large amount of texts on various topics, to determine the hidden meaning; be able to speak quickly; effective use of a foreign language for communication in their scientific and professional activities; the ability to deliver clear, well-structured information on complex topics, and to demonstrate the ability to use text-making models, linking, and merging elements.

142

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Level C2 - the candidate is fluent in the language and understands almost all oral or written information; the ability to compose a text based on multiple oral and written sources, to speak at a high tempo and accuracy, and to show meaning in even the most complex situations. In conclusion, the role of CEFR in foreign language learning today is important. It develops the language learner's ability to read, write, listen and speak in 4 areas and provides knowledge and skills in a specific area of foreign language learning.

143

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Yokubjonova Dilfuza Olimjonovna Teacher of school № 21 (Sariasiya, Uzbekistan)

SOME WAYS OF IMPRROVING SPEAKING SKILLS

Speaking is the process of building and sharing meaning through the use of verbal and nonverbal symbols, in a variety of contexts. Many linguistics and ESL teachers agree on that students learn to speak in the second language by "interacting". Communicative language teaching and collaborative learning serve best for this aim. Communicative language teaching is based on real-life situations that require communication. By using this method in ESL classes, students will have the opportunity of communicating with each other in the target language. In brief, ESL teachers should create a classroom environment where students have real-life communication, authentic activities, and meaningful tasks that promote oral language. This can occur when students collaborate in groups to achieve a goal or to complete a task. Activities to promote speaking Discussions: After a content-based lesson, a discussion can be held for various reasons. The students may aim to arrive at a conclusion, share ideas about an event, or find solutions in their discussion groups. Role play: One other way of getting students to speak is role-playing. Students pretend they are in various social contexts and have a variety of social roles. Simulations: Simulations are very similar to role-plays but what makes simulations different than role plays is that they are more elaborate. In simulations, students can bring items to the class to create a realistic environment. Information gap: In this activity, students are supposed to be working in pairs. One student will have the information that other partner does not have and the partners will share their information. Brainstorming: On a given topic, students can produce ideas in a limited time. Storytelling: Students can briefly summarize a tale or story they heard from somebody beforehand, or they may create their own stories to tell their classmates. Interviews: Students can conduct interviews on selected topics with various people. Story completion: This is a very enjoyable, whole-class, free-speaking activity for which students sit in a circle. Picture describing: Another way to make use of pictures in a speaking activity is to give students just one picture and having them describe what it is in the picture. Find the difference: For this activity students can work in pairs and each couple is given two different pictures, for example, picture of boys playing football and another picture of girls playing tennis. Here are some suggestions for English language teachers while teaching oral language: Provide maximum opportunity to students to speak the target language by providing a rich environment that contains collaborative work, authentic materials and tasks, and shared knowledge.Try to

144

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8 involve each student in every speaking activity; for this aim, practice different ways of student participation. Reduce teacher speaking time in class while increasing student speaking time. Step back and observe students. Indicate positive signs when commenting on a student's response. Ask eliciting questions such as "What do you mean? How did you reach that conclusion?" in order to prompt students to speak more. Provide written feedback like "Your presentation was really great. It was a good job. I really appreciated your efforts in preparing the materials and efficient use of your voice…" Do not correct students' pronunciation mistakes very often while they are speaking. Correction should not distract student from his or her speech. Involve speaking activities not only in class but also out of class; contact parents and other people who can help. Circulate around classroom to ensure that students are on the right track and see whether they need your help while they work in groups or pairs. Provide the vocabulary beforehand that students need in speaking activities. Diagnose problems faced by students who have difficulty in expressing themselves in the target language and provide more opportunities to practice the spoken language. Teaching speaking is a very important part of second language learning. The ability to communicate in a second language clearly and efficiently contributes to the success of the learner in school and success later in every phase of life. Therefore, it is essential that language teachers pay great attention to teaching speaking. Rather than leading students to pure memorization, providing a rich environment where meaningful communication takes place is desired. With this aim, various speaking activities such as those listed above can contribute a great deal to students in developing basic interactive skills necessary for life. These activities make students more active in the learning process and at the same time make their learning more meaningful and fun for them.

REFERENCES: 1. Celce-Murcia. M. 2001. Teaching English as a Second or Foreign Language (3rd ed). USA: Heinle&Heinle. 2. Chaney, A. L., and T. L. Burk. 1998. Teaching Oral Communication in Grades K-8. Boston: Allyn&Bacon. 3. Baruah, T. C. 1991. The English Teacher's Handbook. Delhi: Sterling Publishing House. 4. Brown, G. and G. Yule. 1983. Teaching the Spoken Language. Cambridge: Cambridge University Press.

145

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

УДК 372.3 Қурбонова Моҳигул Шониёзовна (Қарши, Узбекистон)

ХОРИЖ АДАБИЁТЛАРИДА ФОЛЬКЛОР ЖАНРИ АСОСИДА БОЛА ҚАБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУАММОСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ

Аннотация: Мақолада фольклорнинг ҳар бир ҳалқнинг моддий маданияти, урф одатлари, оилавий муносабатлари ва бошқа ҳалқлар билан бўлган тарихий маданий муносабатларининг ифода этилиши ҳақида сўз юритилади.Болалар фольклорини йиғиш ва оммалаштириш борасида диққатга сазовор ишлар илмий асосланган. Калит сўзлар: фольклор, материал, жанр, интерпритация, принцип, этнографик.

ИЗУЧЕНИЕ ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ СПОСОБНОСТЕЙ ДЕТЕЙ НА ОСНОВЕ ФОЛЬКЛОРНОГО ЖАНРА В ЗАРУБЕЖНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

Аннотация: В статье рассматривается выражение фольклора в материальной культуре каждого народа, обычаях, семейных отношениях и историко-культурных отношениях с другиминародами.Работа по сбору и популяризации детского фольклора научно обоснована. Ключевые слова: фольклор, материал, жанр, интерпритация, принцип, этнографик.

THE STUDY OF THE PROBLEM OF DEVELOPING CHILDREN'S ABILITIES ON THE BASIS OF THE FOLKLORE GENRE IN FOREIGN LITERATURE

Annotation:The article discusses the expression of folklore in the material culture of each people, customs, family relations and historical and cultural relations with other peoples. The work of collecting and popularizing children's folklore is scientifically substantiated. Keywords: folklore, material, genre, interpretation, principle, ethnography.

Ҳар бир давлатда халқ мусиқа ижодий фаолияти бадиий матнинг алоҳида энг муҳим қисми ҳисобланади. Шунинг учун ҳозирги пайтда фольклорга бола учун бадиий эстетик тарбия воситасида қараш тасоддифий ҳолат эмас. Бутун дунё бўйича илғор педагог тадқиқотчилар бола тарбиясида халқ маданиятининг аҳамияти ва унинг маьнавий ривожланишидаги ўрни ҳақида фикр билдирадилар. Дунёда фольклорнинг учта йўналиши фарқланади: 1. Фольклор ҳар бир ҳалқнинг моддий маданиятини, урф одатларини, оилавий муносабатларини ва бошқа ҳалқлар билан бўлган тарихий маданий муносабатларини ифода этади. Бу соҳанинг ичида ўз навбатида ижодий фаолият қайсиким, тупроқ, металл, тош, дарахт ва шунга ўхшаган нарсаларга бадиий образлар бериш бўлиб хисобланади. Мазкур йўналишнинг бошқа бир кичик йўналишида ҳеч бир материал қўлланилмасдан ижодий фаолият

146

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

одамнинг товуш, тана ҳаракатлари билан ифодаланади. Фольклорнинг бу турига мусиқа билан ифодаланадиган хореография каби халқ саьати турлари киради. Замонавий рус маданаиятида фольклор 2 турда яьни оғзаки ва ёзма (жонли фольклор аньаналари, композиторнинг ижодий фаолиятида интерпритациядан фойдаланиш) турларга бўлинади. Бундай ҳолатлар фольклорнинг 2 тури мавжудлигини кўрсатади. Оғзаки ва ёзма. Оғзаки мусиқавий аньана ҳотирада сақланиб, ёддан ижро этилади. Қадимги ёки дастлабки мусиқавий ижодиётда фақат оғзаки аньаналар мавжуд бўлиб, улар куй, оҳанг сифатида тасаввур қилинган ва уларга илоҳий куч мавжудлиги сифатида қаралган. Оғзаки ижодий фаолиятда тез айтишлар қайсиким, бир томондан лад ва шаклни тасвирласа, иккинчи томондан мелодик ижронинг шакллантирилган босқичининг бошланиши бўлиб ҳисобланаган. Оғзаки мусиқавий ижодиётда жўравозлик ва мусиқавий орнаментикага аҳамият берилади. Жўравозлик асосий куй қаторининг тармоғи бўлиб, ладни қўллаб қувватлаш ёки кучайтириш учун хизмат қилади. Б. В. Асафьевнинг фикрича оғзаки мусиқавий ижодиёт узоқ муддатли тарихга эга бўлиб, фикрлашни ҳамда ўйлашни қадимги тури сифатида тушунилади. Оғзаки мусиқавий аньаналар бевоста амалда уларни бажариш билан юзага келтиради ва шунинг учун нота шаклида қайд килинмайди.Айнан шунинг учун ҳам оғзаки ижодиёт ўзининг импровизацияси билан шаҳар маданияти, психологик ва мусиқавий маданиятларидан фарқ қилади. “Оғзаки аньанавий ижодиёт фақат ўрмонда, далада ёки кулбада ўзини эркин ҳис этади. Ёзма аньанавий ижодиёт эса концерт залларини ёки махсус жиҳозланган жойларни талаб қилади”. (17, стр. 88). Шунинг учун оғзаки фольклор ижодиёти болаларнинг мусиқавий ижодиёт имкониятларини ривожланиши учун қулай. Ижтимоий тарихий тараққиётнинг маьлум даврига келиб, оғзаки ижодиёт асосида шаҳар фольклори ёзма аньана сифатида юзага келган. Россияда бу ҳолат XVII ва XVIII асрларда юзага келган. XIX асрнинг 50 ва 60 йилларида Россияда халқ мактабларининг педагогик масалаларига эьтибор бериши ривожланди ва ўсди. Масалан, қишлоқ жойларидаги деҳқонларнинг болалари орасида тарбия масалаларига алоҳида эьтибор берилди. Бундай халқ ижодиёти масалаларига болалар боғчаси кўпайиши билан ҳам эьтибор берилди. Болалар қўшиғини йиғишда буюк педагог И. Г. Песталоцци (1746-1827) хизматлари каттадир. У аҳлоқий ва маьнавий тарбиянинг янги принципларини яратган олим бўлиб хисобланади. Олимнинг хизмати шундаки, ушбу принципларни у илк бор боланинг индивидуал хусусиятларига боғлаб ривожлантирди. Бу соҳада яна унинг ўқувчиси немис педагоги Фридрих Фребель таьлимоти ҳам мавжуд. (1782-1852). Писталоцци ва Фребеллар ўз ишларида бола тарбиясида фольклор материалларини халқ ижодиётидан олиш муҳимлигини кўрсатишди. Улар илк бор боланинг эстетик ва бадиий тарбияланишида халқ қўшиқлари ва ўйинларининг аҳамиятини кўрсатиб берди. Юқорида қайд қилинган ишлар асосида дастлабки болалар учун қўшиқлар ва мусиқавий асарлар тўплана бошланди. Москвадаги маданий ҳаётнинг ривожланишида 1868 йилда чоп қилинган П. А. Бессоновнинг “Детские песни” китоби муҳим аҳамият касб этди. Унда 150 та танлаб олинган фольклор материаллари берилиб энг муҳими

147

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

улар ҳақида шархлар келтирилган. Китобнинг иловалар қисмида қатор алла қўшиқларининг,тез айтишларнинг, ҳазил қўшиқларининг мусиқавий ноталари берилган. Уни Бессоновнинг куйлашига қараб В.Н. Каптерев ёзиб олган. Қайд қилинган китоб тўплам В.Д. Одаевский томонидан тайёрланган ва таҳлил қилинган. Бессонов биринчи бўлиб болалар халқ қўшиқларининг аслини чоп қилдирган.1869 йилда муаллифлари кўрсатилган ҳолда “Песни колыбельные и детские прибаутки” китоби нашр этилди. Бу йиллари болалар фольклори соҳасида чоп қилинган ишлардан қуйидагиларни келтириш мумкин: 3. В.Ф. Кудрявцевнинг “Детские игры и песенки Нижегородские губернии”. 4. П.В. Шейиннинг (1826 – 1900) “Болалар фольклорлари асарлари“. Шейннинг қайд қилинган асарлари болалар фольклорининг йиғмаси бўлиб ҳисобланади. Ушбу асар барча фольклорчиларга, этнографларга, мусиқашуносларга, педагогларга зарур ва муҳим аҳамиятли таьсирга эга бўлди, шу билан бир қаторда бу асар болалар орасида фольклор жанрини ижодий ривожида ҳам катта роль ўйнайди. 19 - асрнинг 60 - ва 70 - йилларидан бошлаб доимий ҳолда унча катта бўлмаган болалар қўшиқларининг ўйинлари ҳамда ҳикояларининг тўпламлари чиқа бошлади. Улар болалар боғчалари ва мактаблари учун мўлжалланган. 20 - асрнинг биринчи чорагидан бошлаб болалар учун мўлжалланган тўпламларда фольклор этнографик нуқтайи назардан илмий ишлар юзага кела бошлади. Улар профессионал ҳамда ҳақиқий фольклор материалларини ўз ичига олди. Бу ишлар тарихий, этнографик ва бадиий аҳамиятга эга бўлиб ҳисобланади.Улар орқали биз болалар қўшиқлари, ўйинлари, удумлари ҳақидаги, ҳамда уларни келажакдаги ривожланиши ҳақидаги тушунчаларга эга бўламиз.Уларда чоп этилган айрим болалар асарларидан ҳозирги давр болалар фольклор жамоаларининг репертуарларида, мактабларда, боғчаларда ҳам фойдаланиш мумкин. 1924 йилдан бошлаб болалар учун мусиқавий тўпламлар чиқарилиши тўхтатилди ва у 50 йилгача давом этди. Иркутск университетининг профессори Г. С. Виноградов 20 - ва 30 - йилларда болаларнинг аньаавий ижодиётига бағишланган ишларни этнографик асосда чуқур қайта ишлаб чиқди. У 20 йил давомида кўпчилик корреспондентлар ёрдамида анчагина болалар фольклорининг матнини йиғди. Олинган материалларнинг кўпчилик қисмини тўплам ва мақолаларида шархлар билан биргалакда чоп қилдирди. Шу йиллар давомида болалар фольклорини йиғиш ва оммалаштириш борасида диққатга сазовор ишларни О. И. Капитца ҳам бажарди.Унинг ташаббуси билан 1927 йилда Россия география жамияти (РГО) қошида болалар фольклори тили бўйича махсус комиссия тузилди. О. И. Капица олинган материаллар бўйича кўпгина мақолалар ҳамда иккита китоб чоп қилдирди, булар “Детский фольклор” ва “Детский быт и фольклор”. Болалар фольклори ҳақидаги фундаментал илмий тадқиқотлар узоқ йиллар давомида олиб борилмади. Фақат 1957 йилда Москвада В. П. Аникиннинг « Русские народные пословицы, загадки и детский фольклор» номли китоби чоп қилинди. Кейин Новосибирск шаҳрида Г. С. Виноградов томонидан бошланган ишларга аньанавий ёндашилган ҳолда М. Н. Мельниковнинг 1970 йилда «Русский детский фольклор Сибири» номли катта назарий асари чоп этилди.

148

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Шундан кейин унинг болалар фольклори, уларнинг тарбияси соҳасидаги аҳамиятига бағишланган китоблари чиқарилди. 20 - асрнинг иккинчи чорагидан бошлаб 70 - йилларигача болалар мусиқавий фолькори мусиқашунослар ва фолькорчилар диққатидан четда қолиб келди. Шунинг учун ҳам бу даврда болалар фольклори борасида тўпланган материаллар жуда озчиликни ташкил қилади. Мусиқашунослар томонидан болалар фольклорининг назарий моҳиятига тушуниб етишиш ҳақида иш олиб борилмади. Фақатгина 70 йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб болалар мусиқавий фольклори бўйича асарлар чиқа бошлади. 1977 йилда Б. Ефименкованинг “Северные байки” тўплами чоп қилинди, ушбу тўплам юқори этнографик аниқликка эга. Шунингдек Г. Э. Науменконинг бир нечта тўпламлари чиқарилди: масалан1977 йилда - “Руссие народные сказки, скороговорки и загадки с напевами“; 1977 дан 1987 йилгача “Жаворонушки” тўпламининг 5 та сони чиқарилди. Уларнинг ҳар қайсисига болалар мусиқавий фольклорининг маьлум жанрлари киритилган бўлиб,улар болаларнинг ўзи иштирокида ёзиб олинган. Қайд қилинган тўпламда мингдан ошиқ болалар қўшиқлари чоп қилинган. 1988 йилда “Дождик,дождик перестань!”, “Русское народное детское музыкальное творчество “ ва 1996 йилда “Фольклорная азбука” ва 1999 йилда “Этнография детства “ (В издательстве Беловодье). Илғор педагоглар ва тадқиқотчиларнинг (П. П. Блонский, Я. А. Каменский, И. Г. Песталоцци, Л. Н. Толстой, К. Д. Ушинский ва бошқалвр), узоқ йиллар мобайнида болалар мусиқавий фольклори бўйича олиб борган тадқикотлари шаклланаётган болалар ҳаётида, уларнинг эстетик тарбиясида муҳим аҳамият касб эттишини тасдиқлайди. Фольклорнинг имконият даражаларини кейинги йилларда мактабгача ёшдаги болаларга ўргатиш ишларини аниқлаш бўйича тадқиқот ишлари тез сурьатлар билан олиб борилмоқда. Бу фикрнинг тасдиғи сифатида кейинги йилларда мактабгача тарбия дастурларини чиқарилганини келтириш мумкин: 1. Программа “Наследие” (муаллифлар М. Новицкая ва Е. Соловьевалар). Дастурнинг мақсади - болаларнинг антанавий рус маданиятига олиб кириш. Ушбу дастурнинг принциплари нафақат Россиядаги балки бутун дунёдаги миллатларнинг маданиятини ўрганишда қўл келади. Дастур маьлум аҳамиятга эга бўлган қуйидаги блоклардан тузилган: - Воқеалар доираси; - оилавий доира; - доирани ташкил қиламиз; - ўқиш доираси. Шундай экан, барча ҳалқларда фольклор асарларининг кўпхиллилиги тарбия ва ўргатишда оптимал вариянтни танлаб олиш учун имкон яратади.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ: 1. Аникин В. П. Русские народные пословицы, поговорки, загадки и детский фольклор. М.: Просвещение, 1957.- 240 с. 2. Аникин В. П. Русский фольклор. М.: Висш.шк, 1987. - 285 с.

149

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

3. Виноградов Г. С. Русский детский фольклор. Иркутск. 1930, - 230 с. 4. Лазутин С. Г. Русские народные лирические песни, частушки и пословицы. М.: Высшая школа, 1990. - 237 с. 5. Мельников М. Н. Русский детский фольклор.М.:Просвещение,1987.-239 с. 6. Поиски сокровищ.- Новосибирск, 1989; Васюганье:Путь в некуда?.- Новосибирск,1989).

150

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Лахмотова Юлія Валеріївна Харківський національний університет імені В.Н. Каразіна (Харків, Україна)

ОСОБЛИВОСТІ ЛЕКСИЧНИХ РОЗБІЖНОСТЕЙ В НОРМАТИЧНОМУ ПУТУНХУА І ДІАЛЕКТНИХ ГРУПАХ КИТАЙСЬКОЇ МОВИ

Анотація: В статье были рассмотрены основные лексические различия в нормативном путунхуа и диалектных группах китайского языка. Был сделан вывод, что в традиционный путунхуа входят по большей части слова из северных диалектов. Были выявлены основные факторы, которые повлияли на формирование того или иного диалекта. Также, пришли к заключению, что некоторые диалекты в Китае используются на таком же уровне, как и путунхуа. Ключові слова: традиционный путунхуа, диалекты китайського языка, лексические различия, фонетические различия, граматические различия, Китай

Abstract: The article examined the main lexical differences in the normative Putonghua and Chinese dialect groups. It was concluded that the traditional Mandarin includes mostly words from northern dialects. The main factors that influenced the formation of a dialect were identified. It has also been concluded that some dialects in China are used at the same level as Putonghua. Key words: traditional Putonghua, Chinese dialects, lexical differences, phonetic differences, grammatical differences, China

Китайська мова являє собою систему з великих діалектних груп і великого числа місцевих говірок. Основним, єдиним стандартом, завданням якого стало створення повсюдно використовуваної мови, який усунув би фонетичні, граматичні та лексичні перепони для мовної комунікації, стала національна мова путунхуа. Путунхуа був прийнятий у всіх куточках Китаю, хоча в основі його лежать здебільшого особливості північних говірок гуаньхуа. З моменту реформи перетворення мови і введення путунхуа як загальнонаціонального і нормативного пройшло не так багато часу, а історія існування ж діалектних груп нараховує кілька століть. Кожна діалектна група має свої особливості, а саме фонетичні, лексичні та граматичні. Головними перепонами у спілкуванні науковці вважають фонетичні особливості. Китайські лінгвісти Ван Ляо-й і Юань Цзяхуа у своїх працях наводять твердження про те, що і лексичні відмінності між діалектними групами китайської мови важливі, тому що зачіпають, насамперед, вирази, які використовуються китайцями в побуті. Нерозуміння тієї чи іншої лексичної одиниці може поставити співрозмовника в глухий кут і викликати цілий ряд питань [2]. Перш ніж розглядати самі відмінності, необхідно зрозуміти, що являють собою самі діалекти китайської мови, і чим зумовлені лексичні відмінності в них. Китайська мова відносять до східної групи китайсько - тибетської мовної сім'ї.

151

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Існує практика називати діалекти по провінціях: сичуаньский діалект, гуандунський діалект, пекінський діалект, шанхайський діалект, тощо. Кожна діалектна група являє собою спільність дрібних діалектів або говорів. Однак, стандартною є класифікація, за якою китайську мову підрозділяють на 7 головних великих діалектних груп: група діалектів гуаньхуа, куди входять вісім основних північно-китайських діалектних груп (гілок) в КНР; група діалектів сян; група діалектів гань; група діалектів у, який включає шанхайський діалект; група діалектів мінь; група діалектів Юе, включає кантонський;діалект; група діалектів хакка [2, 5]. Хакка - діалект китайської мови або окрема мова в складі сино- тибетської сім'ї (за класифікацією, прийнятою на Заході). На слух незрозумілий носіям класичного китайського мови (путунхуа або «мандаринського»), проте письмова мова – така ж сама. З усіх китайських діалектів хакка фонетично найбільш близький класичному китайському мови (文言). На хакка говорять в основному на півдні Китаю представники ханьского субетносу хакка або їх нащадки, складають діаспору в Східній і Південно-Східній Азії, а також по всьому світі. Діалект хакка не має власну ієрогліфічну писемність, і певні лексичні одиниці, усталені в усному мовленні діалекту, не мають нормативно встановлених і закріплених письмових форм. Носії діалекту Хакка зберегли значення «寻xún шукати» стародавнього мовного середовища сіверян, кажучи «找zhǎo» як «寻xún», «找人zhǎorén» як «寻人xúnrén», «找工作gōngzuò» як «寻工 xúngōng», «混口饭吃hùn kǒu fàn chī» як «寻食xúnshí» [4]. Кантонська мова (група діалектів Юе) найдинамічніша з усіх китайських діалектів, кількість носіїв з підрахунку на 2007 рік складала близько 68 млн. людей по всій земній кулі, які використовують кантонську мову. Поширення кантонского діалекту за межами Китаю поступово збільшується. Діалекти кантонської мови розрізняються залежно від місцевості. Головний з них - Гуанчжоуської діалект, який також іноді називають «кантонським». Хоча офіційно кантонскій мова не має своєї письмової форми, в побуті склалася письмова форма кантонської мови на основі стародавніх традиційних китайських ієрогліфів з додаванням додаткових знаків, в тому числі фонетичних. Лексика діалекту успадкувала велику кількість одиниць мови з класичного веньянь, які до сих пір продовжують функціонувати в діалекті в його повсякденній лексиці. Характерною особливістю діалекту групи Юе є також, так звані, морфеми-хвости 尾 词, які відіграють важливу роль в утворенні слів [3]. Ще одна особливість кантонської мови (діалектична група Юе) полягає в тому, що вона, як і англійська, має багато «часових» змін. Деякі люди часто чують слово «紧jǐn тісний, напружений»на кантонській мові, наприклад «我睇紧书wǒ dì jǐn shū я читаю книгу», «我摄紧累喔wǒshè jǐn léi ō я так втомився», що означає «我正在看书wǒ zhèngzài kàn shū я зараз читаю книгу», «我正在找你wǒ zhèngzài zhǎo nǐ я зараз шукаю тебе», а слово «紧jǐn» використовується для вираження «в процесі виконання». Аналогічно, в кантонській також використовується частка «咗zuǒ» що вказує на 152

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

153іалектне153ть дії, наприклад «我食咗饭wǒshí zuǒ fàn (我吃过饭了wǒ chīguò fànle) я поїв », також використовують «起黎qǐ lí» показуючи початок дії, наприклад «我同渠打起黎wǒ tong qú dǎqǐ líми почали битися (我和他打起来了wǒ hé tā dǎqǐ l ái)», використовують «住zhù» що означає привалість дії, ще буде продовжуватися, наприклад «我拎住一本书wǒ līn zhù yīběn shū (我拿着一本书wǒ názhe yīběn shū) я тримаю книгу», використовують частку «过guō», що вказує на те, що дія вже закінчилась, наприклад «我睇过这部戏wǒ dì guō zhè bù xì (我 看过这个电影wǒkàn guò zhège diànyǐng)я бачив цей фільм» [5]. Діалект У відколовся від середньо-китайської мови раніше інших сучасних діалектів і зберіг ряд архаїчних рис, проте пізніше на нього постійно впливали північні діалекти, на основі яких склався сучасний путунхуа. Основні характеристики діалекту сформувалися за часів Цинської династії, коли основну роль придбав під-діалект міста Сучжоу. Особливістю сучжоуського діалекту є переміщення слів місцями, що в свою чергу завжди дивує людей, приїхавших вперше в Сучжоу. Наприклад, замість «着火zháohuǒ спалахнути» вони говорять «火着huǒzháo», як вогонь може самостійно спалахнути? Або замість «力气lìqi сила, енергія» використовують «气力qìlì», замість «我对不起你 wǒ duì buqǐ nǐ» кажуть «我对您不起wǒ duì nín buqǐ», замість «他打不过我tā dǎbuguò wǒ він не в змозі мене вдарити» говорять «他打我不过tā dǎ wǒ buguò», замість «你吃了啊? nǐchī le ā ти їв?» кажуть «你啊吃了? nǐā chī le?» [4, 5]. В першій половині ХХ ст., відповідно, до зменшення впливу Сучжоуського діалекту все частіше почали використовувати шанхайський діалект. В результаті чого, в лексиці, також, відбулися деякі зміни, яскравим прикладом може послужити лексична одиниця 阿拉, що перейшла з діалекту Нінбо, перш займенник «ми» в шанхайському діалекті позначалося одиницею 吾 尼. В шанхайському діалекті існують слова з однаковим значенням, що мають багато засобів вираження, навіть самі жителі не можуть запам’ятати усі синоніми. Наприклад, говорячи слово«合在一起» hézàiyīqǐ (разом), вони можуть виразитися такими словами як, «一共» yīgòng, «一总» yīzǒng,«总共» zǒnggòng, «共总» gòngzǒng, «拢共» lǒnggòng, «一共拢总» yīgòng lǒngzǒng, «一齐辣海» yīqílàhǎi, «一齐拉起» yīqílāqǐ, «一齐勒化» yīqílèhuà, «一塌括子yītākuòzǐ», «亨八冷 打hēngbālěngdǎ» і все це буде мати значення (разом) [3]. Ще одним яскравим прикладом служить дублювання або подвоєння засобів словотворення в діалекті у при описі речей, наприклад济济jǐjǐ численний, 甜蜜蜜tiánmìmì солодкий та ніжний, 胖嘟嘟pàngdūdū товстий, 臭烘烘 chòuhōnghōng погано пахнути, 滚滚gǔngǔn кипіти тощо. Коли у путунхуа ми не вживаємо подвоєнь другої частини ієрогліфів при описі речей [5]. Сучасна літературна китайська мова включає у себе: слова з класичної літературної мови веньяня, спеціальну термінологію, іноземні запозичення, які 153

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

проникають у повсякденну мову. Але науково-технічна, загально-політична термінологія та терміни культури є загальними для всього Китаю. Тому лексичні розходження китайських діалектів слід шукати серед повсякденного вживання різних висловлювань [1]. Серед історичних процесів можна виділити такі загальні аспекти, як численні міграції населення всередині країни, а також міграції в Китай з сусідніх держав, зміни династій і влади, переноси столиці держави. Наприклад, за часів правління маньчжурської династії Цин гуаньхуа мав підтримку державної влади, це була мова на яких говорили чиновники як маньчжурського так і китайського походження. У той же час можна говорити про те, що хід формування окремих областей зі стійкими діалектами був пов'язаний групою історичних, географічних, етнічних і демографічних процесів, які відбувалися в країні в минулому [2]. Розвиток політичних подій в Північному Китаї безпосередньо впливав на освіту в цьому глобальному регіоні сталого спілкування, в результаті чого зближувалися різні діалекти. Ось чому при наявності значного числа відмінностей в даний час допускається можливість спілкування між носіями різних діалектів китайської мови [2, 5]. У південному Китаї не сформувалася область стійкого спілкування. Справа в тому, що цей регіон був географічно розчленованим великими річками і високими горами-вододілами. Гори були населені представниками національних меншин, які насторожено ставилися до населення, яке того часу там мешкало. Географічний і кліматичний чинники також роблять свій вплив на відмінності в діалектах. Особливо це позначається на лексиці, а саме на таких її семантичних пластах як, позначення явищ природи (флори і фауни), деякі позначення часу, назв дій. Все це пов'язано з тим, що Китай одночасно розташований в декількох кліматичних поясах, а тому одні природні явища, можуть зустрічатися на півночі країни, але на півдні країни таких явищ немає. Наприклад, на півдні країни, особливо на території поширення кантонського діалекту китайці не вживають у своїй промові морфему 冰, замість неї використовують у мові морфему 雪 [2]. При розгляді термінів спорідненості в усіх чотирьох діалектних групах (у, хакка, юе, північно-східний діалект та південно-західний діалект) було виявлено схожість. Більшість термінів спорідненості в цих діалектних групах, які утворюються за допомогою морфеми 阿, яка в даному випадку виступає утворюючим аффиксом. Виявлено інше важливе явище, а саме велика кількість лексичних одиниць перейшло з класичної мови в діалекти, і вони до сих пір використовуються носіями в повсякденному спілкувнні. Для носіїв діалектів китайської мови в повсякденній мові характерно вживання аналогів- синонімів, властивих відповідній діалектній групі (певні, нормативно не закріплені одиниці мови). Незнання аналогів часто вживаних лексичних одиниць путунхуа в діалектах китайської мови може ускладнити процес комунікації з носіями того чи іншого діалекту. Матеріали вибіркової перевірки показують: чим своєрідніше усне мовлення, тим більше відмінностей в області побутової, часто вживаємої лексики і словникового складу діалекту. Так відбувається тому, що в ході 154

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

тривалого історичного процесу діалект виростав з усної мови, а найбільш уживані стародавні діалектні слова усної мови, з покоління в покоління передавалися усно, найважче піддаються зовнішньому впливу. У сучасному суспільстві в результаті політичного об’єднання країни, піднесення культури, розвитку транспорту, бурхливого розвитку економіки спільну мову всього народу – путунхуа – швидко поширюється, а також впливає на діалекти як в письмовій, так і в усній їх формі. Безперервно виникають нові слова і терміни в першу чергу освоюються в путунхуа, після чого поширюються в діалектах. Якщо текст письмового путунхуа прочитати з діалектних вимовою, не змінюючи слів і граматики, він буде зрозумілий в діалектному районі. Якщо висловлювання типу (406) цзяньчі си сян цзібень юаньцзе ‘дотримуватись основних чотирьох принципам’, (407) тяочжен, Чжендун, гайге, Тігана ‘врегулювання, упорядкування, реформа, зростання’, (408) Чжу Хоуцун цзяниіе сихуа, лічжі чженьсін Чжунхуа ‘наполегливо здійснювати чотири модернізації, домагатися відродження Китаю ‘прочитати з діалектних вимовою, хто з носіїв діалектів не зрозуміє їх? Питання в тому, чи вважати діалектними фрази письмового путунхуа, прочитані з діалектних вимовою. На нашу думку, за зразок слід приймати чисто діалектне усне мовлення (з якої, звичайно, не можна виключати найбільш уживані, найбільш важливі, всім відомі нові слова і терміни, недавно прийшли з путунхуа). Якщо текст, прочитаний з діалектних вимовою, вважати діалектних, то чи не будуть тоді ототожнені поняття діалекту і діалектного вимови? Тоді діалект і спільну мову виявляться не розмежовані, точно так само як якщо прочитати будь-який текст на древнекитайском мовою за правилами сучасного нормативного вимови і при цьому стверджувати, що прочитане є сучасний китайську мову. Чи не буде в цьому випадку знищена межа між древнім і сучасним китайською мовою? У розмовній мові специфіка діалектної лексики виявиться, навпаки, дуже помітною. У цих умовах дослідження лексики діалектів і робота по її нормалізації настільки ж важливі, як і дослідження фонетики діалектів.

СПИСОК ВИКОРИСТАНИХ ДЖЕРЕЛ ТА ЛІТЕРАТУРИ: 1. Астрахан Е. Б., Завьялова О. И., Софронов М. В. Диалекты и национальный язык в Китае. – М.: "Наука", Главная редакция восточной литературы, 1985. - 366 с. 2. Завьялова О.И. Диалекты китайского языка. – М.: Научная книга, 1996. — 207 с. 3. Юань Цзя-хуа. Диалекты китайского языка. – М.: Наука, ГРВЛ, 1965.— 56 с. 4. 张惠英.汉语方言代词研究. – 北京:语文出版社,2001.— 378. / Чжан Хуэйин. Исследование местоимения в диалектах китайского языка. Пекин: Издательство языка и культуры, 2001.—378с. 5. 谢建献.广西汉语方言研究. – 桂林:广西人民出版社,2007. — 2013. / Се Цзяньсянь. Изучение диалектов китайского языка. – Гуйлинь: Гуаньси жэньминь чубаньшэ,2007. — 2013с.

155

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Холикулова Юлдуз Шодиевна Самаркандский государственный университет (Самарканд, Узбекистан)

РОЛЬ ЯЗЫКА В СОЦИАЛЬНОМ РАЗВИТИИ ЧЕЛОВЕКА

Аннотация: В этой статье обсуждается роль языка как важнейшего средства коммуникации в развитии человека, а также уникальная роль языка в раскрытии миру имени, самобытности, истории и культуры каждой нации. Ключевые слова: язык, развитие человека, общение, история, культура, историческое развитие, наука, религия, торговля, искусство, литература и философия.

Слово язык происходит от латинского слова «lingua», что означает человеческий язык. Язык является важной частью человеческой жизни. Вся человеческая жизнь связана с языком, и с помощью языка люди имеют возможность общаться друг с другом. Язык является важнейшим средством общения в человеческом обществе и служит основным средством сохранения и передачи из поколения в поколение всех культурных и научных богатств, созданных в ходе длительного исторического развития человечества. Действительно, язык имеет особое значение как важнейшее средство общения в развитии человека. В то же время, роль языка в раскрытии имени, идентичности, истории и культуры каждой нации миру с течением времени, а также важность языка в жизни человечества и каждого человека. Следующие стихи Алишера Навои имеют глубокий смысл: Insonni so‘z ayladi judo hayvondin, Bilkim, guhare sharifroq yo‘q andin. Язык является не только средством общения для отдельных людей, но и средством межэтнического общения, средством передачи накопленного опыта и знаний будущим поколениям. По мере развития общества растет и язык. Без языка как средства общения не может быть науки, религии, торговли, искусства, литературы и философии. После обретения независимости нашей республики особое внимание уделяется изучению и преподаванию иностранных языков. Потому что изучение иностранного языка, в зависимости от требований времени, помогает увеличить скорость общения. Например, если бы сегодня говорили только по-английски, погибло бы 400 миллионов человек. уметь общаться с людьми. Знание любого иностранного языка дает возможность еще больше повысить уровень знаний. Например, если вы изучаете латынь, вы можете узнать происхождение многих английских слов. Изучение иностранного языка поможет вам расширить базу знаний. Изучение иностранных языков, особенно чтение литературы в ее первоначальном виде, также является ключом к открытию неоткрытых аспектов знания. Если мы посмотрим на историю возникновения и развития языка, мы можем столкнуться с различными идеями и мнениями. Никто не может сказать точно, как начался язык. По мнению многих ученых, язык развивался очень

156

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

медленно, различные звуковые системы, которые существовали в природе до появления человека, а затем стали человеческой речью. Язык - это социальное явление, которое служит обществу. Невозможно узнать, когда появился человеческий язык. Потому что история написания известных нам языков не выходит за рамки 10–15 тысяч лет. И, конечно же, люди говорили друг с другом, прежде чем писать. По оценкам экспертов, в мире существует более 3000 языков (в некоторых публикациях их число составляет от 3000 до 7000). На некоторых из этих языков говорят десятки или даже сотни миллионов людей. Некоторые из них используются всего несколькими тысячами человек. В таких странах, как Великобритания, США, Канада, Австралия, Новая Зеландия, в основном говорят на английском языке, в Испании, Мексике говорят на испанском. Хотя многие языки все еще используются сегодня, некоторые языки устарели и известны нам по письменным записям. Согласно этому, язык делится на мертвый и живой язык. Язык, который существует сегодня, то есть язык, на котором говорят люди, - это живой язык. Используемые в древние времена люди, которые говорили на этом языке, вымерли по разным причинам или присоединились к другой нации и стали устаревшими и непригодными в результате разговора на другом языке. Язык, который приходит, называется мертвым языком. Примеры включают в себя латынь, древний арабский, древний персидский, согдийский и многое другое. Мы можем видеть, что латынь, которая существовала как официальный язык древней Римской империи, постепенно стала мертвым языком после распада империи, и теперь является остатком научного термина. Латынь преподается только в средних и высших медицинских школах. Но это не значит, что у него проблемы. В мире существует широкий спектр применения, и язык, используемый другим языком, называется международным языком или языком мира. В настоящее время существует 6 официально признанных международных языков: английский, испанский, русский, китайский, арабский и французский. Наиболее широко используемым из них является английский. Исторически разные языки служили на международном уровне в разное время. В средние века на востоке говорили на арабском, а в Европе - на латыни. В последующие годы французский язык стал очень важным. В двадцатом веке английский и немецкий стали международными языками. Международный язык определяется престижем государства на международной арене. С созданием Организации Объединенных Наций проблема официального международного языка была решена. В 1945 году английский, французский, русский, испанский и китайский языки были объявлены официальными международными языками. С 1973 года арабский язык также считается мировым языком. Никто не знает, почему языки меняются, но когда люди говорят, они меняются и улучшаются. В результате взаимодействия между носителями разных языков в язык вошли иностранные слова. Многие языки изменились по неизвестным нам причинам.

157

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Если мы посмотрим на пример английского языка, например, в результате научных и технологических разработок, словарный запас английского языка обогащается, и его грамматические формы меняются. Английский захватывает мир. Даже немецкие ученые первыми публикуют информацию о своих новых изобретениях на английском языке для мирового научного сообщества. Три фактора способствовали распространению английского по всему миру. К ним относятся использование английского языка в торговле, технологиях, науке, способность выучить новые слова из других языков и освоение английских диалектов. В настоящее время информация отправляется и получается очень быстро. Страны, особенно развивающиеся, должны понимать английский язык, язык технологий, если они хотят добиться технического прогресса. За последние 50 лет английский стал одним из самых распространенных языков в мире. В настоящее время насчитывается 1,4 миллиона англоязычных стран. там живет более миллиона человек. 5/1 населения мира хорошо говорит по- английски. 70% ученых всего мира учатся на английском языке. 85% почты мира написано на английском языке. 90% мировой информации хранится на компьютерах на английском языке. Мир сейчас находится на переходном этапе. Английский, получивший статус мирового языка, развивается и набирает популярность. Язык и его использование также меняются. Большинство людей теперь понимают, что английский - это не только язык некоторых стран. Он стал инструментом, который используется во всем мире и открывает людям новые возможности. Английский был международным языком на протяжении многих лет. Если следовать старым традициям языка, он будет продолжаться еще 100 лет, то есть до тех пор, пока не возобладает новый язык. Освещение проблемы языка и общества на основе разных мировоззрений e. Сепир, Б. Варф, Г. О. Винокур, Б. А. Ларин, Н. Я. Это также найдено в работах Марра, Е. Д. Поливанова, Л. В. Щерба, Л. П. Якубинского. Многие из них подчеркивают, что основная функция языка - это средство общения. Язык служит для речевой деятельности в обществе. Вербальная деятельность, с другой стороны, служит для соединения людей друг с другом. Речевая активность определяется следующими уровнями: 1. Мотивационный уровень. Уровень понимания между говорящим и слушателем. 2. Семантическая степень. Уровень выбора значимых и понятных слов в речевой деятельности. 3. Уровень грамматики. Степень, в которой соответствующие и конкретные грамматические формы выбраны, чтобы выразить идею в речи. 4. Фонетическая степень. Степень артикуляции правильного произношения звуков в речевой деятельности. Социальный характер речевой деятельности обеспечивается на основе перечисленных уровней. Поскольку язык тесно связан с историей племен и кланов, народов

158

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

и наций, он напрямую отражает историю человеческого общества. До появления каждого языка и его нынешнего состояния он поднялся до уровня клана, племени, племенного союза и родного языка и использовался в качестве средства общения и оружия борьбы. В зависимости от периода развития общества эти языки отвечали требованиям наших предков и постепенно развивались по законам собственного внутреннего развития в соответствии с требованиями развития общества и условий. Наконец, он поднялся до уровня наших нынешних средств коммуникации. Во время социальной системы существовали общие и общие языки для представителей племен и кланов. У каждого племени есть свой диалект. Племя на самом деле означает диалект. В древние времена, когда наши предки жили как племя, у них также был свой язык, который отличался от других племен.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ: 1. А. Ш. Бекмуродов, И. У. Маджидов, У. В. Гафуров, Ш. И. Мустафакулов - «Великая и святая, независимая родина» - научно-популярная брошюра, издательство «Учитель», Ташкент - 2011. 2. Каримов И. А. Высокая духовность - непобедимая сила. - Ташкент: «Духовность» - 2009 3. Конституция Республики Узбекистан. - Ташкент: Узбекистан, 2010. 4. Постановление Президента Республики Узбекистан И. А. Каримова от 10 декабря 2012 г. № ПП 1875 «О мерах по дальнейшему совершенствованию системы изучения иностранных языков», газета «Народное слово», 2012 г. № 240 (5630). -11 декабря. 5. http://hozir.org/til-ijtimoiy-hodisa-sifatida-reja.html.

159

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

SECTION: PHILOSOPHY

Абдумажидова Ҳамида Самарқанд давлат тиббиёт институти (Самарқанд, Ўзбекистан)

САМАРҚАНД ШАРҚ МАЪНАВИЯТИ БЕШИГИ ВА ДУНЁ ИЛМ-ФАНИ ТАРАҚҚИЁТИНИНГ БЕБАҲО МЕРОСИ СИФАТИДА

Аннотация: Ушбу мақолада Самарқанд шарқ маданияти ва маънавиятининг бешиги сифатида дунё илм фани тараққиётининг бебаҳо меросига айланиб, ҳозирги фан тараққиёти учун улкан пойдевор бўлгани илмий манбаалар асосида ижтимоий-фалсафий жиҳатдан таҳлил қилинади. Бундан ташқари Ўзбекистондаги илм фан, халқаро алоқалар, ижтимоий, иқтисодий, маданий тараққиётни ривожлантириш бўйича илмий хулоса ва таклифлар берилади. Калит сўзлар: Самарқанд, Шарқ, илм, фан, ислом, дин, калом, фикҳ, тафсир, илоҳиёт, “Ал-мадина ал-маҳфуза”, “Дорул Ҳикма”, “Улуғбек мадрасаси”

Абдумажидова Хамида Самаркандский государственный мединститут (Самарканд, Узбекистан)

САМАРКАНД КАК КОЛЫБЕЛЬ ДУХОВНОСТИ ВОСТОКА И БЕСЦЕННОЕ НАСЛЕДИЕ МИРОВОЙ РАЗВИТИЮ НАУКУ

Аннотация: данная статья на основе научно обоснованным источникам анализируют в социально-философском аспекте, что Самарканд сталь как колыбель культуру и духовности востока и является бесценным наследием развитую мировой науку, а также фундаментам для современного развития науку. А также даётся научные выводы и предложения по развитию научно-международные сотрудничества, социальный, экономический и культурную развитию Узбекистана. Ключевые слова: Самарканд, Восток, наука, ислам, религия, калам, фикх, тафсир, теология, «Аль-мадина ал-махфуза, Дорул Хикма», медресе Улугбека.

Ҳозирги кунда тарихий-илмий манбаалар кўрсатиб турибдики шарқ, хусусан Самарқанд жаҳон илм фани тараққиёти, ижтимоий маданияти ва маънавиятига катта ҳисса қўшиб, Шарқ ва Ғарб олимларининг бебаҳо илмий меросини шакллантиришда, фалсафий қарашлар, фикрлар ривожида, жаҳон халқларининг маънавий, диний қадриятлари, хусусан исломнинг ёйилишида алоҳида аҳамият касб этди ва IX-XII асрларга келиб қадимги Шарқнинг йирик илмий, диний ва маданий марказига айланди. 160

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Шу боис Самарқанд уша даврда Эрон, Ироқ, Хуросон ва Хоразмдаги йирик шаҳарлар билан яқин алоқада бўлиб, Сўғд аслзодалари араб халифалигининг яқин кишиларига, турк лашкарлари эса ислом динининг ҳимоячиларига айланиб, турли халқлар ислом эътиқоди асосида ўзаро бирлашдилар. Чунончи, Самарқанд заминида қуним топган Қусам ибн Аббос мусулмон, насроний ҳамда яхудийлар томонидан бир хилда ҳурмат қилинарди.2 Дониёр пайғамбар сиймоси ниҳоятда қадрланарди. Бундан ташқари шуни алоҳида таъкидлаш керакки Самарқандда исломий маданият шу қадар юксак бўлганки, буни шу заминда яшаб, ижод этган олиму уламолар салоҳиятидан, ҳашаматли масжиду – мадрасалардан ҳам билиш мумкин. Масалан, ислом маданияти ривожига улкан ҳисса қўшган алломалар: Имом ад-Дорамий ас Самарқандий ҳадис илмидан Имом ал- Бухорийга сабоқ берган ва уни машҳур муҳаддис бўлиб етишишида беқиёс хизмат қилган, Имом Абу Ҳасан Али Растуғфоний эса Имом Абу Мансур Мотрудийга устозлик қилган, Имом Али Сўғдий эса Бағдод шаҳрида таълим олиб, Бухорода қозилик қилган ва ислом динига оид бир неча шарҳлар ёзган, Махдуми Аъзам Даҳбедий эса ислом динининг ривожига катта ҳисса қўшганлиги боис доимо Самарқандликлар ёдида яшайди. Бундан ташқари Имом Абул ал-Ҳаким ас-Самарқандий, IX асрнинг охирида Самарқандда таваллуд топган аллома бўлиб, ўз даврининг машҳур файласуфи, каломшуноси, фикҳшуноси сифатида танилган эди.3 Дарҳақиқат XV асрда Мовароуннаҳрда Нақшбандия тариқатини юксак даражада давом эттирган, Шош вилоятининг Боғистон қишлоғида 1404 йил таваллуд топган Хожа Ахрор Валий ҳам Самарқандда яшаб ижод этган. Куриниб турибдики Самарқанд Аллоҳ назари тушган юрт бўлиб, XII асрда Абдул Ҳаким Самарқандий: “Жайхун дарёсининг ортида Аллоҳ яратган ери бепоён, суви мўл бир шаҳар борким, ул шаҳарни Худони ўзи асраган. Дарвозаларининг ҳар бирида беш мингтадан фаришталар бўлиб, қанотларини кенг ёзган ҳолда шаҳар аҳолисини ёмон кўзлардан асраб туради”, деб ёзган эди. Машҳур француз шарқшунос олими Жан-Пол Ру: эса “Самарқанд ҳаммадан кўра афсона ва ривоятлар шаҳри эди, у гўёки ибодатхона, деярли муқаддас шаҳардир”, деб таърифлаган эди. Дарҳақиқат, Самарқанд бежиз “Ал-мадина ал-маҳфуза”, яъни фаришталар қўриқловчи шаҳар номини олмаган ва ҳозирда ҳам ўз нуфузига эга бўлиб, бу ердаги муқаддас диний, маданий марказлар, қадамжолар бутун дунёни ўзига маҳлиё қилиб келмоқда. Шу боисдан Ўзбекистон Президенти Ш.Мирзиёев муқаддас ислом динининг ана шундай буюк инсонпарварлик тамойилларини асраш, тарғиб этиш ҳозирги шиддатли замонда ўта долзарб вазифага айланиб бораётганлигини алоҳида таъкидлаб, жумладан, улуғ алломаларимиз Имом Бухорий ва Имом Термизий номларидаги халқаро илмий марказлар, Ислом цивилизацияси маркази, Ўзбекистон халқаро ислом академияси ташкил

2 Ислом энциклопедия “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти Т.: 2017. Б.624 3 Йўлдошхўжаев Й., Раҳимжонов Д., Комилов М. Диншунослик. Т.: 2000. Б. 95 161

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

этишда бош бўлгани шу йўлдаги улкан қадамлардан биридир.4 Дарҳақиқат Имом ал-Бухорий даҳосини шаклланишида ҳам Самарқанд маънавиятининг ўрни беқиёс бўлиб, буюк илму-маърифат соҳиби бу шахарга интилган ва абадий шу ерда қолган. Имом ал-Бухорийнинг ислом маданияти ривожига қўшган ҳиссаси эса барчамизга маълум. Яна шуни айтиш керакки, Аллоҳ таоло Имом ал-Бухорий вафот этган йилда, бу заминни даҳосиз қолдиришни истамай (870 й.) Имом ал-Мотрудийни дунёга келтирди. Абу Мансур Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Мотрудий эса ислом оламида “Имомул-худо” ва “Имомул-мутакаллимин” каби шарафли номларга (“Ҳақ йўлида ҳидоятга бошловчи имом”, “Калом олимларининг имоми”) сазовор бўлиб, калом илмининг асосчиси ва суннатдан оғишганларни тўғри йўлга чорловчи, ислом ақидасини ҳимояловчи бўлиб, фикҳ ва тафсир илмларини чуқур билган ва ўзининг 16 дан ортиқ асарини бизга ёзиб қолдирган. Бундан ташқари IX-XII асрлар Мовароуннаҳрда Шарқ уйғониш даври юз бериб, инсоният маънавиятига улкан ҳисса қўшган Абу Райҳон Беруний, Муҳаммад Хоразмий, Абу Наср Форобий, Имом ат-Термизий, Имом Мотрудий, Абу Ҳасан Самарқандий, Муҳаммад ан-Насафий ас-Самарқандий (XI аср), ас- Саманий (Х аср), Абулайс Самарқандий (X-XI аср), Абу Фазл Муҳаммад ас- Самарқандий (XII аср), Ашраф Самарқандий (XII аср) каби ўнлаб алломалар яшаб ижод қилганди. Шу боис 960-979 йилларда юртимизга ташриф буюрган арабистонлик тарихчи Ибн Хавкал: “Самарқандда Мовароуннаҳрнинг нозик дидли одамлари тўпланган, уларнинг энг яхшилари бу ерда тарбия олганлар”, деб ёзган эди. Яна шуни айтиш керакки, Самарқанд астрономия, тиббиёт, тарих, фалсафа, адабиётшунослик, фикҳ ва илоҳиётшунослик фанларининг марказига айланиб, IX-X асрларда Абу Ҳафс Сўғдий, Хураймий, Али Самарқандий, Аббос ибн Тархон Абулянбағий, Низомий Арузий, Рашидий, Руҳоний, Али Шатранжий Самақандий, Достони Самарқандий, Муҳаммад Абу Бакр Самарқандий ва бошқалар шарқ адабиётида машҳур эди ва улар орасида Абу Абдулло Рудакий Самарқандий алоҳида ажралиб турарди. Бундан ташқари илмий манбааларнинг гувоҳлик беришича, XIV асрда Самарқандда шайх Нуриддин Басир ва Бурҳониддин Соғаржий каби алломалар яшаб ижод қилиб, бу икки улуғ зотнинг қабрлари устига Соҳибқирон Амир Темур мақбара қурдирганлиги бизга маълум. Ўз навбатида исломнинг асосчиси Муҳаммад “Пайғамбарнинг авлоди Маккаи Мукарамада туғилган суфий аллома Мир Сайид ҳам Самарқандда яшаб, Соҳибқирон Амир Темурга пирлик қилган, ўз иқтидорини Самарқанднинг ободлиги ва осойишталигига сарфлаган эди”.5 Бу ҳолат эса темурийлар сулоласи даври юксалиши учун асос бўлиб, Самарқанд узоқ асрлар мобайнида илм-маърифат, эътиқод, маънавият марказига айланди. Шу боис дунёнинг турли минтақаларидан олиму уламолар: хусусан Аҳмад ибн Хорун Нийсобурий, Абдуллоҳ ибн Идрис ал-Астрободий,

4 Мирзиёев Ш. “Халқимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баҳодир. Т.: “Ўзбекистон”, 2018. Б.481 5 Эргашев Қ., Ҳамидов Ҳ. Ўзбекистон тарихи. Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент-2015. Б. 222 162

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Абдулмалик ибн Нуйсар ал-Хўжандий, Абдусаъид ибн Абу Ҳусайн ан- Насафий, Абу Таййиб Тоҳир ибн Муҳаммад Хўқандий, Бурҳониддин Марғиноний, Абу Каср Сайф ибн Ҳафз аз-Зоминий, Имом ибн Имом Маҳмуд ибн Шайх ал-Имом Сахл ар-Ромитоний, Хожа Муҳаммад Фазли Балхий, Муҳаммад ибн Мансур Марвазий, Шамсиддин Ўзгандий, Абу Фаворис Бағдодий ва Хожа Зайниддин Дамашқий каби толиби илмлар келиб яшадилар, илм ўргандилар, ижод қилдилар ва даҳолик даражасига кўтарилдилар. Дарҳақиқат XIV-XV асрларда А.Темур ислом дини, таълимоти, шариат амалларини жуда қадрлаб, халифа Усмон Қуръонини Самарқандга келтирди ва уша давр мусулмон дунёсидаги энг улуғвор масжид - Самарқанд шаҳар Жомеъ масжидини қурдирди. У ҳозиргача бебаҳо маънавий мерос ва диний қадрият бўлиб келмоқда. А.Темур даҳоси билан бошланган Самарқанддаги бунёдкорлик ишлари Улуғбек замонида ҳам давом этдирилиб, айнан шу даврда Регистон майдонида улуғвор мадраса қурилди ва у “Улуғбек мадрасаси” номи билан дунёга машҳур бўлди. Муҳташам қурилиш ишлари Чўпонота этакларигача ўзайтирилиб, боғу-саройлар ва энг замонавий расадхона қад ростлади ва у ерда 30 йил давомида тўхтовсиз кузатиш ва илмий ишлар олиб борилди. Чунончи, Амир Темур ва Мирзо Улуғбек даврида юксалган илм-фан, санъат, маданият Эрон, Ҳиндистон, Хуросон ва Туркия мамлакатлари илм- фани ривожига ўз таъсирини кўрсатиб, Қозизода Румий, Мавлоно Аҳмад, Саъддин ат-Тафтазоний, Саид Шариф Журжоний, Шамсиддин Муҳаммад, Хожа Муҳаммад аз-Зоҳид ал-Бухорий, Хожа Абдумалик Самарқандий, Тожуддин ас-Салмоний, Мавлоно Убайд, Мавлоно Абдужаббор, Аҳмад Кармоний, Ғиёсиддин Али, Шарафуддин Али Яздий каби олимлар турли фан соҳаларида дунёга танилди. Шундан сунг дунё илм, фани оламида ўнлаб буюк олимлар пайдо бўлиб, Қ. Румий яратган табиий фанлар йўналишини, риёзиёт ва юлдузшунослик соҳасида Мирзо Улуғбек мактабини, Али Қушчи, Ғиёсиддин Қоший, Маҳмуд ибн Муҳаммад каби олимларнинг асарларини, Самарқанд астрономия илмий мактабини бутун жаҳон таниди ва тан олди. Аслида IX-XI асрларда ҳам Самарқандда астрономия, илми нужум яхши ривожланган бўлиб, Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Юсуф ас-Самарқандий илмий кузатишлар олиб борган ва юлдузлар жадвалини тузган эди, Сулаймон ибн Исама Самарқандий, Абул Фатҳ Сайид ибн Ҳафифалар эса Самарқандда чуқур билим олиб, кейинчалик Балхга бориб фаолиятини давом эттирган ва уни кўзга кўринган аллома деб аташганди. Шуни алоҳида айтиш керакки, бу даражадаги иқтидорли олиму уламоларнинг етишиб чиқиши учун ўзига хос муҳит, мактаб ва мадраса тизимлари зарур бўлиб, Самарқандда эса улар уша даврда шаклланган эди. Шу боисдан балки Самарқандда XV асрнинг 20-йилларида М. Улуғбек раҳнамолигида турли фанлар соҳасида 100 нафардан ортиқ олимлар йиғилиб, “Дорул Ҳикма”дек (“Донишмандлар уйи”) ўз даврига хос академияни ташкил қилдилар. “Дорул ҳикма” олимлари риёзиёт, илму ҳаят, ҳандаса жўғрофия, тарих, илми нужум, тиббиёт, мусиқа, мантиқ, аруз, илми ҳисоб, Қуръони карим, ҳадис, фикҳ, адаб, илми ҳикмат, илми калом, араб тили каби фан соҳаларида

163

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

асарлар яратдилар.6 Кейинчалик Европанинг буюк файласуфи Волтер уни “Улуғбек академияси” деб атаганди. Хулоса қилиб айтганда Самарқанд ўрта асрларда диний, дунёвий илмлар юксак даражада тараққий этган шаҳар, шарқнинг гавҳарига айланган бўлса, бугун қадимий бу жойда меъморчилик ёдгорликлари таъмирланиб, асл қиёфасига қайтди ва Самарқандда диний бағрикенглик анъаналари юксакликка кўтарилиб, бунинг оқибатида шаҳарда миллатлараро тотувлик ҳукмрондир.

6 Отамуратов С., Ҳусанов С., Раматов Ж. Маънавият асослари. Т.: 2002.Б. 121 164

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Маматов Мамаджан Аҳмаджанович Фарғона давлат университети (Фарғона, Ўзбекистан)

ТАСАВВУФ ВА СИНЕРГЕТИКА: ДУНЁҚАРАШЛАР ЧОРРАҲАСИ

Аннотация: мазкур мақола икки таълимот - теология ва синергетика фанлари ҳадларидаги ҳолат масалалари тадқиқ қилинган. Диний, илмий дунёқарашлар ва уларнинг замонавий жамият тараққиётига муносабатларида маълум бир парадигмаларининг ўхшашлиги илмий таҳлили асосида диний бағрикенглик ва комил инсон шахсини шакллантиришга янгича ёндашувлар тавсия қилинади. Таянч сўзлар: ислом, тасаввуф, синергетика, эзотерик, дунёқараш, бифуркация, аттрактор, флуктуация.

СУФИЗМ И СИНЕРГЕТИКА: ПЕРЕКРЕСТОК МИРОВОЗРЕНИЙ

Аннотация:. Данная статья посвящена исследованию вопросов соприкасания на перекрестках двух учений - теологии и синергетики. На основе анализа религиозного, научного мировоззрений и сходности отдельных их парадигм развития взглядов на современное общество, рекомендуются новые подходы к формированию религиозной толерантности и воспитанию гармонично развитой личности. Ключевые слова: ислам, суфизм, синергетика, эзотеризм, мировоззрение, бифуркация, аттрактор, флуктуация.

Abstract: This article is devoted to the study of the issues of contact at the crossroads of two doctrines - theology and synergetics. Based on the analysis of religious and scientific worldviews and the similarity of their individual paradigms for the development of views on modern society, new approaches to the formation of religious tolerance and the education of a harmoniously developed personality are recommended. Keywords: islam, sufism, synergetics, esotericism, worldview, bifurcation, attractor, fluctuation.

Ислом оламининг машҳур уламоси Шайх Муҳаммад Саид Рамазоний ал Бутий сўзларига кўра, “Аниқ ва ростмона маънодаги тасавввуфаслида ислом негизи ва унга сидқидилдан ишонувчининг онги замирида мавжуд моҳиятдир. Бу негиз бўлмаса, ислом фақат маросимларга, улар кўмагида одамлар бир- бирининг олдида ўзини ижобий ҳолатда намоён қилишга интиладиган урф- одатларга, исломга содиқликнинг ташқи кўринишларига айланиб қолади”. Фалсафада воқеликнинг мантиқий таърифи, тасаввуфнинг илми ладун ва унга эга бўлиш усуллари, инсон руҳиятида юз бериши мумкин бўлган ҳол даражаси тўғрисидаги ақидалари ўртасидаги тафовут ва узоқ йиллар бу зиддиятнинг бартараф қилиш имкони йўқлиги тўғрисидаги фикрлар сўнгги йилларда аниқ фанлар базасида яратилган синергетика тамойилларини ижтимоий фанларга ҳам жорий этиш натижасида борлиқ ва уни англашда

165

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

диний ва дунёвий дунёқарашларнинг анча яқинлашганини кузатиш мумкин. Унинг вакиллари номувозий, ночизиқли ҳаракатлар тўғрисидаги хулосалари билан фан тараққиётида бутунлай янги йўналишни вужудга келтирдилар. Мазкур тамойиллар асосида сўфиёна ва фалсафий дунёқарашлар анча уйғунлашади. Синергетика фани “очиқ системаларда вужудга келувчи тузилма (кичик система)нинг элементлари ўртасидаги алоқаларини ўрганади, мувозанатсиз шароитлардаги атроф-муҳит билан модда ва энергиянинг интенсив алмашинуви сабабли юзага келувчи очиқ системага эътибор қаратади. Бундай системаларда кичик системаларнинг мослашган хатти-ҳаракати кузатилади. Бу жараёнда синергетика қайси ўзгариш натижасида унинг тартибланганлик даражаси ошади, яъни энтропияси камайишига олиб келишини изоҳловчи ўз- ўзини ташкиллаштириш назарияси сифатида намоён бўлади [1; 35-б.]. Бу фан асосчилари Г. Хакен, И. Пригожинларнинг таъкидлашича, “Синергетика–ўз-ўзини ташкиллаштириш назарияси, янги дунёқарашдир, у ўз- ўзини ташкиллаштириш, ночизиқлилик, глобал эволюция, “хаос орқали тартибланиш” феноменларини ўрганиш бўйича тадқиқотлар билан боғланган бўлиб, бифуркацион ўзгаришлар, вақт қайтмаслиги, беқарорликнинг эволюция жараёнлари асосий характеристикаси сифатида намоён бўлишини акс эттиради” [2; 618-б.]. Мазкур таърифнинг аниқ фалсафий моҳияти, унинг онтологик ва гносеологик жиҳатларини Г. Хакен Синергетика бу “Катта миқдордаги кичик системаларнинг ўзаро ҳаракати, умумий коллектив эффект бўлиб, мураккаб системаларда турғун тузилмалар ва ўз-ўзини ташкиллаштиришга олиб келувчи” [3; 9-б.] жараёнларни англашда қўлланиши мумкинлигини таъкидлаб, унинг ижтимоий ҳаётни тадқиқ қилишдаги ролини шундай таърифлайди: “Синергетика кўп кичик системалардан ташкил топган системаларни ўрганади. Булар, асосан, электронлар, атомлар, молекулалар, ҳужайралар, нейронлар, механик элементлар, фотонлар, органлар, ҳайвонлар ва ҳатто одамлардан ташкил топгандир” [4; 320-б.]. Ўзбек олими О.Файзуллаевнинг фикрича, синергетика ҳар бир нарсани система деб қарайди ва у, ўз навбатида, ёпиқ ва очиқ системаларга ажралади. “Оламдаги жонсиз системалар ёпиқ, жонли системалар очиқ деб ҳисобланади” [5; 92-б.]. Мазкур ёндашувда очиқ ва ёпиқ системанинг яхлит илмий манзараси изоҳлаб ўтилган. Бунга кўра, ижтимоий ҳодиса, яъни очиқ система сифатида тасаввуф таълимотини синергетика тамойиллари воситасида талқин қилиш унинг фалсафий моҳиятини теранроқ англашда мақсадга мувофиқ бўлади. Келтирилган фикрлардан шундай хулоса қилиш мумкинки, тасаввуф илми ҳам очиқ система сифатида ислом дини таркибида шаклланганлиги, унинг бир неча аср давомида анъанавий эътиқодга мухолиф ёндашув сифатида қаралгани билан, пировард натижада, унинг ижобий воқелик эканлиги тан олинганлиги, Аллоҳга яқинлашувнинг ундаги ўзига хос усуллар, амалиёт кенг тарқалгани, жамиятдаги диний дунёқарашнинг таркибий қисмига айланганлиги, бизнингча, етарли далил бўла олади. Шунинг учун ҳам синергетика илмий тадқиқот доирасини маълум маънода бўлса ҳам ижтимоий, жумладан, фалсафий, диний фанлар соҳасида қўлланилиши биринчидан, инсоннинг билим фаолиятига нисбатан

166

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

синергетиканинг асосий ҳолатлари, маълум шаклда бўлса ҳам юқори даражада яқинлашганини билиш, иккинчидан, фалсафадаги дунёқарашнинг долзарб муаммоларини ўз-ўзини ташкил қилиш назарияси позициясидан туриб таҳлил қилиш учун имкон яратади. Учинчидан эса, синергетика ижтимоий ҳаётнинг баъзи соҳаларини тахмин қилиш ва бу борада турли лойиҳаларни ишлаб чиқиш имкониятини беради [8; 31-б.]. Синергетика фанининг асосий тамойилларидан бири аттрактор (ингл.аttract–жалб қилмоқ, ўзига тортмоқ деган маънони билдиради) деб, вақт ўтиши билан динамик система интиладиган ҳаракат режими ва тартиботига айтилади. Аттрактор ҳолати “руҳий оламда ҳам кузатилади. Психологларнинг фикрига кўра, ўз-ўзини охиригача тиклаш, қуриш эффекти интуицияга ҳам хосдир. Масалан, биз муаммонин бир қисмини инобатга оламиз, қолган қисмини эса интуиция ёрдамида тасаввур этамиз холос. Шунинг учун ҳам биз интуицияни табиатнинг инсонга берган инъоми сифатида тушунамиз” [5; 46-б.]. Тасаввуф таълимоти бунга Аллоҳ ўзи муносиб кўрган бандаларига берган неъмати, деб таърифлайди. Сўфийликда диний дунёқараш жараёнида Аллоҳнинг висолига етишиш тўғрисидаги ғояга мусулмонларнинг маълум бир қисми эргашишини ҳам эътиқодда аттрактор тамойили воситасида теранроқ англаса бўлади. Синергетиканинг яна бир тушунчаси бифуркация (лотинча bifurcus – иккиланган, бўлинган), деб аталади. Бифуркация турли ижтимоий-сиёсий, маданий ўзгаришлар ҳамда улардаги танловни амалга оширишда ишлатилади. Мавжуд далилларга эътибор берсак, бифуркация ҳақида халқ афсона ва асотирларида ҳам сўз кетади. Масалан, эртак қаҳрамони йўллар бўлиниб кетган жойга келиб йўл танлаётган сюжет, қайси йўлни танласа ҳам унинг келажагини ҳал қилади, демак буни биз инсон ҳаётидаги бифуркацияга кўрсатмали намуна дейишимиз мумкин. Онтологик жиҳатдан замон-макон бифуркацияси сўфийлар амалиётида маълум бир шароитда уларнинг руҳий ҳолатида юз бериши мумкин бўлган бифуркация нуқтаси – кескинлиги, система мувозанатидан чиқиши ҳолатида намоён бўлади. Бифуркация нуқтасида система “танлов” имкониятига эга бўлади, чунки унда тасодиф унсурлари мавжуд, у системанинг кейинги ривожини башорат қилиб бўлмайдиган ҳолатга олиб келади. Тасаввуф илмида ҳам тариқатни танлаган мурид ҳам ўз амалиётида шариат аҳкомларини, сайри сулукни, нафсни ўзига бўйсундириш каби талабларни сидқидилдан ўтаган бўлса-да комилликнинг айнан қайси мақомига эриша олиши тайин эмас. Бизнингча, Қуръони каримнинг “Балад” сураси 10-оятида “Ва хадайнахун наждайн, яъни, ва биз уни (инсонни) икки: яхши ва ёмон йўлга йўллаб қўйдик”, дейилиши билан бифуркация ҳолатини асосланади. “Флуктуация” тушунчаси ҳам синергетикада муҳим аҳамият касб этади. Флуктуациялотинча тебраанишдеган маънони беради ва физик катталикларнинг ўртача ҳолатидан тасодифий оғишлар, кўп сонли қисмчаларга эга системани англатади. Бифуркация нуқтаси теварагида флуктуациялар салмоғи қўққисдан орта бошлайди ва улар маълум бир вақтда ҳеч қандай тартибсиз равишда умуман кутилмаган йўналишда тизим эволюциясининг тараққиётини таъминлаши мумкин. Тасаввуфда таъкидланишича, ибодатга астойдил берилиш – зикр, самъо ва бошқа бир

167

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

ҳолатларда ташқи муҳитга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган бир ҳолатга – олий ҳол даражасига тушган сўфийга, Аллоҳ насиб этса, илҳом воситасида маълум бир илм кашф этиши мумкин. И. Рахимов ва А. Ўтамуродовлар синергетиканинг кенг имкониятлари ҳақида фикр юритиб, уни: “Ўзаро ҳамкорлик, маънавий биродарлик даврнинг моҳиятини ифодаловчи тамойил бўлиб бормоқда. Чунки “ёки-ёки” фалсафаси, идеализмми ёки материализм, диалектиками ёки метафизиками, деган фалсафа ўз умрини тугатди. Дунё халқларининг ўзаро дўст-биродар бўлиб яшаш фалсафаси тантана қилгандагина бу таҳликали дунёни сақлаб қолиш мумкин. Терроризм, турлича экстремистик, худбинлик ақидапарастлик сингари бало-қазодан дунёни холи қилиш мумкин” [6; 5-б.]. Демак, синергетика фанининг маълум тизимга солинган парадигмалари инсон, табиат, жамият ва инсоннинг ўз-ўзи англаш орқали сўфийларнинг олий мақсади – комилликка эришиш жараёнига доир ноанъанавий, яъни тасаввуфий қарашлар билан уйғунлиги ҳам эътироф этилиши лозим. Синергетик илмий методологик хулосаларни тасаввуф таълимоти тамойиллари билан солиштирилганда, уларнинг нақадар ўхшашликларини ҳис қилиш мумкин. Дастлаб рационализм, шунингдек, расмий дин томонидан ҳам инкор этилган бундай билиш шаклини ХХ асрнинг сўнгги чорагида пайдо бўлган янги фан “Синергетика” тамойиллари воситасида энди илмий асослаш мумкин. Бу фан тамойиллари, парадигмалари ва ҳақиқатни аниқлашнинг ўзига хос методологияси ижтимоий фанлар, жумладан, тасаввуф илмининг хусусиятларини тадқиқ қилишда ўз ўрнини топди. “Оламни Табиат-Жамият-Инсон руҳи каби учбирликда илмий тафаккур этишда... постноклассик қараш шуни таъкидлайдики, тизим-муҳит интерактивлигида сабабийлик ва тизимлиликнинг ўзаро чизиқли муносабатлари нисбати шаклланаётган, ҳаракатланаётган, ривожланаётган, вужудга келаётган, ўз-ўзидан ташкил бўлаётган бу учбирлик интерактивлиги навбатма-навбат бир-бирининг ўрнини эгаллайдиган шакл-мазмун-шакл жараёнида хаос-тартиб олам илмий манзарасининг синергетик англанишини билдиради” [7; 222-б.]. Энди тасаввуфни фалсафий англашга доимо халақит бериб келган расмий мантиққамуқобил тарзда унинг синергетик талқини қабул қилинса, инсоннинг руҳий оламини илмий англашда яна бир одим ташланган бўлади. Чунки, бу янги фан билиш назарияси ривожи давомида ечиб бўлмас муаммога айланган эзотерик дунёқарашнинг ўзига хос талқинини илмий муомалага киритди. Бу янги фаннинг илк қадамларидан биридир. Келажакда фан оламни англашга сўфиёна ёндашувлар ҳам ҳақли эканлигини исботлайдиган жиддий далилларга эга бўлиши мумкин. Бунга, далил қилиб, муқаддам анча вақт на фан ва на дин қабул қилмаган тасаввуф ғояларининг вақт ўтиши билан имом Ғаззолийнинг дин ва тасаввуф илмини ярашишга эриштирган таклифлари бу масалада диссипатив ҳолатни пайдо қилгани, яъни илм аҳли ва руҳонийлар орасида сўфиёна дунёқарашга нисбатан кўникмалар ҳосил бўлганини мисол қилиб келтиради [8; 66-б.] Ғарбнинг таниқли олимларидан бири А. Е. Акимовнинг “оламни билишнинг йўлларидан бири шарқона усул бўлиб, бунда билим эзотерик йўл

168

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

билан, масалан, медитация ҳолатида олинади. Бу йўл нима сабабдандир унутилиб кетган эди ва шунинг учун ҳам бошқа - фавқулодда мураккаб ва ҳақиқатга жуда секин олиб борадиган ғарб йўли шаклланди. Биз минг йил мобайнида шу кейинги йўл билан бориб, Шарқда уч минг йил олдин маълум бўлган билимларга етиб келдик” [6; 24-25-б.], деб тан олаётгани ҳам воқеликка синергетик ёндашишни билдириб, юқоридаги фикрни тасдиқлайди. Сўфийлар Ҳақиқатга яқинлашишда ақлгагина эмас, руҳий интуиция ва ёришувга ҳамда руҳий тажрибага суянганлар ва онгни ўз олий ҳол мақомига етказадиган йўлларига эга бўлганлар ва Аллоҳни фақатгина индивид ўз бошидан кечирадиган ички тажриба воситасида юз берадиган экстатик ҳолда билиш мумкин деган хулосага келганлар. Бу жараён илмий таҳлили синергетиканинг юқорида зикр этилган “бифуркация”, “флуктуация”, “аттрактор”, “диссипация” каби парадигмалари ёрдамида амалга оширилсагина, тасаввуфнинг фалсафий-илмий талқини ҳақиқатга яқинроқ бўлиши мумкин [6; 24-25-б.]. Диалектиканинг узвий давоми сифатида синергетика ҳамфанларнинг охирги ва мутлақ услуби эмас, балки тараққиёт натижасида ўзгариб борадиган ва муттасил такомиллашадиган ижодий тафаккур мевасидир.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ: 1. Большой энциклопедический словарь: В 2–х т. Т.2. – М.: Сов. Энциклопедия, 1991. 768 с. 2. Хакен Г. Синергетика: Иерархии неустойчивостей в самоорганизующихся системах и устройствах. – М.: Мир, 1985. - 423 с. 3. Хакен Г. Тайны природы. Синергетика: наука о взаимодействии. – Москва- Ижевск: Институт компьютерных исследований, 2003. - 320 с. 4. Файзуллаев О. Фалсафа ва фанлар методологияси.//Ўзбекистон Республикаси ФА Фалсафа ва ҳуқуқ институти. –Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ. 2006. – 110 б. 5. Бозаров Д. Синергетика парадигмасининг фалсафий методологик таҳлили. Фалс. фан. ном. …дисс. –Т.: 2010. - 139 б. 6. Акимов А. Е. Физика признаёт сверхразум. –М.: //Чудеса и приключения. №5. - С. 24-25. 7. Бобомуродов Э. Жовлиев Ж. А. Синергетика таълимоти диалектика асосида шаклланган усулдир.”Фалсафа ва тасаввуф: маърифий дунёқарашни шакллантириш муаммолари ва ечимлари” Республика илмий- назарий анжумани материаллари тўплами. – Бухоро. 2019. 8. Маматов М. Тасаввуф таълимотининг тарихий-фалсафий моҳияти. – Т.: Ўзбекистон халқаро ислом академияси нашриёт-матбуот бирлашмаси, 2018.

169

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Мирзаева Моҳира Қурбановна, Яздонова Соҳиба Қурановна Самарқанд давлат университети (Самарканд, Ўзбекистан)

ШАРҚ ВА ҒАРБ ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ АЛОҚАЛАРИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШУВИДА БУЮК ИПАК ЙЎЛИНИНГ РОЛИ

Аннотация: Мақолада Шарқ ва Ғарб маданий алоқалари, илмий кашфиётлар ва Ўзбекистоннинг ғарб билан интеграциялашуви жараёнида буюк ипак йўлининг роли илмий фалсафий таҳлил қилинади. Бундан ташқари дунё халқларининг ижтимоий-иқтисодий тараққиёти учун янги имкониятлар ипак йўли орқали очилиб, бу жараёнда халқлар, миллатлар бир бирларининг қадриятлари билан танишганлиги, улар ўртасидаги дўстлик, ҳамкорлик муносабатлари, энг муҳими, мамлакатлараро тинчлик, барқарорлик мустаҳкамланганлиги очиб берилади. Калит сўзлар: Шарқ, Ғарб, маданият, илм, интеграция, буюк ипак йўли, ижтимоий-иқтисодий тараққиёт, халқ, миллат, қадрият, дўстлик, ҳамкорлик, тинчлик, барқарорлик

Мирзаева Мохира Курбановна, Яздонова Сохиба Курановна Самаркандский государственный университет (Самарканд, Узбекистан)

РОЛЬ ВЕЛИКОГО ШЕЛКОВОГО ПУТИ В ИНТЕГРАЦИИ СОЦИОКУЛЬТУРНЫХ ОТНОШЕНЫЙ МЕЖДУ ВОСТОКОМ И ЗАПАДОМ

Аннотация: В статье рассматривается научно-философский анализ роли великого шелкового пути в процессе интеграции Узбекистана с западом и научные открытий, культурные отношений Востока с западом. А также анализируется что, благодаря Великому Шелковому пути были открыты новые возможности для социально–экономического развития народов мира. В ходе которого народы и нации узнали о ценностях друг друга, дружбе и сотрудничестве между ними, а главное о укрепление международного мира и стабильности. Ключевые слова: Восток, Запад, культура, наука, интеграция, великий шелковый путь социально-экономическый развитие, народ, нация, ценность, дружба, сотрудничества, мир, стабильность

Биз биламизки ҳозирги кунда дунё мислсиз даражада ўзгариб, ижтимоий, маданий, маънавий муносабатлар интеграциялашуви бир мунча тезлашиб кетди ва бир қатор умумбашарий муаммоларнинг пайдо бўлиши, табиийки, бутун жаҳон халқларини ташвишга солмоқда. Дарҳақиқат Ўзбекистон Президенти Ш. М. Мирзиёев “Дунё шиддат билан ўзгариб, барқарорлик ва халқларнинг мустаҳкам ривожланишига рахна соладиган турли янги таҳдид ва ҳавфлар пайдо бўлаётган бугунги кунда маънавият ва маърифатга, аҳлоқий тарбия, ёшларнинг билим олиш, камолга интилишга эътибор қаратиш ҳар қачонгидан ҳам муҳимдир. Айнан таълим ва

170

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

маърифат башарият фаровонлигининг асосий омилларидан ҳисобланади, инсонларни эзгуликка даъват этади, саховатли, сабр-қаноатли бўлишга ундайди”7, дейди. Шу боис сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, экологик хавф-хатарларнинг салбий таъсирини олдини олиш, ёшлар онгини ҳимоя қилиш учун, умуммиллий ва умуминсоний мерослар, қадрият ва анъаналардан оқилона фойдаланиш бугунги куннинг долзарб вазифасидир. Бу жараёнда эса Шарқ ва Fарб халқлари учун «Буюк Ипак йўли» ижтимоий заруриятга айланиб, миллатлар ўртасидаги ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, маданий алоқаларга, минтақавий хафсизликка ва ижтимоий-сиёсий барқарорликни таъминлашга хизмат қилиши, жамиятнинг тадрижий ривожланиши, жаҳон тизимига интеграциялашуви учун асосий негиз ва шарт шароит яратиши шубҳасиздир. Дарҳақиқат Марказий Осиё халқлари инсоният цивилизацияси тараққиётининг энг олдинги босқичларидан бирида бўлган ХI–ХII ва ХIУ-ХУ асрлар Шарқ уйғониш даврининг биринчи ва иккинчи босқичларида юзага келган бир қатор асарларнинг умумийлиги, фалсафа, бадиий адабиёт, мусиқа, фан, меъморчилик ва санъатнинг ўхшашлиги ва бир-бирига яқинлиги Марказий Осиё, Яқин ва Ўрта Шарқ халқлари маданиятининг ўзаро алоқадорлиги ва таъсирчанлигини кўрсатди. Ижтимоий–сиёсий ҳаётдаги зарурият, иқтисодий ва маданий алоқалар бу халқларнинг маданиятини бир– бирига яқин ва маълум даражада муштарак маданиятга айлантирди. Масалан, Форс–тожик классик адабиётининг мероси ҳисобланмиш Фирдавсий, Ҳайём, Хофиз, Саъдий, Жомий ва бошқаларнинг асарлари бир неча асрлар давомида бутун Марказий Осиё халқлари учун маълум даражада умумий бўлиб келди ҳамда Озарбайжонлик шоир ва мутафаккир Низомий, Ҳиндистонлик Амир Хусрав Деҳлавийларнинг ижодий таъсири остида ўзбек шоирлари ва мутафаккирларининг энг яхши асарлари вужудга келди. Навоий ижоди хусусан, «Хамса» асари ХУI-ХУIII асрлардаги барча туркий ва форс–тожик бадиий адабиёти ижтимоий фикрларининг ривожига жуда катта таъсир кўрсатди. Бу даврларда яшаб ижод этган Турк, Озарбайжон, Хоразм, қўқон хонликларидаги, шарқий Эрон ва Афғонистондаги шоир–уламолар Навоий маънавий хазинасидан илҳомландилар ва баҳраманд бўлдилар ва ундан ўргандилар. Ижтимоий маданиятнинг бу ўзаро таъсири халқлар ижтимоий миллий маданиятининг ривожланиши ва бойишига олиб келди. Форобий, Хоразмий, Фарғоний, Юсуф Хос Ҳожиб, қошғарий, Ал Беруний, Ибн Рушд, Ибн Сино, Рудакий, Румий, Ҳофиз, каби мутафаккир олимларнинг ижоди Шарқ билан Ғарб мамлакатлари ўртасида ижтимоий, иқтисодий, сиёсий алоқаларнинг кучайиши, интенсивлашишига, халқлар маданиятларини ўзаро интеграциялашувига катта таъсир кўрсатди. Масалан, Форобий қадимги юнон илми ва фалсафасини айниқса Арасту асарларини мукаммал билган, унинг таълимоти билан янги Афлотун таълимотини бирлаштира олган, ислом фалсафасига оламшумул ҳисса қўшган ва шулар боис Арастудан кейинги «Иккинчи муаллим” (ал муаллим ас соний) номи

7 Мирзиёев Ш. М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. – Тошкент: Ўзбекистон 2017. 171

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

билан машҳур бўлган буюк олим сифатида танилди. Бу даврда Шарқ ва Ғарб ижтимоий–маданий муносабатларни ўрнатишда техник жиҳатдан содда транскоммуникациялардан фойдаланилган бўлса ҳам бу жараён тез суръатлар билан ривожланди. Айниқса, илм фан соҳасидаги интеграциялашуви шунда кўринадики, Марказий Осиё мутафаккирларининг асарлари ХII асрдан бошлаб Европада илмий-адабий тил ҳисобланган лотин тилига таржима қилина бошланди, сўнг ХУII–ХУIII асрда инглиз, испан, немис, француз тилларига таржима қилинди. Форобийнинг Аристотелга ёзган шарҳларини Берлин академияси нашр қилди. ХУIII аср охирларида Ф.Дитереци унинг фалсафий трактатларини, айниқса унинг сиёсий фалсафасини (ал-мадинат ал-фазила) синчиклаб ўрганди. Асли Сирдарёда дунёга келган аллома олим Форобий умрининг анчасини Халабда, Ҳамадонийлар саройида ўтказган бўлиб, «Уд» созининг ихтирочиси сифатида ҳам танилди, шу сабаб уни немис файласуф шоирлари ўзларининг шеъриятида мусиқа файласуфи этиб талқин этадилар. Фридрих Рюкерт «Morgenlandishce sagen und Geshcihten» («Шарқона ривоятлар ва афсоналар») асарида Форобийнинг бир куй ижро этиб барчани шоду хуррам қилгани, иккинчи куй билан кўз ёш тўкишга мажбур этгани, учинчи куй воситасида эса уларни ухлатиб қўйганини тасвирлайди. Бу ҳолат Форобийнинг ғарб санъати ва ижтимоий маданияти ва дунёқарашига қанчалик катта таъсир этганини кўрсатади. Шарқнинг Fарбга таъсири масаласи неча асрлардан буён тараққийпарвар зиёлилар томонидан мушоҳада қилиниб, баъзи ғарбдаги тадқиқотчилар бу масалага шубҳа билан қарайдилар. Таниқли олима Ф. Сулаймонованинг барча нурлар Шарқдан таралишини ифодаловчи «Шарқ ва Fарб» номли монографиясида таҳлил этилганидек, «ипак йўли» атига Шарқ ва Fарб ўртасидаги савдо-иқтисодий алоқалар воситаси эмас, айни чоғда Европани маънавий уйғотган ҳаётбахш йўл ҳамдир. Самарқанд, Бухоро, Хива, Фарғона, Кеш, Термиз каби шаҳарларда ойлаб, йиллаб истиқомат қилган, ажнабий савдогарлар халқимизнинг турмуш тарзи, урф-одатлари ва маънавиятга хос қирраларини ўрганиб, маъқул бўлганларини ўз юртларига бориб тарғибот қилишга ҳаракат қилганлар».8 Мавжуд адабиётлар таҳлилидан кўринадики, «Ипак йўли» орқали Шарқдан ўзлаштирилган илғор анъаналар ва қадриятлар Fарбга қандай наф келтирганлигини умумлаштириб кўрсатишга мойиллик сезилмайди. Лекин Fарбдаги ўз даврининг етук алломалари «Шарқ ва Fарб сингиша олмайди, барча илмлар Fарбда пайдо бўлган, шарқликлар росмана илмий тафаккур қилишга қодир эмаслар» руҳидаги «европамарказчилик» ақидаси зарарли оқибатлар келтириб чиқаришини пайқашди ва тарихга холисона муносабатда бўлишди. Чунончи, Г. Гердер, В. Гёте, А. С. Пушкин, Н. Чернишевский, Э. Ренон, И. Голдцихер, Е. Бертельс, А. Крачковский, А. Мец, Н. И. Кондрад жаҳон маданияти тараққиётида Шарқнинг, хусусан «Ипак йўли» минтақаларининг ўрни, интеграцияси хусусида илмий асосланган фикрларни билдиришди.

8 Сулаймонова Ф. Шарқ ва Fарб. -Т.: Фан, 1994,1998. Инсон борлиқнинг гултожи, шарафи.\\ «Соғлом авлод учун», 1998..№10-11 -Б.-22. 172

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Эринбург (Шотландия) университетининг профессори Уолт Монтгомэри Уоот ҳам одилона фикр юритиб, «Шарқ... Fарбий Европа билан нафақат ўзининг моддий маданияти ва техникавий кашфиётларда эришган ютуқларини баҳам кўрди, у нафақат Европада илм–фан ва фалсафа тараққиётига рағбат берди, балки Европанинг ўзини-ўзи ҳақида янгича тафаккур яратишига олиб келди» 9 - дейди. Шарқ ва Ғарб ижтимоий-маданий интеграциялашувида, фан ва маданиятни юқори чўққига кўтаришда Ибн Синонинг ўрни беқиёсдир. Унинг тиббиёт илмининг юқори чўққиларга кўтарилишида хусусан «Ал қонун фит- тиб» асари катта ўрин тутгани маълум. Унинг асарлари табиатшуносликнинг инсонни ўрганадиган соҳасига киришга йўл очди. Ибн Синонинг фаолиятини ўрганиш борасида немис олимлари асосан табиий фанлар соҳасида муҳим илмий тадқиқот ишлари олиб бордилар. Ўрта аср ислом табиатшунослиги мутахассиси Айльхард Видеманн «Ибн Синонинг кўриш жараёни ҳақидаги тасаввурлари» деган тадқиқот иши яратди. Липперт алломанинг офтальмология соҳасидаги тажрибалари устида иш олиб борди. Макс Хортен Ибн Синонинг камалак ҳақидаги тушунчалари билан бирга, унинг метафизикасини ҳам ўрганди. Швейцариялик Х.Сутер эса шу мавзуни кенгроқ тадқиқ этди. Fарбда Аверроэс номи билан танилган Ибн Рушд, Аверроизмда илми ақлиянинг чўғларини илк бор кўзга ташлади. Бу илми ақлия кейинчалик Декарт, Спиноза, Лейбниц каби буюк ақл эгаларининг етишиб чиқишига сабаб бўлди ва улар тафаккурнинг янги қатламларини кашф этдилар. Шарқ ва Ғарб ўртасидаги илмий-маданий муносабатларнинг ипак йўли орқали ривожланиши ва интеграциялашувида Марказий Осиё олимларининг фаолияти беқиёсдир. Ал Фарғоний Европада Ал–Фраганус номи билан Ғарб олимларини ҳайратга солди ва уларнинг янги-янги кашфиётлари учун асос яратди. Абу Райхон Беруний Маҳмуд Ғазнавийнинг ипак йўлидаги Ҳиндистонга уюштирган бир неча сафарларида ҳамроҳлик қилди. У ўзидан кейин ўлкан ва бой илмий-маданий мерос қолдирган олимдир. Ғарб шарқшунослари кўп йиллар давомида шу меросни ўрганиш билан шуғулландилар. Дастлаб Эдуард Захау Берунийнинг «Осорул - боқия» (Шарқ халқлари хронологияси) трактатини таҳрир ва таржима қилди. Бу асар ҳанузгача тарихчи, файласуф олимлар учун тенгсиз манба бўлиб хизмат қилиб келади. Бундан ташқари, Э. Захау «Китоб Фи л-Ҳинд» асарини ҳам чоп этди ва уни инглиз тилига таржима қилди. Бу китоб, муболағасиз айтиш мумкинки, бегона маданият, дин ва фалсафани холисона тадқиқ этишнинг илк юксак намунасидир, унда баён этилган ҳаётга ҳиндий дунёқараш таҳлили то ҳанузгача асосли эътибор касб этиб келади. Бу икки йирик асар Берунийнинг номини шарқшунос-олимлар доирасидан ташқарида ҳам машҳур этди. Берунийнинг асарлари Шарқ ва Ғарб халқлари маданияти ва маънавиятининг интеграциялашуви ва юксалишига катта таъсир кўрсатди. Унинг ғарб олимлари ижодига таъсири ўрта асрларда бўлгани каби ХIХ ва ХХ асрларда ҳам давом этди. Махс Майерхоф 1932 йилда Берлинда

9 Кўчирма А.Шернинг «Соғлом авлод учун» журналидаги сўнги сўзидан олинди.1998, 10- 11сон, -Б.23 173

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

«Берунийнинг фармакогнозиясига кириш» асарини таржима қилиб нашр эттирди. И.Франке «Берунийнинг астролобиялар ҳақидаги трактати» номли илмий иш ёзди. Илмий-маданий интеграция натажасида Бонн университети, кўп йиллар Беруний ҳақидаги илмий тадқиқотлар маркази ҳисобланиб, бу даргоҳда унга бағишланган янги асарлар ғояси туғилди ва яратилди. Шулардан бири Вили Хартнер ва Маттлас Шрамм буюк табиатшунос ҳақидаги янги маълумотларни тақдим этдилар. 1925 йилдаёқ Шой «Беруний астрономияси ҳақида» илмий мақолалар ёзди. Шу билан бирга Паул Каленинг ташаббуси билан Германияда ишлаган араб ва турк олимлари ҳам Берунийнинг улкан илмий меросидан айрим хос соҳаларни ўргана бошладилар. Масалан, Суриялик Яҳё Ҳашмий «Берунийнинг тошлар ҳақидаги китоби» мавзусида илмий диссертация ёқлаб, бу илмий иш билан /арб олимларини ҳайратга солди. Ёки 1974 йилда Нью–Йорк университетида Беруний ва Румий ижодига бағишлаб ўтказилган илмий конгрессда Ханс Роберт Рёмер Беруний ҳақида Европада, хусусан, Германияда яратилган илмий тадқиқотлар тўғрисида фойдали тавсиф берди. Юлиус Руска Беруний асарларидаги табиий-илмий масалаларни ўрганди. Хельмут Риттер Берунийнинг «Патанжали йог сутрасидан қилган таржималари» номли илмий тадқиқоти билан (oriens 1954й), берунийшуносликнинг янги қиррасини очди. Хулоса қилиб айтганда шарқдаги илмий кашфиётлар, маданий ҳаётдаги ютуқларнинг ғарб билан интеграциялашуви объектив жараён бўлиб, транскоммуникацияларнинг етарли даражада ривожланмаганлигига қарамасдан ипак йўли орқали амалга оширилган ижтимоий-маданий муносабатлар заруриятга айланди. Бундан ташқари ижтимоий-маданий ва илмий муносабатларнинг интеграциялашуви Шарқ ва Ғарб халқларининг ижтимоий-иқтисодий равнақи ва тараққиётининг истиқболи учун янги-янги уфқларни очиш имкониятини бериб, бу жараёнда халқлар, миллатлар, элатлар турмуш тарзи, қадриятлари, анъаналари билан танишди, ўзларига хос хулосаларга келиб, мосларини ҳаётларига татбиқ этиш, муайян дунёқарашни шаклланишига асос бўлди ва халқлар ўртасидаги дўстлик, ҳамкорлик муносабатларини ўрнатишга, энг муҳими, мамлакатлараро тинчлик, барқарорликни сақлаб туришга хизмат қилади.

174

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Муҳитдинова Бадиа Муслиҳиддиновна Самарқанд Давлат университети (Самарканд, Ўзбекистан)

ВАСЛИЙ САМАРҚАНДИЙНИНГ “ТУҲФАТУЛ-АҲБОБ” АСАРИДА АХЛОҚИЙ ВА МАЪРИФИЙ ҒОЯЛАР ТАЛҚИНИ

Аннотация. Ушбу мақолада Сайидаҳмад Васлий Самарқандийнинг «Туҳфатул-аҳбоб» девонидаги миллатни уйғотиш, мактаб-маорифни ислоҳ қилиш, илм ўрганиб, дунёни, ўзликни англаш, жаҳолатдан қутулишга даъват ғоялари талқини ҳамда девоннинг илмий ва маърифий қиммати ёритилади Калит сўзлар: девон, матбуот, ижтимоий-маърифий, миллий қадрият, ватанпарвар, миллатпарвар, маънавий камолот, илму адаб

XIX аср иккинчи ярми ва XX аср бошларида яшаб ижод этган шоир Сайидаҳмад Васлий Самарқандийнинг туркий назмиётидан намуналар ўз даври матбуотининг қарийб барча нашрларида эълон қилинган бўлса-да, бу шеърий мероснинг асосий қисми унинг “Туҳфат ул-аҳбоб” деб номланган туркий девонида жамланган. Бу девон ўз даври адабий ҳаётининг муҳим воқеасига айланган “Туҳфатул-аҳбоб” нашр этилишидан бироз илгарироқ, “Туркистон вилоятининг газети”нинг 1909 йил 2 август (№58) сонида Васлийнинг Самарқандда чоп этилган уч тилдаги шеърий девони ҳақида хабар берилади. Девон араб, форс-тожик ва туркий тилдаги шеърлардан иборат. 1913 йилда эса «Туркистон вилояти газети» Васлийнинг “Туҳфат ул-аҳбоб” номли девони ҳақида хабар бериб, девондан ўрин олган “ё Раб”, “арзурму” радифли ва қимиз васфига бағишланган уч ғазални газетхон эътиборига ҳавола қилади [2; №74]. Девон 1913 йил Тошкентда Порцев матбаасида босилиб чиқади. Унда 1832 байт шеър ўрин олган. Девон ҳажми 132 саҳифадан иборат бўлиб, у чиройли настаълиқ хатида кўчирилган. Хаттот мулло Ўтаб Тошкандий, ношир эса Нозим Котиб исмли шахс. Мужалладнинг биринчи саҳифасида шундай тўртлик берилади: Хуш “Туҳфатул-аҳбоб”и сухандондир бу, Виждон кўзига кўзгуи ирфондур бу, Ким истаса аҳволи замон кўрмагини, Маъни назарила боқса мубайёндур бу. “Туҳфатул-аҳбоб”нинг жанр таркиби ниҳоятда ранг-баранг. Ундан 102 ғазал, 19 мухаммас, 6 мусаддас, 3 рубоий, 4 туюқ, 2 маснавий, битта мусамман, таржеъбанд, таркиббанд, қасида каби жанрлардаги асарлар ўрин олган бўлиб, ҳаммаси 140 тани ташкил этади. Девон: Ё Раб, сангаки хос эрур мажду кибриё, Изҳори ажзи ҳамдинг учун қилди Мустафо [1; 2-б]. матлаъли ҳамд билан бошланади. Ғазал 13 байтдан иборат бўлиб, мақтаъда шоирнинг жаннатга тушиш орзуси ифодаланади: Минг шукрким, ҳабибингга сен уммат айладинг,

175

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Васлий қулунгни равзасиға еткур, эй Худо [1; 3-б]. Шундан сўнг, яна бир «фидо» радифли 11 байтли ҳамд бор. Сўнг, «Ҳажнома» сарлавҳали шеър келтирилади. 20 байтли бу шеър Ҳазрати Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) васфларига бағишланган. Бу ғазаллардан кейин мувашшаҳлар бошланади. Кетма-кет келтирилган уч мувашшаҳдан бири Мухторхон исмига, иккинчиси Муҳиддин, яна бири Қори Нажмиддин исмига боғланган. Кейинги шеър муножот бўлиб: Саҳарда хоби ғафлатдин мени бедор қил, ё Раб, Дилимға бир боқиб ганжинаи асрор қил, ё Раб [1; 7-б]. матлаъи билан бошланади, у 11 байтдан иборат. Кейин эса, девонда «адаб» радифли «Насиҳат» сарлавҳали ва «мактаб» радифли «Тарғиб» сарлавҳали шеърлар келтирилади. Девонда мувашшаҳларга кўпроқ ўрин берилган. Шунингдек, китобдан диний-тасаввуфий руҳдаги ғазаллар, муножотлар ҳам ўрин олган. Маълумки, Васлий яшаган давр адабиётида ижтимоий-маърифий мавзу етакчи ўринга чиқади. Давр адабий ҳаётининг бундай руҳ касб этишида кўпчилик ижодкорлар қатори Васлийнинг ўзига хос ҳиссаси мавжуд. Васлий ижтимоий, маданий-маърифий соҳалардаги фикрларини ўзига хос услубда очишга ҳаракат қилади. Масалан, инсоннинг иқтисодий манфаат учун ҳаддан зиёд ҳаракат қилиб, маърифатдан бебаҳра қолиши мумкинлиги ҳақида ўйлар экан, унга соф диний нуқтаи назардан шундай дейди: Эй банда, санга Розиқи Мухтор берур ризқ, Ахтарма, агар истасанг охтор берур ризқ. Ризқинг азалийдур емагил беҳуда андуҳ, Авқот учун қилмағил афгор берур ризқ. Бошқа кишидин уз тамаъингни кеча-кундуз, Ўз лутфи илан Ҳазрати Жаббор берур ризқ [1; 33-б]. Васлийнинг хизмати шуки, у исломни янги ҳаётдан қувғин қилмай, умуминсоний ҳаётсевар тафаккур маҳсулларидан фойдаланиб, миллий қадриятлар уйғунлигида янги ижтимоий ҳаётни қуриш, маърифатнинг тарихий илдизларидан бошлаб баҳраманд бўлиш ғояларини илгари суради. Шоир шариатнинг оёқости бўлганлигини миллатнинг маънавий таназзули, деб билади. Чунки шариат бу – поклик ва тартиб-интизом мезонидир. Дастурсиз, мафкурасиз миллат эса халқ эмас, оломон бўлиб қолаверади. Мустамлакачининг асосий мақсади ҳам миллатни мафкурасидан ажратиш эди. Васлий ўз даврида исломдан бошқа мафкурани тасаввур эта олмайди. Шунинг учун, ўз онги даражасида фикр юритиб, миллат умуман мафкурасиз бўлгандан кўра, исломни ўзига дастур қилса мақсадга мувофиқ бўларди, деган қарорга келади: Муножот бар даргоҳи Қозийулҳожот Айлагил исломни ҳифзу ҳимоят, ё Ҳафиз, Заъф тобди шаръимиз бер анга қувват, ё Ҳафиз. Ўйла бир ҳола дучор ўлдуқ, тараҳҳум чоғидур, Ҳолимизға айлағил лутфу иноят, ё Ҳафиз…[1; 28-б]. Ушбу манзума Васлий Самарқандийни ватанпарвар, миллатпарвар шахслардан бири сифатида тасаввур этишга, ўзига хос бир тарзда ижодкор

176

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

руҳиятига, инсон қалбига кира олишига имкон беради. Шу жиҳатдан, биз шоир шахсини исломий дунёқараш билан Ватан, миллат, халқ ғамини ўйлаган тараққийпарвар олим сифатида талқин этамиз. Чунончи, бир шеърида шоир миллатга хизмат қилмоқ инсон маънавий камолотининг чўққиси эканлигини эътироф этади: Кими миллатға хизмат қилди ошти кўкдин қадри, Фалак узра чиқиб олий муъалло бўлди хизматдин [1; 48-б]. Девондан ўқувчига завқ бағишлагувчи бадиий юксак рубоийлар ҳам ўрин олган. Бироқ улар бир туркум қилиб эмас, балки бошқа жанрлардаги шеърлар билан бирга жойлаштирилган. Эй сарвқади, сиймтан, орази моҳ, Лайливаши Юсуфсифат, олий ҷоҳ. Кўзунг ғазабини қўрқусидин дедим: «Ла ҳавла ва ла қуввата илла биллаҳ» [1; 83-б]. Мазмуни: Эй, хушқомат, ойюзли, гўзал Юсуфсифат, олий мартабали, кўзингнинг ғазабидан қўрқуб, дедим: «Куч ва қувват олий ва буюк Аллоҳдандир». Кўринадики, рубоийнинг аввалги икки мисраси тожик тилида бўлса, учинчи мисра ўзбек тилида, тўртинчи мисра араб тилидадир. Аммо мисралар мазмунан бир-бирига мос ва асарнинг енгил бир юмористик руҳ касб этгани ҳам ўқувчини хушнуд этади. Девонга иккита дидактик мавзудаги катта ҳажмдаги шеърлар киритилган: бири “Ўқуғучи бир бола оғзидан”: Мен бир боламен ўзгинам ёш, Ёшимға ярошти ушбу кенгош [1; 120-б]. байти билан бошланади. Бири эса, «Мактабға муҳаббатлик бола», деб номланади: Борармен эрта бирлан мактабимға, Борубон ўлтуруб ўз мансабимға [1; 121-б]. Маснавий шаклида ёзилган икки шеър бир-бирини тўлдиради. Ўн етти байтлик “Ўқуғувчи бир бола оғзидин” шеърида илм олишнинг буюк аҳамияти, мактаб тарбиясининг ҳаёт ва инсон камолоти учун зарурлиги айтилади: Кичкиналик замонда ҳар кас, Ўз бошича бир нимарса билмас. Ёш-ёш болаларки билмаюрлар, Мактаб сориға қадам қўюрлар. Мактабда билурлар ҳар на лозим, Устодга бўлсалар мулозим [1; 120-б]. Бола қалбининг мактабга, илмга ташналиги, устоз-муаллимдан миннатдорлиги, китобга муҳаббати йигирма байтлик иккинчи шеърда янада равшанроқ ва таъсирчанроқ очиб берилади. Бола мактабга бир қувонч, шодлик билан интилади: Тўлур мактабда кўнглум шодликдин, Бўлурман шод бу ободлиқдин… Ўқумоқни чунон яхши кўрурман, Ки ҳар дарсимда бир шайъ10 ўрганурман [1; 121-б].

10 Шайъ - нарса 177

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

Ўқувчи устозини ота-онасидай яхши кўради, чунки меҳр ила илм ўргатади, ақлини пешлаб саводхон қилади, у эса олим бўлиш, оламни таниш иштиёқида ёнади. Васлийнинг фикрича, турли билимлардан хабардор бўлиш зарурлиги ҳақида шундай дейди: Манга ҳар нарса билмақ бўлса вожиб, На вожиб, балки ҳар илми муносиб. Боланинг илм хазинаси бўлган китобга муносабати ҳам чиройли тасвирланади: Яна яхши кўрарман китобим, Китобимдур чароғим, офтобим. Анинг нури ила кўнглумдадур нур, Китобим жаннату қоғозлари ҳур [1; 121-б]. Шоир танлаган усул, яъни мактаб боласининг тилидан сўзлаши ўзига хос тарғиб-ташвиқ усули эди. Чунки кўп болалар саводсиз, мактабларга бормас, илму адабдан, демак, замондан бехабар умр ўткарарди. Мақсад ана шу болаларни мактабларга жалб этиш, миллат келажаги бўлган ёшлар қалбига илм нурини киритиш эди. Васлий ҳар икки шеърда ҳам илмсевар боланинг ўзига хос образини яратган деса бўлади. Шубҳасиз, бунда маориф жонкуяри, илму ирфон орқали халқни уйғотишга бел боғлаган одамнинг интилишлари, пок нияти ўз аксини топган. Девонга “Муҳтамилот”11 сарлавҳаси остида тўртта тўртлик ўрин олган. Жанр хусусиятига кўра, бундай шеърлар туюқнинг бир тури. Тўртликлар «айзан», яъни «яна» «мана бу ҳам» маъносидаги сўзлар билан ажратилган [1; 122-б]. Шундан сўнг, шоир «Озғина рубоий» деб яна икки рубоий келтиради. Бу девоннинг ниҳояси бўлиб, муаллиф Аллоҳ таолога ҳамд ва унинг ҳабиби пайғамбар алайҳиссаломга салавот айтиб, китобга нуқта қўяди. Мажалладнинг кейинги саҳифаларида «Китобатдан сўнгра бўлмиш мувашшаҳлар» сарлавҳаси билан 5 та мувашшаҳ жойлаштирилган [1; 124-б]. Охирги саҳифаларда девоннинг тартиб берилган санасига бағишланган таърихлар келтирилган. Бу таърих шеърлар муаллифлари Қори Абдулмунис Самарқандий, зодаи замон Мулло Абдулқаййум Қурбий Самарқандий, Қори Нажмиддин Нажмий Самарқандий, Сайид Ҳайбатуллоҳ хожа Хислат Тошкандий, мулло Сирожиддин махдум Шавкат, Мулло Аллаёрбек Таслим Самарқандий Қоратепагий, Мулло Мир Сарвар Ургутий қаламларига мансубдир. Сайидаҳмад Васлий ўз миллати, халқининг келажаги учун қайғурган, ташвишланган маърифатпарвар ва ватанпарвар шоир эди. Агар шоир ижодий меросини чуқурроқ таҳлил этадиган бўлсак, унинг мумтоз адабиёт анъаналари, ғоявий услуби ва образларидан фойдаланиб, ғазал, мухаммас, мусаддас, мусамман, маснавий, таржеъбанд, таркиббанд, рубоий, мувашшаҳ, қасида каби жанрларда сермаҳсул ижод қилган асарларидан кўра, шу жанрлар шаклларидан фойдаланиб, ўз замонаси маърифат аҳли ва маориф тизими ҳолатини реалистик услубда ифода этиб, тараққиётга ташвиқ этувчи ғояларни илгари суриб ёзган асарлари салмоғи анча устун эканлигининг гувоҳи бўламиз. Васлий Самарқандийнинг мазкур асарида ҳам даврнинг долзарб ижтимоий

11 Муҳтамилот - эҳтимол, мумкин нарсалар. 178

«POLISH SCIENCE JOURNAL»

SCIENCECENTRUM.PL ISSUE 6 (27) ISBN 978-83-949403-4-8

муаммолари дардли - эҳтиросли оҳангда баён этилган. Миллат ғами, унинг ўтмиши, ҳозирги аҳволи ва келажаги шоирни чуқур ўйлашга мажбур этади. Асар худди шундай сатрлар билан бошланади: Миллат ғамида ўлди қадим чархдек дуто, Қон оғларам шафақ каби кўнглумдадур ано [1; 102-б]. Шу тариқа, шоир ҳар бандни замонаси кишиларининг нуқсонини баён этиш билан бошлаб, афсус-надоматлар чекиб, бу иллатларнинг сабабини очиб кўрсатишга интилади. Ғафлат, нодонлик, илмсизликнинг ҳалокатли оқибатларини излайди. «Мактаблар ичра бир гўзал авлод» йўқлигидан ривожу равнақ тўхтагани, «миллатнинг инқирозига бу бир гувоҳ» эканлигини ачиниб ёзади. Шоирнинг кузатишлари реал ҳаётнинг инъикоси эканлигини шу ҳам тасдиқлайдики, «ўн минг нафарнинг бир нафари ўлди аҳли илм, ул ҳам ҳамиша мотам андуҳ ила низор». Яъни, ўқимишли, саводхон, оқ-қорани таниганлар жуда кам, лекин шулар ҳам хору зор яшамоқда. Васлийнинг фикрлари Фитрат, Беҳбудий, Чўлпон, Ажзий каби тараққийпарвар зиёлилар қарашлари билан ҳамоҳанг эди. Васлий жаҳолатни, илмсизликни миллат, халқнинг душмани, деб билади. Жоҳиллар ишбоши, мажлисларнинг раиси, улар ўз манфаатидан бошқа нарсани ўйламайди, фитна-фасодни авж олдиради. Жоҳил одамда олий мақсад йўқ, у ахлоқни, динни ҳам оёқ ости қилиб кетаверади. Ҳар шаҳру куйқамаледур жаҳл тавридан, Анвои шару шўр иладўлди бу замон [1; 108-б]. Шоирнинг бу сатрлари замирида огоҳлантириш ва ўз миллатига дардли даъват ётади. Девоннинг фазилатларидан бири шуки, унда ҳамду наътлардан кейин «Насиҳат», «Тарғиб», «Тилсими ибрат», «Ташвиқ», «Фи-т-таваккул», «Фи-р-ризо» каби сарлавҳалар билан маърифий-дидактик асарлар келтирилади. Бу бевосита девоннинг илмий ва маърифий қимматини оширади. Хулоса шуки, Сайидаҳмад Васлий Самарқандий ижодиёти замонаси ва даври хусусиятлари билан изоҳланиши лозим бўлган айрим камчиликлар ва қарама-қаршиликлардан холи бўлмаса-да, у ўзига хос бадиий жиҳатлари, маърифий-тарбиявий аҳамияти, тарихий қиммати билан халқчиллик ғояларининг тарғиб этилиши нуқтаи назаридан бугунги давр адабиётшунослиги эътиборидан асло четда қолмаслиги лозим бўлган ҳодисадир.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ: 1. Васлий Самарқандий. Туҳфатул-аҳбоб. – Тошкент.: Порцев матбааси, 1913. – 132 б. 2. Васлий Самарқандий. Шеърлар. “Туҳфатул-аҳбоб” тўпламидан олинган шарҳи // Туркистон вилоятининг газети. 1913. – №74.

179

POLISH SCIENCE JOURNAL

Executive Editor-in-Chief: PhD Oleh M. Vodianyi

ISSUE 6 (27)

Part 1

Founder: “iScience” Sp. z o. o., NIP 5272815428

Subscribe to print 28/06/2020. Format 60×90/16. Edition of 100 copies. Printed by “iScience” Sp. z o. o. Warsaw, Poland 08-444, str. Grzybowska, 87 [email protected], https://sciencecentrum.pl

180