Świętokrzyskie Świętokrzyskie

Środowisko » Dziedzictwo kulturowe » Edukacja regionalna nr 22 (26) Kielce, 11 listopada 2018 r. nr 22 (26) ISSN 1895-2895

100. rocznica odzyskania niepodległości 11 listopada 1918

–

11 listopada 2018 100. rocznica odzyskania niepodległości

Stanisław Kaczor Batowski, Tryptyk „Obrona Lwowa” skrzydło prawe Stanisław Kaczor Batowski, Tryptyk „Obrona Lwowa” skrzydło lewe Stanisław Kaczor Batowski, Tryptyk „Obrona Lwowa” obraz środkowy W numerze: Polonia rediviva! Polacy w obronie utraconej niepodległości 1768-1918 3 Jerzy Osiecki Historia sprzed 100 lat w informacjach prasowych 24 Andrzej Dąbrowski Idea walki o niepodległość przed stu laty, była obecna w kieleckich rodzinach…. 27 Prof. dr hab. Adam Massalski Księdza Stanisława Cieślińskiego „Kronika Parafii Garnizonowej w Kielcach” - rok pierwszy 32 Adam Rzadkowski Walki 4 Pułku Piechoty Legionów Polskich pod Hulewiczami i Koszyszczami w 1915 roku* 40 Dr hab. prof. UJK w Kielcach Urszula Oettingen Pamiętnik Stanisława Marcinkowskiego z lat 1918-1919 46 Słowo wstępne i opracowanie tekstu dr Jan Główka „Kartki z Syberii” Pamiętnik Józefa Zemły - obraz życia codziennego polskich jeńców wojennych pod Ałtajem w latach 1914-1920 54 Dr Piotr Kardyś W kręgu tradycji heraldyki miejskiej Kielc. Tarcza Legionów 58 Dr Jan Główka Koszary przy ulicy Prostej w Kielcach 61 Mjr dr Tadeusz Banaszek Architektura niepodległości w Kielcach 64 Krzysztof Myśliński Początki ruchu harcerskiego w Kielcach i na ziemi kieleckiej. W stulecie Związku Harcerstwa Polskiego 77 Dr Andrzej Rembalski Harcerskie 100 lat 84 Anna Prędotka Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego w latach 1919-1935 87 Dr Paweł Grzesik Ludzie Marszałka. Przyjaciel – Walery Sławek 100 Ireneusz S. Pietraszek Ludzie Marszałka. Najwierniejszy z adiutantów – Wieniawa 104 Ireneusz S. Pietraszek Myśliwskie epizody w życiu Józefa Piłsudskiego 107 Stanisław Wyrzycki Ekspozycje muzealne upamiętniające obronę Lwowa 1928-1938 110 Dr Anna Myślińska Wojewodowie kieleccy w II Rzeczypospolitej (1919-1939) 114 Leszek Dziedzic Jak Busko witało niepodległość w listopadzie 1918 roku 120 Robert Osiński Żeromski – „duchowy wódz pokolenia” i „prorok niepodległości” 123 Bożena Bogucka-Tondera Upamiętnienie Józefa Piłsudskiego na Ponidziu w 1936 roku 131 Wydawca Dr hab. prof. UJK Urszula Oettingen Armia Polska we Francji„Błękitna Armia” 134 Wojewódzka Konrad Otwinowski Biblioteka Publiczna List Strzelca z pobytu w Kielcach w 1914 r. 137 im. Witolda Jerzy Osiecki Gombrowicza Niepodległość Polski w poezji Jana Styki 140 Dyrektor: Andrzej Dąbrowski Elżbieta Stec 25-033 Kielce Pierwszy lot z Kielc dookoła Polski w 1928 r. 145 ul. ks. P. Ściegiennego 13 Maciej K. Cichoń Tel. 41 344 70 74 Unikatowe karty pocztowe Polskiego Białego Krzyża w Kielcach 148 fax: 41 344 59 21 Jarosław Machnicki [email protected] Kopiec 10-lecia odzyskania niepodległości w Cisowie 152 www.wbp.kielce.pl Dr Bartosz Kozak Redakcja Andrzej Dąbrowski Westerplatczyk Franciszek Zameryka (1915-1988) 154 Dr Bartosz Kozak Jerzy Osiecki Portrety konne z kolekcji Muzeum Narodowego w Kielcach 157 Korekta Andrzej Dąbrowski Piotr Walczyk Jerzy Osiecki Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918 164 Skład Mariusz Stec Łukasz Stefański Nakład 500 egz. Z Polski się nie wyrasta. Szkic o Edwardzie Zymanie 175 Druk DRUKARNIA „JAWIST” s.c. Andrzej Piskulak 25-512 Kielce „Najściślejsza ojczyzna” doktora Olszewskiego. Refleksje po lekturze... 179 ul. Warszawska 209 Jerzy Osiecki © Copyright by WBP im. W. Gombrowicza w Kielcach Kościół pod wezwaniem św. Szczepana w Mnichowie 182 Anna Prędotka ISSN 1895-2895 Tarzan z Zawichostu 184 Zbigniew Masternak 11 Listopada Narodowe Święto Niepodległości

Sto lat, w życiu człowieka to bardzo dużo, aż trzy pokolenia. 100 lat w dziejach państwa i narodu, to niewiele, raptem...trzy pokolenia. Nasi pradziadowie u progu I wojny światowej żyli w Polsce zniewolonej, a wielu z nich straciło już nadzieję, że ich dzieci doczekają Polski Niepodległej. Tymczasem wyzwolenie Ojczyzny przyszło w 1918 r. Jak głosił aforyzm, przypisywany Józefowi Piłsudskiemu: „ni z tego, ni z owego była Polska na pierwszego”. Oczywiście to nie wydarzyło się tak „ni z tego ni z owego”. Polscy patrioci wielokrotnie stawali do boju za wolną Ojczyznę. Do historii narodowej chwały przeszły kolejne zrywy orężne: Konfederacja Barska, wojna 1792 r. Insurekcja Kościuszkowska, boje w okresie napoleońskim, Powstanie Listopadowe, Powstanie Styczniowe, rewolucja lat 1904-1907, Legiony Polskie. Były także akcje patriotyczne na mniejszą skalę, jak partyzantka Józefa Zaliwskiego w 1833 r., spisek księdza Piotra Ściegiennego w 1844 r., bunt Edwarda Dembowskiego w 1846 r. w Krakowie, czy konspiracja Ludwika Mierosławskiego w Poznańskiem w 1846 i 1848 r. Nie mniej ważna była wytężona organiczna praca inteligencji polskiej w XIX i na początku XX wieku, której cel stanowiło zachowanie polskiej tożsamości: języka, wiary i świadomości narodowej. Wielcy polscy pisarze, malarze i uczeni pracowali „ku pokrzepieniu serc”. Nauczyciele powoływali do życia wciąż nowe placówki oświatowo-wychowawcze. Te wysiłki byłyby jednak daremne, gdyby nie szczęśliwy dla Polaków zbieg politycznych okoliczności: upadek trzech rozbiorowych mocarstw w rezultacie wielkiej wojny. Wkład militarny Polaków w sukces Ententy został doceniony przez państwa zwycięskie i nasz kraj, niegdyś potężny, powrócił na mapę Europy. Także dzięki sile charakterów i determinacji wybitnych rodaków: Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Ignacego Paderewskiego i Ignacego Daszyńskiego, a nieco póżniej Wincentego Witosa. Dnia 10 listopada 1918 r. przybył do Warszawy, po 15-miesięcznym internowaniu w Magdeburgu, brygadier Józef Piłsudski. Ludność stolicy przyjęła go owacyjnie jako męża opatrznościowego. Opromienionemu syberyjską zsyłką, Legionami oraz internowaniem Piłsudskiemu następnego dnia powierzono komendę nad Armią Polską. Listopad 1918 r. był w polskich dziejach niepowtarzalny, a każdy kolejny dzień poczynając od drugiej dekady tego miesiąca, zasługiwał na upamiętnienie jako święto narodowe. Dlaczego na przykład nie zasługiwał nao t wyróżnienie 10 listopada, kiedy to Komendant pojawił się w Warszawie? Dlaczego dniem świątecznym nie stał się 12 listopada, kiedy Piłsudski wydał rozkaz do wojska: „z wami razem ślubuję życie i krew swoją poświęcić na rzecz dobra Ojczyzny i szczęścia obywateli”? Albo 14 listopada, kiedy przejął on pełnię władzy w Polsce z rąk Rady Regencyjnej? Kolejne daty też przyniosły ważne dla kraju wydarzenia… Jak 16 listopada, gdy Piłsudski podpisał „Deklarację Niepodległości”, która notyfikowała „rządom wszystkich państw wojujących i neutralnych” powstanie Niepodległej Rzeczpospolitej. Deklaracja była programem budowy państwa oraz drogowskazem działań władz polskich na najbliższe miesiące i lata. Data 11 listopada 1918 r. była bardzo ważna nie tylko dla Polski, lecz także dla całej Europy. Tego bowiem dnia w Rethondes w gminie Compiegne na północy Francji podpisano warunki zawieszenia broni i wstrzymania walk. Decyzję o ustanowieniu Święta Niepodległości podjął Sejm II RP dopiero 23 kwietnia 1937 r. Zatem w Polsce międzywojennej obchodzono go jako dzień wolny od pracy, jedynie dwukrotnie. W 1937 r. była to środa, w 1938 – czwartek. Dotąd, od 1920 r., czczono ten dzień jedynie paradami wojskowymi. Po 50 latach święto przywrócono mocą ustawy z 15 lutego 1989 r. jako Narodowe Święto Niepodległości.

Redakcja

Na okładce: Obraz Ottona Grynkiewicza „Dobosz”

Otton Grynkiewicz, malarz, poeta ur. w 1931 r. w Grodnie, w 1941 r. został wywieziony na Syberię. W swojej twórczości poetyckiej i malarskiej przywołuje wydarzenia z okresu zesłania. Jest członkiem Związku Sybiraków.

Sprostowanie Ilustracja nr 2 w artykule dr. Bartosza Kozaka, przedstawiająca lokalizację uroczyska Gawronki na planie wsi Ciekoty z 1857 r. („Świętokrzyskie” nr 21(25), s 117) pochodzi ze zbiorów Archiwum Państwowego w Radomiu, zespół Sukcesja, sygn. 6161 Polonia rediviva! Polacy w obronie utraconej niepodległości

Jerzy Osiecki

początku XVII w. obszar Polski liczył około W 950 000 km kw. To był okres szczytowego rozwoju terytorialnego Rzeczpospolitej Obojga Naro- dów. Państwo nasze było jedną z największych potęg europejskich. Wiek XVIII przyniósł jednak wydarzenia, które doprowadziły do jego upadku. Wtedy jeszcze Rzeczpospolita sięgała od Zatoki Ryskiej po niemal Morze Czarne oraz od Poznania po Dniepr. Stała się rzecz w historii Europy niebywała. W ciągu 23 lat (1772-1795) drugi pod względem wielkości kraj europejski przestał istnieć. Państwo polskie straciło suwerenność dokładnie 223 lata temu, odzyskało ją 123 lata później, w 1918 r.

Do dnia dzisiejszego wśród historyków trwa dyskusja, jak mogło dojść do likwidacji państwowego bytu tak dużego mocarstwa, jakim przez stulecia było państwo polskie. Wciąż padają pytania, na ile przyczyny tkwiły w samych Polakach, a na ile w systemie politycznym kraju oraz jaki był udział sąsiadujących państw rozbiorowych. Nikt nie kwestionuje jednak tezy, że rozbiory nastąpiły zarówno z powodów tkwiących wewnątrz chorego państwa, jak i z woli naszych trzech agresywnych Stanisław August Poniatowski sąsiadów: Rosji, Prus i Austrii. Przypomnijmy, że już Andrzej Frycz Modrzewski w XVI wieku w dziele targowicką, do której 23 lipca przystąpił także król. O naprawie Rzeczpospolitej przestrzegał, że żaden kraj Manifest uzgodniony został wcześniej w Moskwie. nie został zdobyty, dopóki nie osłabiły go wewnętrzne Targowica pozostaje do dnia dzisiejszego odrażającym tarcia. Tragiczne dla naszego państwa okazały się synonimem zdrady narodowej. wyniszczające wojny w wieku XVII, dewastujące skarb Upadło państwo polskie, najlepsza część narodu państwa rządy Sasów, samowola szlachecka z osławioną nie pozwoliła się jednak złamać. Wkrótce okaże się, złotą wolnością i liberum veto oraz oporem szlachty że Polacy nigdy nie zrezygnują z marzeń oraz realnej wobec płacenia podatków. Pod berłem Augusta III walki o wolną Ojczyznę. Jak w dniu 23 listopada 1800 r. nastąpiło obumarcie wielu funkcji państwa, a władza powie nasz wybitny rodak ksiądz Stanisław Staszic, centralna utraciła kontrolę nad całością terytorium. w czasie inauguracyjnego posiedzenia Towarzystwa W 1764 r. na polskim tronie zasiadł przy poparciu Warszawskiego Przyjaciół Nauk: „Paść może i naród moskiewskim Stanisław August Poniatowski, który wielki, zniszczeć – tylko nikczemny”. Od początku próbował dokonać ustrojowych reform pomimo silnego procesu likwidacji państwa polscy patrioci byli „pod oporu ze strony swoich rosyjskich protektorów. Wybitny bronią”, gotowi do obrony swoich wartości: wiary, języka znawca i mecenas sztuki, jako władca okazał się jednak i tradycji, a nade wszystko do wyzwolenia spod obcej osobą niezdecydowaną i całkowicie zależną od swojej okupacji. W zadziwiająco regularnym rytmie każde protektorki carycy Katarzyny II. kolejne pokolenie Polaków wydawało swoich bohaterów, gotowych oddać życie za niepodległą Ojczyznę. Ważną przyczyną upadku Polski była także nieokieł- znana i odrażająca sprzedajność wielu wpływowych Konfederacja Barska polskich magnatów, pozostających na jurgielcie wrogich państw, zwłaszcza Rosji. To oni, ze Szczęsnym Potockim, W styczniu 1768 r. starosta warecki i pisarz na- Ksawerym Branickim oraz Sewerynem Rzewuskim dworny koronny Józef Pułaski, ojciec Kazimierza, na czele, w maju 1792 r. powołali do życia konfederację oraz karmelita Marek Jandołowicz we lwowskim

Świętokrzyskie nr 22 (26) 3 Polonia rediviva!

klasztorze ojców bernardynów powołali tajny Zakon Konstytucja 3 Maja oraz wojna 1792 r. Kawalerów Krzyża Świętego. W lutym w Barze Na dzień 6 października 1788 r. za zgodą carycy na Podolu zawiązany został pod hasłem „Wiara Katarzyny zwołany został sejm walny, który przejdzie i Wolność” związek szlachty polskiej w obronie wiary do historii jako „czteroletni” lub „wielki”. Zawiązał się katolickiej i niezawisłości kraju, skierowany przeciwko jako sejm konfederacyjny, co w praktyce uniemożliwiało imperium rosyjskiemu oraz królowi, wspieranemu przez stosowanie na nim zasady liberum veto, a uchwały moskiewskie wojska. Marszałkiem związku wojskowego można było podejmować większością głosów. Naj- został Józef Pułaski. Dla barzan reformy ustrojowe, jakie ważniejszym osiągnięciem Sejmu Wielkiego było wprowadzał od czterech lat polski monarcha, uderzały uchwalenie w dniu 3 maja 1791 r. nowej konstytucji w tradycyjny system demokracji szlacheckiej. Konfede- ustrojowej. Wprowadzała ona trójpodział władzy racja barska powstała w odpowiedzi na rozpanoszenie na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą oraz się na terenie Rzeczpospolitej 20-tysięcznej grupy wojsk zmieniała ustrój państwa z monarchii parlamentarnej rosyjskich oraz na wszechwładzę ambasadora Iwana na monarchię konstytucyjną, co oznaczało wzmocnienie Repnina. Walki toczono we wszystkich dzielnicach władzy królewskiej. Ponadto nadawała nowy status Rzeczpospolitej od Wielkopolski po Białoruś i Ukrainę. mieszczanom i zapowiadała poprawę doli warstwy Do historii przeszły boje o Krosno, Barwinek, Rzeszów, chłopskiej. Nowa konstytucja była sukcesem obozu Lesko, Jedlicze, Lwów, Wysową, Blechnarkę, Kraków, patriotycznego, który dla jej realizacji musiał pokonać Brzeżany, Słonim, Tyniec, obrona Wawelu i Okopów silny opór stronnictw zachowawczych. Ustawa, jedna Świętej Trójcy. z pierwszych i najnowocześniejszych w świecie, przetrwała jednak zaledwie nieco ponad czternaście

Ks. Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko, Henryk Dąbrowski miesięcy. Obalona została przez konfederację tar- gowicką oraz interwencję wojsk moskiewskich. Dnia 18 maja 1792 r. caryca Katarzyna wydała manifest z oskarżeniami pod adresem Rzeczpospolitej, który oznaczał wypowiedzenie wojny. Polscy patrioci ponownie stanęli do walki o niepodległość. Podczas Sejmu Wielkiego uchwalono znaczne zwiększenie stanu liczebnego polskiej armii do 100 000. Na wodza naczelnego powołano króla. Wydawało się, że zaistniała możliwość odniesienia sukcesu, Dwukrotnie w 1772 r. powstańcy bronili Jasnej Góry tym bardziej, że Prusy, znalazłszy się w konflikcie i Częstochowy. W końcu 1772 r. powstanie upadło. z Rosją, zaoferowały Polsce znaczne dostawy broni. W sumie walki trwały przez niemal 5 lat! Stoczono Moskwa tymczasem zmagała się z dwoma wrogami: 500 bojów i potyczek. W walkach po powstańczej Szwecją i Turcją. stronie wzięło udział około 100 000 żołnierzy. Straty Do pierwszych starć zbrojnych doszło tuż po za- sam Stanisław August oceniał na 60 000 ludzi. wiązaniu się konfederacji targowickiej. Armia polska Po powstaniu 14 000 osób zesłano na Syberię, wielu osiągnęła stan 70 000, zwykle nie ostrzelanych wcielono do wojska rosyjskiego. Konfederacja pozosta- rekrutów, z czego na polu walki znalazło się jedynie wiła po sobie pamięć o jej największych bohaterach: około 56 000. Zapowiadane wsparcie ze strony Prus obrońcy Jasnej Góry Kazimierzu Pułaskim, marszałku nie nadeszło, zaś Rosja podpisała pokój ze Szwecją, połockim Kajetanie Michale Sapiesze, czy Szymonie a następnie z Turcją. Siły były nierówne; liczebność Kossakowskim, dowódcy oddziału na Litwiei Białorusi. moskiewskiego wojska przekraczała 100 000, a jej Do literatury przeszedł charyzmatyczny ksiądz Marek uzbrojenie było dużo lepsze niż wojsk koronnych. Jandołowicz, bohater dzieła Juliusza Słowackiego. Na czele armii polskiej stanął królewski bratanek,

4 Świętokrzyskie nr 22 (26) Polonia rediviva!

książę Józef Poniatowski. Oddziały pod wodzą Dnia 24 marca na krakowskim rynku złożył ślu- znakomitych generałów: Jana Henryka Dąbrowskiego, bowanie jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Tadeusza Kościuszki, Józefa Zajączka i Michała Narodowej. Dnia 4 kwietnia oddziały powstańcze Wielhorskiego odniosły kilka znaczących sukcesów. prowadzone przez Kościuszkę, stoczyły zwycięski bój Dnia 18 czerwca doszło do boju oddziałów księcia z przeważającymi siłami gen. Aleksandra Tormasowa Józefa pod Zieleńcami, a miesiąc później Kościuszki pod pod Racławicami. Bitwa przeszła do historii, a także Dubienką w pobliżu Włodawy; obydwie zwycięskie. narodowej legendy jako symbol patriotyzmu oraz Dnia 22 czerwca Stanisław August ustanowił Order waleczności włościan, zaś Wojciechowi Bartosowi Virtuti Militari – najwyższe polskie odznaczenie (Bartoszowi), nadał Kościuszko stopień oficerski wojskowe. Wojska polskie jednak, wobec przeważających chorążego świeżo utworzonego oddziału Grenadierów sił wroga, pozostawały w odwrocie. Dnia 24 lipca król Krakowskich. Do nazwiska Naczelnik dodał mu drugi złożył akces do konfederacji targowickiej i rozkazał człon – „Głowacki”, zarazem uwolnił od poddaństwa zaniechania walk, choć jeszcze dwa dni później i oddał w dziedziczne posiadanie uprawiany przezeń korpus księcia Józefa odniósł zwycięstwo w boju pod grunt. Walki objęły cały obszar Rzeczpospolitej. Miesiąc Markuszowem. Wkrótce nastąpił II rozbiór Polski. później, 5 maja, Kościuszko założył warowny obóz pod Połańcem. W tym rejonie w ciągu najbliższych Insurekcja Kościuszkowska dni po połączeniu z korpusem wołyńskim płk. Jana Grochowskiego, dochodziło do starć z korpusem gen. Minął rok i Polacy znów gotowi byli do walki Fiodora Denisowa, który zmuszony został do wycofanie o niepodległość Ojczyzny. Chociaż armia okrojonego się w rejon Szczekocin. po II rozbiorze państwa liczyła jedynie 40 000 Dnia 7 maja Tadeusz Kościuszko w obozie pod żołnierzy, to Rosja zamierzała jeszcze zredukować Połańcem wydał „Uniwersał urządzający powinności ten stan o połowę, co spowodowało przyśpieszony gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną wybuch powstania, na czele którego stanął człowiek opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i spra- o nieskalanym honorze i charyzmie – bohater Sta- wiedliwość w komisjach porządkowych”. To dokument nów Zjednoczonych Ameryki, W 1789 r. mianowany niezwykle doniosłej w naszych dziejach wagi. Dwa dni został przez króla generał-majorem i i w tej randze później doszło w Warszawie do ludowych rozruchów, uczestniczył w kampanii militarnej 1792 r. które doprowadziły do egzekucji czterech targowiczan. Wobec coraz większej dysproporcji sił na nieko- rzyść uczestników Insurekcji, sytuacja oddziałów powstańczych stawała się coraz trudniejsza. Dnia 6 czerwca poniosły one porażkę w nierównej bitwie pod Szczekocinami. W sukurs wojskom rosyjskim przyszły oddziały pruskie. Ranny Naczelnik wraz ze swoimi oddziałami z 9 na 10 czerwca stanął na nocleg w Kielcach. Tutaj pochowany został, śmiertelnie pod Szczekocinami ranny, bohater spod Racławic Wojciech Bartos-Głowacki. Tymczasem w różnych miejscach Rzeczpospolitej bohaterskie walki toczyły korpusy dowodzone przez ks. Józefa Poniatowskiego, gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, dywizje Jakuba Jasińskiego, Karola Sierakowskiego i innych. Radykalizowało się mieszczaństwo. Gniew ludu skierowany przeciw tar- gowiczanom doprowadził do samosądów w Warszawie (28 czerwca), a miesiąc później w stolicy zapadły wyroki śmierci na prawdziwych czy domniemanych sprawców rozruchów. Dnia 13 lipca Rosjanie rozpoczęli oblężenie Warszawy. W lipcu i sierpniu bohatersko broniło się Wilno, a w walkach o Ostrą Bramę oprócz 350-osobowego oddziału wojskowego pod gen. Jerzym Franciszkiem Grabowskim brali udział cywile uzbrojeni w kosy i piki. Miasto ocalało. Insurekcja chyliła się jednak ku upadkowi, tym bardziej, że do tłumienia powstania już wcześniej, w końcu czerwca, włączyła się także Austria. Dnia 10 października w bitwie pod Maciejowicami, która zadecydowała o upadku Insurekcji, Kościuszko, ranny, dostał się do niewoli rosyjskiej. Dwa dni

Świętokrzyskie nr 22 (26) 5 Polonia rediviva!

głównie do Francji. Wyemigrował także Tadeusz Kościuszko. Właśnie zaczynał się okres wojen, prowadzonych przez rewolucyjną, następnie napo- leońską Francję, o nowy kształt Europy. Dnia 3 grudnia 1796 r. Jan Henryk Dąbrowski spotkał się z generałem Bonaparte, opromienionym wojennymi sukcesami na Półwyspie Apenińskim.

później Rada Najwyższa Narodowa ogłosiła Tomasza Wawrzeckiego naczelnikiem Powstania. Dnia 4. tego miesiąca wojska Aleksandra Suworowa i Iwana Fersena dokonały nieludzkiej masakry ludności cywilnej Pragi; W styczniu następnego roku doszło do podpisania około 20 000 jej mieszkańców straciło życie. Nazajutrz umowy z rządem Republiki Lombardzkiej, utworzonej cała stolica znalazła się w rękach rosyjskich. W roku przez Bonapartego, o powołaniu Legionów Polskich. następnym dokonał się III rozbiór Polski. Po uwol- Dwa Legiony (Legie) w maju 1797 osiągnęły stan nieniu z niewoli rosyjskiej, Kościuszko odwiedził 6 000 żołnierzy. Wyrazem nadziei stała się „Pieśń Anglię i Stany Zjednoczone, gdzie podejmowany był Legionów Polskich we Włoszech” napisana na nutę z najwyższymi honorami. Po roku wrócił do Europy mazurka podlaskiego, przez Józefa Wybickiego w lipcu i osiadł najpierw we Francji, a następnie w Szwajcarii. 1797 r. W słowach „jeszcze Polska nie umarła, Zmarł 15 października 1817 r. w Solurze. Po śmierci kiedy my żyjemy” wyrażał się sens trwania przy Naczelnika Insurekcji wciąż rozwijał się jego kult, który idei niepodległościowej nie tylko legionistów, ale trwa do dnia dzisiejszego. Epilogiem Insurekcji stał i kolejnych pokoleń Polaków. Dąbrowski miał plan się III rozbiór Polski. W styczniu 1795 r. Katarzyna II przeprowadzenia Legionów Polskich wraz z grupą zawarła porozumienie rozbiorowe z dworem austriackim, kilku tysięcy Francuzów przez ziemie Austrii, Porty, na mocy którego Austria uzyskała Kielecczyznę, Bukowinę wprost do Galicji. Lubelskie, znaczną część Mazowsza i Podlasia. Rozbiór Projekt upadł, gdy Bonaparte podpisał z Austrią, dokonał się ostatecznie w styczniu 1796 r., gdy wojska z którą toczył walki, rozejm. Legionom pozostała rosyjskie wycofały się z Warszawy, a do stolicy weszły już tylko walka z powstańcami włoskimi. Walczyły wojska pruskie i pruska administracja. Formalności więc u boku Napoleona pod Rimini, Weroną, nad dopełnił Stanisław August, który 25 listopada 1795 r. jeziorem Garda, uczestniczyły w obronie Republiki podpisał akt abdykacji, rezygnując z utrzymania Rzymskiej. Oddziały dowodzone przez generała Karola ciągłości prawnej Rzeczpospolitej. Kniaziewicza przyczyniły się do zwycięstwa wojsk francuskich pod Civita Castellana oraz w ofensywie Polacy z Napoleonem na Królestwo Neapolu.

Po upadku Insurekcji Kościuszkowskiej wielu W roku 1799 oddziały polskie poniosły dotkliwe polskich patriotów opuściło ojczyznę, kierując się straty pod Weroną, Magnano, w obronie Mantui,

6 Świętokrzyskie nr 22 (26) Polonia rediviva!

Gen. Jan Henryk Dąbrowski oraz po pokoju w Tylży, Napoleon 22 lipca z ziem bitwach nad Trebbią i pod Novi. Liczba zabitych zaborów rosyjskiego i pruskiego ustanowił Księstwo i rannych wyniosła około 2 000. W tym samym roku Warszawskie z Fryderykiem Augustem saksońskim nad Renem Karol Kniaziewicz powołał do życia Legion jako królem oraz nadał mu konstytucję. Do wojska zwany „Naddunajskim”, zaś Dąbrowski odbudował polskiego, które miało walczyć pod Napoleonem, sześciotysięczny legion pod nazwą Pierwsza Legia wciąż zgłaszali się nowi ochotnicy, zwykle z własnym Polska. W latach 1802-1803 dwie polskie półbrygady uzbrojeniem i wyposażeniem. W ciągu pięciu lat wysłano na Santo Domingo, gdzie musiały walczyć nastąpił czterokrotny liczebny wzrost armii do 120 000 z miejscowymi powstańcami. Ich los okazał się tragiczny. żołnierzy. Dokonał się on drogą powszechnego poboru Z około 6 000 przeżyło tę operację 330 żołnierzy. oraz, niestety, kosztem mocno wydrenowanego skarbu. W 1798 r. do Paryża przybył Tadeusz Kościuszko Część oddziałów przeszła na żołd francuski i na lata i okrzyknięty został przez legionistów naczelnym straciła kontakt z krajem. Tak stało się z najbardziej wodzem. Oferty Naczelnik nie przyjął, gdyż nie ufał elitarną i malowniczą formacją – szwoleżerami gwardii. Bonapartemu. Wtedy też podyktował swojemu adiutan- To oni jako pierwsi spośród 20 000 Polaków przekro- towi Józefowi Pawlikowskiemu tezy broszury Czy Polacy czyli Pireneje, by uczestniczyć w bodaj najbardziej mogą wybić się na niepodległość. Wzywała ona naród dyskusyjnym epizodzie epoki napoleońskiej – wojnie do liczenia na własne siły i do podjęcia walki wraz w Hiszpanii. Nie sposób też wymienić wszystkie z uwolnionymi od poddaństwa masami chłopskimi. Jego boje z udziałem Polaków; było ich bardzo wiele. nieufność do Bonapartego wzmogła się wobec tragedii Do historii przeszła jedna z najsłynniejszych szarż na San Domingo. Jednakże w polskich ziemiańskich kawaleryjskich pod Somosierrą 30 listopada 1808 r. i mieszczańskich domach, dokąd docierały wieści Szwadron pułku polskich szwoleżerów gwardii pod o zwycięstwach Francuzów nad zaborcami Rzeczpo- Janem Hipolitem Kozietulskim brawurowym, na granicy spolitej, narastała nadzieja oraz wiara w Napoleona. szaleństwa atakiem, zdobył doskonale zabezpieczony Dnia 14 października 1806 r. Napoleon, od blisko i obsadzony artylerią wąwóz, otwierając Francuzom dwóch lat cesarz Francuzów, po pokonaniu Prusaków drogę do Madrytu. Szwadron okrył się legendarną pod Jeną i Auerstadt, wkroczył na tereny dawnej sławą. Somosierra do dzisiaj wywołuje liczne polemiki Polski. 3 listopada Dąbrowski z Wybickim wydali z nieodłącznym pytaniem: bezprzykładne bohaterstwo, odezwę do narodu polskiego z zaborów pruskiego czy zbędne szaleństwo? i rosyjskiego Francuzi 28 listopada zajęli Warszawę, W 1809 r. wybuchła wojna Francji z Austrią. Liczący gdzie ustanowiono Komisję Rządzącą. Po krwawych 32 000 żołnierzy korpus austriacki pod wodzą księcia walkach z Rosjanami pod Iławą Pruską i Frydlandem Ferdynanda d’Este 14 kwietnia wkroczył na teren

Świętokrzyskie nr 22 (26) 7 Polonia rediviva!

Księstwa Warszawskiego, rozpoczynając wojną Jednak 19 października francuscy saperzy przedwcze- austriacko – polską. Teraz właśnie przydałyby się śnie wysadzili most na Elsterze, czym odcięli odwrót polskie pułki walczące w Hiszpanii. Polska armia między innymi polskiemu sztabowi. Utonął pięciokrotnie dowodzona przez Józefa Poniatowskiego, licząca 14 ranny książę, który wcześniej miał wypowiedzieć 000 szabel, już 19 kwietnia stawiła opór przeważa- słynne do dzisiaj słowa: „Bóg mi powierzył honor jącym siłom austriackim na polach pod Raszynem. Polaków, Jemu samemu go oddam”. W legendzie polskiego księcia zapisane jest, jak w Falentach w kryzysowym momencie bitwy prowadzi Królestwo Kongresowe on piechotę z fajką w zębach, otoczony kwiatem złotej młodzieży swojego sztabu. Innym bohaterem Klęska Napoleona w 1813 r. oznaczała duże zmiany raszyńskiego boju był dowódca 8 pułku, poeta na mapie politycznej Europy. Na mocy układu z 11 Legionów pułkownik Cyprian Godebski. Śmiertelnie kwietnia 1814 r. cesarz Francuzów otrzymał w do- ranny zmarł w drodze do Warszawy. W obronie żywocie leżącą na Morzu Śródziemnym u wybrzeżu Zamościa udział brały także kobiety. Najsławniejsza Włoch małą wysepkę Elbę. We wrześniu tego roku z nich, to Joanna Żubrowa, odznaczona srebrnym rozpoczął się w Wiedniu kongres, który miał na celu krzyżem Virtuti Militari, jedna z bohaterek książki ustanowienie nowego ładu europejskiego. Przedmiotem Wacław Gąsiorowskiego Huragan, służąca w męskim negocjacji była także sprawa przyszłości ziem polskich. przebraniu w 2 pułku piechoty. Dnia 21 kwietnia Car rosyjski Aleksander I dążył do zachowania stanu 1809 r. Austriacy rozpoczęli ewakuację stolicy. Polska porozbiorowego, na co nie godziły się Austria, Francja ludność Sandomierza, Zamościa, Puław i innych i Anglia. Na zażegnanie konfliktu decydujący wpływ miejscowości entuzjastycznie witała wojsko polskie. miała ucieczka z Elby Napoleona dnia 1 marca 1815 r. Wielu Polaków dezerterowało z wojska austriackiego Traktat z 3 maja tego roku przewidywał utworzenie pod skrzydła Poniatowskiego. Zwycięska wojna 1809 r. Królestwa Polskiego (Kongresowego) z ziem Księstwa doprowadziła do powiększenia terytorium Księstwa Warszawskiego, okrojonego na rzecz Prus o 30.000 km. Warszawskiego. Austria utraciła ziemie między kw., które będzie „z Cesarstwem Rosyjskim połączone Wisłą a Pilicą z Radomiem i Krakowem oraz między nieodzownie przez swoją konstytucję i posiadane Wisłą a Bugiem z Siedlcami, Lublinem i Zamościem. na wieczne czasy przez cesarza Wszechrosji”. Kró- Obszar Księstwa powiększył się do 157 000 km. kw., lestwo Polskie objęło obszar 127.000 km. kw. z 2.7 a ludność do 4.3 mln. To już był przyzwoity zalążek mln. ludności (w ciągu 15 lat wzrośnie ona do ponad odradzającej się Ojczyzny. 4 mln.). Traktat zobowiązywał cara do nadania Królestwu nowej konstytucji, z czego przez następne Dnia 24 czerwca 1812 r. 430–tysięczna Wielka piętnastolecie rosyjski monarcha nie wywiązał się. Armia przekroczyła Niemen i rozpoczęła marsz Owszem, 27 listopada car podpisał złożoną ze 165 w głąb terytorium rosyjskiego. Spośród żołnierzy artykułów konstytucję, lecz zasadniczo ograniczającą wielu narodów w wojsku napoleońskim, jedynie Polacy prawa obywatelskie i osobiste Polaków w stosunku byli w nastrojach entuzjastycznych. Miała bowiem do wytycznych kongresowych. Fakt ten stanowił ta wojna przywrócić państwo polskie. Sam Napoleon istotne zarzewie kolejnych powstań narodowych. swoją wyprawę nazywał „drugą wojną polską”. Wśród Polaków, zwłaszcza na Litwie, dominowała euforia. Wojna 1830-1831 Pułki polskie szły na Moskwę nie tylko, by oswobodzić Ojczyznę, lecz także, by pomścić rzeź Pragi dokonaną W kraju zapanowała atmosfera bezsilności oraz przez Suworowa w 1794 r. Co czwarty żołnierz Wielkiej przekonanie o daremności wszelkich prób niepodległo- Armii mówił po polsku. Jednak piękny czerwcowy ściowych. Nieliczne organizacje o charakterze tajnym, sen, jak szybko się zaczął, tak skończył się tragicznie w tym także masońskie, zostały przez namiestnika w końcu 1812 r. carskiego generała Józefa Zajączka zakazane. Tak się stało z Wolnomularstwem Narodowym, następnie Wielka Armia bardziej niż zdziesiątkowana, wracała z Towarzystwem Patriotycznym, założonymi przez w niesławie, choć polskie pułki biły się bohatersko. majora 4 pułku piechoty Waleriana Łukasińskiego. Katastrofa była nie tylko militarna, lecz nade wszystko Łukasiński był oficerem nieugiętego charakteru polityczna. Przerwany został bowiem byt Księstwa. i wielkiej idei; nigdy nie występował wprost prze- Do wiosny 1813 r. wojska rosyjskie zajęły dużą ciwko Rosji. Pragnął jedynie zjednoczenia ziem część polskich ziem wraz z Warszawą. Książę Józef dawnej Polski przy pomocy Moskwy. Po dwóch postanowił trwać przy Napoleonie i opuścił stolicę. wyrokach, przesiedział w więzieniach 46 lat, w tym Wraz ze swoimi oddziałami udał się do Krakowa. wiele w kajdanach. Aresztowano także członków Prawdziwy koniec snu o niepodległym państwie Towarzystwa Patriotycznego. Przykład Łukasińskiego nastąpił po klęsce cesarza Francuzów pod Lipskiem jest wyrazem narastającego w Królestwie Polskim w dniach 16 – 19 października. Po pierwszym dniu terroru. Wkrótce, wraz z ustanowieniem cenzury bitwy książę Józef otrzymał tytuł marszałka Francji. prewencyjnej, nastąpiła likwidacja wolności druku,

8 Świętokrzyskie nr 22 (26) Polonia rediviva!

Por. Piotr Wysocki która trwała aż do 1915 r. Mikołaj Nowosilcow zlikwidował towarzystwo Filomatów i Filaretów, zaś w 1825 r. car zniósł jawność obrad sejmu. na dużej równinie w rejonie Pragi. Trwająca 6 dni Początek Powstaniu Listopadowemu dało sprzy- bitwa nie została rozstrzygnięta, choć były duże siężenie kilkunastu młodych oficerów ze Szkoły szanse wygranej. W kulminacyjnym momencie bitwy Podchorążych Piechoty w Warszawie (1828 r.), a bez- 23 lutego wsławił się udziałem w odbiciu Olszynki pośrednim ku temu impulsem stały się niepowodzenia 4 pułk piechoty liniowej. Kielecki 4 pułk piechoty armii rosyjskich w wojnie z Turcją na Bałkanach, jak Legionów Polskich odwoływał się zawsze do tradycji również zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii. Czwartaków spod Grochowa. Ogółem straty obydwu Sprzysiężenie skierowane było bezpośrednio przeciw walczących stron były wysokie: po rosyjskiej 9 400, księciu Konstantemu, naczelnemu dowódcy wojsk po polskiej 7 300 żołnierzy. Królestwa Polskiego. Wielki książę był znienawidzony Po bitwie dyktaturę przejął generał Jan Skrzynecki, w społeczeństwie za stworzenie policyjnego systemu oficer 1 pułku piechoty Księstwa Warszawskiego, donosicielstwa oraz za poniżanie polskich oficerów. wsławiony udziałem w bitwach napoleońskich, a na- Na czele spisku stał młody i niedoświadczony oficer stępnie pod Olszynką Grochowską i Dębem Wielkim Piotr Wysocki. (1831). Nie wierzył w powodzenie powstania i bez porozumienia z Rządem Tymczasowym pertraktował W pierwszej fazie podchorążowie uderzyli na Bel- z głównodowodzącym armią rosyjską Iwanem Dybiczem. weder, lecz nie udało się pojmać wielkiego księcia Zmarnował szansę pobicia oddziałów rosyjskich Konstantego. Następnie przy pomocy nieuzbrojonego wbrew planom Ignacego Prądzyńskiego, który z kolei tłumu cywilnych mieszkańców stolicy, zdobyli Arsenał. pobił Moskali pod Iganiami (10 kwietnia). Dnia Warszawa została opanowana, tym samym spisek 25 maja Skrzynecki dowodził jeszcze w przegranej przekształcił się w powstanie. Powołano Rząd bitwie pod Ostrołęką, po czym zarządził odwrót Tymczasowy z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim w kierunku Warszawy. W początku czerwca zmarłego na czele, który dyktatorem powstania mianował na cholerę feldmarszałka Iwana Dybicza na stanowisku generała Józefa Chłopickiego. głównodowodzącego wojsk moskiewskich zastąpił Chłopicki otoczony był fałszywą legendą gorli- feldmarszałek Iwan Paskiewicz. Dnia 15 sierpnia wego patrioty. Na generała spada odpowiedzialność nocą doszło w Warszawie do poważnych zamieszek. za sparaliżowanie zbrojeń w pierwszej fazie wojny oraz Lud stolicy zirytowany kunktatorstwem Chłopickiego, kompletną dezorganizację machiny administracyjnej a następnie Skrzyneckiego, a także brakiem osądzenia Królestwa, na którego obszarze car 13 grudnia zdrajców i donosicieli, zaatakował więzienia. 34 osa- wprowadził stan wojenny. Dnia 17 stycznia 1831 r. dzonych powieszono, 14 osób odniosło rany. Jednak Chłopicki złożył dyktaturę. Po zdjęciu z funkcji dyk- już 22 sierpnia na polecenie Rządu Tymczasowego tatora, Chłopicki poprowadził jeszcze do boju polskie rozstrzelani zostali czterej uczestnicy zamieszek. Dnia odziały pod Grochowem i Olszynką Grochowską 17 sierpnia 1831 r. polskie oddziały zeszły z linii

Świętokrzyskie nr 22 (26) 9 Polonia rediviva!

rzeki Bzury i zamknęły się w Warszawie. Prezesem było pragnieniem służenia Polsce. Pod Grochowem, zreorganizowanego Rządu Tymczasowego po księciu Ostrołęką i w obronie Warszawy zakładał w czasie Adamie Jerzym Czartoryskim został generał Jan Kru- walk habit, co ułatwiało mu jako incognito pełnienie kowiecki, który wkrótce objął dyktatorskie dowództwo funkcji łącznika. W latach 1833-1835 był członkiem nad armią, liczebnością dorównującą jeszcze w tym Towarzystwa Patriotycznego Polskiego, po czym, momencie armii rosyjskiej. Gwałtowny atak Rosjan by uniknąć dekonspiracji, wyjechał do Paryża. Jako na Warszawę zakończył się klęską powstańców. emisariusz Hotelu Lambert na własne żądania Dnia 6 września zginął na wolskiej reducie generał wysłany został do Polski. W Kamieńcu Podolskim Józef Longin Sowiński, który w bitwie pod Borodino zorganizował siatkę konspiracyjną. Zadenuncjowany, stracił nogę. Tymczasem w rejonie Płocka stała skazany i osadzony w Kijowie, następnie zesłany jeszcze licząca 33 000 żołnierzy, dobrze wyposażona został w okolice Omska. Dokonał rzeczy nieprawdo- i uzbrojona polska armia. Większość dowódców chciała podobnej: uciekł z ciężkiego obozu do Archangielska, jednak zaniechania walk i poddania się Mikołajowi I. a stamtąd przez Petersburg, Rygę i Królewiec wrócił Powstanie, o którym pisano że jako jedyne w XIX weku po pięciu latach wędrówki do Paryża. Z kolei, znów miało realną szansę wybicia Polski na niepodległość, z ramienia Hotel u Lambert, sformował pułk kozaków upadło. Trwało blisko 10 miesięcy. Poniosło klęskę sułtańskich w Turcji do walki z Rosją. W 1867 r. pomimo, że armia liczyła w sumie ponad 100 000 powrócił do kraju, do Galicji. Tułacze losy polskich patriotycznie zmotywowanego wojska. zesłańców opisał w pamiętnikach, które poznała Na uwagę zasługuje postawa kościoła w Powstaniu cała Europa.Do panteonu bohaterów narodowych Listopadowym oraz bezpośredni w nim udział, także przeszła hrabianka Emilia Bloer-Plater pochodząca w polu, księży katolickich. Słynne stały się dzieje z Inflant Polskich, inicjatorka powstania na Litwie. Rufina Jozefata Piotrowskiego (1806-1872)). Tuż Dokonała rzeczy niezwykłej: sformowała oddział przed złożeniem ślubów zakonnych u karmelitów partyzancki złożony z 280 strzelców, kilkuset chłopów bosych w Wiśniowcu, gdy wybuchło powstanie, oraz 60 kawalerzystów. Oddział odniósł w polu zamienił habit na mundur kaprala piechoty 4 pułku. kilka znaczących sukcesów i bezskutecznie usiłował Wszystko, co następnie robił w życiu, naznaczone opanować Dynaburg. Później wraz ze swoją przyjaciółką

10 Świętokrzyskie nr 22 (26) Polonia rediviva!

3 Maja. Wkrótce stało się ono głównym ośrodkiem patriotycznej myśli Polaków na emigracji.

Między powstaniami

Po wojnie car Mikołaj I zlikwidował wszelkie atrybuty autonomii Królestwa Polskiego. Zniknął sejm, senat, Rada Stanu oraz samodzielne wojsko. Rządem miała od teraz być Rada Administracyjna pod przewodnictwem namiestnika, którym został Iwan Paskiewicz. W najwyższych urzędach obowiązującym stał się język rosyjski. Zlikwidowano uniwersytety w Warszawie i Wilnie, wprowadzono rosyjską stopę menniczą (ruble i kopiejki). Unicestwiona została konstytucja Królestwa. Na całym obszarze dawnej Rzeczpospolitej zapanowało zwątpienie i poczucie bezsilności. Znajdowali się jednak straceńcy, któ- rzy niemal natychmiast podjęli myśl o wyzwoleniu. Pułkownik armii Królestwa Polskiego Józef Zaliwski (1797-1855), współautor sprzysiężenia Wysockiego, zorganizował grupy powstańcze, które w marcu 1833 r. wdarły się na teren Królestwa z Galicji i Prus, licząc na poruszenie wśród ludu. Grupy te zostały rozbite, a wielu uczestników zapłaciło za bunt życiem. Inny uczestnik listopadowego spisku Artur Zawisza po licz- nych utarczkach z oddziałami rosyjskimi w czerwcu

Hrabianka Bloer-Plater 1833 r. został schwytany i przez sąd wojenny skazany na rozstrzelanie na placu kaźni w Warszawie, który obecnie nosi jego imię. Przed egzekucją Zawisza Marią Raszanowiczówną walczyła pod komendą wyrzekł słowa: „Choćbym miał sto lat, wszystkie Konstantego Parczewskiego. Dezydery Chłapowski ofiarowałbym Ojczyźnie”. W wyprawie Zaliwskiego nadał jej stopień kapitana w 1 kompanii 1 pułku do Polski brał udział Szymon Konarski (1808-1839). piechoty litewskiej, przemianowanego na 25 pułk Ocalał z pogromu i wyjechał do Paryża. Tu działał piechoty liniowej. W bitwie pod Szawlami wykazała w organizacji „Młoda Polska”, związanej z karbonar- się nadzwyczajnym męstwem. Kiedy Chłapowski ską „Młodą Europą”. Ponownie przyjechał do kraju postanowił złożyć broń, Emilia, nie mogąc się z tym w 1835 r., gdzie rozpoczął działalność konspiracyjną. faktem pogodzić, podjęła wraz z Raszanowiczówną W ciągu półtora roku zorganizował siatkę patriotów i kuzynem Cezarym Platerem wędrówkę ku Warszawie. liczącą 3 000 ludzi. W maju 1838 r. został zamknięty Jednak jej delikatny organizm nie wytrzymał. Zmarła w więzieniu bazyliańskim w Wilnie, gdzie był okrutnie w przeddzień Wigilii 1831 r. Miała 25 lat. Zwą torturowany. W luty 1839 r. wykonano na nim wyrok ją polską Joanną d’Arc. Czczą, oprócz Polaków, także śmierci przez powieszenie. Przeszedł do historii jako Białorusini i Litwini. przykład największego poświęcenia w służbie Ojczyźnie.

Po powstaniu rozpoczęła się emigracja jego uczestni- Chociaż ogół społeczeństwa wobec beznadziejności ków na zachód, do Niemiec, Anglii, a przede wszystkim swojego położenia tkwił nadal w posłuszeństwie do Francji. We Francji powstały liczne stowarzyszenia wobec bezwzględnej carskiej władzy, to jednak Polaków, które analizowały przyczyny niepowodzenia od połowy lat czterdziestych XIX wieku dawały się powstania oraz snuły plany dalszej walki. Niektóre odczuć przejawy społecznego niezadowolenia i buntu. z nich miały radykalny charakter, jednak jedyną realną Jak ksiądz Piotr Ściegienny z Bilczy w pobliżu siłą polityczną spośród nich stało się Towarzystwo Kielc, urodzony w 1801 r. Po ukończeniu Gimnazjum Demokratyczne Polskie, które głosiło, że warunkiem Realnego w Kielcach, Piotr pracował początkowo jako wywalczenia niepodległości jest upodmiotowienie urzędnik, a w wieku 26 lat wstąpił do Zakonu Kleryków wszystkich warstw społecznych łącznie z chłopami. Regularnych Ubogich Matki Bożej, czyli do pijarów. W Paryżu znalazł się także książę Adam Jerzy Następnie pracował jako wikary, a później proboszcz Czartoryski, skazany w Królestwie na śmierć oraz w kościołach na Lubelszczyźnie. Tutaj, w Wilkołazie konfiskatę majątku. Z dochodów swych posiadłości i Chodlu, rozwinął działalność społeczną i polityczną. w Galicji nabył w Paryżu pałac o nazwie Hotel Był autorem tzw. Złotej książeczki, w której wyjaśniał Lambert, w którym znalazła siedzibę Towarzystwo przyczyny nierówności i niesprawiedliwości społecznej.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 11 Polonia rediviva!

Ks. Piotr Ściegienny przemawia do chłopów w Krajnie 24.10.1844 r. Akwarela Stanisława Praussa, wł. autora

Napisał też „List ojca świętego Grzegorza Papieża ka śmiertelnie chorego Iwana Paskiewicza. Rosja do rolników i rzemieślników”, który kolportował poniosła klęskę w wojnie krymskiej (1853-1856). jako rzekomą bullę papieską. W latach (1842-1844) Tymczasem w roku 1856 nowy car Aleksander II, zorganizował Związek Chłopski. W porozumieniu przybywszy do Warszawy, wygłosił na uroczystym z przyjaciółmi na Kielecczyźnie zaplanował na dzień posłuchaniu w Łazienkach słynne zdanie: „point de 24 października 1844 r. we wsi Krajno u stóp Łysicy reveries messieurs” – „żadnych mrzonek panowie”. wiec patriotyczny, który miał oznaczać rozpoczęcie W takim samym duchu zwrócił się do duchowieństwa buntu chłopskiego. Zdradzony przez miejscowych katolickiego, przypominając mu, że jego obowiązkiem i pojmany, skazany został na śmierć przez powieszenie. jest „nauczać ciągle Polaków, że ich szczęście zamyka Wyrok zamieniono na 25 lat zesłania na Syberię. się tyko w zupełnym zlaniu z Rosją”. To uświadomiło wielu Polakom, że na żadną realną poprawę sytuacji Ludwik Mierosławski (1814-1878), wybitny teoretyk Królestwa Polskiego nie ma najmniejszych szans, i historyk wojny snuł plany nowego powstania, że niepodległość muszą sobie Polacy wywalczyć sami. słusznie rozumując, ze powstanie 1830 r. upadło Za początek patriotycznych manifestacji przyjmuje się wskutek fatalnego dowodzenia. Został zadenuncjo- czerwiec 1860 r., kiedy miał miejsce pogrzeb Katarzyny wany, a wielkopolska siatka konspiracyjna rozbita. Sowińskiej, wdowy po słynnym obrońcy Woli generale Po półtorarocznym śledztwie, w którym Mierosławski Józefie Sowińskim. Za stolicą poszło całe Królestwo. odważnie poddał krytyce system rozbiorowy, zapadło Społeczeństwo w kościołach i przy przydrożnych 8 wyroków śmierci. Dwa dni potem (20 kwietnia1848) kapliczkach manifestowało swój patriotyzm. Po raz Fryderyk Wilhelm IV zastosował amnestię wobec pierwszy w naszych dziejach świątynie stały się, wszystkich skazanych. W nocy z 21 na 22 lutego głównie w Warszawie, miejscem patriotyczno – religij- 1846 r. w zachodniej Galicji oddziały polskie pod nych demonstracji. Równocześnie szybko ujawniły się dowództwem Edwarda Dembowskiego próbowały dwie tendencje polityczne, podział na umiarkowanych wszcząć powstanie. Spiskowcy opanowali Kraków, „białych” i radykalnych „czerwonych”. Dnia 25 lutego głosząc hasła sprawiedliwości społecznej. Po 9 dniach 1861 r. w Warszawie w pobliżu Zamku Królewskiego bunt opanowano, a Dembowski zginął 27 lutego, gdy doszło do wielkiej demonstracji ulicznej w 30. rocz- wojsko austriackie otworzyło ogień do patriotycznej nicę bitwy pod Grochowem. Choć została brutalnie demonstracji na Podgórzu. Kraków stracił status rozpędzona przez policję, to obeszło się bez ofiar. wolnego miasta i został włączony do Austrii. Lecz dwa dni później wielotysięczny tłum starł się z rosyjską piechotą; oddziały okupanta obrzucono Powstanie Styczniowe kamieniami. Salwa piechoty spowodowała śmierć pięciu osób, było wielu rannych. Nowy namiestnik W 1855 r. zmarł samodzierżca moskiewski car Michaił Gorczakow zatrwożony wzrastającym w mieście Mikołaj I oraz odwołano ze stanowiska namiestni- napięciem, wycofał oddziały wojskowe z ulic. Powołano

12 Świętokrzyskie nr 22 (26) Polonia rediviva!

Klasztor Świętego Krzyża w pocz. XX w. pocztówka ze zb. autora

Delegację Miejską złożoną z szanowanych osobistości miejsce 14 września w czasie tradycyjnego odpustu oraz straż porządkową w skład której weszli głównie na Świętym Krzyżu. studenci. Przez pięć tygodni Warszawa wyglądała U stóp klasztoru stawił się wielotysięczny tłum jak miasto wolne. W pogrzebie poległych wziął z licznym udziałem księży i biskupów. Duszą zgro- udział wielotysięczny tłum. Car Aleksander II zgodził madzenia był proboszcz ćmielowski ksiądz Kacper się na drobne zmiany w zarządzaniu Królestwem. Kotkowski, pełniący obowiązki opiekuna schroniska Dyrektorem Komisji Rządowej i Oświecenia został księży demerytów na Świętym Krzyżu. W tworzących Aleksander Wielopolski, który zyskał w Królestwie się strukturach powstańczych nawiązano do dawnego dużą władzę. Rozwiązał on Delegację Miejską oraz podziału na dwie jednostki: województwo sandomierskie Towarzystwo Rolnicze, wymusił na Gorczakowie z siedzibą w Radomiu oraz województwo krakowskie „prawo o zbiegowiskach”, zapowiadające możliwość z siedzibą w Kielcach. Obszar guberni o powierzchni strzelania do protestujących. Dnia 8 kwietnia doszło 24 000 km. kw. zamieszkany przez 1 mln. mieszkańców w Warszawie do masakry, sto osób zostało zabitych. w 1/3 pokryty był lasami, co uwzględniając zróżnico- W patriotycznym uniesieniu manifestanci szli w procesji wane ukształtowanie powierzchni, stwarzało dobre naprzeciw strzelającego oddziału. Walczyli za pomocą warunki do działań partyzanckich. Stąd też blisko kamieni i drewnianych drągów, stawiano barykady. jedna trzecia bitew i potyczek powstania będzie To był moment przełomowy, prowadzący wprost miała miejsce w naszym regionie. Jesienią 1861 r. do wybuchu. władze carskie, zaniepokojone rozwojem wypadków Fala protestów rozlała się także po Kielecczyźnie. wprowadziły na terenie Królestwa stan wojenny. W kwietniu 1861 r. doszło do uczniowskich niepokojów Naczelnik Rządu Cywilnego Królestwa margrabia w Radomiu. W Kielcach przyczyną dramatycznych Aleksander Wielopolski postanowił zapobiec wybu- wydarzeń stał się przypadkowy incydent. Dnia chowi powstania i dnia 6 października wydał dekret 4 września na drodze wiodącej do Czarnowa woźnica o imiennym powołaniu 12 000 młodych ludzi do wojska. wiozący księdza Józefa Zajdlera z Komunią Świętą W nocy z 14 na 15 stycznia rozpoczęło się porywanie do chorego, przypadkowo potrącił dwóch Moskali, poborowych z mieszkań. Były też uliczne łapanki. pisarzy wojskowych, nie czyniąc im żadnej krzywdy. Dlatego Komitet Centralny Narodowy „czerwonych” Wyniknął z tego łańcuch zdarzeń, który doprowadził zdecydował o wcześniejszym rozpoczęciu powstania. do niepokojów o charakterze polityczno-religijnym. Manifest wzywający do walki zapewniał między W mieście utworzono Komitet Bezpieczeństwa, któ- innymi pełne równouprawnienie wszystkich stanów ry przez szereg dni sprawował faktyczną władzę, oraz uwłaszczenie chłopów. W nocy na 23 stycznia w szkołach dochodziło do patriotycznych zgromadzeń. stoczono pierwsze potyczki z oddziałami carskimi. Kulminacja manifestacji na Ziemi Kieleckiej miała Zarówno Rosjanie jak i rząd cywilny Wielopolskiego

Świętokrzyskie nr 22 (26) 13 Polonia rediviva!

Marian Langiewicz. Fot. ze zb. autora

zostali zaskoczeni. Warszawa przez cały czas powstania pozostała w rękach rosyjskich. Powstanie objęło olbrzymią większość obszaru dawnej Rzeczpospo- litej. W styczniu 1863 r. naczelnikiem wojskowym Francois Rochebrune. Drzeworyt ze zb. autora województwa sandomierskiego mianowany został nie znający zupełnie regionu Marian Langiewicz. Z kolei Krzyża Langiewicz stoczył z oddziałem płk. Ksawerego dowództwo oddziałów w województwie krakowskim Czengierego nierozstrzygnięty bój, którego kulminacja objął nie mający doświadczenia wojskowego Apolinary przypadła na 11-12 lutego. Kurowski, dzierżawca majątku Tyniec pod Jędrzejowem. Spod Świętego Krzyża skierował się w kierunku Branka zarządzona przez Wielopolskiego wymusiła Staszowa. Tutaj starcie z oddziałem majora Iwana ze strony powstańców działanie pośpieszne i cha- Zagriażskiego zakończyło się zwycięstwem powstańców. otyczne. Powstanie zaczynało się pod złą gwiazdą. W dniu 24 lutego doszło do krwawej bitwy w rejonie Na ziemi kielecko – radomskiej można je podzielić Małogoszcza. Siły polskie dowodzone przez Mariana na trzy fazy: Langiewicza, Antoniego Jeziorańskiego oraz Dionizego Czachowskiego starły się tu z przeważającymi oddzia- – Pierwszy okres od stycznia do końca 1861 r., łami płk. Ksawerego Czengierego. Po kilkugodzinnym związany był głównie z działalnością ugrupowań boju Rosjanie zmusili Polaków do odwrotu. Dnia Mariana Langiewicza i Apolinarego Kurowskiego. 2 marca korpus Langiewicza znalazł się w rejonie W styczniu powstańcy pod Langiewiczem zaatakowali Pieskowej Skały. Po zwycięskiej potyczce w dolinie trzy miejscowości: Szydłowiec, Jedlnię i Bodzentyn. Prądnika, oddział przemieścił się do Goszczy, gdzie Na miejsce koncentracji Langiewicz wyznaczył Langiewicz przyjął godność dyktatora powstania. Dnia Wąchock, gdzie zgromadzono siły około tysiąca ludzi 16 marca powstańcy otoczeni zostali przez Rosjan i utworzono trzy bataliony. Oddział Kurowskiego w okolicy Chrobrza. Langiewicz wyprowadził swoje okazał się słabo przygotowany do walki i nie od- siły z okrążenia i nazajutrz znalazł się w Wełczu, niósł sukcesów. Jednak w końcu stycznia opanował a8 1 marca w Grochowiskach. Siły były nierówne, Olkusz i założył obóz w Ojcowie. Z Galicji napłynęło Polacy otoczeni ze wszystkich stron bronili się dzielnie, tu wielu ochotników, w tym znakomicie wyposażony choć chwilami dochodziło do paniki. Szczególnie i wyszkolony oddział Żuawów Śmierci pod komendą odważnie stawali kosynierzy Dionizego Czachowskiego Francuza Franciszka Rochebruna. Dnia 17 lutego oraz Żuawi Rochebruna. Kurowski chaotycznie zaatakował Miechów, gdzie W sumie jednak bitwa nie była rozstrzygnięta poniósł duże straty. Langiewicz musiał opuścić i obie strony wycofały się. Na nocnej naradzie spalony Wąchock i skierował się w kierunku Nowej sztabu Langiewicz zakomunikował swoim oficerom, Słupi. Rosjanie w tym czasie znacznie wzmocnili siły że zamierza udać się do Galicji rzekomo w celu objęcia w większych miejscowościach. W rejonie Świętego kierownictwa nad powstaniem w skali całego kraju.

14 Świętokrzyskie nr 22 (26) Polonia rediviva!

Bój pod Kowlem. Drzeworyt z 1863 r. ze zb. autora

Po przekroczeniu Wisły Langiewicz aresztowany niezwykle utalentowany generał, hrabia, absolwent został przez Austriaków. Na placu boju pozostał Korpusu Kadetów, Korpusu Paziów Wyższej Aka- Dionizy Czachowski ze swym oddziałem. demii Wojskowej, powinowaty cara Aleksandra II, po odkryciu w sobie polskich korzeni, porzucił służbę – Drugi okres – od kwietnia do października 1863 r. w armii rosyjskiej, by służyć powstańczej sprawie. Po wyjeździe Langiewicza Dionizy Czachowski podjął Jako jedyny polski generał walczył do kwietnia marsz w kierunku Puszczy Kozienickiej, w czasie 1864 r. W grudniu 1863 r. dyktator Romuald Traugutt którego oddział rozrósł się do 1 500 ludzi, sam zaś powołał II Korpus z Hauke-Bosakiem na czele. Pod dowódca po drodze odebrał nominację na stopień nieobecność dowódcy nie powiódł się drugi atak pułkownika oraz wojskowego naczelnika województwa na Opatów. Do niewoli dostał się, a następnie został sandomierskiego. Nieustannie ścigany przez Rosjan, stracony legendarny dowódca dywizji krakowskiej, podjął walkę pod Radzanowem. Zaatakowany przez Ludwik Topór-Zwierzdowski. Hauke-Bosak nie dwukrotnie większe siły, stawał dzielnie i wyprowadził był już w stanie powstrzymać procesu wygaszania swój oddział z okrążenia. 11 czerwca nastąpił kres powstania. Jeszcze tylko nieliczne grupy próbowały jego oddziału. Pułkownik przedostał się do Galicji. tę aktywność reanimować (boje pod Bliżynem, czy W okolicach Mielca zorganizował 650-osobowy Krasocinem), lecz był to już koniec. oddział, na czele którego przekroczył Wisłę. Dnia W powstaniu uczestniczyła niemała liczba księży. 6 listopada poległ pod Jaworem Soleckim, z jede- Najbardziej znana i interesująca jest postać księdza nastoma jeźdźcami usiłując wydobyć się z okrążenia. Stanisława Brzóski, 31-letniego wikariusza z Łukowa W tym samym czasie piękną powstańczą kartę na Podlasiu. Brał udział w wielu bitwach, między zapisał Zygmunt Chmieleński. Na Kielecczyźnie innymi pod Siemiatyczami, Włodawą i Sławatyczami. walczyły także mniejsze oddziały, jak Władysława W 1864 r. zorganizował czterdziestoosobowy oddział Eminowicza, Jana Rudowskiego, czy Kazimierza konny, który został rozbity w grudniu tego roku. Dzia- Błaszczyńskiego – Bończy. łania bojowe prowadził do kwietnia roku następnego, kiedy został schwytany i skazany na śmierć przez – Trzeci okres powstania na Ziemi Świętokrzyskiej powieszenie. W tradycji narodowej czczony jest jako wiąże się z działalnością najzdolniejszego i najlepiej wielki bohater. Po wypadkach 1861 r. cały obszar wojskowo wyszkolonego spośród wszystkich dowódców, Królestwa objęła żałoba narodowa, której zewnętrznym naczelnika sił zbrojnych województw kieleckiego wyrazem stała się żałobna biżuteria i żałobny strój. i radomskiego, generała Józefa Hauke-Bosaka. Ten Charakteryzowały się one wykorzystaniem wszelkich

Świętokrzyskie nr 22 (26) 15 Polonia rediviva!

symboli patriotycznych w ubiorze z akcentowaniem powstańczych oraz budowania przyszłości Polaków narodowych tradycji. Dominowała czerń zarówno w oparciu o imperium rosyjskie. Na bazie takich w ubiorze, jak i w detalach. Kobiety polskie nosiły teorii zaczęła się formować Narodowa Demokracja. czarne obrączki, pierścionki, wisiory i koronki. Wzmogło się rodzinne czytanie polskiej literatury, zwłaszcza Rewolucja (1904-1907) romantycznej. W 1866 r. zaborca wprowadził drakońskie kary za manifestowanie barwy czarnej. Na przełomie wieków XIX i XX, w związku z po- Powstanie Styczniowe zakończyło się klęską. Wobec stępującym uprzemysłowieniem ziem polskich oraz przygniatającej przewagi militarnej okrutnego zaborcy, migracjami do miast, myśl o irredencie przeniosła wielka determinacja i często szaleńcza odwaga nie się do środowisk miejskich. Rychło dominującą rolę mogły wystarczyć do zwycięstwa. Ostatnim, tragicz- przejęły tu ruchy o charakterze socjalnym. W 1892 r. nym, dyktatorem był Romuald Traugutt, pseudonim powstała Polska Partia Socjalistyczna. W założeniach Michał Czarnecki. Aresztowany w kwietniu 1864 r., programowych akcentowała ona równość społeczną torturowany, nie wydał nikogo. Zdegradowany i wraz oraz walkę o Polskę niepodległą. Od 1894 r. Józef z czterema członkami Rządu Narodowego: Rafałem Piłsudski, jeden z najważniejszych ideologów partii, Krajewskim, Józefem Toczyskim, Romanem Żulińskim prowadził w rejonie Wilna tajną drukarnię, wydając i Janem Jeziorańskim, powieszony został na stokach pismo „Robotnik”, kolportowane na obszarze dawnego warszawskiej Cytadeli. Gdy przed śmiercią całował Królestwa. Głosił w nim połączenie walki o sprawiedli- krzyż, trzydziestotysięczny tłum śpiewał pieśń wość społeczną z dążeniem do niepodległości Polski. „Święty Boże”. W 1904 r. wybuchła wojna rosyjsko-japońska. Bilans powstania był katastrofalny. Kilkadziesiąt W tym samym roku Piłsudski zdołał doprowadzić tysięcy żołnierzy padło w walkach, tysiąc Polaków do porozumienia różnych frakcji PPS-u w sprawie stracono, 38 000 zesłano, około 10 000 musiało udać zjednoczenia działań na rzecz wspólnej walki z caratem. się na emigrację. W ciągu kolejnych lat wiele instytucji W ślad za tym próbował misji do rządu japońskiego. (wyższe uczelnie, szkoły, teatry, stowarzyszenia) W listopadzie 1904 r. utworzył on Organizację Bojową zostało zamkniętych, liczne miasta utraciły prawa PPS, której zadaniem były: osłona manifestacji, zamachy miejskie, a Królestwo autonomię i swoją nazwę (odtąd przeciwko najbardziej znienawidzonym funkcjonariuszom Kraj Przywiślański). Rozpoczął się koszmarny czas systemu carskiego oraz akcje ekspropriacyjne celem bezlitosnej rusyfikacji, która przybrała zgoła dzikie formy. Tak zwana reforma uwłaszczeniowa dawała chłopom ziemię pozornie niemal za darmo, a dotych- czasowi właściciele mieli otrzymać wynagrodzenie w listach zastawnych, które w założeniu wykupywane być miały przez skarb rosyjski z dochodów podatku gruntowego i propinacji alkoholowej przez 42 lata. Jej skutkiem była rujnacja wielu ziemian, którzy masowo napływali odtąd do miast. W 1866 r. zlikwidowano Radę Administracyjną oraz Radę Stanu Królestwa. Rok później zniesiono urząd namiestnika, zastępując go „generał-gubernatorem”. W 1876 r. wraz z nowym statusem ziem polskich, zlikwidowano stan wojenny. Po zamachu na cara Aleksandra II w 1887 r. (w który zamieszani byli bracia Piłsudscy), wprowadzono z kolei w życie ustawę o stanie wyjątkowym, która obowiązywać będzie aż do upadku caratu. Za byle objawy nie stosowania się do nieludzkich przepisów, groziła wieloletnia zsyłka lub katorga na Syberii. Jeszcze gorszy los dotknął ludność Litwy, Białorusi i Ukrainy, gdzie z powodzeniem kontynuowano bestialskie rządy Michała Murawiewa Wiesztiela”. Tutaj pod byle pretekstem, a najczęściej bez naj- mniejszego powodu, palono i konfiskowano majątki, a mieszkańców zsyłano na Daleki Wschód. Tereny po zesłańcach zasiedlane były przez wielką własność ziemską rosyjską. W tych warunkach w dawnym Królestwie Polskim zrodził się program „pracy pozy- tywnej”, „organicznej”, „u podstaw”, który najogólniej Bohaterski „bojowiec” Józef „Montwiłł” Mirecki, stracony w Cytadeli 9.10.1908 r. głosił konieczność odrzucenia wszelkich pomysłów

16 Świętokrzyskie nr 22 (26) Polonia rediviva!

Warszawa, ul. Miodowa po wybuchu bomby w maju 1905 r. zdobycia funduszy dla Organizacji. To był wstęp do przygotowywanego przez przyszłego marszałka zbrojnego powstania. Do historii Polski przeszły zuchwałe akcje „bojowców” na posterunki policji oraz na konwoje carskie, jak wówczas mówiono z „monetą”. Tylko w 1907 r. z rąk OB zginęło 181 policjantów i żołnierzy rosyjskich, szpicli oraz prowokatorów. Młodzież wolnej Polski uczy się dziś w szkołach o bohaterach OB, którzy oddali Ojczyźnie swoje młode życie (Józef Montwiłł Mirecki, Stefan Okrzeja), lub zostali ciężko ranni (Walery Sławek). Najsłynniejszą i zarazem ostatnią akcją, pod Bezdanami w pobliżu Wilna, dnia 26 września 1908 r. osobiście dowodził Józef Piłsudski. W szczytowym okresie Organizacja Bojowa liczyła 6 500 żołnierzy. Lata 1904-1907 charakteryzowały się dużym wzmożeniem patriotycznym na ziemiach polskich. Dochodziło do licznych strajków i manifestacji, w których ginęli ludzie. W ciągu trzech lat (1906-1908) w samej tylko Warszawie wykonano ponad 640 wyroków śmierci. Duża liczba uczniów, uczestniczących w strajkach i manifestacjach musiała opuścić mury swoich szkół.

Walka o polską szkołę i język polski

Walka o zachowanie polskości, to nie tylko walka Józef Piłsudski, ps. Rom, Towarzysz Wiktor ok.1905 r. zbrojna. Powstania narodowe z punktu widzenia z narodowej tożsamości. Każde z państw zaborczych, procesów historycznych są w istocie krótkotrwałymi stosowało inne metody, chociaż cel ostateczny był epizodami, wieńczącymi lata narastającego fermentu. ten sam. Starania o zachowanie języka, wiary, tradycji i oby- – Austria, od 1867 r. Austro-Węgry, były państwem czajów, to proces wymagający czasu, cierpliwości, wielonarodowym z szerokim zakresem autonomii rozsądku i determinacji. Każdy z zaborców postępował poszczególnych regionów. Gospodarka funkcjono- tak, by Polaków wynarodowić, to jest wydziedziczyć ich wałaa tu n liberalnych zasadach, choć nierzadko

Świętokrzyskie nr 22 (26) 17 Polonia rediviva!

rząd stosował politykę protekcjonistyczną. Zakres swobód obywatelskich był tu nieporównanie większy niż na obszarze zaborów pruskiego i rosyjskiego. W parlamencie wiedeńskim Polacy, jak i inne narody, miały swoich reprezentantów, a niektórzy z nich, jak na przykład Agenor hr. Gołuchowski – minister spraw wewnętrznych, namiestnik Galicji, pełnili ważne funkcje państwowe. Podobnie świetną karierę zrobił Julian Dunajewski, który przez 11 lat był ministrem skarbu. Tylko w zaborze austriackim mógł rozwinąć się ruch strzelecki oraz organizacja Legionów Polskich. Szeroka autonomia w Galicji dawała możliwość rozwoju kultury narodowej, w tym rozwoju szkolnictwa. W 1867 r. powstała w Galicji Rada Szkolna Krajowa, a w 1882 r. – Macierz Szkolna. Obydwie instytucje spełniły ogromną rolę w szerzeniu oświaty, kultury i czytelnictwa. Za sprawą Rady Szkolnej powstała sieć szkól polskich różnego typu. Dzieci chłopskie otrzymały możliwość kształcenia gimnazjalnego oraz uniwersyteckiego. – W zaborze pruskim od rozbiorów, a zwłaszcza od lat trzydziestych XIX w., realizowano intensywną germanizację. W oświacie wymieniano kadry polskie na niemieckie. Po Powstaniu Listopadowym, gdy w Wielkim Księstwie Poznańskim zlikwidowano polski urząd namiestnika, rozpoczęto ograniczanie języka polskiego w szkolnictwie i administracji. Proces ten przyjął szczególnie drakońskie rozmiary wielkopolskiego chłopa, który w latach (1904-1905) po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r., gdy kanclerz prowadził spór z pruską władzą o pozwolenie na budowę Bismarck ogłosił program kulturkampfu. W 1874 r. domu we wsi Podgradowice w obecnym powiecie usunięto język polski ze szkół średnich, a w 1886 r. wolsztyńskim. Polacy nie dali się złamać i wielokrotnie także ze szkól powszechnych. Wobec uczniów, którzy występowali przeciwko pruskiemu zaborcy. W ciągu używali języka polskiego, stosowano kary cielesne. stu lat, od 1794 do 1919 r. miało miejsce 5 powstań W 1901 r. w szkole we Wrześni dzieci zostały pobite wielkopolskich, w których polscy patrioci próbowali przez nauczycieli oraz policję, gdyż nie chciały modlić odzyskać niepodległość. Udało się to w 1919 r. się po niemiecku. Doprowadziło to do strajku uczniow- – Rosja dążyła do wynarodowienia Polaków poprzez skiego z udziałem rodziców. Duchowym przywódcą narzucanie swojej religii, języka, kultury, sztuki wydarzeń był ksiądz Jan Laskowski. W tak zwanym i obyczajów. W zaborze rosyjskim panowała dzika „procesie gnieźnieńskim” na kary więzienia skazano samowola pozbawionych skrupułów skorumpowa- 25 osób. Wydarzenia w szkole we Wrześni odbiły nych i bezkarnych urzędników administracji oraz się szerokim echem w Europie. Przeciwko brutalnej policji carskiej. Po narodowym zrywie (1830-1831) r. germanizacji protestowali między innymi Henryk zlikwidowano Uniwersytet Wileński, Liceum Krzemie- Sienkiewicz i Maria Konopnicka. nieckie oraz liczne gimnazja. W 1841 r. wprowadzono W 1886 r. rząd niemiecki powołał osławioną rosyjski system monetarny, stopniowo eliminowano Komisję Kolonizacyjną oraz Komisję Generalną, których z urzędów język polski. Zaczął się proces zamiany zadaniem był wykup ziemi należącej do Polaków miesz- nazw miast z polskich na rosyjskie. W końcu lat kających w Wielkopolsce oraz na Pomorzu Gdańskim. 80. XIX w. niemal całkowicie wyparty został język Dzięki funduszom państwowym do 1914 r. osiedliło polski w szkołach, pozostał on jedynie na lekcjach się na tych ziemiach 150 000 mało i średniorolnych religii oraz jako przedmiot fakultatywny. Jednak tak chłopów niemieckich. W 1894 r. w Poznaniu utworzony drakońskie represje dawały tyko skutki doraźne. został Niemiecki Związek Marchii Wschodniej, zwany Polacy okazali się narodem nieujarzmionym, o czym Hakatą (skrót od trzech nazwisk założycieli), której świadczą nie tylko wciąż nowe bunty i powstania, ale celem była bezpardonowa propaganda antypolska. także codzienna praca konspiracyjna. Na uniwersyte- Z jej inicjatywy w 1904 r. powstała ustawa, która tach i w gimnazjach powstawały nowe kółka i tajne zabraniała budownictwa na nowo nabytych działkach stowarzyszenia o charakterze samokształceniowym. bez uprzedniej zgody miejscowej administracji. W oczy- Związek (Towarzystwo) Filomatów założony został wisty sposób miała ona uniemożliwiać osadnictwo przez grupę patriotów na Uniwersytecie Wileńskim polskie. Słynna jest sprawa Michała Drzymały, w 1817 r. Początkowo miał on charakter samokształ-

18 Świętokrzyskie nr 22 (26) Polonia rediviva!

ceniowy, lecz z czasem w jego działalności zaczęły Na czele Centralizacji Związków Strzeleckich stanął dominować kwestie społeczne i patriotyczne. Związek Komendant Główny – Józef Piłsudski. Z kolei pod został spacyfikowanyi rozwiązany przez Mikołaja auspicjami endecji w 1909 r. powstał tajny ośrodek Nowosilcowa w 1823 r. Podobny los spotkał Związek pracy wojskowej – Polski Związek Wojskowy, który Filaretów, Promienistych (Towarzystwo Przyjaciół w 1910 r. przyjął nazwę Armii Polskiej i przetrwał Pożytecznej Zabawy) oraz Filadelfistów Błękitnych. do wybuchu I wojny jako organizacja kierownicza Po rewolucji 1905 r. na terenie zaboru rosyjskiego Polskich Drużyn Strzeleckich. Na wzór Związków nastąpił znaczny rozwój stowarzyszeń, których celem i Drużyn Strzeleckich powstały inne organizacje: była oświata dla ludu. Między innymi powstała Drużyny Bartoszowe, Drużyny Podhalańskie, Drużyna Polska Macierz Szkolna, Stowarzyszenie Kursów Towarzystwa im. T. Kościuszki, Sokole Drużyny Polowe. dla Analfabetów Dorosłych, czy Uniwersytet dla Tymczasem wojna zbliżała się nieuchronnie. W ciągu Wszystkich. W r. 1906 rozpoczęło działalność To- miesiąca od zamachu w Sarajewie (28 czerwca 1914 r.) warzystwo Kursów Naukowych, a w zakresie jego pół Europy stanęło w ogniu wojny. Już od końca lipca działalności były wykłady między innymi na temat w Krakowie trwała mobilizacja oddziałów strzeleckich. historii Polski. Rok później powstało Towarzystwo Dnia 3 sierpnia na placu apelowym w Oleandrach Naukowe Warszawskie, składające się z trzech wy- odczytał Komendant listę żołnierzy, którzy utworzą działów: filologicznego, matematyczno – fizycznego I Kompanię Kadrową, ponad 150-osobowy oddział oraz społeczno – historycznego. złożony po połowie ze Strzelców i Polskich Drużyn Ogromne znaczenie dla zachowania polskiego Strzeleckich. Rozkaz Piłsudskiego wypowiedziany w tej języka oraz narodowej tożsamości odegrała twórczość historycznej chwili, stanie się ideowym manifestem naszych znakomitych artystów. Właśnie wiek XIX legionowego braterstwa na długie lata zaczynał się dał Polsce największych w dziejach wieszczów: od słów: „Odtąd nie ma ani Strzelców ani Drużyniaków. Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Wszyscy co tu jesteście zebrani, jesteście żołnierza- Krasińskiego oraz pisarzy, jak Henryk Sienkiewicz, mi polskimi”. Dzieje Legionów Polskich opisaliśmy Bolesław Prus, Stefan Żeromski, Eliza Orzeszkowa, szczegółowo w specjalnym numerze naszego pisma, Maria Konopnicka, Józef Ignacy Kraszewski, czy Walery wydanym w stulecie wymarszu Pierwszej Kadrowej Przyborowski. Spełnili oni ważną rolę jako przewod- (Świętokrzyskie, nr 14, 2012 r.). Tutaj przywołamy nicy narodu, przywołujący wydarzenia historyczne jedynie najważniejsze fakty i daty. Dnia 16 sierpnia największej wagi ku pokrzepieniu umęczonych dusz 1914 r. mocą porozumienia między Naczelną Komendą i umysłów Polaków. Podobnie dziejową rolę wypełnili Armii Austriackiej oraz Naczelnym Komitetem Naro- najwięksi polscy malarze – wizjonerzy, jak Jan Matejko, dowym utworzono dwa Legiony Polskie – Zachodni Stanisław Wyspiański, Józef Brandt i wielu, wielu i Wschodni. Legion Wschodni został wkrótce rozwiązany. innych, którzy w swoich dziełach przywoływali czasy Powołano Komendę Legionów, na czele których stali świetności państwa oraz prezentowali niepowtarzalny kolejno generałowie austriaccy polskiego pochodzenia: urok polskiej ziemi. Karol Trzaska – Durski, Stanisław Puchalski oraz płk. Stanisław Szeptycki. W dniach 22 sierpnia Legiony Polskie do0 1 września 1914 r. w Kielcach formowano 1 pułk Legionów Polskich pod dowództwem Józefa Piłsudskiego. Pierwszymi, którzy odważyli się podjąć czynną walkę Pułk od września do końca grudnia prowadził walki z caratem, byli bojowcy Organizacji Bojowej PPS, najpierw na Ponidziu, a następnie na Podkarpaciu. a ich kontynuatorami stali się członkowie organizacji 15 listopada Piłsudski uzyskał stopień brygadiera, zaś paramilitarnych, które powstawały głównie w zaborze 19 grudnia powołano I Brygadę L.P. W marcu 1915 r. austriackim. W czerwcu 1908 r. we Lwowie odbyło się w Kołomyi z walczących dotąd w Karpatach Wschodnich założycielskie zebranie Związku Walki Czynnej. ZWC utworzona została II Brygada L.P., zaś w 1916 r., a jej stawiał sobie za cel „prowadzenie poza granicami pierwszym dowódcą został płk. Austriacki Ferdynand caratu robót przygotowawczych oraz wykształcenie Kuttner. We wrześniu 1915 r. w czasie pobytu oddziałów organizatorów i kierowników dla przyszłego powstania legionowych utworzono III Brygadę L.P. Jej dowódcami zbrojnego w zaborze rosyjskim”– głosiła deklaracja byli kolejno pułkownicy: Wiktor Grzesicki, Stanisław programowa. Na czele ZWC stanął tzw. Wydział Szeptycki, Zygmunt Zieliński i Bolesław Roja. W drugiej kierowany przez Józefa Piłsudskiego. Wydział zajął połowie 1915 oraz 1916 r. Legiony Polskie toczyły się organizowaniem kursów wojskowych opartych toczyły boje w bagnistym terenie północnego Wołynia na programach szkół oficerskich i podoficerskich. i Polesia, a miejscowości Kostiuchnówka, Optowa, Ponieważ rozwój Związku zaczął wzbudzać niepokój Maniewicze, czy Wołczeck przeszły do historii jako władz austriackich, powstał wkrótce projekt jego symbole bohaterstwa polskiego żołnierza. W lipcu nowych ram organizacyjnych. W 1910 r. we Lwowie trzy polskie brygady wraz z oddziałami austriackimi powołano do życia Związek Strzelecki, zaś w Krakowie, i niemieckimi pod naporem wielkiej ofensywy rosyjskiej Towarzystwo Strzelec – obydwa jawne i akceptowane, zmuszone zostały do odwrotu. a ściślej – tolerowane przez austriackie władze.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 19 Polonia rediviva!

Przemarsz strzelców w Zakopanem w 1914 r.

Tymczasem pogłębiał się konflikt pomiędzy Piłsud- skim a Naczelnym Komitetem Narodowym i władzami austriackimi. Niezbyt korzystnie rysowały się też perspektywy niepodległości Polski. Józef Piłsudski nie widział już interesu polskiego w dalszej rozbudowie Legionów, uważając, że stanowią one wystarczającą kadrę dla przyszłego wojska narodowego. W tej sytuacji Komendant zarządził wstrzymanie dalszego werbunku, planując rozbudowę Polskiej Organizacji Wojskowej. Od połowy 1915 r., po wielkiej ofensywie niemiecko – austriackiej i przełamaniu frontu rosyjskiego pod Gorlicami, ziemie polskie podzielone zostały na dwie strefy okupacyjne: dystrykt warszawski (Niemcy) i lubelski (Austria). Kielce znalazły się pod okupacją austriacką. W połowie września 1916 r. Józef Piłsudski, wobec niemożności porozumienia się z austriackimi władzami w kwestii przyszłości Legionów oraz per- spektyw niepodległości Polski, podał się do dymisji. Równocześnie legionowi żołnierze, pochodzący z zaboru rosyjskiego, masowo zażądali zwolnienia ze służby. Z kolei wielu poddanych cesarza austriackiego wniosło podania o przeniesienie do armii austriackiej. W grudniu 1916 r. powołano w Warszawie namiastkę i zalążek polskiej władzy – Tymczasową Radę Stanu. Wszedł Józef Piłsudski w 1914 r. do niej Józef Piłsudski jako odpowiedzialny za sprawy wojskowe. Nowym Komendantem Legionów mianowany ogłoszenia dekretu dwóch cesarzy. Dekret przyjęty został płk. Stanisław Szeptycki. W trudnej sytuacji został przez żołnierzy z naiwną wiarą i nadzieją. na froncie, Niemcy i Austriacy wobec groźby utraty W końcu listopada nastąpiła dyslokacja pułków bitnych Legionów, dnia 5 listopada 1916 r. proklamo- w różnych punktach w okolicach Warszawy. Dnia wali utworzenie niepodległego państwa polskiego. 1 grudnia wybrane oddziały legionowe uczestniczyły Legionowe pułki w październiku przetransportowane w paradzie wojskowej na ulicach stolicy, witani przez zostały do Baranowicz, gdzie odbyła się uroczystość mieszkańców z umiarkowanym entuzjazmem. Za to wi-

20 Świętokrzyskie nr 22 (26) Polonia rediviva!

zyta Józefa Piłsudskiego w Warszawie dwa tygodnie w tej wojnie. Jeszcze ważniejszym wydarzeniem była później przerodziła się w manifestację poparcia dla rewolucja w Rosji. twórcy Legionów. Na zachodzie w lipcu ruszyła kontrofensywa Dnia 10 kwietnia 1917 r. Legiony Polskie, prze- francusko – amerykańska. W walkach wzięła udział mianowane na Polski Korpus Posiłkowy, przekazane formowana na terytorium francuskim „Błękitna Armia” zostały do rozporządzenia generał-gubernatora generała Józefa Hallera. Poddały się Bułgaria oraz warszawskiego. Wobec wyraźnego lekceważenia Turcja, a Austro-Węgry poniosły duże straty na froncie okazywanego Tymczasowej Radzie Stanu przez władze włoskim. Cesarz Karol I, usiłował jeszcze ratować niemieckie i austriackie, płk. Stanisław Szeptycki cesarstwo Habsburgów, lecz Czesi i Słowianie połu- podał się do dymisji, a narastający w pułkach ferment dniowi ogłosili niepodległość. Polskie załogi stojące doprowadził wkrótce do rozwiązania Legionów. Dnia w Galicji oswobodziły Kraków, Przemyśl i Lwów. 2 lipca Józef Piłsudski ustąpił z Tymczasowej Rady Austria skapitulowała 3 listopada, w tym samym Stanu, dając tym samym swoim podkomendnym miesiącu abdykował Karol I. Najdłużej bronili się wskazówkę do dalszych działań. Między 9 a 13 lipca Niemcy, ostatecznie jednak dnia 11 listopada 1918 r. odbyło się zaprzysiężenie żołnierzy w poszczególnych delegacja generałów niemieckich w Rethondes przyjęła pułkach. W najbardziej wiernych Komendantowi warunki kapitulacji postawione przez głównodowo- pułkach 1 i 6 prawie jednomyślnie odmówiono złożenia dzącego wojsk Ententy, generała Ferdynanda Focha. przysięgi, w 4 pułku około połowa odmówiła ślubowania. W przeddzień kapitulacji Niemiec z ponadrocznego W nocy, 22 lipca, aresztowani zostali J. Piłsudski oraz internowania w Magdeburgu przybył do Warszawy K. Sosnkowski. Oficerów legionowych, pochodzących brygadier Józef Piłsudski, któremu Rada Regencyjna z Królestwa, którzy nie złożyli przysięgi, osadzono sprawująca od ponad roku władzę administracyjną za drutami obozów w Beniaminowie pod Warszawą, zaś na terenie Królestwa Polskiego, przekazała władzę podoficerów i szeregowców w Szczypiornie koło Kalisza. zwierzchnią nad Wojskiem Polskim oraz misję utwo- Pozostali oficerowie, podoficerowie i szeregowcy, którzy rzenia rządu Rzeczpospolitej. ślubowanie złożyli oraz poddani cesarza austriackiego, Tymczasem przed narodem polskim stały niezwykle wcieleni zostali do tzw. Polskiego Korpusu Posiłkowego trudne zadania związane z tworzeniem administracji i skierowani na front włoski. W dniach od 28. sierpnia państwowej na terytorium będącym od ponad 120 lat do 5. września 1917 r. przeprowadzono dyslokację pod trzema zaborami, odbudową zniszczonego kraju, Polskiego Korpusu Posiłkowego, zwanego już tylko a nade wszystko z krwawymi bojami o granice odra- potocznie Legionami, do Przemyśla. Generał austriacki dzającej się Ojczyzny. Listopadowe i późniejsze boje Jan Schilling, który objął komendę nad korpusem, o Lwów, Powstanie Wielkopolskie, walki z Ukraińcami w ramach sanacji Legionów rozwiązał pułki piechoty 1, w 1919 r., wojna polsko – bolszewicka w 1920 r., trzy 4, 5, 6, a także 1 pułk ułanów i 1 pułk artylerii. Stało Powstania Śląskie. Wielka Wojna dawno się skończyła, się to w połowie września, a 17 września J. Schilling a polski powstaniec i polski żołnierz wciąż walczyli. ustanowił nową organizację Polskiego Korpusu Aż do roku 1921. Granice zachodnie Rzeczpospolitej Posiłkowego. Tę datę przyjmujemy za definitywny ustalone zostały na konferencji pokojowej w Paryżu, koniec działalności Legionów Polskich. ale Polacy nie czekali na arbitralne decyzje polityków. Dnia 27 grudnia 1918 r. wybuchło Powstanie Wielko- U progu niepodległości polskie, które niektórzy historycy nazywają pierwszym zwycięskim powstaniem polskim. Wybuchło ono wraz Rok 1916 przyniósł wiele wydarzeń niezwykle z przyjazdem do Poznania Ignacego Paderewskiego. ważnych dla Polski. Wobec bohaterstwa Legionów, Początkowo doszło do zamieszek prowokowanych państwa centralne, wiążąc duże nadzieje z bardziej przez Niemców, lecz walkę podjęła Polska Organizacja masowym zaangażowaniem Polaków w wojnie, 5 li- Wojskowa. Powstańcy w krótkim czasie opanowali stopada enigmatycznie proklamowały niepodległość niemal całą prowincję poznańską. 16 lutego 1919 r. naszego kraju. Zarazem Niemcy jak i Austria, uznając w Trewirze postanowiono przedłużenie rozejmu między znikomość swoich dokonań oraz duże wyczerpanie Ententą a Niemcami, który objął obszar powstania sił w czasie wojny, poczęły myśleć o pokoju. Nowy w Wielkopolsce. Nie kończyło to walk, które trwały cesarz Niemiec Wilhelm II ogłosił w grudniu gotowość jeszcze blisko pół roku. Obydwie strony dążyły do rozejmu. W połowie listopada zmarł na zapalenie do stworzenia faktów dokonanych wobec obradujących płuc cesarz Austrii Franciszek Józef I, a na tron w Wersalu przedstawicieli państw, tworzących nowy wstąpił jego bratanek jako Karol I. Otoczenie nowego porządek europejski po Wielkiej Wojnie. Oficjalna władcy starało się nakłonić go do zerwania sojuszu ceremonia podpisania traktatu wersalskiego miała z Niemcami i zawarcia porozumienia z Koalicją. miejsce 28 czerwca 1919 r. Niemal w całości Wiel- Dyplomatycznego pośrednictwa podjął się prezydent kopolska przyznana została Polsce. USA Woodrow Wilson. Dnia 6 kwietnia 1917 r. Po I wojnie dramatycznie ułożyły się dzieje Górnego Stany Zjednoczone wypowiedziały Niemcom wojnę. Śląska. Niemcy, choć przegrane, wciąż stanowiły Był to jeden z najważniejszych punktów zwrotnych niebezpieczną dla Polski siłę z pretensjami do tego nie-

Świętokrzyskie nr 22 (26) 21 Polonia rediviva!

Józef Piłsudski w Warszawie 12.12.1916 r.

zmiernie ważnego regionu. Traktat pokojowy w Wersalu Kojarzone są one z bezprzykładnym bohaterstwem postanawiał, że o przynależności państwowej Górnego obrońców Lwowa oraz dawnych twierdz kresowych. Śląska zadecyduje plebiscyt. Takie zapowiedzi nie Konflikty zarysowały się od od samego zarania zadowalały miejscowej ludności polskiej, zwłaszcza niepodległości Polski, a dotyczyły przynależności wobec propagandowych machinacji ze strony państwa do Rzeczpospolitej Galicji Wschodniej, zamieszka- niemieckiego. W sierpniu 1919 r. wybuchło I Powstanie nej przez ludność polską i ukraińską. Rozbieżność Śląskie, które w tym samym miesiącu zakończyło się politycznych i narodowych interesów znacznie się niepowodzeniem. Na początku 1920 r. rozpoczęła prace pogłębiła już w październiku 1918 r., gdy Rada Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa. Regencyjna ogłosiła manifest do narodu polskiego, Wobec nieustannych prowokacji i aktów przemocy ogłaszający odrodzenie państwa. W ślad za manifestem bojówek niemieckich, na rozkaz POW w sierpniu Władysław Sikorski rozpoczął we Lwowie tworzenie wybuchło II Powstanie Śląskie, zaś Polski Komitet oddziałów wojska polskiego. Równocześnie nastąpiło Plebiscytowy ogłosił strajk generalny, który objął ożywienie organizacji ukraińskich, które zgłaszały także polskie szkoły. Naczelnym hasłem wybuchu była swoje pretensje do Lwowa. Dnia 1 listopada oddziały samoobrona. Po licznych sukcesach strony polskiej podlegające Ukraińskiemu Komitetowi Wojskowemu w końcu sierpnia walki zawieszono wobec mającego się zajęły najważniejsze budynki w mieście. odbyć plebiscytu. Skutkiem propagandowych kombinacji Tak rozpoczęła się wielomiesięczna, toczona ze zmien- ze strony Niemców, większość gmin opowiedziała się nym szczęściem, wojna polsko – ukraińska, która trwała za przynależnością do Niemiec (674 do 834). Niemcy niemal do końca czerwca 1919 r. W 1919 r. w Rosji uznały, że wynik głosowania równoznaczny jest z moż- trwała wojna domowa, która doprowadziła do klęski liwością zagarnięcia całego Górnego Śląska. Wśród popieranych przez zachód wojsk carskiego reżimu. Polska państw Ententy nie było jednomyślności w tej sprawie. zdecydowała się na zasadzie mniejszego zła poprzeć Dnia 3 maja wybuchło III Powstanie. Walki były bardzo bolszewików, z którymi przyszło naszym żołnierzom zacięte i trwały do 11 czerwca. W październiku Liga walczyć przez większość 1919 i 1920 r. W trakcie tej Narodów podjęła decyzję o podziale Górnego Śląska. wojny początkowo polskie oddziały parły na wschód. Do Polski wróciły powiaty: Katowice, Królewska Huta, Zdobyte zostały Wilno, Nowogródek, Baranowicze Lubliniec, Tarnowskie Góry, Świętochłowice i Pszczyna; i Mińsk. Dnia 7 maja 1920 r. oddziały polskie weszły z gospodarczego punktu widzenia – część bardzo dla do Kijowa. Wiosną 1920 r. bolszewicy przejęli jednak polski ważna. Podział krainy zapowiadał duże problemy inicjatywę i rozpoczęli ofensywę. Możliwe to było wskutek już w nieodległej przyszłości. ostatecznej rozprawy z wojskami „białych”. Sytuacja W świadomości większości Polaków najbardziej na frontach wojny szybko się odmieniła. W krwawych znane są walki o kresy wschodnie Rzeczpospolitej. walkach armie polskie systematycznie musiały się cofać.

22 Świętokrzyskie nr 22 (26) Polonia rediviva!

Wojciech Kossak, Orlęta lwowskie Ignacy Jan Paderewski w 1915 r. i weszła do panteonu narodowych wiktorii. Wojna trwała pomimo rokowań pokojowych w Mińsku. W październiku rozpoczęły się rokowania pokojowe. W dniach 13 do 16 sierpnia u wrót Warszawy toczyła się Rosjanie stracili ponad 25 000 zabitych oraz 66 000 bitwa, która rozstrzygnąć miała o losach Polski, a być jeńców. Zwycięstwo było kompletne. Główna zasługa może także całej Europy, która przeszła do historii jako należy się genialnemu planowi Piłsudskiego i jego „bitwa warszawska” lub w myśl ugrupowań narodowych sztabu oraz wielkiej determinacji Polaków i Polek, jako „cud nad Wisłą”. Brytyjski dyplomata lord Edgar którzy walczyli z najwyższym poświęceniem przeciw Vincent d’Abernon nazwał ją „osiemnastą decydującą odwiecznemu wrogowi. W ciągu nieco ponad dwóch bitwą świata”. Główne siły bolszewików, pewnych miesięcy do Armii Ochotniczej zgłosiło się ponad zwycięstwa, parły na Warszawę frontalnie wzorem 105 000 cywilów. bitwy grochowskiej w 1931 r. wzdłuż szosy brzeskiej. Każde państwo, każdy naród, niemal każdy region, Dnia 13 i 14 sierpnia odgłosy walk pod Radzyminem czy grupa etniczna mają w swoim kalendarzu przynaj- słyszane już były w stolicy. Tymczasem Józef Piłsudski mniej jedną szczególną datę, która skłania do refleksji wcześniej opracował wraz ze sztabem genialny plan nad własną historią, tożsamością, przeszłością, zaatakowania Rosjan od południowego wschodu z rejonu perspektywą czasu przyszłego, bilansu dokonań Puław. Przedmoście Warszawy bohatersko się broniło, i nowych zadań. Tego dnia powinny zamilknąć gdy 16 sierpnia pięć dywizji rozpoczęło ofensywę na tyły spory polityczne. Każde święto narodowe, to powaga zdezorientowanego wroga. Dywizje polskie 17 sierpnia i skupienie, szacunek i cześć Ojczyźnie jako dobru wymiotły armię rosyjską z przedpola Warszawy. Sytuacja najwyższemu. To także duma, radość i zabawa. Listopad w ciągu następnych dni odwróciła się diametralnie; 1918 r. był w polskich dziejach niepowtarzalny i chyba teraz Rosjanie byli w odwrocie. Dnia 30 sierpnia nikt dzisiaj nie kwestionuje szczególnego miejsca tego doszło do zwycięskiej wielkiej bitwy kawaleryjskiej pod miesiąca w naszej pamięci i świadomości narodowej. Komarowem w Lubelskiem. W krwawym boju starły się Znacznie trudniej jest uzasadnić wybór dnia 11 Konna Armia Budionnego z 1 Dywizją Jazdy. O sukcesie listopada na święto narodowe. Zresztą formalny polskich kawalerzystów zadecydowała ostatecznie wybór nastąpił w II Rzeczpospolitej bardzo późno, szarża rotmistrza Kornela Krzeczunowicza na czele bo dopiero 23 kwietnia 1937 r. Mocą ustawy sejmowej 8 pułku ułanów, która w szalonym galopie wbiła się z dnia 15 lutego 1989 r. przywrócono 11 Listopada w szeregi wroga. Ta szarża nawiązywała do bohaterstwa jako Narodowe Święto Niepodległości, co zapisane polskich szwoleżerów pod Somosierrą, czy kawalerii zostało w Dzienniku Ustaw z 1989 r. nr 6 poz. 34. rotmistrza Zbigniewa Dunin Wąsowicza pod Rokitną Dawne pocztówki ze zb. Jacka Szczepaniaka

Świętokrzyskie nr 22 (26) 23 Historia sprzed 100 lat w informacjach prasowych

Andrzej Dąbrowski

azeta Kielecka” z 26 października 1918 roku „G informowała czytelników, że „okupanci oddają całą administrację”, co ma się dokonać w ciągu czterech do sześciu tygodni. Władze austriackie otrzymały informację, że „Komisarzem do oddania okupacji austriacko-węgierskiej rządowi polskiemu” będzie hr. Adam Tarnowski. Rząd austriacki oddał państwu polskiemu wszystkich urzędników, którzy są Polakami, którzy będą współtworzyć aparat administracyjny. Ta sama gazeta informowała, że 22 października powołana przez Niemcy i Austro-Węgry Rada Regencyjna zatwierdziła skład rządu, ostatniego rządu Królestwa Polskiego. W jego skład weszli: Józef Świeżyński - premier, Zygmunt Chrzanowski - minister spraw wewnętrznych, dr Stanisław Głąbiński - minister spraw zagranicznych, Józef Higersberger - minister sprawiedliwości, Antoni Ponikowski - minister wyznań i oświecenia publicznego, Józef Piłsudski - minister wojny (przy jego nazwisku dopisano: „chwilowo vacat”), Premier Józef Świeżyński. Władysław Grabski - minister rolnictwa i dóbr koronnych, Fot ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego Andrzej Wierzbicki – minister handlu i przemysłu, Józef radością, a wiadomość szybko dotarła do miasta, gdzie Wolczyński - minister pracy, inż. Wacław Paszkowski na placu Marii Panny o godzinie czwartej po południu – minister komunikacji, Antoni Minkiewicz – minister ustawiono żołnierzy 56 pułku. Oficerowie i żołnierze aprowizacji. Nie powołano ministra dla Galicji i ministra złożyli przysięgę. Do wojska przemawiał prezydent Wielkopolski. „Gazeta” podkreśliła, że rząd powstał Kielc Gustaw Bukowiński. Wznoszono okrzyki na cześć po „długim nużącym procesie sporów i przetargów”. rządu i armii polskiej. Ksiądz Obuchowicz błogosławił Do gabinetu prezesa Świeżyńskiego „weszli niemal wojsko i ogromny tłum ludzi zebranych na placu. Zebrani wyłącznie przedstawiciele Koła Międzypartyjnego, byli wzruszeni, niektórzy płakali. „Gazeta” donosi także a zwłaszcza Narodowej Demokracji, co może być przy- o usuwaniu emblematów z urzędów austriackich. 13 listo- czyną braku akceptacji Józefa Piłsudskiego dla przyjęcia pada generał - podporucznik Iwaszkiewicz – Okręgowy teki ministra, którą dla niego zarezerwowano. Mimo Inspektor Wojskowy Kielecki zwrócił się do ludności tych wątpliwości redakcja „Gazety Kieleckiej” wyraża okręgów Kieleckiego i Piotrkowskiego z żądaniem nadzieję, że utworzony rząd zostanie przyjęty z uczuciem wydania broni znajdującej się w posiadaniu cywilów, ulgi przez - jak napisano - „ogół”. W atmosferze radości ponieważ broń potrzebna jest wojsku. Poinformowała z rodzącej się Polski „Gazeta Kielecka”w tym samym o tym „Gazeta Kielecka” z dnia 16 listopada 1918. numerze donosi, że biskup kujawsko-kaliski Stanisław W poniedziałek 11 listopada gazety informowały Zdzitowiecki zwrócił się do duchowieństwa, by w naj- o przybyciu do Warszawy Józefa Piłsudskiego. Kra- bliższą niedzielę odśpiewać „Te Deum”, dziękując Bogu kowski „Czas” poinformował, że Piłsudski przyjechał za spełnienie marzeń o połączeniu rozdartej ojczyzny. do Warszawy właśnie 11 listopada o godzinie 7.30 rano 2 listopada 1918 r. „Gazeta Kielecka” donosiła, w towarzystwie podpułkownika Sosnowskiego i był że dzień wcześniej major wojsk polskich Dziekanowski witany na dworcu przez członka Rady Regencyjnej ks. otrzymał depeszę z rozkazem szefa sztabu głównego Zdzisława Lubomirskiego oraz zgromadzoną publiczność generała Rozwadowskiego, nakazującym, by przejął wznoszącą okrzyki na jego cześć. komendę nad wszystkimi oddziałami żołnierzy Polaków, „Nowy Dziennik” z 12 listopada przekazał informację, by obce odznaki wojskowe zastąpiono polskimi, a także że Józef Piłsudski powrócił do Warszawy 10 listopada. by zaprzysiągł oddziały i postępował zgodnie z dyspo- Informował także o końcu misji tymczasowego, lubelskiego zycjami generalnego komisarza na okupację austriacką. rządu Ignacego Daszyńskiego. Rodzi się koncepcja Treść telegramu została przyjęta przez wojsko z ogromną rządu narodowego obejmującego wszystkie zabory.

24 Świętokrzyskie nr 22 (26) Historia sprzed 100 lat w informacjach prasowych

Ignacy Daszyński oddał się do dyspozycji brygadiera J. dla wojska: „Dla nowotworzącej się armii polskiej jest Piłsudskiego. 11 listopada kapitulują Niemcy i akceptują do odebrania u rządu niemieckiego 50 000 000 rubli warunki kapitulacji. w złocie…”. Pismo skrzętnie odnotowuje wydarzenia, „Czas” informuje 11 listopada, że Rada Regencyjna które rozegrały się w Warszawie dnia poprzedniego: wysłała depeszę kierowaną do Prezydium Komisji „Przejmowano instytucje, a opór okupanta słabł, coraz Likwidacyjnej w Krakowie i Koła Polskiego w Poznaniu: bardziej i wieczorem późnym cała Warszawa była w ręku „Okupacja niemiecka przestała istnieć. Komendant polskiem…”. „Wcześniej niż zwykle ocknęła się wczoraj Piłsudski przyjechał do Warszawy. Wzywamy wszystkich Warszawa ze snu nocy, w którą wielu jej mieszkańców przedstawicieli stronnictw do Warszawy dla utworzenia i jej dzisiejszych zdobywców nie spało. Już wczesnym rządu narodowego”. rankiem rojno było na ulicach, przez które co czas jakiś 12 listopada warszawski „Kurier Poranny” donosił przeciągały patrole piesze żołnierzy polskich, to znowu o niezwykle ważnych wydarzeniach z dnia poprzedniego: przyjeżdżali wozami peowiacy z legionistami, to wreszcie „Dzień wczorajszy przyniósł formalne uznanie Józefa już mknęły zdobyte w garażach niemieckich automobile Piłsudskiego naczelnym wodzem polskich sił zbrojnych z dowborczykami i oficerami polskimi”. przez dotychczasową Radę Regencyjną, która równocześnie „Ok. g.10 rano inspekcje policji niemieckiej były już przyrzekła złożyć swoje godności w ręce tworzącego owładnięte przez legionistów i szucmani rozbrojeni, się z inicjatywy Komendanta Rządu Narodowego. milicja objęła czynności policji”. W ręce tego Rządu złoży swoje pełnomocnictwa i sam „Ok. g. 11 rano telefony przeszły w ręce władz Komendant”. Dalej „Kurier” uznaje przeprowadzenie polskich”. Ok. południa nad gmachem poczty na placu wolnych wyborów do konstytuanty za najpilniejsze zadanie Wareckim zawieszono flagę polską i ustanowiono rządu, który powstanie. Kolejnym ważnym wyzwaniem posterunek wojskowy polski, a budki szyldwachów będzie utrzymanie porządku w państwie i likwidacja niemieckich leżą wywrócone na ziemię. Zdrapane też „stosunków okupacyjnych”. „…władza Rzeczypospolitej są napisy niemieckie”. Polskiej, jakakolwiek będzie, musi kłaść jak największy „W południe cała cytadela była już w posiadaniu nacisk na to, aby sztandar polski rozwinięty został jak władz polskich i obsadzona przez legionistów.” najprędzej na murach Poznania, Gniezna, Bytomia, Gdań- „O g.1 po południu w ręce polskie przeszła polska ska” - kończy swój tekst redakcja „Kuriera Porannego”. kasa kredytowa. Wszystkie walory pozostały w skarbcu Tuż obok wydrukowano za dodatkiem do „Ilustracji pod strażą wojska polskiego. Marka polska pozostaje Polskiej” noszącym tytuł „Wieś i Dwór” informację

Świętokrzyskie nr 22 (26) 25 Historia sprzed 100 lat w informacjach prasowych

nadal monetą obiegową zgodnie z obowiązującym w gabinecie p. Daszyńskiego”. Nie zaakceptowali także prawem o walucie”. koncepcji gabinetu z Wincentym Witosem na czele”. „Koło godz. 1 po południu młodzież politechniczna Koło g. 9 wysunięto nową koncepcję: prezesem odebrała używany dotychczas przez okupanta na różne ministrów ma zostać poseł socyalistyczny z Galicyi cele, gmach swej uczelni”. inżynier A. Moraczewski. Poznańczycy oświadczyli, „Nowa Gazeta” w swoim wydaniu popołudniowym że nie mogą udzielić decydującej odpowiedzi bez z 11 listopada 1918 roku podkreśla, że „Wodzem narodu porozumienia się z resztą delegatów Poznańskiego. jest bezsprzecznie Józef Piłsudski” bo „stoi za nim O g. 2 w nocy narady trwały…” murem zaufanie narodu”. Dodaje także krytyczną 20 listopada w „Czasie” opublikowano tekst za- ocenę stronnictw politycznych, które nigdy nie mogą tytułowany „Gabinet socyalistyczny w Warszawie”. porozumieć się ze sobą. „To też gdyby nam przyszło Zamieszczono w nim list Ignacego Daszyńskiego w Polsce czekać na człowieka, który akces wszystkich do Józefa Piłsudskiego, zawierający dwa wnioski: stronnictw pozyska, musielibyśmy czekać dłużej niż „1) proszę o zatwierdzenie załączonej tu listy i mia- żydzi na Mesjasza”. Ta sama gazeta drukuje wezwanie J. nowanie wedle niej członków Tymczasowego Rządu Piłsudskiego do młodzieży, by nie opuszczała Warszawy Ludowego Republiki Polskiej, i zapisywała się do Legionu Akademickiego, który jest 2) proszę o przyjęcie mojej dymisji z urzędu prezydenta tworzony pod jego rozkazami. ministrów”. „Nowa Gazeta” informuje, że 11 listopada do południa Piłsudski odpowiedział akceptująco, po czym wysłał do tegoż legionu „zapisało się około 500 akademików”. 18 listopada pismo do Jędrzeja Moraczewskiego treści „Dziennik Wileński” z 11 listopada charakteryzuje następującej: „Mianuję Was Obywatelu Prezydentem atmosferę w Wilnie „jako stan nerwowego napięcia”. ministrów Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki „Przeżywamy momenty doniosłości dziejowej, momenty Polskiej”. Jednocześnie Piłsudski podpisał dekret przełomowe, o których potomne wieki pisać będą …”. o powołaniu członków rządu, w którym sam objął tekę Redakcja jest jednak sceptyczna i nie spodziewa się ministra spraw wojskowych”. szybkiej ewakuacji, co wynika z braku określenia terminu Konserwatywny „Czas” uznał, że rząd „jest nazbyt jej przeprowadzenia w „warunkach zawieszenia broni”. socjalistyczny, budowany siłami jednej partii. Krytycznej Dlatego zdaniem redakcji „Dziennika Wileńskiego” ocenie składu rządu Moraczewskiego towarzyszyło najważniejsze wydaje się skupienie na utrzymaniu sceptyczne podejście do możliwości wywiązania się porządku i bezpieczeństwa. Tuż obok wydrukowano rządu z zadań, które przed nim stoją: „Mają niemal informację pozyskaną - jak to określono - od „osobników z niczego stworzyć państwo. Mają nietylko kierować złej woli” o rzekomo projektowanych „aktach przemocy działami administracji, ale je dopiero organizować. Mają i gwałtach ze strony społeczeństwa polskiego przeciwko znaleźć dochody, uzyskać kredyt, zapełnić kasy, wydać obcym narodowościom”. banknoty. Mają stworzyć najważniejsze ustawy, ogłosić 13 listopada Józef Piłsudski powierzył premierowi kodyfikację, obmyśleć konstytucję, usunąć różnolitość rozwiązanego lubelskiego rządu tymczasowego Ignacemu praw i stosunków. Mają wytworzyć stan urzędniczy, Daszyńskiemu misję utworzenia nowego gabinetu. Jednak natchnąć go wiedzą, energią i sumiennością. Mają z powodu braku akceptacji ugrupowań prawicowych, stworzyć szkolnictwo, od uniwersytetów poczynając aż z Narodową Demokracją na czele próba utworzenia do najniższych szkół ludowych. Mają przeprowadzić rządu zakończyła się niepowodzeniem. Pięć dni później przejście kraju od gospodarki wojennej do normalnych powstał pierwszy rząd Polski Niepodległej z Jędrzejem stosunków ekonomicznych, rozwinąć dobrobyt, rolnictwo, Moraczewskim na czele. górnictwo, przemysł i handel, tam gdzie one są w ruinie. 15 listopada „Kurier Poranny” donosił, „cały dzień Czy pp. Prauss, Sopiński, Iwanowski, Arciszewski itp. wczorajszy spędził prezydent ministrów Daszyński Wiedzą na prawdę, czego się podjęli i czego mają na prowadzeniu rokowań ze stronnictwami. […] Chodzi dokonać? Na pewno nie! ” jak słyszeliśmy o drobnostkę: obywatel Daszyński „Kurier Poranny” (20 listopada 1918) zamiast daje Polskiemu Stronnictwu Ludowemu w Krakowie komentarza wydrukował „Deklarację Rządu Tymcza- razem dwie teki, poseł Witos domaga się trzech sowego” kierowaną „do narodu polskiego”. W deklaracji […]. Inne powody, które skłoniły p. Daszyńskiego premier Moraczewski w imieniu rządu z wiarą mówił do odroczenia ogłoszenia wczoraj listy gabinetu są: o zamiarach wykonania najważniejszych zadań tj. niestawienie się do Warszawy wszystkich członków potrzebie reformy podatków, sądownictwa, utworzenia Tymczasowego Rządu Ludowego w Lublinie, przyjazd powszechnego, świeckiego, bezpłatnego szkolnictwa, przedstawicieli Poznańskiego, Śląska i Prus, którym opiece nad dobrami kultury etc. Za sprawę najpilniejszą ob. Daszyński przeznacza zaledwie dwa fotele i musi uznawał zwołanie Sejmu. „Wierzymy, że z łona ludu się z nimi porozumieć i wreszcie pewne drobne tarcia wyjdą ludzie nieustraszonej myśli, głębokiego uczucia wśród grup zbliżonych ideowo do ob. Daszyńskiego”. i hartownej wytrwałości, którzy Polską Republikę „Czas” informował 18 listopada, że dzień wcześniej wprowadzą na szczyty kultury i sławy” - deklarował „Poznańczycy, pozostając w ścisłym kontakcie z naro- premier Moraczewski. dową demokracją, stanowczo odmówią swego udziału

26 Świętokrzyskie nr 22 (26) Idea walki o niepodległość przed stu laty, była obecna w kieleckich rodzinach….

Prof. dr hab. Adam Massalski

ok 1914… Wśród dorosłych mieszkańców Kielc, fakt istnienia w szkole nielegalnych organizacji R miasta dotychczas gubernialnego, liczącego takich jak „Zarzewie” i skauting (harcerstwo). Przy wówczas niespełna trzydzieści tysięcy ludności, cichym wsparciu polskiej dyrekcji szkoły i grona silne wpływy posiadała orientacja prorosyjska, nauczycielskiego, odbywały się zbiórki szkoleniowe inspirowana przez narodową demokrację. Gdy z Kielc przygotowujące członków tych organizacji do walki ewakuowały się władze rosyjskie, nastąpił okres o niepodległość. chaosu i zamieszania z trudem opanowywany przez prezydenta miasta i tworzone doraźnie obywatelskie Należy przypomnieć, że wśród uczniów i absolwen- służby porządkowe. Powodowało to nastrój lęku tów tej szkoły, byli przyszli legioniści I i II Brygady: i przygnębienia. Jak zanotował jeden ze świadków Emilian Bartoszewski, matura 1912 r. zginął pod ówczesnych wydarzeń: „A byli tacy, co długo jeszcze Rarańczą w 1915 r., po ucieczce Rosjan wzdychali…”. Jednak odmienne Kowalczewski Kazimierz, matura 1911 r. zginął nastroje panowały w środowisku młodego pokolenia pod Orszą w 1917 r., Kielczan. Kwiecień Mieczysław, matura 1911 r. zginął pod Konarami w 1915 r., Gierowski Wacław, matura 1912 r. od 1914 r. w I Brygadzie, Rybicki Jan, matura 1912 r. od 1914 r. w II Brygadzie, Tański Karol, matura 1912 r. poległ nad Styrem w 1915 r., Mazurek Sergiusz, matura 1912 r. od 1914 r. II Brygadzie, Powązka Tadeusz, matura 1913 r. 1914 r. poległ pod Ökörmezö w 1914 r. Wojciechowski Stanisław, matura 1912 r. poległ pod Rarańczą w 1915 r. Kozłowski Zygmunt, matura 1914 r. poległ nad Styrem w 1915 r. Massalski Feliks Tadeusz - matura 1914 r. od 1914 r. w II Brygadzie. To tylko ochotnicy z jednej szkoły, a przecież wśród legionistów - Kielczan przeważali młodzi rzemieślnicy i robotnicy. Wymieńmy tylko tych, którzy polegli, lub zmarli z ran: Bartos Jan – robotnik fabryczny, poległ 10 listopada 1914 r. Wólka Rosowska – Rudy. Dalesak Franciszek – rzeźnik, poległ 21 czerwca 1916 r., pod Gruziatynem. Gałka Karol – czeladnik malarski, zmarł 20 sierpnia 1917 r. w Szczypiornie. Gaworczyk Józef - robotnik, poległ 10 września 1916 r., Sitowicze. Grochowski Franciszek – stolarz, poległ 18 lipca

Miejska Szkoła Handlowa w Kielcach, pocztówka ze zb. K. Lorka 1915 r. pod Urzędowem. Juziakowski Stanisław - rzeźnik, poległ 22 grudnia Zwłaszcza wśród uczniów i absolwentów Miejskiej 1914 r., pod Ökőrmező. Szkoły Handlowej (dzisiejszego Lic. im. J. Sniadeckiego), Kocner Józef ps. „Franek” – rzeźnik, zmarł z ran żywe były nastroje niepodległościowe. Sprzyjał temu 30 października 1915 r. w Kowlu.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 27 Idea walki o niepodległość przed stu laty,

Dworzec kolejowy w Kielcach, spalony przez Austriaków w 1914 r., pocztówka ze zb. K. Lorka

Kosiarkiewicz Henryk – murarz, zginął 13 sierpnia administracyjno – biurowych. Po wyruszeniu w pole 1915 r. miały one zlecane prace wywiadowcze, kurierskie Kozubkiewicz Władysław – czeladnik malarski, i sanitarne. Wśród nich były także panie związane zginął 17 czerwca 1915 r. Rarańcza. z Kielcami: m. in. Wanda Filipkowska. Lipiński Stefan – murarz, zmarł z ran 18 sierpnia 1916 r. w Chełmie. Liczne kobiety wspierały działalność Polskiej Nestorowicz Zygmunt – rzemieślnik, zginął 30 Organizacji Wojskowej. Natomiast przedwojenne października 1915 r. pod Kuklami. działaczki oświatowe i społeczne z rezerwą odnoszące Radlica Roman – rzeźnik, ranny 7 październi- się do czynnego udziału kobiet w wojsku, założyły już ka 1915 r. w Koszyszczu, zmarł z ran w szpitalu 1913 r. w Warszawie zakonspirowaną organizację pod w Kołkach. nazwą Liga Kobiet Pogotowia Wojennego (LKPW). Radomski Antoni – piekarz, zginął 22 grudnia Początkowo organizacja ta prowadziła działalność 1914 r., Cseries – Ökőrmező. propagandowo oświatową i agitacyjną w ścisłym Reissman Leon – piekarz, zginął 7 listopada porozumieniu z Komendantem Józefem Piłsudskim. Po 1915 r. w Bielgowie. wkroczeniu strzelców do Królestwa, zaczęły powstawać Sterniak Jan – maszynista, zginął 13 maja kolejne koła LKPW w Miechowie, Jędrzejowie, 1915 r. Stare Mamajowce. Kielcach. Łącznie na terenie byłego zaboru rosyjskiego Szymański Adam – monter, zginął 23 czerwca powstało blisko 40 kół tej organizacji. Ich głównym 1916 r. pod Gruziatynem. zadaniem było organizowanie punktów zaopatrze- Świerszcz Stanisław ps. „Kruk” – kucharz, zginął nia w prowiant, kuchni, szwalni i pralni, a także 5 sierpnia 1915 r. pod Siedliskami. Wróblewski załatwianie spraw kwaterunkowych prowadzenie Franciszek – elektromonter, zginął 20 maja 1915 r. pod świetlic, gospód i herbaciarni. Odbywały dyżury Klimontowem. w szpitalach i punktach sanitarnych. Posyłały na Większość spośród nich to młodzi chłopcy prze- front paczki z bielizną, ciepłą odzieżą, artykułami ważnie urodzeni w latach (1894-1896), ginęli często spożywczymi i papierosami. nie dożywając 20 roku życia, pozostawiając rodziny w żałobie. Kielecka organizacja LKPW powstała 24 sierpnia Także wśród kieleckich pań było, wzorem środowisk 1914 r. na bazie już wcześniej organizowanych przez kobiecych w innych ośrodkach, dużo zwolenni- Barbarę Kossuth i Julię Szartowską kursów sanitarnych czek działań niepodległościowych. Początkowo dla kobiet w których brało udział ok. 200 słuchaczek. funkcjonowały one w ramach oddziałów żeńskich Do czołowych działaczek obok przewodniczącej Lucyny Związków Strzeleckich i Polskich Drużyn Strze- Kozłowskiej należały: Barbara i Stefania Kossuth, leckich. Prowadziły one ma przykład w Krakowie Julia Szartowska, Maria Kasprzycka, Stanisława na Oleandrach szwalnię, organizowały kuchnię Olędzka, Zofia Kozłowska, Kazimiera Grunertówna i in., polową i ambulatorium. Uczestniczyły w pracach Grupa ta należała do najliczniejszych w Królestwie,

28 Świętokrzyskie nr 22 (26) Idea walki o niepodległość przed stu laty,

Kielczanin Włodzimierz Gierowski, który w 1914 w wieku 17 lat wstąpił w Kielcach do 1 pułku piechoty. Fot. ze zb. Jacka Szczepaniaka

„Zmiana dekoracji” na budynkach urzędowych po zajęciu Kielc przez Wśród niedawno opublikowanej korespondencji strzelców. Pocztówka ze zb. K. Lorka mojej rodziny z czasów I wojny światowej w ramach serii świętokrzyskiej: „Dzienniki. Wspomnienia. bowiem skupiała w okresie największego rozkwitu Pamiętniki. Listy” znajduje się właśnie tego rodzaju w 1917 r. około 200 pań. W czasie drugiego pobytu obrazek zanotowany w czasie zmagań brygad legio- oddziałów Piłsudski w Kielcach od 22 sierpnia do nowych w maju 1916 r. na dalekim Wołyniu. List był 13 września panie zorganizowały szwalnie (kilkaset autorstwa mojego ojca Tadeusza Massalskiego1 do sztuk bielizny dziennie), bezpłatną łaźnię, pralnie, siostry Stanisławy (znanej w Kielcach bibliotekarki a także objęły opieką kuchnie garnizonowe. Lucyna Towarzystwa Biblioteki Publicznej), która byłą ad- Kozłowska była organizatorką szpitala LKPW resatem większości listów z frontu od swoich braci. w leśniczówce Dyminy. Sam J. Piłsudski wspominał, że z tak świetnie List był pisany atramentem na trzech stronach zorganizowanymi warsztatami krawieckimi, szewskimi, firmowego papieru listowego Legionów Polskich rymarskimi, z żalem musiał się rozstać, opuszczając z nagłówkiem „List polowy”. Koperta opatrzona Kielce 10 września 1914 r. Nowy okres działalności okrągłą pieczęcią pocztową o treści: „K.u.K. Feldpost LKPW miał miejsce po wyparciu wojsk rosyjskich 355, w środku data 2.6.16 Oddział Telegraficzny w maju 1915 r. Wówczas naczelnym zadaniem organi- II Brygady Legionów Polskich”. W lewym górnym zacji było podtrzymywanie idei legionowej, budzenie listu Orzełek Legionowy. Pod spodem wydrukowane uczuć patriotycznych poprzez obchody ważnych pozdrowienie: „Cześć!”. rocznic narodowych, a także opieka nad rodzinami Oto treść listu w wersji oryginalnej: „A więc legionistów, wsparcie wdów i sierot po poległych. nadszedł ten dzień oczekiwany. Jako najdostojniejszy Także podejmowały działania w związku z epidemią gość ks. biskup [Władysław] Bandurski2 zajmuje pierwsze w 1916 - 1917 r. tyfusu plamistego. miejsce, przyjmuje dowody szacunku i poważania; Młodzi legioniści po wyruszeniu na front przesyłali 1 Tadeusz Massalski (1896-1970)), Matura 1914 r. w kieleckiej Szkole Miej- listy, czytane w domach kieleckich z ogromnymi skiej Handlowej (dziś Liceum im. J. Sniadeckiego), legionista II Brygady, emocjami. Przybliżały one losy tych, którzy ruszyli uczestnik obrony Lwowa i wojny polsko - bolszewickiej, po wojnie absol- went Politechniki Lwowskiej, pracował m. in. w firmie Ulen and Company, walczyć za Ojczyznę „rzucając na stos swój los”. a w Kielcach w Wojewódzkim Biurze Projektów Budownictwa Komunalnego.. Listy te był niekiedy prawdziwymi reportażami 2 Władysław Bandurski (1865-1932), Biskup sufragan archidiecezji lwow- z wydarzeń mających miejsce na polu walki, w tym skiej od 1906 r.. Patronował Drużynom Strzeleckim i „Zarzewiu”. Po wybu- chu wojny w 1914 r. związany z Legionami Polskimi. Por. [Red.] Bandurski także zabarwionych humorem. Władysław (1865-1932), PSB, t. 1, Kraków 1935 s. 263-264.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 29 Idea walki o niepodległość przed stu laty,

Jesień 1915 r. Oddział telefoniczny Sztabu II Brygady Legionów. Pierwszy z prawej z karabinem Leon Massalski,obok niego klęczy przy aparacie telefonicznym ze słuchawką Tadeusz Massalski. Fot. ze zb. autora sędziwy staruszek choć krzepki i wesoły z Matej- Sikorski oficerowie kom [endy] Leg [ionów] – kap [itan] kowskim profilem. Dalej nasz generał3, w sile wieku, [Zygmunt] Dzwonkowski9, chorąży hr. [Ludwik] Morsztyn lecz posiwiałymi włosami mimo swej wysokiej rangi [!] [Morstin]10 i chor. kawalerii [Józef] Mączka11 poeta b [ardzo] popularny, nacechowany szczeropolską pro- legionowy tworzący na życzenie i z natchnienia. stotą. [skreślone słowa: podpułk [ownik] [Wł.] Sikorski]4 Kwatera nasza jest na wprost nowo postawionej kom Największą może ciekawość wzbudzają w nas 3 [-ej] [endy] 2 p.p. Jesteśmy więc w stanie wciąż obserwować cywile ludzie z innego świata, jacyś wymuskani grupę nowo przybyłych, przyjmowanych przez [M.] sportsmeni z ks. [Zdzisławem] Lubomirskim5 na czele. Januszajtisa. Kwatera komendy zawczasu przybrana Ten księciem jest już z wyrazu i manier. Cwikier6, w oryginalne ozdoby z brzozowych palików. Przed twarz angielskiego dżentelmena i nieodłączne cygaro domem [skreślone litery: z por] większa przestrzeń w kącie ust. Następni to poseł [Ernest] Chabicht [właść. ogrodzona, z klombami i ścieżkami wysypanymi Habicht]71 i [Medard] Downarowicz82. Towarzyszyli im piaskiem. Z tyłu duży namiot zastępujący altanę jeży [dopisany u góry] podp. [podpułkownik] [Władysław] się po rogach karabinami maszynowymi. [skreślone wyrazy: na kwaterze] Flagi czerwono-białe powiewają 3 Komendantem Legionów był w tym czasie generał Stanisław Puchalski. uroczyście, okna pokoju pułkownika zajmują doskonałe 4 Władysław Eugeniusz Sikorski (1881-1943), W czasie I wojny świato- wej szef departamentu wojskowego NKN. Por. R. Wapiński, Sikorski Wła- witraże dzieło któregoś z pułkowych artystów. Otóż do dysław Eugeniusz, pseud., krypt.: Władek, Władek Lwowski, Orliński, Eu- tej kwatery zmierza wnet po przybyciu do Karasina12 całe geniusz Skierski, Karol Pomorski, Gazda, Strażnica, Eugeniusz Strażnica (1881-1943), PSB t.37, Warszawa – Kraków 1996-1997, s.468-478. 9 Zygmunt Michał Ludwik Dzwonkowski (1889-1987)), Ukończył Politech- 5 Zdzisław Lubomirski (1865-1943), W czasie I wojny światowej, po nikę Lwowską. Należał ZWC i ZS. Przeszedł cały szlak bojowy Legionów ustąpieniu Rosjan stanął na czele Komitetu Obywatelskiego Warszawy, służąc w I Brygadzie. Od sierpnia 1915 r. kpt. artylerii. Por. W. K. Cygan, W październiku 1917 r. został członkiem Rady Regencyjnej. W listopa- Oficerowie…, t. 1, s. 260-261. dzie 1918 r. witał powracającego z Magdeburga J. Piłsudskiego na dworcu 10 Ludwik Hieronim Morstin (Morsztyn) (1886-1966)), studia w uniwersy- w Warszawie. Por. J. Pajewski, Lubomirski Zdzisław (1865-1943), PSB t. tetach niemieckich i w Paryżu. Po wybuchu wojny służył w II Brygadzie, 18, Wrocław 1973, s.66-69. a następnie znalazł się w NKN w Piotrkowie w Departamencie Wojsko- 6 Cwikier – rodzaj monokla. wym. Autor powieści i komedii. Por. S. W Balicki, Morstin (Morsztyn) Lu- 7 Ernest Artur Habicht (1874-1957)), Od lipca 1914 r. pierwszy prokurator dwik (1886-1960)), PSB, t. 21, Wrocław 1976, s. 794 -797. państwa. Członek NKN. Por. A. Pilch, Habicht Ernest Artur (1874-1957) 11 Józef Mączka (1888-1918)), studia na Politechnice we Lwowie. Należał do PSB, t.9, Wrocław 1960-1961, s.217-218. Związku Strzeleckiego. Po wybuchu I wojny światowej w szwadronie jazdy 8 Medard Downarowicz (1878-1934) Inżynier, bliski współpracownik J. Pił- Legionów Polskich. Był znanym poetą legionowym. Jego wiersze drukował sudskiego. Po wybuchu I wojny światowej wstąpił do I Brygady LP. Na- m.in. krakowski „Czas”, „Naprzód”, „Nowa Reforma”. Por. R. Lubas, Mączka stępnie działał w POW. Por. W. Pobóg-Malinowski, Downarowicz Medard Józef Mieczysław (1888-1918)), PSB, t. 20, Wrocław 1975, s. 331 – 332. (1878-1934). PSB t.5 Kraków 1939, s. 355-357. 12 Karasin – wieś na Wołyniu w pobliżu Kostiuchnówki, siedziba komendy

30 Świętokrzyskie nr 22 (26) Idea walki o niepodległość przed stu laty,

towarzystwo. Przed komendą oczekuje grupa oficerów 2 chochlę zajechała kuchnia przed gości. Rozdano nowe i 3 p.p. w całym swym blasku i z powabem polskiego menażki i w zwykłej żołnierskiej kolejce wydzielono żołnierza. Następuje przywitanie. Pełne szacunku i gracji każdemu porcję doskonałej chochli. Jeden z oficerów ukłony, salutowania, ostrogi raz wraz uderzają o siebie podszedł po raz drugi ze szklanką, chcąc widocznie z mocą, [skreślone słowo: broń] szable dźwięczą, tworząc komuś usłużyć. Tymczasem z grona widzów relutonów razem miły szmer coś jakby przygrywka do wspaniałej woła ktoś „on już pobrał” wszyscy wybuchają zdrowym panoramy „powstających trzebnickich rycerzy133”. P. śmiechem. Około 6-ej wiecz [orem] zajeżdża wykwintny [M.] Januszjatis jako gospodarz oprowadza przybyłych, (?) wagon naszej pospiesznej kolejki wąskotorowej. w końcu bierze ich do siebie. Pewna część zostaje na [skreślony wyraz: po] Następuje pożegnanie serdeczne, zewnątrz, przyglądając się ciekawie życiu wokoło. A jest z niekłamanym żalem tak jednej jak i drugiej strony co widzieć, gdyż pułk nie przerywa swych zwykłych z powodu rozstania. Za chwilę dwa koniki uniosły funkcji. Tu raport oficerski, zmiana warty, oficerowie grono tych sympatycznych dusz polskich. Za nimi przyjmują rozkazy. Oko Warszawiaka chwytało chciwie pospieszyli konno niektórzy z oficerów i eskorta te pełne swady meldunki, ucho poiło się polskim kawalerii. – Opuściłem parę momentów. Zdjęcia są już brzmieniem komend. Myśmy w to wrośli, obcemu snem gotowe jutro prawdopodobnie wyślę. Odebrałem dziś lub przywidzeniem zdawać się musiało. Wróciły lata kartkę Stasi. [zamazanych pięć wyrazów] Przesyłka była [18]63, [18]31, rezurekcja kościuszkowska! – Generał nienaruszona musiałaś zapomnieć włożyć. Koperty już jedzie służbowo do korpusu, udają się tam również książę mam z drugiej przesyłki. i ks. biskup. Powróciwszy są u nas w brygadzie na Tadek [skreślone litery: sko] obiedzie skromnym, co sobie jeszcze [Dopisek]: Obiecaną książkę byle nie grubą przywitam wczoraj telefonicznie zastrzeżono. Po obiedzie z menaży z radością nie zgniewałbym się jednak i na mydła przenoszą się w cień drzew ogródka. Rozsiadłszy się na kawałek (toalet [owego]) oraz za 2 pary skarpetek. prymitywnych ławeczkach toczą żywą rozmowę. Nastał Proponuję b [ardzo] nieśmiało, boję się naprzykrzać moment dla fotografów, którzy na kształt os otaczają Stasi. Zawsze to spory kłopot wciąż tak wysyłać”. gwarzących. Ośmiela ich uprzejmość i jowialność biskupa Były także listy o dużym ładunku emocji patrio- oraz generała. – Wesołą niespodziankę urządził [M.] tycznych, oraz takie które ukazywały dramatyczne Januszajtis na podwieczorek, kazawszy zgotować kawę momenty… Można je znaleźć we wspomnianej pozycji w [skreślone słowo: kotle] kuchni polowej. Czwórką koni z serii świętokrzyskiej14. ze stereotypowym kucharzem dzierżącym dumnie swą 2 p.p. II Brygady. 13 Według przekazów śląskich w podziemiach kościoła w Trzebnicy mieli spać rycerze z wojska św. Jadwigi. Por. F. Ziejka, Z dziejów literackiej sławy 14 Listy z frontu i na front. Korespondencja rodziny Massalskich (1914- śpiących rycerzy, „Pamiętnik Literacki”, t. 74, 1983, z. 2, s. 27, 31, 1921)), opr. A. Massalski, Kielce 2017.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 31 Kościół garnizonowy w Kielcach, obecnie pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Królowej Polski

Księdza Stanisława Cieślińskiego „Kronika Parafii Garnizonowej w Kielcach” - rok pierwszy Do druku przygotował Adam Rzadkowski

siądz Stanisław Cieśliński urodził się 8.08.1888 r. na proboszcza parafii wojskowej otrzymał z rąk biskupa K Nie znamy miejsca urodzin. Święcenia kapłańskie wojskowego Stanisława Galla. Lojalny wobec władzy otrzymał w 1912 r., po czym podjął pracę na Wołyniu. wojskowej oraz Józefa Piłsudskiego, popadł w konflikt W 1914 r. trafił na parafię do Stepania w pobliżu z nieprzyjaznym Marszałkowi biskupem Augustynem rzeki Styr, gdzie w latach 1915 - 1916 stacjonowały Łosińskim. Szykanowany przez kielecką kurię, w 1938 r. i walczyły brygady legionowe. Podjął duszpasterstwo przeniósł się do Brześcia nad Bugiem, gdzie otrzymał frontowe na linii Klewań – Czartorysk. Zajmował awans do stopnia pułkownika. Po agresji niemieckiej się szpitalami wojskowymi oraz ich zaopatrzeniem. wrócił do Kielc, i sprawował tu skromne funkcje W czasie werbunku do Legionów zorganizował grupę wikariusza oraz proboszcza w Drugni, Bejscach 800 ochotników. W wojnie z bolszewikami prowadził i Mstyczowie. W 1951 r. przeniósł się do archidiecezji działalność partyzancką w okolicy Stepania, po czym we Wrocławiu, gdzie zmarł w 1973 r. Pochowany został zaciągnął się do 5 pułku ułanów. Po wojnie prowadził w Kielcach na Cmentarzu Wojsk Polskich. W ciągu posługę religijną w Łodzi i Grudziądzu. W 1926 r. swojej pracy duszpasterskiej prowadził „Kronikę na własną prośbę przeniesiony został do Kielc, probostwa Garnizonu Kielce”, z której prezentujemy gdzie w 4 pułku piechoty służył jego brat. Nominację część dotyczącą roku 1926 r.

32 Świętokrzyskie nr 22 (26) „Kronika Parafii Garnizonowej w Kielcach” - rok pierwszy

sprawował ks. Matejkiewicz z Małopolski. Do pomocy ks. Matejkiewicz miał kapelanów, którzy opiekowali się żołnierzami chorymi i zdrowymi; byli: 1) ks. Bogucki, 2) ks. Tichany, 3) ks. Ziajka 4) ks. Domagalski, 5) ks. Juszczyk 6) ks. Bogucki, 7) ks. Jarosz. W roku 1921 DOG. przeorganizowano na DOK (Dowództwo Okręgu Korpusu) dzieląc całą Polskę na 10 Korpusów. Tym razem DOG Kielecki został zwinięty i dołączony do DOK nr X w Przemyślu. Ks. Matejkiewicz objął stanowisko dziekana przy DOK nr IX Brześć nad Bugiem, a dziekanem DOK nr X został zamianowany ks. Panaś, dziekan wojskowy ze Lwowa, były kapelan Legjonów 1914 roku. W Kielcach natomiast utworzono Kierownictwo Rejonu Duszpasterstwa, do którego należały garnizony: Sandomierski, Opatowski, Iłżecki, Staszowski, Pińczowski, Buski i Kielecki. Kapelani poszczególnych garnizonów podlegali kierownikowi kieleckiemu. Pierwszym kierownikiem Rejonu Duszpasterstwa był ks. mjr Kucharski, 2-gim kierownikiem był ks. mjr Walenty Pączek od 17 IV 1924 do 31 VII 1925 roku; chwilowo zastępował go ks. Nowyk. Za czasów ks. Matejkiewicza ks. Kucharskiego i ks. Nowyka oraz ks. Pączka porobiono z szat cerkiewnych ornaty, poszyto niezbędną bieliznę kościelne i przygotowano Oprawa „Kroniki Probostwa Garnizonu Kielce” byłą cerkiew parafialną przy ul. 3 maja do użytku kościelnego. W tej przerobionej świątyni odprawiano A.M.D.G. A.D. 1926 mszę świętą dla garnizonu oraz inne dodatkowe Gdy „Wojna Europejska”, rozpoczęta w lipcu 1914 nabożeństwa, za wyjątkiem Pasterki i Rezurekcji z tej roku, dochodziła do kulminacyjnego wysiłku w 1918 przyczyny, że vis-a-vis jest katedra wspaniała, dokąd roku, stało się zadość sprawiedliwości i wybiła udawał się garnizon na większe roczne uroczystości. dziejowa godzina na zegarze niewoli Polski. Przy Do wojskowości należała i druga cerkiew była pomocy Bożej naród w byłym Królestwie Polskiem, wojskowa za czasów carskich, przy ul. Chęcińskiej, Kościół garnizonowy w Kielcach, obecnie pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Królowej Polski pozostający od 4 lat pod okupacją bądź niemiecką, lecz w opłakanym stanie: dach zerwany, okna wybite, bądź austriacką, korzystając z chwilowego zamieszania drzwi skradzione, wewnątrz pełno nieczystości, wśród wrogów wywołanego zakładami w Brześciu rupieci, odpadków. Litewskim, rzucił się na okupantów i rozbroiwszy ich wypędził poza granicę byłej Kongresówki. Działo się Z dniem 2 IX 1925 roku został czasowo odkomen- to dnia 11 listopada 1918 roku. B [yła] Kongresówka derowany ze Stryja ks. Walenty Turzyński, kapelan tryumfowała, aczkolwiek był to początek końca Wojska Polskiego. Od pierwszej chwili oddał się całą dziejowych wzmagań. Przystąpiono do tworzenia duszą, aby przenieść nabożeństwa do byłej cerkwi władz i urzędów, aby biegu życia nie zatrzymywać. wojskowej przy ul. Chęcińskiej, która, aczkolwiek Toteż z konieczności trzeba było stworzyć naczelne bardzo zniszczona, wyglądem swoim przypomina duszpasterstwo wojskowe. Ujęli więc inicjatywę świątynię św Zofji w Konstantynopolu i bądź co bądź byli kapelani I Korpusu Dowbór-Muśnickiego: ks. do niej wojsko polskie ma większe i uzasadnione kanonik sandomierski Jan Pajkert i ks. T. Jachimowski prawo. Oprócz tego jest przed tą świątynią duży M.S.T.1 kapłan młody lecz energiczny. Kiedy Władze plac, osobny domek, zabudowania ekonomiczne: Wojskowe podzieliły byłą Kongresówkę na Dowództwa drewutnia, kurnik i stajenka. Zamiary ks. Turzyń- Okręgów Generalnych [DOG], naczelne duszpa- skiego zostały poparte przez Komendę Garnizonu, sterstwo dopilnowało, aby przy każdym DOG był Dyrekcję Robót Publicznych i kierownictwo rejonu utworzony Dziekanat. W kieleckiej ziemi utworzono inżynieryjnego i saperskiego z kierownikiem mjr DOG z siedzibą w Kielcach. W skład D.O.G. weszło Strzetelskim, który okazał wielką i wydajną pomoc i duszpasterstwo wojskowe z dziekanem na czele. w realizacji zamierzeń. Dokonano niezbędnych Na pierwszego dziekana kieleckiego wyznaczono ks. przeróbek, pomalowano dwa sklepienia, wstawiono T. Jachimowskiego, lecz sprawy ważniejsze w stolicy wszystkie szyby, dopasowano drzwi, pokryto główną nie pozwoliły ks. Jachimowskiemu objąć stanowiska kopułę papą i przeniesiono trzy ołtarze, marmurowe dziekana kieleckiego. W jego imieniu tę funkcję balustrady, część posadzki kamiennej. 1 Zgromadzenie Misjonarzy św. Tomasza Apostoła

Świętokrzyskie nr 22 (26) 33 „Kronika Parafii Garnizonowej w Kielcach” - rok pierwszy

Wojska Polskiego ppłk ks. Stanisław Cieśliński. Ks. Stanisław Cieśliński przybył do Kielc dnia 29 kwietnia 1926 roku, któremu ks. prof. M. Klepacz oddał klucze do kościoła, kancelarii, księgi agend i pieczęci. Inwentarza kościelnego i kancelaryjnego nikt nie przekazywał. Przedtem, nim rozpocznie się ścisła kronika parafii wojskowej w Kielcach, należy podkreślić, że do zawarcia Konkordatu Stolicy Apostolskiej z Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej duszpasterstwo wojskowe nie korzystało z praw proboszczowskich i praca była dorywcza, wojskowi należeli do parafii cywilnych, jedynie pogrzeby osób wojskowych były załatwiane przez kapelanów, natomiast śluby, chrzty już do nich nie należały. Ten stan rzeczy uległ zasadniczej zmianie z dniem 1 maja 1926 roku, kiedy został wprowadzony w życie Artykuł VII Konkordatu z dnia 10.II 1925 roku. Stało się to, kiedy sterował Łodzią Piotrową Jego Świątobliwość Ojciec Święty Papież Pius XI (były nuncjusz papieski w Polsce po jej wskrzeszeniu), kiedy Prezydentem Rzeczypospolitej był Stanisław Wojciechowski, Pierwszym Biskupem Wojsk Polskich J.E. Dr Stanisław Gall, biskup tytularny Halikarnaski, Biskupem Kieleckim J.E. Ks. A. Łosiński, Kanclerzem Kurii Biskupiej Polowej ks. Dr T. Jachimowski, Wyklejka oprawy „Kroniki...” ze zdjęciem ks. płk Stanisława Cieślińskiego Dziekanem DO.K. nr X Ks. Panaś, Komendantem Garnizonu Kielce gen. bryg. Jerzy Łuczyński2 Wojewodą Kieleckim Ignacy Manteuffel, Starostą – Serednicki, Na ten remont Wojskowość asygnowała 4.000 zł Prezydentem miasta – Łukasiewicz. Dnia 11 maja 1926 a resztę zebrano z dobrowolnych ofiar dzięki zabiegom roku ks. ppłk Stanisław Cieśliński kapłan diecezji komitetu ad hoc powołanego, w którym energicznymi łucko-żytomierskiej złożył na ręce ks. ppłk. Panasia członkami byli: mjr Strzetelski, ks. Turzyński i panie. przysięgę, jako pierwszy proboszcz wojskowej parafii Remont konieczny zakończono dość szybko, tak iż Kielce na mocy nominacji J.E. Ks. Biskupa Wojska 5 stycznia 1926 r. protokolarnie przyjęto kościół. Polskiego Dr Stanisława Galla: „Dilecto Nobis W upiększeniu kościoła wzięło udział Towarzystwo In Christo Adm. Revmo D-no Stanislao Cieśliński, Sodalicji Mariańskiej w Kielcach. Mieszkanie przy par in campo mikt. “Kielce” salutem et pastoralem kościele nie było w całości przekazane kapelanowi benedictionem! i połowę z kuchnią zajmował por. Nycz z 4 Pułku Saluti animarum providere cupientes, attentis Piechoty Leg, a drugą połowę ks. Turzyński, t.j. jeden facultatis a Sancta Sede Apostolica Nobis benigne pokój jako mieszkanie prywatne, kancelarię i pokój dla concessisTe, ad munus Parochi parochiae mil. Sub szeregowych.Kuria Biskupia Wojska Polskiego pismem tit B.V.Reginae Poloniae in Kielce a d. 1/V 26 usque z dnia 3 marca 1926 roku zarządziła przeniesienie ks. ad beneplacitum nostrum applicamus servatis de Turzyńskiego z powrotem do Stryja, co też i nastąpiło jure servandis”. w dniu 24 marca 1926 roku […]. Wobec przeniesienia Datum varsoviae, d. 26. IV. 26 a. ks. Turzyńskiego praca nad dalszym remontem /-/ + Stanislaus Gall kościoła musiała stanąć. Czasowo zamianowała Kuria Biskupia Wojska Polskiego kapelanem pomocniczym Curiade Castrensis Cancellaris ks. prof. Michała Klepacza z Seminarium Duchownego /-/ Dr Th.Jachimowski S.S. Cub. Int. Kielce. Ks. prof. Klepacz nie przyjmował ani agend duszpasterskich ani inwentarza, ograniczył się Akt erekcyjny do odprawiania nabożeństw w niedzielę i święta, L.3293/26 Dr Stanislaus Gall odprawiania eksportacji zwłok, spowiadania chorych Dei miseratione et Sanctae Apostolicae Sedis i załatwiania bieżących prac kancelaryjnych. Ten stan gratia tut Episcopus Halicarnassensis rzeczy trwał do 1 maja 1926 roku. Necnon

Z dniem 1 maja został przydzielony do Kielc Ordinarius castrensis Exercitus Poloni na stanowisko Kierownika Rejonu Duszpasterstwa i pierwszego proboszcza wojskowej parafii proboszcz 2 Chodzi zapewne o Aleksandra Jerzego Narbut-Łuczyńskiego.

34 Świętokrzyskie nr 22 (26) „Kronika Parafii Garnizonowej w Kielcach” - rok pierwszy

Saluti aimarum a Christo Domino Nobis com- missarum providere cupientes, attentis facultatibus a Sancta Sede Apostolica Nobis decreto Nuntii Apostolici in Polonia de die 27 februarii a. D. 1926 benigne tributis, parochiam militarem in campo militari Kielce sub titulo B.M.V. reginae Poloniae erigimus. Quam parochiam militarem B.M.V. Reginae Poloniae gaudere volumus omnibus iuribus ae privilegiis quae ecclesiis parochialibus competunt; ideoque in ecclesia hac parochiali fontem baptismalem poni, Sanctissimum Eucharistiae Sacramentum asservari, acta quoque metricalia status civitis conscribe et reliqua ex iure ae consuetudine in officiis parochialibus peragi solitaexpedini passe statuimus et iubemus. Territorium huius a Nobis erectae parochiae finibus districtum Kielcensis, Andreoviensis, Pińczoviensis, Stopniciensis, Iłżensis, Sandomiriensis et Opatoviensis definiendum necnon omnes personas, de quibus supramemoratum decretum art. 9. Statuit, amplectendas esse volumus. Decretum hoc Nostrum, cuius vim obligatoriam a die 1 Maii. a. c. assignamus, in archive parochiae mil. Kielcensis necnon in archivo Decanatus mil. Premisliensis pro rei memoria et documento asservari mandamus. Erecctionem vero huius decreti per pra- esentes commitimus. Adm. Rev. D-no Josepho Panaś Fragment „Kroniki...” ks. płk. Stanisława Cieślińskiego officio Decani Districtus mil. N X Premistiae fungontis. In quorum fidem decretum hoc manu nostra sub- Przenajświętszego Sakramentu intonuje się pieśń seritusimus ae sigillo munioimus. „Serdeczna Matko” lub inną. Nauki głoszone z zapałem Datum Varsoviae, 21 Aprilis 1926 poczęły ściągać coraz więcej ludzi. Dnia 8 maja już Episcopus Castrensis Exercitus Poloni był dzwon zupełnie dobry zawieszony na dzwonnicy /-/ + Stanislaus Gall w zamian za spiżowy. Zawiesili go strażacy. Porządek Curiae Castrensis Cancellarius nabożeństw niedzielnych i codziennych: codziennie /-/ Dr Th.Jachimowski Msza św. o godzinie 8 rano; w niedzielę i święta S.S. Cub. Int. o godzinie 10 rano, wieczorne nabożeństwo majowe Aczkolwiek kościół nadawał się do użytku, lecz o godzinie 7 wieczorem. tak był brudny, odrapany wewnątrz i zewnątrz oraz Troska o zwolnienie mieszkania, plebanji, przez nie posiadał moc niezbędnych utensylji i sprzętów, por. Nycza była jedną z najważniejszych; sprawa się kasa kościelna przekazana ks. Cieślińskiemu przez komplikowała ponieważ por. Nycz nie szedł na rękę, ks. prof. M. Klepacza wynosiła zaledwie 28 zł 18 owszem stawiał coraz większe wymagania. Wreszcie gr. Oprócz tego mieszkanie szczupłe, dokąd w żaden ks. Cieśliński poszedł na daleko idące ustępstwa, sposób nie można było pomieścić rzeczy i rodzinę mianowicie wziął na siebie kupno, względnie remont (ojca i matkę). Mur kościelny jeszcze z czasów Wielkiej mieszkania dla por. Nycza. Przy końcu maja udało się Wojny w 42 miejscach zniszczony, plebanja (b. Po- zdobyć mieszkanie dla por. Nycza przy ul. Młynarskiej pówka) od kościoła nie odgrodzona. Pierwszą troską 15, koszta remontu wyniosły 276 zł, które wziął musiało być zarządzenie nabożeństwa majowego już na siebie ks. Cieśliński, onże opróżnioną po por. w pierwszym dniu maja, brak dzwonu dawał się wielce Nyczu plebanię również swoim kosztem odremontował, odczuwać. Dzwon kościelny został wypożyczony jeszcze co kosztowało 350 zł. Na cel ten ks. Cieśliński przez ks. Turzyńskiego straży ogniowej i zresztą jako zaciągnął dwumiesięczna pożyczkę u wojskowości. spiżowy nie nadawał się. Zmuszony był ks. Cieśliński Miesiąc maj zapisał się w dziejach Polski krwawymi chodzić od domu do domu i zapraszać na majowe zgłoskami, albowiem dnia 13 maja rozegrały się walki nabożeństwo. Porządek nabożeństwa: „Niechaj będzie”, na ulicach stolicy. Armia podzieliła się na dwa wrogie podczas śpiewu okadzenie Najświętszego Sakramentu obozy; ma czele jednego obozu stanął marszałek w puszce, gdyż monstrancji nie było; „O salutaris Józef Piłsudski, żądając obalenia rządu Wincentego Hostia”, ustawia się puszkę na tabernakulum i śpiewa Witosa i traktowania innego wojskowych, a na czele się Litanję Loretańską, potem intonuje się „Pod drugiego obozu, wiernego danej przysiędze, stał Twoją Obronę”, modlitwa a po niej nauka. Po nauce minister spraw wojskowych gen. dyw. Malczewski. okadzenie „Tantum ergo”, benedykcja i po schowaniu Bratobójcze walki zakończyły się dnia 15 maja tem,

Świętokrzyskie nr 22 (26) 35 „Kronika Parafii Garnizonowej w Kielcach” - rok pierwszy

że Prezydent Rzeczpospolitej zrzekł się stanowiska Uroczystości w czerwcu: 1. codziennie nabożeństwo na ręce Marszałka Sejmu [Macieja] Rataja, rząd tworzył czerwcowe z naukami o Sercu Jezusa; 2. dnia 3 czerwca prof. [Kazimierz] Barthel, ministrem wojny został mar- udział w procesji Bożego Ciała w Katedrze; 3. dnia 12 szałek Piłsudski. Zebrało się Narodowe Zgromadzenie, czerwca święto 2 PAP Leg. – uroczyste nabożeństwo wybrało na prezydenta marszałka J. Piłsudskiego, z kazaniem na temat: „Sprawiedliwy żyje z wiary”; 4. lecz wybór przez niego nie został przyjęty; za drugim 24 czerwca święto 4 PP Leg. uroczyste nabożeństwo razem wybrano kandydata wskazanego przez marszałka z kazaniem na temat: „Deus mirabilit fortuna metabilis”; Piłsudskiego, mianowicie p. Ignacego Mościckiego, 5. uroczyste zakończenie czerwcowego nabożeństwa dyrektora Zakładów Chorzowskich3, i ten mandat z procesją wokoło kościoła – zaznaczyć należy, że przez przyjął. W walkach bratobójczych zginęło prawie 2000 cały czas majowego i czerwcowego nabożeństwa [tak zapisano w rękopisie „Pamiętnika...” – przyp. red.] zbierano ofiary w kościele i zebrano wszystkiego ludzi4; podczas pogrzebu w kościele biskupim na ul. 131 zł. W lipcu część oddziałów garnizonu kielec- Długiej ks. ppłk Panaś, Dziekan DOK nr X rzucił kiego wyruszyła do Daleszyc, dokąd ks. Cieśliński swe ordery na ziemię, gdyż jako legionista nie może dojeżdżał co niedziela, w czasie jego nieobecności ich nosić, bo palą jego pierś. Zaraz potem wyjechał zastępowali w kościele ks. ks. profesorowie Semina- na urlop i następnie został oddany do dyspozycji rium Duchownego. W tymże miesiącu ks. Cieśliński Kurji Biskupiej Wojska Polskiego. miał już możność skontrolowania stanu inwentarza, Takie wypadki znamienne wstrząsnęły posadami co też uczynił dnia 9 lipca: braków nie znaleziono. Polski. W Kielcach było spokojnie. Zaledwie 1 batalion Tu stwierdził, ile jeszcze rzeczy musi zakupić, aby mieć 4 Pułku Piechoty Leg. i 1 dywizjon 2 Pułku Artylerii możność urządzać nabożeństwa uroczyste. Postanowił Polowej Leg. wyruszył do Warszawy na pomoc wojskom więc ks. Cieśliński: 1. wystosować gorąco prośbę marszałka Piłsudskiego, lecz udziału w walkach do Budownictwa Wojskowego o przyznanie ryczałtu nie brał. Kiedy zaczęły się uspokajać umysły, ks. konserwacyjnego; 2. wysłać panie zwłaszcza wielce Cieśliński rozpoczął pracę koło ogrodzenia, kościoła przychylną p. Lubowiecką, po kweście i sporządzić i pracę duszpasterską w szeregach swego garnizonu. cegiełki i karty z widokiem kościoła. Najpierw zakupił materiał drzewny, aby ogrodzić Na skutek prośby ks. Cieślińskiego Budownictwo plebanię od kościoła, należność spłacać miał ratami. udzieliło subwencji 600 zł, które zużyto na osmoło- Wkrótce stanęły sztachety, część cmentarza przezna- wanie dachu i na ogrodzenie murowane. Następnie czona [została] pod ogród owocowy, część odeszła p. Lubowiecka, jak wielki jałmużnik, uzbierała chodząc pod ogródek proboszcza. Jednocześnie ks. Cieśliński od domu do domu paręset złotych, co uwieczniono gromadził materiał do reperacji ogrodzenia murowa- w księdze kasowej. Jako początek tej zbiórki była ofiara nego. Firma Zagajski zaofiarowała gratis 60 metrów5 J.E. Ks. Biskupa Łosińskiego 100 zł, ks. Cieślińskiego wapna niegaszonego, majster murarski Wątorski 50 zł i 10 rs. Cegiełki wykonano w drukarni „Jedność” stanął do roboty. Roboty posunęły się tak daleko, dzięki przychylności ks. prał. Błaszczyka niemal że już w pierwszych dniach czerwca inny widok za bezcen. Jedne z cegiełek na cenę 25 gr, a drugie przedstawiał plac kościoła wojskowego. na 50 gr. Dzięki wielkiemu staraniu p. Lubowieckiej, W tymże czasie ks. Cieśliński zakupił w Kielcach: majorowej Stawaszowej, pań Boguszewskich i służącej 1. kadzielnicę, 2. łódkę do kadzidła, 3. Kropidło, 4. Zuzannie Cykule zebrano sumę dość pokaźną za cegiełki kociołek do wody święconej, 5. monstrancję w firmie i karty z widokami kościoła, mianowicie 1087 zł Witkowski, zadatkował ją jeszcze ks Turzyński. 98 gr, nadto z innych źródeł na inwestycje 340 zł Aby ożywić życie religijne w tej części Kielc, 68 gr. Po opłaceniu murarskich robót, blacharskich postanowił ks. Cieśliński odprawiać czerwcowe nabo- i stolarskich, ks. Cieśliński postanowił urządzić żeństwo z wystawieniem Najświętszego Sakramentu instalacje elektryczną, powierzając roboty firmie Regieli w monstrancji i z naukami codziennie. Porządek w Kielcach. Kosztorys wynosił 991 zł. W tych zabiegach nabożeństwa: o godzinie 7 wieczorem wystawienie, i kłopotach w zdobyciu gotówki upłynął miesiąc lipiec. litania śpiewana, nauka, błogosławieństwo i pieśń W tym miesiącu kościół wzbogacony został przez „Z tej biednej ziemi”. Ludzi gromadziło się coraz piękną chorągiew amarantowo-białą z wizerunkami: więcej. W tym czasie odbyło się zaprzysiężenie na tle białym Matki Nieustającej Pomocy, a na tle rekrutów, po przysiędze ks. Cieśliński poprosił do- amarantowem – św. Teresy do Dzieciątka Jezus. Dar wódców na skromne śniadanko, które się przeciągnęło p. Piotra i Kazimiery Kosków z Łodzi, przyjaciół ks. i rozbudziło miłą i serdeczną atmosferę. Dnia 19 Cieślińskiego. Stanął prowizoryczny ołtarz św. Teresy czerwca ks. Cieśliński sprowadził rodzinę i rzeczy od Dzieciątka Jezus. i zainstalował się zupełnie. Miesiąc sierpień przysporzył dość uroczystości nieoczekiwanych mianowicie: 1. Zjazd Legionistów 3 W lipcu 1922 został mianowany dyrektorem Państwowej Fabryki Związ- z udziałem gości zagranicznych i z marszałkiem ków Azotowych w Chorzowie. Piłsudskim; 2. poświęcenie sztandaru Strzelca i 3. 4 W rzeczywistości zgineło 379 0sób. 5 Potocznie 100 kg. poświęcenie stadionu 4 PP Leg. – wszystkie te uro-

36 Świętokrzyskie nr 22 (26) „Kronika Parafii Garnizonowej w Kielcach” - rok pierwszy

czystości wyznaczono na dzień 6 VIII 1926. Ponieważ Sztabu 2 D.P.Leg, płk [Jan] Bold – dowódca 2 PAP Kurja Biskupia Wojska Polskiego ze swej strony Leg., ppłk Stefan Jażdżyński – dowódca 4 PP Leg., kpt. wyraziła zgodę, aby mszę polową odprawił ks. prob. Kłodziński – d-ca Kolumny Szkolnej Samochodowej, Cieśliński, jeżeli uzyska zgodę miejscowych Władz przedstawiciel Korpusu oficerskiego każdego pułku, Djecezjalnych. Ks. Cieśliński na mocy zgody ks. prał. kierownicy zakładów, urzędów i delegacja z każdego infułata Czerkiewicza Mszę Św. Polową przy pięknie baonu i dywizjonu. Punktualnie o g. 12 ks. Cieśliński przystrojonym ołtarzu na rynku wolności odprawił o g wszedł na podniesienie i wygłosił podniosłe prze- 9 rano dnia 8 VIII. Po Mszy Św wygłosił przemówienie mówienie na temat, że z przyrody uczmy się kochać na temat: „Z wiary naszej wola nasza niechaj będzie”, Boga, a zakończył wierszem: następnie poświęcił sztandar, chrzestnymi byli p. marszałek Piłsudski i p. Grunertowa. Tegoż dnia o g. „I jakiejkolwiek zaznam doli 16 ks. Cieśliński poświęcił stadjon sportowy i wygłosił Czy sam czy inni plon mój zgarną, podniosłe przemówienie na temat „In corpore Sano – Jako siewca, idąc pośród roli, mens sana”. Dnia 9 VIII o g. 11p. marszałek Piłsudski Chciałbym choć jedno rzucić ziarno.” trzymał do chrztu dzieci p. mjr. Kamińskiego i p. ppłk. Kuczyńskiego w kościele wojskowym, a ks. Cieśliński Następnie przy dźwiękach marsza przystąpiono udzielił sakramentu chrztu świętego. Następnie p. do samego sadzenia drzewek: pierwsze posadził p. marszałek Piłsudski udał się na plebajnę wojskową Wojewoda, drugie p. Starosta, trzecie p. generał i t.d., gdzie podpisał akt i spędził parę chwil na rozmowie. jak o tem opisane jest w Złotej Księdze wojskowej Tłumy publiczności oblegało plebanie, przy wyjściu parafji w Kielcach. Na zakończenie orkiestra 4 PP Leg. zgotowali p. marszałkowi owację „Niech żyje”. Resztę odegrała „Nie rzucim ziemi skąd nasz ród”. Należy miesiąca sierpnia ks. Cieśliński użył na wyjazdy zaznaczyć, że uroczystości przyglądały się liczne rzesze do Daleszyc na obóz ćwiczeń i miał nabożeństwo obywateli, dwie szkoły powszechne, a przy sadzeniu dnia 15 VIII w Daleszycach, a następnie na przemian pomagał p. Fidera, sąsiad probostwa. Na zakończenie w Górnem i w Niwkach Daleszyckich. ks. Cieśliński zaprosił władze i panów dowódców Miesiąc wrzesień. Postanowił ks. Cieśliński roz- na śniadanie, podczas którego wznoszone były toasty począć remont wewnątrz kościoła farbami klejowemi przez p. generała i p. wojewodę, podnoszące zasługi i powierzył te roboty Franciszkowi Biskupskiemu ks. Cieślińskiego na terenie kieleckim. O godzinie 15 z ulicy Spacerowej za sumę 800 zł sama robocizna, goście opuścili gościnne progi probostwa. farby i rusztowanie należy do kościoła. Pozostawało do 1 listopada 6 dni, które ks. Cie- Remont trwał 16 dni, roboty wykonano bardzo śliński wyłącznie poświęcił upiększeniu cmentarza dobrze. Kolory świetne, skończono na termin tak, wojskowego na uroczystości Zaduszek, a w kościele że początek nabożeństwa październikowego odbył robotnicy wmurowywali dwie tablice pamiątkowe się już w odnowionym kościele. Funkcjonowała już z włoskiego marmuru, które miały być odsłonięte i elektryczność, mianowicie 8 kinkietów. w dniu Zaduszek ku uczczeniu pamięci, tak bohaterów Miesiąc październik. Ks. Cieśliński znowu odprawia miasta Kielc, jak szeregowych i oficerów 2 Dywizji nabożeństwo, tym razem Różańcowe i głosi nauki Piechoty Leg. o tajemnicach Różańca św. Ludzi przybywa coraz więcej. Dnia 31 października zakończono uroczystą procesją Porządek nabożeństwa jak majowego, z tą różnicą, Różańcowe Nabożeństwo, udział był tak liczny, żeo p wystawieniu, różaniec, czytana liturgia, śpiewane że kościół nie mógł pomieścić żołnierzy i cywilnych. „Pod Twoją obronę”, modlitwa, nauka „Tantum ergo”, Nazajutrz po nabożeństwie o g. 14 oddziały całego Chwała, Dziękczynienie i „Wszystkie nasze dzienne garnizonu z orkiestrami i z wiankami w każdej kompanji sprawy”. Zebrano ofiar – 190 zł. zgromadziły się na placu Wolności, dokąd przybył Dnia 25 X odbyło się święto sadzenia drzew ks. Ciesliński i stanął na czele pochodu, orkiestra owocowych – inicjatywa i starania ks. Cieślińskiego. grała marsz żałobny Chopina i pochód ruszył szosą Na tydzień przed uroczystością ks. Cieśliński osobiście Buską na cmentarz wojskowy. Na cmentarzu były zapraszał przedstawicieli władz o udział. tłumy publiczności, całe dowództwo z rodzinami. W oznaczonym dniu t.j. 25 X nadspodziewanie Ks. Cieśliński wstąpił na wysoki kopiec i wygłosił po wielkiej szarudze wyłonił się piękny jesienny dzień, mowę żałobną na temat: „Zmiłujcie się nade mną aczkolwiek ziemia była pokryta śnieżnym całunem. przynajmniej wy, przyjaciele moi”. Następnie ze śpiewem Już na ½ godziny przed g. 12 zaczęły przybywać „Libera” obchodził ks. Cieśliński wszystkie mogiły, oddziały, goście, orkiestra. a z nim postępował p. generał Łuczyński ze sztabem Stawiły się przedstawiciele władz: p Ignacy i rodziny oficerskie. Potem przy dźwiękach marsza Manteuffel Wojewoda Kielecki, p. [Roman] Serednicki żałobnego żołnierze składali wianki na grobach. – Starosta Kielecki, p. [Mieczysław] Łukasiewicz Całą ceremonię poprzedził raport żałobny. Całość – Prezydent [Kielc], p. Rakowski – Inspektor Kó- wypadła imponująco i wszyscy ze wzruszeniem łek Rolniczych, gen. Jerzy Łuczyński– Komendant opuszczali miejsce wiecznego spoczynku. Tegoż dnia Garnizonu, mjr [Konrad] Ruszczyc-Pokorny – Szef o g. 19 odprawiono w kościele podwójne nieszpory,

Świętokrzyskie nr 22 (26) 37 „Kronika Parafii Garnizonowej w Kielcach” - rok pierwszy

kościół był przepełniony wiernymi, którzy łączyli z krzyżem, za nim ks. Cieśliński w kapie fioletowej, się z modłami kapłana. Po nieszporach żałobnych za nim p. gen. Łuczyński ze sztabem z dowódcami, odprawiono procesje ze stacjami i wreszcie przed następnie oddziały w zwartych szeregach, śpiewając ustawionym, a rzęsiście oświetlonym katafalkiem na przemian z orkiestrą „Serdeczna matko”. Procesja odśpiewano „Salve” i „Anioł Pański”. przechodziła ulicami: Czystą, Sienkiewicza i Małą. Dnia 2 XI o g. 10 przybyli do kościoła oprócz od- Na ulicach gromadziła się publiczność i z odkrytymi działów przedstawiciele władz i urzędów państwowych, głowami ze wzruszeniem przyglądała się religijnej by wziąć udział w odsłonięciu ufundowanych przez procesji wojska polskiego. ks. Cieślińskiego pamiątkowych tablic. Kiedy wszyscy weszli do Katedry i zajęli miejsca, Wszyscy zatrzymali się przed wejściem do głównej ks. Cieśliński z ambony gorąco przemówił do uczest- nawy. Orkiestra zagrała marsz żałobny, podczas ników, następnie odczytał 5 przepisanych modlitw którego dokonali odsłonięcia tablic dla bohaterów m. i procesja ruszyła z powrotem do wojskowej świątyni. Kielc – p. gen J. Łuczyński, a dla oficerów i szere- Tym razem ul. 3 maja7 koło pałacu biskupiego, ul. gowych poległych z 2 Dywizji Piechoty Leg. – p. Ogrodową, Karczówkowską aleją. W wojskowej świątyni starosta Serednicki. Kiedy tablice odsłonięto ks. ks Cieśliński dokonał wystawienia, odśpiewano Cieśliński dokonał poświęcenia i następnie wstąpił Suplikację, „Tantum ergo”, benedykcja i po schowaniu na ambonę, wygłaszając do łez wzruszającą mowę Najświętszego Sakramentu hymn „Boże coś Polskę”. patriotyczną. Po mowie odprawił cichą Mszę Świętą, Tegoż dnia o g. 17 J.E. ks. Biskup Łosiński bierzmo- ao p niej odśpiewał modły przepisane przy katafalku. wał uczestników mszy w Katedrze, ojcem chrzestnym Zgromadzeni wzruszeni opuszczali świątynię. był ks. Cieśliński. Dnia 16 XI ks. Cieśliński udał się do Przemyśla Dnia 8 XII 1926 uroczyste poświęcenie kościoła na konferencję dekanalną i rekolekcje oraz na roczne wobec całego garnizonu, duchowieństwa, przedsta- omówienie sprawy, jak urządzić obchód Wielkiego wicieli władz z p. wojewodą Manteufflem na czele. Jubileuszu w wojsku. Za zgodą Dziekana Korpusu ks Punktualnie o g. 10 ks. dziekan Jaroński w otoczeniu Ludwika Jarońskiego wyznaczono obchód w Kielcach ks. prał. Sonika, ks. prał Pawłowskiego, ks. prał. na dzień 6 i 7 XII, a następnie w dniu Niepokalanego Żrałka, ks. prał. Błaszczyka, ks. dyrektora Guzika, Poczęcia N.M.P. miał ks Jaroński, Dziekan Korpusu salezjanina, i ks. Cieślińskiego zbliżył się do drzwi poświęcić kościół, nadając mu za patrona N.M.P. głównych i rozpoczął poświęcenie na zewnątrz, Królową Korony Polskiej. Już od 22 XI ks. Cieśliń- następnie otworzono drzwi i odbyło się poświęcenie ski szykował się do urządzenia obchodu: umieścił wewnątrz oraz nadanie patrona kościołowi t.j. N.M.P. szczegóły programu w rozkazie Komendy Garnizonu. Królowej Korony Polskiej. Po dokonaniu poświęcenia Zaprosił pisemnie i osobiście wszystkich księży duchowieństwo zajęło miejsca na prezbiterjum, władze do słuchania spowiedzi świętej i parokrotnie mówił przed prezbiterium, a ks. Jaroński wygłosił podniosłe z ambony i na pogadankach o doniosłości Jubileuszu przemówienie o znaczeniu kościoła w życiu człowieka, i o korzyściach jakie on daje, zachęcając by najliczniej zakończył odczytaniem dekretu erekcyjnego parafji z niego skorzystali. wojskowej i nominacji ks Cieślińskiego na proboszcza Dnia 6 XII o g. 14 kościół był przepełniony żoł- tejże parafji. Potem przed wspaniale udekorowanym nierzami, oficerami i rodzinami wojskowych. Wstą- ołtarzem wielkim proboszcz wojskowej parafji ks. pił na ambonę ks. prałat Pawłowski6 – vicerektor Cieśliński odprawił Mszę św. śpiewaną, przygrywała Seminarium Duchownego w Kielcach i podniośle, orkiestra 4 PP Leg. Po Mszy św oficerowie, przed- wzruszająco przemówił. Następnie ks. Cieśliński stawiciele władz winszowali ks Cieślińskiemu i nieco odczytał list pasterski J.E. ks. biskupa Galla oraz przetrącili. Wreszcie odbyła się defilada wojsk przed zachęcił, aby nikt z obecnych, jeżeli kocha Boga, nie gen. Łuczyńskim, p. wojewodą i gośćmi. wyszedł bez spowiedzi. Już o g. 15 zasiadło 24 księży Po odjeździe ks. dziekana Jarońskiego wszystkie i ks. Cieśliński – spowiadano bez przerwy do godziny wolne chwile poświęcał ks. Cieśliński dla objazdu 19.15, następnie prawie wszyscy spowiednicy udali się swoich parafian, udzielając im tradycyjnych opłatków. na plebanię na herbatę, która wśród miłej pogawędki Wielka była radość, że to czyni sam proboszcz, przeciągnęła się do g. 21.35 że tak dobrze jest u wielkich, jak i u najmłodszych. Nazajutrz o g. 8 ks. Cieśliński wyszedł ze Msza Dziatwa przybrana odświętnie meldowała, że się św. podczas której wszyscy przystąpili do Komunji modli i oczekiwała na obrazek. W ostatnim tygodniu t.j. Jubileuszowej. Komunikował ks Cieśliński i ks. 19 XII odbyła się uroczysta przysięga, poprzedzona Błaszczykiewicz przez 70 minut. Przystąpiło do Ko- nabożeństwem i mową ks. Cieślińskiego o ważności munji św. żołnierzy 1400 osób, oficerów 30, rodzin przysięgi – zacna pułkownikowa Łobocka namalowała 50 osób. Bezpośrednio po Mszy św. ks. Cieśliński artystyczne Betlejem. Od 20 XII ks. Cieśliński osobiście wygłosił krótkie przemówienie o znaczeniu proce- budował żłóbek, by uprzyjemnić żołnierzom święta sji i ruszyła procesja do Katedry. Na czele szedł Bożego Narodzenia. Żłóbek jest wyłącznie pomysłu ks. Cieślińskiego, przedstawia piaszczystą górę 6 Ks. Józef Pawłowski, zginał w Dachau w 1942 r., błogosławiony ko- scioła katolickiego. 7 Obecna ul. Duża.

38 Świętokrzyskie nr 22 (26) „Kronika Parafii Garnizonowej w Kielcach” - rok pierwszy

wśród skalistych stoków górskich, w dali widnieje Zestawienie dokonanych robót i uroczystości od 1 V brama Betlejemu i samo miasto, nad którym rzuca do 21 XII 1926 r. jeszcze światło gwiazda Barlaama. U podnóża gór w skale uboga stajenka, gdzie się znajduje Święta 1. Ogrodzono sztachetami plebanię, kościół za jezior- Rodzina i Dziecię Jezus, ogrzewane parą woła i osła. kiem ogród owocowy. Po drodze z góry od Betlejem zdążają 3 Królowie, 2. Pociągnięto muru (ogrodzenia) 42 mtr, reperacja a przed stajenką w kornej postaci stoją pasterze. Całość popsutego. wypadła wspaniale. Koszta stosunkowo małe, gdyż 3. Smołowanie dachu, reparacja rynien, reparacja tylko materiał i żarówki, a robota nic nie kosztowała, dzwonnicy. gdyż była praca samego proboszcza; [całość] obraz 4. Wstawienie dzwonu na wieży. Betlejemu uświetniał. Toteż na pasterce był niemożliwy 5. Pomalowanie kościoła wewnątrz. ścisk, aczkolwiek garnizon z powodu świątecznych 6. Instalacja elektryczna w całym kościele. ustrojów znacznie się zmniejszył. 7. Sadzenie drzew owocowych dnia 25 X 1926. Dnia 24 XII już od g. 15 ks. Cieśliński autem 8. Odsłonięcie tablic marmurowych pamiątkowych objeżdżał wszystkie oddziały, składał życzenia, 2 XI 1926 r. odczytywał list pasterski J.E. ks. Biskupa Galla. 9. Poświęcenie kościoła pod wezw. N.M.P. Królowej Trzeba nadmienić, że 27 XII zakończono Jubileusz Korony Polskiej 8 XII 1926 r. wśród chorych w szpitalu wojskowym, skorzystali 10. Wstawienie figury Serca Jezus w wielkim ołtarzu. z łask jubileuszowych wszyscy chorzy w liczbie 89. 11. Oświetlenie elektryczne obrazu N.M.P. Tegoż dnia 24.XII o g. 24 rozpoczęła się pasterka Częstochowskiej. Jutrznia, następnie uroczysta Msza św, podczas „Gloria” 12. Urządzenie ołtarza św. Teresy od Dzieciątka Jezus. zapalono wszystkie żyrandole i żłobek. Po Mszy św. 13. Urządzenie kaplicy N.M.P. Król. Korony Polskiej. celebrans ks. Cieśliński udał się do żłobka, gdzie wraz 14. Pierwszy raz Pasterka. z całym kościołem odśpiewał „Wśród nocnej ciszy”. 15. Urządzony pierwszy raz artystyczny żłóbek. Skończyła się pasterka o g. 1½. Należy podkreślić, Co przybyło za czas od 1 V do 31 XII1926 r.: że jak zawsze tak szczególniej na święta Bożego 1. Monstrancja biały metal pozłacana. Narodzenia cały kościół był przybrany w girlandy 2. Kadzielnica plater. z zieleni, a ołtarz staraniem Sióstr Dominikanek 3. Łódka z łyżeczką plater. z Karczówkowskiej Alei udekorowany żywymi kwiatami. 4. Kociołek na wodę plater. Dnia 25 i 26 XII nabożeństwa, jak zwykle o g. 10 i 11 5. Kropidło plater. ½, a nieszpory o g. 18. Żłobek coraz więcej przyciągał 6. Chorągiew św Teresy od Dzieciątka Jezus dar widzów. Doszła wieść do J.E. ks. Łosińskiego, który p. P. Kostka. postanowił odwiedzić kościół i zobaczyć żłobek, 7. Figura Serca Jezusa. co też się i stało dnia 28 XII o g. 17. Przybył J.E. ks. 8. Obraz św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Biskup Łosiński w otoczeniu ks. prał Żrałka i ks. prał. 9. Obraz N.M.P. Królowej Korony Polskiej. Sonika; ks. Cieśliński spotkał dostojnego gościa przy 10. Tacka do chrztu plater. wielkich drzwiach, następnie wprowadził do świątyni. 11. Dzbanuszek do chrztu plater. Tu J.E. ks. Biskup pomodlił się przed Sanctissimum 12. Tacka pod naczynka plater. w wielkim skupieniu, następnie oglądał cały kościół 13. 2 naczynka do chrztu plater. i zaznaczył, że jest nie do poznania od czasu, jak 14. Podstawka pod watę do chrztu, dar St. Artwińskiego ostatnio go widział; Wreszcie udał się do żłobka, (srebrne). o którym mówił z wielkim uznaniem dla pomysłu ks. 15. 2 wyszywane ręczniki, dar p. Lubowieckiej. Cieślińskiego. Po szczegółowem obejrzeniu świątyni udał się J.E. ks. Biskup na plebanię, gdzie wśród miłej pogawędki o czasach wojny światowej przepędził Fragment „Kroniki...” prezentujemy in extenso, bez do g. 19, pozostawiając w sercach ks. Cieślińskiego żadnych wtrąceń, jedynie z drobnymi ingerencjami i Jego Rodziców najmilsze wspomnienia. Dnia 30 XII korektorskimi (np. znaki diakrytyczne). W opisie komisja w sprawie oświetlenia kościoła. wydarzeń ksiądz Cieśliński często prezentuje siebie Zakończenie starego 1926 roku. Dnia 31 XII o g. w trzeciej osobie. 17 był już w kościele cały garnizon przeszło 1400 osób i 30 oficerów. Kościół rzęsiście oświetlony; nieszpory z wystawieniem Najświętszego Sakramentu, po „Benedicamus Domino” ks. Cieśliński wygłosił Biogram na podstawie artykułu Elżbiety Głąbińskiej przemówienie na temat: „Czem był dla nas rok 1926”. „Rzecz o księdzu Stanisławie Cieślińskim” w: Kielce Następnie odśpiewano Suplikację „Te Deum cum i kielczanie w XIX i XX wieku, red Urszula Oettingen, orationibus, benedykcja i po schowaniu Najświętszego Kielce, 2005. Sakramentu wszyscy udali się do żłobka, gdzie zaśpiewano „Wśród nocnej ciszy”.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 39 Walki 4 Pułku Piechoty Legionów Polskich pod Hulewiczami i Koszyszczami w 1915 roku*

Dr hab. prof. UJK w Kielcach Urszula Oettingen

d września 1915 r. do początku października O 1916 r. Legiony Polskie prowadziły działania zbrojne na Wołyniu. Brał w nich udział 4 Pułk Piechoty, zapisując kolejną kartę w swojej bojowej historii. Po odzyskaniu niepodległości w okresie międzywojnia pułk stacjonował w Kielcach. Po walkach na terenie Lubelszczyzny w 1. połowie sierpnia 1915 r. 4 Pułk Piechoty III Brygady Legio- nów Polskich, dowodzony przez ppłk. Bolesława Roję, współdziałał z I Brygadą Legionów Polskich i kontynuował pościg za wycofującymi się wojskami rosyjskimi. W skład 4 pułku wchodziły trzy bataliony: I – dowódca mjr. Andrzej Galica, II – kpt. Franciszek Sikorski, III – kpt. Edward Szerauc.

Płk. Bolesław Roja Po południu 7 września c. i k. Komenda Legionów Polskich, na czele której stał gen. Karol Trzaska- -Durski, stacjonująca w Kowlu, wydała do podległych Kwatera poległych Czwartaków na Cmentarzu Legionowym sobie oddziałów rozkaz, nakazujący osiągnięcie w Jastkowie. Boje pod Jastkowem trwały od 31.VII. do 3.VIII. 1915 r. następnego dnia linii Kaszówka-Hulewicze-Czere- Fot. Jerzy Osiecki moszno-Niesuchoiże-Wyżwa. Grupie Roi, w skład której oprócz 4 pułku wchodziła austriacka bateria Na tym obszarze oddziały legionowe działały dywizjonu haubic i 5 szwadron legionowej kawalerii, w ramach austro-węgierskiej 4 Armii dowodzonej nakazano wyruszyć głównymi siłami na Krzeczewicze. przez arcyksięcia Józefa Ferdynanda Habsburga. I Brygada Legionów Polskich dowodzona przez Józefa Zajęcie Kowla 6 września i pierwsze posunięcia Piłsudskiego miała udać się w kierunku Niesuchoiż. mające na celu jego obronę przed siłami rosyjskimi Na przydzielonych odcinkach nakazano prowadzić rozpoczęły okres walk 4 pułku na Wołyniu. Zadaniem intensywną działalność wywiadowczą. powierzonym oddziałom legionowym, było usunięcie nieprzyjaciela na terenie od Kowla do rzeki Stochód. W tych dniach najważniejsze było utrzymanie Był to duży obszar, wymagający działania licznych i obrona Kowla oraz miejscowości Hołoby. Linie i szybkich patroli celem rozpoznania sił nieprzy- obrony wokół Kowla podzielono na cztery odcinki: jacielskich. Teren Wołynia, a właściwie Polesia od północy, południa i dwa od wschodu. Obsadę wołyńskiego, obfitował w liczne rzeki, rozlewiska, przyczółka miasta miały stanowić dwa bataliony bagna, lasy, piaszczyste wzgórza, brak było dróg I Brygady zaś punktu oporu Hołoby dwie kompanie i sprawnej komunikacji. Jedyna lina kolejowa biegła 4 pułku. Ich zadaniem było patrolowanie terenu z Kowla do Sarn. Miejscowa ludność często sprzyjała przed głównymi odcinkami obrony, a także budowa Rosjanom, informując o ruchach wojsk i biorąc udział odpowiednich umocnień. w walce. To utrudniało prowadzenie akcji i wpływało O działaniach 4 pułku 8 września informował jego na charakter prowadzonych bojów. dowódca ppłk Roja, który jeden batalion wysłał z Kowla

40 Świętokrzyskie nr 22 (26) Walki 4 Pułku Piechoty Legionów Polskich

W meldunkach do Komendy Legionów Roja donosił o przebiegu działań i efektach prowadzonej akcji rozpoznawczej. W południe 9 września główne siły kawalerii rosyjskiej przeszły na zachód za rzekę Stochód, kozacy znajdowali się w Trojanówce i Cze- remosznie. Dwie kompanie 4 pułku pod komendą kpt. Sikorskiego pozostały w Krzeczewiczach i stąd wysyłały patrole w kierunku jeziora Somin, gdzie zgromadziła się miejscowa ludność, uciekająca przed wojskami. Patrolowano okolice Skulina, Zajaczewki, Koźlinicz, Jeziorna, Sitowicz, Kaszówki. Do Hołobów wysłano jedną kompanię celem pilnowania toru kolejowego i szosy przed ewentualnym uszkodzeniem przez ludność cywilną. Następnego dnia wieczorem oddziały Roi przeby- wały na płd.-wsch. od Kowla. Głównym ośrodkiem i punktem wypadowym w kierunku rzeki Stochód była Mielnica. I Brygada prowadziła działania w szerokim Swastyka, ustanowiona 14 września 1916 r. jako odznaka pułkowa pasie na płn.-wsch. od Kowla. W tym czasie stan bojowy 4 pułku wynosił 43 oficerów, 813 żołnierzy, w kierunku Piaseczna, natomiast pozostałe dwa wraz 6 karabinów maszynowych; natomiast stan żywnościowy z austriacką baterią haubic pod jego komendą udały 1362 osoby, 319 koni, na wyposażeniu było 97 wozów. się przez Skulin do Krzeczewicz. Tam po półgodzinnej Wchodzący w skład grupy Roi 5 szwadron kawalerii wymianie ognia nieprzyjaciel wycofał się ze znacznymi w stanie bojowym liczył 2 oficerów, 80 kawalerzystów; stratami w kierunku Czeremoszna. Wyraźnie zasłużył jego stan żywnościowy: 150 osób, 138 koni; posiadał się tu 5 szwadron kawalerii legionowej, przesyłając 14 wozów. meldunki o położeniu nieprzyjaciela, zwłaszcza patrol Dzień 11 września minął na patrolowaniu okolicy. pod komendą chor. Mariana Grzędzińskiego (pseud. Nad ranem 12 września zajęto Zajaczewkę, Gruszewno, „Jacek Cekiera”), który zaatakował sotnię kozaków. Rudkę Sitowiecką i Hulewicze na wschodnim brzegu W czasie walk pod Krzeczewiczami zginęło trzech Stochodu. Z Hulewicz blisko trzy sotnie kozaków żołnierzy z 4 pułku. wyparto w stronę Iwanówki. W pościg za nimi ruszyły

Wołyń, Cmentarz Wojenny w Lasku Polskim. Fot Antoni Nowak

Świętokrzyskie nr 22 (26) 41 Walki 4 Pułku Piechoty Legionów Polskich

dwie kompanie. W czasie ataku na Hulewicze ze strony 5 szwadron przebywał w pobliżu Jeziorna, wspierając nieprzyjaciela było 7 zabitych i kilku rannych. Opano- oddział Sikorskiego. Tutaj walczono z czterema sotniami wano również Podryże, Kaszówkę i Ugły. W Mielnicy kozaków, które przeprawiły się przez Stochód. dalej stacjonował komendant Roja, w Hołobach pół Po kilku dniach bojów żołnierze 4 pułku byli batalionu na czele z mjr. Galicą i bateria artylerii. Tam wyczerpani ustawicznymi marszami, nocnymi alarmami, też prowadzono roboty techniczne, kopano rowy strze- walkami, zwłaszcza 13 września. Wielu z nich zaczęło leckie. Hołoby były miejscem zaopatrzenia walczących. chorować, stwierdzono wypadki tyfusu. Również konie Urządzono pralnię, piekarnię, naprawiono młyn, który nie były zdatne do większego wysiłku. Następnego dnia mielił mąkę na potrzeby żołnierzy. Skierowano do tej 14 września siły ppłk. Roi w wyniku rannego ataku miejscowości większe zapasy żyta, pszenicy, owsa zajęły około południa Sitowicze i Rudkę Sitowiecką, i siana. W Mielnicy zorganizowano szwalnię, która obsadzając stanowiska naprzeciw nieprzyjaciela dostarczała dziennie blisko 50 kompletów bielizny. przebywającego w Hulewiczach. W myśl zaleceń Zbliżała się chłodna pora, brakowało płaszczy, Komendy Legionów po opanowaniu Hulewicz rejon ten w związku z tym podjęto decyzję o rekwirowaniu miała zająć I Brygada. Zaplanowano dla niej zadanie od miejscowej ludności kożuchów i butów. przygotowania mostu do przeprawy przez Stochód. Równocześnie zażądano meldunków na temat stanu Głównym zadaniem grupy Roi było utrzymanie dróg przewidując dalsze przesunięcia oddziałów Hulewicz jako najdalej wysuniętego na wschód punktu. austro-węgierskich w kierunku wschodnim. Około godz. Było to jednak trudne wobec naporu wroga, szczupłości 2 po południu 14 września dwie kompanie II batalionu własnych sił i rozległego obszaru do kontrolowania. 4 pułku zaatakowały, bez rozstrzygnięcia, od strony Rano 13 września Rosjanie rozpoczęli natarcie na Hu- południowej Hulewicze. Wskutek zbyt małych sił Roja lewicze. Trzy sotnie kozaków z artylerią i karabinami zdecydował o natarciu na Hulewicze następnego dnia maszynowymi oraz piechotą zaatakowały II batalion kpt. rano. W tym samym czasie oddziały I Brygady toczyły Sikorskiego. Pod naciskiem nieprzyjaciela legioniści walki w okolicach Stobychwy i Obzyru. wycofali się z Hulewicz w stronę Jeziorna. Około godz. Rano 15 września żołnierze 4 pułku wspierani 9 przed południem oddziały rosyjskie przeprawiły przez artylerię zaatakowali ponownie Hulewicze się przez Stochód na północ i południe od Hulewicz. od południa i z zach. brzegu Stochodu. Musiano Piłsudski w południe 13 września wysłał V batalion przeprawić się przez rzekę, co było utrudnione do Powurska, który miał oczekiwać na wejście do boju wskutek zajęcia przez nieprzyjaciela jej przeciwległego w razie dalszych niepowodzeń 4 pułku. brzegu. Po godz. 2 po południu ppłk Roja meldował Przez cały dzień 13 września trwał bój pod Hu- o stratach, które wyniosły 1 zabitego i 7 rannych. lewiczami. Kpt. Sikorski meldował, że został wprost Wieczorem po krwawej walce nieprzyjaciel został zalany przez piechotę rosyjską, i musiał wycofać się wyparty z Hulewicz, które zostały zajęte przez cztery w stronę Powurska. Również w Rudce Sitowieckiej kompanie 4 pułku piechoty. pokazały się silne oddziały kozaków. Wieczorem W wyniku podjęcia decyzji o przedłużeniu frontu Rosjanie, wspomagani przez ludność cywilną, zajęli podlegającego Komendzie Legionów, w kierunku płd.- Sitowicze. Półbatalion Galicy nie zdążył stanąć -wsch., nakazano I Brygadzie obsadzenie większości do walki tego dnia. Nie dało się również odczuć pozycji zajętych dotychczas przez oddziały 4 pułku wsparcia ze strony I Brygady. Pomimo tego Roja do linii Mielnicy oraz podjęcie jak najszybszego marszu w kilku kolejnych meldunkach zapowiadał zaata- do Hulewicz. Z kolei oddziałom Roi, po koncentracji kowanie i odbicie Hulewicz. W końcu około godz. 6 sił, polecono udać się w okolice wsi Kołki. Działające po południu podjął decyzję skoncentrowania głównych dotychczas z 4 pułkiem piąty szwadron ułanów i bateria sił naprzeciw Rudki Sitowieckiej. artylerii zostały odesłane do Kowla. Zapowiedziano W licznych meldunkach ppłk. Roi widać wielkie również przysłanie do Hołobów pociągu z żywnością napięcie i odpowiedzialność za przebieg walk. Możemy dla żołnierzy. domyślać się z nich również rozgoryczenia wobec Przemieszczenie się 4 pułku uzależnione było przez niepospieszenia z pomocą ze strony I Brygady, co wy- kilka następnych dni od działań I Brygady, której nikało przede wszystkim z problemów z łącznością komenda przebywała w tym czasie w Czeremosznie. i konieczności zabezpieczenia własnych pozycji. Rozkazy dotyczące zmiany pozycji, a zwłaszcza W meldunku do kpt. Włodzimierza Zagórskiego, obsadzenia Hulewicz odebrano tam dopiero w południe szefa sztabu Komendy Legionów Polskich tłumaczył, 16 września. Tego samego dnia oddziały I Brygady że utrzymałby się w Hulewiczach gdyby mógł tam zajęły część wskazanych pozycji po 4 pułku, pozostałe skoncentrować przynajmniej dwa bataliony. Jednak zaś następnego dnia. nie był w stanie tego uczynić ze względu na długość Po walkach pod Hulewiczami na tym odcinku frontu odcinka, który musiał kontrolować. Wynosił on ponad zapanował chwilowy spokój. Działania czwartaków 30 km i obejmował pas frontu od Janówki do Hulewicz, w ciągu ośmiu dni doprowadziły do usunięcia z terenów prócz tego pół batalionu zabezpieczało Hołoby, silne od Kowla po Stochód sił nieprzyjaciela na znacznym patrole 4 pułku pilnowały okolic Kaszówki. Z kolei odcinku frontu od Hulewicz przez Rudkę Sitowiecką

42 Świętokrzyskie nr 22 (26) Walki 4 Pułku Piechoty Legionów Polskich

do Janówki. Dynamizm walki prowadzonej na tym polskiego. Na froncie starano się demonstrować terenie uwidaczniają meldunki Roi słane do Komendy samodzielność w życiu wewnętrznym i organizacji Legionów każdego dnia, co kilka godzin. W czasie starć I Brygady. Tym duchem niezależności coraz bardziej poległo kilkudziesięciu legionistów, w tym dowódca byli przesiąknięci legioniści 4 pułku, zbratani ofiarą 7. kompanii ppor. Władysław Tęcza-Kondycki. Zasługi krwi i przebytej wojennej drogi z żołnierzami formacji legionistów 4 pułku w tych walkach zostały docenione Komendanta. przez dowódcę 4 Armii w specjalnie wydanym rozkazie Celem Piłsudskiego było utrzymanie jedności pochwalnym. I Brygady na wspólnym froncie walk. Dnia 14 września otrzymał on rozkaz o podziale legionowych oddziałów na dwie grupy operacyjne, które miały działać na różnych odcinkach frontu. Piłsudski nie zgadzał sięą z t decyzją. Jednocześnie pragnął uwolnić się od przebywania w bliskości Komendy Legionów. Wbrew rozkazowi pospieszył ze swoimi oddziałami do Czeremoszna, gdzie jakoby kozacy zaatakowali kompanie polskiej kawalerii. W ten sposób sfingował rosyjski atak, żeby mieć pretekst do opuszczenia dotychczasowego rejonu walk. Nie zapobiegło to roz- biciu I Brygady. W wyniku interwencji Komendy Legionów Piłsudski został wezwany do dowództwa 4 Armii w Łucku, gdzie otrzymał ponownie dyspozycję sformowania grupy operacyjnej pod swoją komendą i udania się w rejon działań Korpusu gen. Otto Berndta. W jej skład wszedł 4 pułk i 5 pułk piechoty mjr. Leona Berbeckiego. Nad pozostałą częścią I Brygady dowództwo przejął Edward Śmigły-Rydz, później Kazimierz Sosnkowski. W tym czasie III Brygada Legionów Polskich działała w niepełnym składzie, co wynikało z jej stopniowego formowania się w okolicach Piotrkowa. Pierwsze transporty 6 Pułku Piechoty Legionów Polskich pod komendą mjr. Witolda Rylskiego przybyły z Rozprzy do Kowla 18 września. Przydzielono je jako rezerwę do Korpusu gen. Hauera i włączono do grupy ppłk. Śmigłego-Rydza. Na wołyński obszar walk przybył również Komendant III Brygady płk Wiktor Grzesicki. Grób Chrystusa w tzw. Rojowym Osiedlu na Wołyniu, 1915 r. Grupa ta we wrześniu, październiku i listopadzie Pocztówka ze zb. Jacka Szczepaniaka 1915 r. toczyła krwawe boje pod Kostiuchnówką, Kołodią, Jabłonką. Kuklami, Kamieniuchą. Walki 4 pułku odbiły się dużym echem wśród Zadaniem grupy Piłsudskiego było obsadzenie żołnierzy I Brygady, tym bardziej że formacje te frontu nad Styrem między miejscowościami Kobcze działały wspólnie od czasu przybycia 4 pułku na front i Czebene. Na nowe pozycje pierwszy udał się 4 pułk, i krwawej bitwy pod Jastkowem. Wacław Lipiński później dołączył 5 pułk z Piłsudskim. Tutaj grupa o początkowych niepowodzeniach i stratach 4 pułku przydzielona do austro-węgierskiej VII Dywizji Ka- pisał: Czwartaków strzepali porządnie. Roja pchnął walerii przebywała kilka dni do 26 września, zajmując jeden batalion na prawą stronę Stochodu do wsi się patrolowaniem brzegu Styru, gdzie ulokowały się Hulewicze, choć cała linia jest po lewej i tam opadli spieszone oddziały kawalerii rosyjskiej. Stąd oddział ich czerkiesi. Zabrali dwa karabiny maszynowe, sporo legionowy skierowany został w rejon Kołek. Pod ludzi nafasowali i również sporo natłukli (…). V-y Koszyszczami zajął pozycje 4 pułk, z kolei 5 pułk batalion 3-go p. p poszedł go wesprzeć. Dzięki wyparciu rozpoczął służbę pod Stawyhorożem. Od 30 września czwartaków znad Stochodu, ogromnie błotnistego, do 3 października 1915 r. wojska rosyjskie atakowały wyparli Moskale oddziały kawalerii solidnie na zachód. pozycje legionowe, przy czym głównie zajęte przez I i III batalion 4 pułku. Nacierała słynna 4 Odeska Latem 1915 r. coraz bardziej uwidaczniała się rola Dywizja Strzelców nazywana „żelazną”, wspomagana Piłsudskiego w działaniach dążących do stworzenia przez artylerię. Wśród poległych w tych dniach reprezentacji politycznej na terenie Królestwa Pol- czwartaków znalazł się por. Józef Klisiewicz, dowo- skiego, której zadaniem byłoby mocne postawienie dzący 9 kompanią, a wcześniej oddziałem karabinów sprawy niepodległości i budowy przyszłego wojska maszynowych. Za wspaniałą bohaterską postawę

Świętokrzyskie nr 22 (26) 43 Walki 4 Pułku Piechoty Legionów Polskich

czwartaków dziękowali dowódcy austro- -węgierskich formacji. Henryk Pietrzak, żołnierz 5 pułku, maszerując na początku października z Kołek na linię frontu zanotował: Niedaleko od nas jest piękny grób poległych w dniu 1-go października z 4-go p. p. W środku leży por. Klisiewicz, na prawo dwóch sierżantów, na lewo od niego dwóch szeregowych. Na grobie por. Klisiewicza umieszczono wielki krzyż sosnowy z napisem „Za Polskę”. Ponowne ataki wroga, poprzedzone silnym ogniem artyleryjskim, nastąpiły 7 października i trwały przez kilka dni. Przeciwko 4 pułkowi wspierane- Wołyń, Cmentarz Wojenny w Maniewiczach. Fot. Antoni Nowak mu ogniem karabinów maszynowych nacierała rosyjska piechota. Na okopy padały pociski artyleryjskie, niszcząc je, zabijając O męstwie czwartaków podczas walk pod Koszysz- i raniąc broniących się legionistów. Spokój na froncie czami pisali legionowi pamiętnikarze. Podkreślano nastąpił 13 października. W tych dniach przybyło znaczenie wspólnych walk żołnierzy I Brygady do czwartaków uzupełnienie z Lubelszczyzny, liczące i 4 pułku. Nastąpiło zjednoczenie walczących i przeby- około 165 osób oraz dwa karabiny maszynowe. wających razem w okopach legionistów. Sprzyjał temu Rosjanie umocnili swoje pozycje, budując zasieki też charakter działań pozycyjnych. Roman Starzyński z drutu, biegnące miejscami od czwartackich stanowisk wspominał: Grupa Komendanta Piłsudskiego, złożona w odległości około 50 kroków. Był to okres wymiany z 4.p.p. pod Roją i 5 p.p., jak obecnie częściej się karabinowych strzałów, ataków artyleryjskich, wy- nazywa pod Berbeckim, stała się podstawą późniejszej padów piechoty. Jednym z nich była 20 października przyjaźni ppłk. Roji i mjr. Berbeckiego oraz 4 p.p. wyprawa kpt. Władysława Bończy-Uzdowskiego, z 5 p.p. Toteż my mieliśmy tę zasługę, żeśmy „zarazili” pełniącego zastępczo funkcję komendanta I batalionu 4.p.p. zwyczajami i obyczajami „pierwszobrygadowymi” 4 pułku i pchor. Bolesława Ostrowskiego, którzy i odtąd między 4.p.p. a I Brygadą nie było już żadnych podchodząc pod pozycje rosyjskie wzięli do niewoli różnic i 4.p.p. zawsze we wszystkich swych posunięciach ponad 20 jeńców. występował solidarnie z nami, pociągając z czasem Również 20 października pod Koszyszczami II bata- za sobą i 6.p.p., nowosformowany i przybyły na front lion 5 pułku przeprowadził śmiały wypad, wspierając Wołyński. wyprawę 4 pułku. Trzykrotnie pod komendą kpt. Tadeusza Furgalskiego „Wyrwy” szturmowano z suk- Pod koniec października dotarł na odcinek Koszysz- cesem okopy rosyjskie, biorąc do niewoli 150 jeńców. cze – Stowyhoroż dywizjon kawalerii Władysława Warunki pobytu pod Koszyszczami były ciężkie. Beliny-Prażmowskiego, złożony z trzech szwadronów. Brakowało odzieży, żywności. Komendant 4 pułku Ułani objęli służbę na odcinku obsadzonym przez skarżył się do Komendy I Brygady, że żołnierze otrzy- czwartaków i pełnili ją według systemu kolejno mują jeden bochenek chleba na trzy dni. Intendentura wymienianych spieszonych szwadronów. Służbę I Brygady zamiast chleba z Rożyszcz, od połowy okopową zakończyli 7 grudnia, przechodząc do nowego listopada zaczęła dowozić mąkę. Chleb trzeba było miejsca zakwaterowania w Werchach. piec we własnym zakresie. Wskutek dysponowania Wyniki walk na innych odcinkach wołyńskiego tylko dwiema piekarniami nie było możliwości wypieku frontu wpływały na utrzymanie przez czwartaków 600 bochenków chleba w ciągu doby. Proszono więc pozycji pod Koszyszczami. W pewnym momencie o dowożenie gotowego chleba. Również brakowało nakazano ich opuszczenie, ale szybko rozkaz cofnięto. furażu dla koni, które w wyniku osłabienia nie były Tutaj nadal trwały działania charakterystyczne zdolne do użytku, zwłaszcza wobec złego stanu dróg. dla walki pozycyjnej. Z obydwóch stron dochodziło Płk Roja zanotował: 4 pułk jest źle ubrany, około do pozorowanych ataków, nocnych wypadów, patroli, 50% ludzi bez spodni, noszą po 2 pary kalesonów, reszta wspomaganych artylerią, wymiany strzałów. W tym w zupełnie zniszczonych spodniach. Marzną i chorują. okresie pchor. Józef Gewont-Kempf został mianowany Intendentura od początku wojny nie wyekwipowała zbrojmistrzem 4 pułku. Jemu podlegali rusznikarze, nas w przepisany sposób, nigdy na czas mundurów nie którzy naprawiali karabiny, on czuwał nad stanem otrzymaliśmy, a z prowiantem również niedomagania. broni, rozdzielał między bataliony i kompanie amunicję, Ludzie i oficerowie często głodni. granaty ręczne, rakiety, w czasie marszu dowodził kolumną amunicyjną. Występował do dowództwa

44 Świętokrzyskie nr 22 (26) Walki 4 Pułku Piechoty Legionów Polskich

o przydział odpowiedniego sprzętu. W jednym ze swoich bojów oddział telefoniczny doskonale radził sobie meldunków prosił m.in. o 15 skrzynek amunicji, 15 rolek podczas walk pod Koszyszczami. Wtedy ze względu papy, 100 rakiet ręcznych, 5 pistoletów, 40 zwojów na niebezpieczeństwo podsłuchu ze strony rosyjskiej drutu kolczastego. wprowadzono pierwsze kryptonimy. Czasami udawało W czasie walk pod Koszyszczami zginęło blisko się podłączyć pod nieprzyjacielską linię telefoniczną. 30 żołnierzy 4 pułku, wśród nich chor. Stanisław Wspominano, że Koszyszcze zostały całkowicie Szumski komendant kompanii w III batalionie, sierż. zadrutowane przewodami telefonicznymi zaś dowódca Stefan Kumala – uczeń gimnazjum, sierż. Stanisław pułku Roja nigdy nie rozstawał się z aparatem Sroczyński z oddziału saperów. telefonicznym, który wisiał nad jego pryczą. Przy Po krwawych walkach 4 pułku pod Koszyszczami każdym aparacie siedział telefonista z słuchawkami na mocy wcześniejszych rozkazów Komendy Legionów na uszach. Często płk Roja sprawdzał ich czujność z sierpnia i września 1915 r., ogłoszono mianowania wywołując w ciągu nocy dyżurujących żołnierzy. na wyższe stopnie. Otrzymali je: na pułkownika Bo- Od 8 grudnia 1915 r. odcinek frontu Legionów lesław Roja komendant 4 pułku, na majora komendant Polskich obsadzony przez II i III Brygadę przesunął batalionu Andrzej Galica, na kapitana komendant się w kierunku płn.-wsch. III Brygada zajęła pozycje batalionu Władysław Bończa-Uzdowski oraz dowódca pod Optową. kompanii Juliusz Zulauf. Do czasu rozpoczęcia rosyjskiej ofensywy gen. W wyniku zarządzonych przegrupowań 21 listopada Aleksieja Brusiłowa w czerwcu 1916 r. i krwawej 4 pułk opuścił pozycje pod Koszyszczami i 22 listopada bitwy pod Kostiuchnówką na początku lipca 1916 r., przybył do Wołczecka, gdzie znajdowała się Komenda na odcinku frontu zajętym przez 4 pułk panował Legionów. W związku z nieobecnością Komendanta względny spokój. Legioniści 4 pułku budowali zie- III Brygady płk. Grzesickiego, jego miejsce zajął płk mianki, wznosili budynki, których najbardziej znane Roja. Otrzymał on rozkaz zajęcia przez 4 pułk pozycji kompleksy przybrały nazwy: Rojowe Osiedle, Nowy na wschód od Kostiuchnówki, obsadzonych dotychczas Jastków. Wolne od służbowych obowiązków godziny przez I Brygadę. Nastąpiło zjednoczenie sił III Bry- wypełniały zabawy ruchowe i intelektualne, uprawianie gady, ponieważ 4 pułk od 24 listopada sąsiadował sportu (piłka nożna), spotkania towarzyskie, twórczość bezpośrednio z 6 pułkiem piechoty. Na stanowiskach artystyczna w zakresie sztuk pięknych i literatury, pod Kostiuchnówką 4 pułk przebywał dwa tygodnie. udział w uroczystościach o charakterze patriotycznym W tym okresie zwykle meldowano o spokoju na froncie i religijnym. Działały szkoły żołnierskie, biblioteka, lub sytuacji niezmienionej. chór, pułkowa orkiestra, wychodziły czasopisma Wzmocnieniem liczebności oddziałów były uzu- „Czwartak”, „Reluton” i „Obijak”. Prowadzono kursy pełnienia, które przybywały do pułków. 25 listopada nauki czytania i pisania, języków obcych. Tutaj, do III Brygady skierowano 135 ludzi, w tym do 4 pułku na froncie obchodzono Święta Bożego Narodze- przydzielono 64 żołnierzy i 1 chorążego. Byli to czwar- nia. Uczestniczono w pasterce i nabożeństwach. tacy po leczeniu, przeważnie ranni pod Jastkowem. Spotykano się przy wigilijnym żołnierskim stole, Tego dnia stan bojowy 4 pułku wynosił 553 żołnierzy, dzielono opłatkiem w okopach. Przyjmowano podarunki 6 karabinów maszynowych, natomiast stan wyżywienia przysłane od polskiego społeczeństwa. W tych dniach 36 oficerów 1036 żołnierzy (wśród nich 13 chorych), do walczących żołnierzy przybył duchowy opiekun 14 woźniców, 315 koni, do tego 90 wozów. Przy Legionów Polskich biskup Władysław Bandurski. meldunkach dotyczących stanu osobowego podawano Pobyt i walki 4 pułku pod Hulewiczami i Ko- liczbę chorych, wysłanych i przybyłych ze szpitala. szyszczami na Wołyniu w 1915 r. wzmocniły ideową Chorzy znajdowali się pod opieką pułkowych lekarzy. jedność oddziału. W znaczeniu militarnym jego Naczelnym lekarzem 4 pułku był dr Emil Bobrowski, zaangażowanie w działania zbrojne przyczyniło się w I batalionie dr Ryszard Zacharski, w II dr Leon do obrony zagrożonego Kowla oraz wyparcia sił Sternberg, w III dr Teofil Kucharski. nieprzyjaciela za Stochód. To pozwoliło na zajęcie Ważną rolę w czasie prowadzonych akcji bojowych i umocnienie pozycji nad Styrem. Okres ten stanowił odgrywała właściwie działająca łączność. W okresie przygotowanie do dalszych bojów prowadzonych rozpoczęcia walk na Wołyniu oddział telefoniczny przez pułk w 1916 r. Czas ten, kiedy trzy legionowe 4 pułku rozrósł się prawie dwukrotnie i w październiku brygady znalazły się na wspólnym froncie, ugruntował 1915 r. liczył około 70 osób. Kierował nim chorąży wśród walczących przekonanie o celowości działań Zygmunt Zygmuntowicz „Ostersetzer”. Jego zastępcą podejmowanych przez obóz niepodległościowy na czele był Henryk Doskocil, który przejął po nim później z Józefem Piłsudskim. dowództwo oddziału. Duża ilość osób i sprzętu telefo- nicznego była koniecznym wymogiem, zwłaszcza wobec * Więcej zob. U. Oettingen, 4 Pułk Piechoty Legionów rozległego obszaru działania pułku. W pierwszych Polskich na Wołyniu w 1915 roku, w: 4 Pułk Piechoty dniach walk na nowym obszarze doskwierał brak Legionów Polskich – historia i pamięć. W 100 rocznicę łączności, o czym donosił Roja prosząc o budowę linii powstania, red. U.Oettingen, W. Rutkowska, J. Główka, telefonicznej. Po doświadczeniach z wrześniowych Kielce 2015, s. 31-46.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 45 Pamiętnik Stanisława Marcinkowskiego z lat 1918-1919

Słowo wstępne i opracowanie tekstu dr Jan Główka

ój dziadek Stanisław Marcinkowski urodził na stałe w Kielcach. Od 1921 r. był urzędnikiem M się w 1890 r. w Racławicach k. Niska. Był w Starostwie Powiatowym, następnie w Urzędzie najmłodszym synem Anny z Topinków i Wincentego Wojewódzkim w Kielcach. Był jednym z inicjatorów Marcinkowskiego. Ojciec Stanisława urodził się powołania „Stowarzyszenia Urzędników Państwo- ok. 1850 r. na Syberii, skąd przywędrował do Galicji. wych” w Kielcach, które zajęło się zagospodarowaniem Około 1875 r. ożenił się, poznając swoją wybrankę terenów wzdłuż ul. Zagórskiej, przy której w ramach wśród czeskich kolonistów zamieszkałych w Nisku. spółdzielni wybudowano domy na przełomie lat 20 Był z zawodu nauczycielem. Stanisław miał dwoje i 30 XX w. Zmarł w roku 1970. rodzeństwa, Marię (ur. 1877) i Jana (ur. 1881). Po ukończeniu szkoły średniej pracował w sądzie Wspomnienia swoje w formie kalendarium w Nisku jako pomocnik sekretarza, później w sądzie dziadek spisywał w małym notesie od kwietnia powiatowym w Liszkach k. Krakowa. 1918 r. do stycznia 1919 r. Przedstawiony tutaj tekst jest szczególnie interesujący z uwagi na opis codziennego życia jeńców armii austriackiej w kilku obozach jenieckich m.in. w regionie Trydent (Trient, Triente) Góra Adyga. We wspomnieniach można odnaleźć także, poza charakterystyką codziennej obozowej rzeczywistości, echa wydarzeń na ziemiach polskich.

Włoski front

21/4 18. W Matarello wywagonowanie – nocleg.

22/4 18 Marsz do Trientu, skąd po południu automobilami do góry – wśród wspaniałych śniegiem pokrytych Alp; karkołomny gościniec nad przepaściami – po drodze dużo tuneli w skałach.

23/4 18. 2 h. rano przybyliśmy na miejsce do Vezzena Lager, gdzie baraki dla nas przeznaczone. Ja zamieszkałem z Moszczykiem, Kozakiem, Kradasiewiczem i Kocą. Straszne nudy – masa śniegu i zimno jak w grudniu; mamy tutaj pozostać parę tygodni. Stanisław Marcinkowski W 1914 r. po wybuchu wojny został powołany 24/4 do armii austriackiej i rozpoczął służbę w pułku Rano walka powietrzna między naszymi i włosko- artylerii lekkiej w Jarosławiu. Stamtąd zawędrował -angielskimi lotnikami – obustronne straty. na front w Rosji, a zawieszenie broni zastało go w 1918 r. na froncie włoskim, gdzie pełnił funkcję 9/5 podoficera intendentury. Z niewoli włoskiej do- 10 h. przed południem zwycięstwo w powietrzu, nasi stał się do Armii Polskiej formowanej we Francji. pobiwszy Włochów zniszczyli 1 aparat. Zaczyna się Z „Błękitną Armią” generała Hallera przyjechał iu t czuć wiosnę. Śnieg taje i widać już trochę trawy. do Polski i przeszedł z nią całą kampanię wojny Zostałem dekorowany srebrnym krzyżem. polsko-bolszewickiej. Po zdemobilizowaniu osiadł

46 Świętokrzyskie nr 22 (26) Pamiętnik Stanisława Marcinkowskiego z lat 1918-1919

11/5 Przeniosłem się do innego baraku i mieszkam z moim pomocnikiem Kocą.

13/5 Koca przeniesiony do 1 baterii jako wywiadowca (za karę); mieszkam z Kardasiewiczem.

14/5 1 i 4 bateria odchodzą dziś wieczorem do pozycji by ubezpieczyć schronienia. Deszcz i zimno. Zacho- rowałem z objawami tyfusu – straszny ból głowy i gorączka.

16/5 Przezwyciężyłem chorobę i pełnię służbę.

20/5 Podróż do Mandrielle – śliczna pogoda – droga przez wspaniałe góry – w powietrzu towarzyszą nam lotnicy włoscy i angielscy. Trochę łoskotu – zresztą bez wypadku. Mandrielle – jest to osada wojenna w lesie (lager) pod samą linią bojową; miejsce zborne dla przecho- dzących sił zbrojnych. Dostałem miejsce w baraku dla sztabu, gdzie mieści się oficerski menaż, nasza kancelaria, doktor i jeszcze 2 mieszkania – po- mieszczenie niezłe tylko bez pieca i zimno daje się we znaki. Do fasunku chodzę do następnej osady Campo Vecchio (lager). Jan Marcinkowski, brat Stanisława, kapitan Marynarki wojennej Austro-Węgier. W latch 20-tych XX w. konsul RP w Zagrzebiu 27/5 Nasze baterie budują pośpiesznie stanowiska, 21/6 gdyż w tych dniach… Hurra!! Mój dawny towarzysz Trient, mieszkam w hotelu „Golden Stern”; Trient Kardasiewicz odszedł do szpitala na przepuklinę. ładne stare miasto włoskie wśród wspaniałych ogrodów Posłałem do matki 100 k. gdyż tutaj pieniędzy nie winnych i owocowych. Zajadam właśnie kupione ma sensu trzymać. czereśnie. Jutro odjeżdżam do Cergine i Calceranica.

30/5 22/6 Fasung: 50 kg ryżu!!! Hura! Calceranica, wioska nad jeziorem Caldenazzo 10 samolotów włoskich życzyło nam „dzień dobry”. położona. Jezioro do 4 km. Długie, wśród Alp wspaniale wygląda. 15/6 Dzień pamiętny, jednak pomimo olbrzymiej masy 1/7 ofiar przedsięwzięcie się nie udało; nadzieja zobaczenia Włoch pozdrowił nas w nocy 15 cm. granatem – nic pięknej Italii spełzła do jakiegoś czasu na niczym się jednak nie stało. (podobno lewa flanka zawiniła, gdzie stał 13 Korpus). Mój pułk spisał się dzielnie; straty 10 zabitych. 3/7 Wyjeżdżam napowietrzną kolejką z/…/1 Bednarzem 19/6 do Carbonare, skąd do Astico gdzie odchodzimy Jazda karkołomną koleją napowietrzną na drucie na stałe. W Carbonare (wioska na granicy Włoch) przez cały grzbiet Alp nad przepaściami do Caldenazzo, czekamy z rzeczami na wozy. Nie mogąc się doczekać skąd koleją do Trientu w celu zakupu wiktuałów. na wozy wracałem piechotą do/…/. W dolinie Astico, gdzie nasze miejsce przeznaczenia/…/8 km od Carbonare 20/6 wioska włoska, ludność ewakuowana domy na wpół Jestem w Levico włoskie miasteczko ewakuowane, rozwalone. Wszystkie zabudowania z kamienia, domy pełne wojska i niewiast obozowych. 2 – piętrowe; w dolinie śliczne/…/i ogrody urodzajne, 1 Nawiasy oznaczają wyrazy nieczytelne.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 47 Pamiętnik Stanisława Marcinkowskiego z lat 1918-1919

„Pod Złotym Krzyżem” po ciężkich przejściach, gdyż hotele tylko dla oficerów. Mezzolombardo śliczne, okolica same winne pola i kukurydza, cudowny urodzaj i gorąco okropnie.

14/7 Po załadowaniu wina na kolej wracamy tramwajem do Trydentu gdzie mój towarzysz Schlafrig znalazł przypadkiem wspaniałe mieszkanko u handlarza jarzyn (al. Św. Trójcy 14). Dziś byłem na koncercie muzyki wojskowej – wcale przyjemnie tutaj.

15/7 Wino nie nadeszło z Mezzolombardo, muszę jeszcze do jutra tu siedzieć. Nasza gospodyni gotuje nam jarzyny i zajadamy to, bo mięsa nie można dostać. Dziś znowu koncert.

16/7 Dzień dojazdu do domu; właśnie przyjechało córka mej gospodyni od swego stryja z prowincji, wcale przyjemna osóbka ta signorina Beatrice de Castel Terlago2. Zaczęliśmy się tutaj poznawać ale cóż, kiedy brak czasu bo auto czeka; tylko do zobaczenia się następnym razem… Widzę właśnie, ze nie tylko nasze Polki przyjemne osóbki, „moja” Włoszka przypadła mi całkiem do gustu – a więc do zobaczenia. Wieczór po szalonej jeździe tunelami nad przepaściami (szofer upił się na moim Kartka pocztowa Jana Marcinkowskiego do matki Anny Marcinkowskiej zam. w Nisku, z Pula, właśc. Pola w Chorwacji, winie), szczęśliwie zajechałem do Carbonare, skąd z bazy Marynarki Wojennej Austro-Węgier. Data: 30.IX. 1915 r. piechotą do domu.

drzewa orzechowe i figowe. Mam tu słoneczny pokoik 23/7 na piętrze z widokiem na rzekę i śliczne szczyty Alp, Włoch poczęstował nas jednym granatem – bez tylko drzwi i okna brakuje – ale teraz gorąco to nie szkody. Kap. Latawiec? wrócił z urlopu bardzo potrzeba. Do 31/10 bitwa pozycyjna, nic szczególnego.

9/7 1/XI Przenieśliśmy się do Scalzere następnej miejsco- Dzień Wszystkich Świętych będzie niezapomnianym wości bliżej frontu, już w obrębie ognia; mieszkamy w naszym życiu. Od 2 po południu zaczął nas Włoch w byłym urzędzie granicznym, mieszkanie niezłe tylko ostrzeliwać pociskami ciężkiej artylerii. Równocześnie bez okien. Gdyby Włoch wiedział, że tu jesteśmy w sąsiednim odcinku „Asiago” rozpoczął on morderczy mógłby nam sprawić łaźnię toteż w dzień nie wolno ogień na nasze pozycje, a później atak na całym chodzić, by aeroplany nie zobaczyły, że tu ktoś mieszka. odcinku. Podobno wskutek poddania się 2 naszych regimentów infanterii nastąpiło załamanie frontu. 12/7 O 5-ej po południu nastąpił alarm, a od 12.30 w nocy Wyjeżdżam na zakupy wina do Trientu i Mezzo- odmaszerowaliśmy do Carbonare. lombardo. Jazda autem z/…/do Trientu. W Trient kupiłem trochę towarów i odesłałem 2/11 do domu autem, sam zaś z 2 ludźmi zostałem by udać 6 godzina rano w Carbonare; tysiące wozów, aut, się Mezzolombardo. Zanocowałem w Trient w/…/baracke, rabunek magazynów przez przechodzące regimenty. gdzie otrzymałem prezent w postaci 8 Starych Wozów Nocleg w/…/na polu, zimno porządnie. włoskich; już więcej nie śpię po takich dziurach. 3/11 13/7 /…/ogłoszenie zawieszenia broni, a równocześnie Jazda tramwajem do Mezzolombardo, gdzie kupiłem dowiadujemy się, że jesteśmy okrążeni i już w niewoli. wino i musiałem znowu zanocować ale już w hotelu O 12 w południe odmarsz ku Trydentowi, ale już 2 Zapewne Beatrice z miejscowości Castel Terlago.

48 Świętokrzyskie nr 22 (26) Pamiętnik Stanisława Marcinkowskiego z lat 1918-1919

w towarzystwie kawalerii włoskiej. O 7 wieczór między zawieszenia broni coś dla nas zawarowano. A może Vigolo Vattara a Matarello zostaliśmy rozbrojeni przez dlatego, że maszerujemy jako słowiańska brygada? włoską infanterię i od tej chwili w niewoli włoskiej nieodwołalnie. Niemiłe uczucie, po 4 latach wojny 8/11 naraz zamiast na dobrze zasłużony urlop – do niewoli Jeszcze w Carbonare. Włosi obchodzą się z nami – ironia losu! bardzo uprzejmie. Mamy własnego komendanta placu austriackiego kapitana artylerii. Wczoraj 4/11 dostaliśmy pierwszy raz racje chleba białego, ale Stoimy (ja z wozami ze sztabu i Oblt.3 Białek całkiem bez soli. Jak słychać zawieszenie broni także z 6 wozami) przed Trydentem i czekamy na dalsze z Niemcami zawarte. Rokowania pokojowe rozpoczęły rozkazy. Prawdopodobnie jutro odchodzimy do miejsca się w Szwajcarii. Tutaj mamy pozostać jeszcze 7 zbornego jeńców w Roveretto (30 km.). Co do żywności dni z czego wnioskujemy, że nas w głąb Włoch nie skazaniśmy na własny dowcip; o fasowaniu ani mowy. odeślą – tylko stąd do domu. Dziś gotujemy zupę Wszystko mamy tylko chleba brakuje. Dotąd z Włochami ziemniaczaną, knedle ze słoniną i mięsną konserwę. bardzo dobrze, zachowują się grzecznie, szczęśliwi Wczoraj musieliśmy dostarczyć 100 ludzi do roboty. ze zwycięstwa. Rezultat przełamania druzgocący dla Jest nas tutaj 900 ludzi i 60 oficerów. nas; do dwóch milionów ludzi tj. dwie kompletne (X i XI) armie z całym urządzeniem dostało się w ręce 10/11 Włochów. O ile dotąd mi wiadomo nasza dywizja, Przez wczorajszy dzień marsz od 7 rano do 4 brygada i regiment wszystko w niewoli. Przykre po południu. Przybyliśmy do miasta Alfieri jeszcze lecz prawdziwe. w obrębie ognia austriackiego będącego. Oddzielono od nas oficerów i zabrano nam wozy i konie. Od dzisiaj 5/11 jesteśmy prawdziwi jeńcy wojenni. Nocleg pod drzewem Wczoraj wieczór prawie cała kompania Oblt. pod silną strażą. Obiad wieczór: zupa z ryżem, mięso, Białka samowolnie odeszła z oddziału opuszczając sos pomidorowy i ryż, czarna kawa. Żołnierze zostali komendanta. Mnie opuściło 3 ludzi:/…/Leżański, kan. podzieleni na grupy narodowościowe: 1/Słowianie, Wyżykowski i/…/. Z resztą (11 ludzi i 11 koni, 4 wozy) 2/Niemcy, 3/Węgrzy. urządziliśmy lager. Żywności mamy na jakie 3 tygodnie. Odchodzimy pod konwojem włoskiej kawalerii 11/11 do Carbonare gdzie po noclegu dalej (do Arsica o 6 Odmarsz o 7 rano do/…/, stacji kolejowej w grupie wieczór z Carbonare). Kolacja – nocleg na wozie. Słowian. Pierwszy raz w życiu moje plecy poczuły coo t znaczy plecak dźwigać kilkanaście kilometrów. 7/11 Na miejsce przybyliśmy o 2 po południu. Umieścili Zawiadomienie od „władz”, że możemy dostać nas w starej fabryce pełnej gnoju i nieczystości, smród trochę końskiego mięsa, kapusty, ziemniaków i mąki nie do wytrzymania. Podoficerowie dostali miejsce – nie brałem tego, bo mam jeszcze własne zapasy. na pięterku z desek, tak, że nie musimy w gnoju Po obozie gonią „alpini”4, by coś zwędzić („alpini” leżeć – dobre i to. Przyobiecanego pożywienia nie w tym gatunku bohaterzy jak Kozacy). Wczoraj dostaliśmy – czerpiemy więc z własnych zapasów. przyszedł do mnie jeden Anglik i widząc, u mnie Zauważyć należy, że nie robią tu dużej różnicy miedzy 2 zegarki, radził mi bym do niego dał schować… żołnierzem a oficerem. Np. tak pułkownik, jak i zwykły bo „alpini” mi zabiorą na pamiątkę. Tak pobożnej rady żołnierz dostają tylko pół małego bochenka chleba nie usłuchałem. Komiczni są ci ludzie, Anglik gani i konserwę rybną; o winie ani mowy. Za 2 dni mamy Włochaa i n odwrót. Każdy jednak chce coś na nas odjechać koleją do naszego obozu jeńców. zarobić ale na swój sposób. Tutaj dziedziniec przedstawia ohydny obraz. To przynajmniej dobrze, że obchodzą się z nami W środku ustęp otwarty pełny nieczystości, a wo- grzecznie. My jesteśmy jeszcze razem. Mój stary koło tysiące jeńców gotuje strawę i zaraz zjada tak, komendant Oblt. Białek pomrukuje czasem ale godzi że spożywanie i oddawanie strawionego odbywa się się z losem. Jak słychać dotąd naliczono 500 tysięcy na tym samym miejscu, jedno obok drugiego. Popatrzeć naszych jeńców. Jakże mój regiment, czy uszedł, czy nao t wystarczy, by cały dzień nic nie jeść. Takiej w niewoli, nie wiem. Mamy szczęście, ze pogoda ohydy jeszczem nie widział. Smród wszędzie!!! Tutaj cały czas i dosyć ciepło, tak, ze lager nie jest tak musi się człowiek zanieczyścić, bo robactwo urządza dokuczliwy. Jestem całkiem zdrów. Włoski komendant po prostu wyścigi na nędznym ciele jeńca. nam ogłosił, że gdyby jakiś żołnierz włoski chciał nam Taki nasz los, a wszystko dla austriackiej ojczyzny krzywdę robić – zaraz wołać „Sentinella”5, tj. widetę z durniami na czele, którzy świnie paść, a nie nam stojącą opodal. Widać więc z tego, że w warunkach przewodzić powinni. Może i nieźle się stało, że przez niewolę człowiek pozbył się tej służby, do której 3 Porucznik obecnie wstyd się przyznawać. Jak Włosi opowiadają 4 Alpini, elitarna jednostka oddziałów górskich armii włoskiej. 5 Straż mamy już polską republikę, co daj Boże by prawda

Świętokrzyskie nr 22 (26) 49 Pamiętnik Stanisława Marcinkowskiego z lat 1918-1919

było. U nas ciepła pogoda jak w lecie – w ogrodach liśmy do taboru polskiego (Tabori Polacchi). Zamiast drzewa cytrynowe jeszcze zielone. baraków cały obóz nasz ma namioty. Przy obecnych mrozach jest to nie bardzo przyjemne mieszkanie. Nasz 14/11 tabor (1800 ludzi) przylega do taboru ukraińskiego Czwartek. Dalej w/…/. Przez 3 dni dostawaliśmy (około 2000). Inne tabory są dalej położone. Ogólny pożywienie w niegotowanym (surowym) stanie. Tak stan liczebny jeńców w Villa Franca wynosi około więc nie mając żadnych kociołków i drzewa do palenia 40.000 ludzi, w Weronie przeszło 40 tysięcy. Tutaj mamy sobie gotować strawę. Przy drzewie stoi warta, zastałem już prawie wszystkich z mojego regimentu jest więc niewytłumaczonym, czym mamy palić, i dowiedziałem się, że wszyscy w niewoli, nikt nie bo drzewa brać nie wolno. Czy jest w tym logika, uszedł. Tutaj dopiero zaczynamy poznawać raj włoski. pozwolę sobie wątpić. O Italio jakaś ty uboga! Mamy naszym komendantem ogniomistrza szta- Dziennie nasze wyżywienie składa się z dwóch bowego Nakonecznego od ciężkich haubic 14 – 5 chochli ryżu na wodzie z/../, cebuli i tłuszczu i 2 baterii. Fasuje nam strawę, a że rozumie po włosku malutkich bochenków chleba (1 funtowego) na 5 wyświadcza nam wielkie przysługi –fajny chłop ludzi. O 11 godz. rano dostajemy 1 chochlę ryżu niech mu gwiazda… i chleb, a o 5 wieczór drugą chochlę i to wszystko. Nasz nadworny kucharz jest mistrz kunsztu szew- O kupieniu sobie czegoś nie ma mowy, gdyż naszych skiego z Bogumina Friedel/…/gotuje jak w Grand pieniędzy nie chcą Włosi brać, a wymieniać się nie da. Hotelu, nawet sos pomidorowy. Pomaga mu mój Tak więc zaczyna się porządna głodówka. Za jeden kucharz/…/. Drzewa chłopy kradną jak mogą, dlatego chleb dostaniesz zegarek „Omega” srebrny i w ogóle często przychodzi do „Konflikten” z wartą włoską, wszystkiego co nie do jedzenia wyzbywają się ludzie, której mamy wszędzie pełno. Fasujemy co dzień chleb a włoscy żołnierze robią interes za kawałek chleba. i mięso wołowe, ryż, kawę ziarnistą, cukier, cytryny Gdy ten stan potrwa dłużej dużo nas nie wróci i pomidory. Na ogół wiec w porównaniu z biedą do domu. austriacką żywią nas bardzo dobrze. Wczoraj robiliśmy polowanie na wszy, robaczki przyjaciele w niewoli; 21/11 czwartek ja znalazłem dwie cięższego kalibru. Praliśmy też Mamy stąd odejść za parę dni w głąb Włoch. Tutaj nasze szmaty w rzece – marny los, skóra zlazła już nie zobaczysz żadnego wzgórza tylko nizina, coś mi z palców od prania. Czas spędzamy na graniu jak środkowe Węgry. Pogoda śliczna tylko w nocy w karty i jedzeniu i spaniu i polowaniu na wszy. mrozy. Dziś mamy dostać kawałek mięsa na wieczór, Nasz komendant przyszedł właśnie z wiadomością, więc ogólne wyczekiwanie z głodnymi żołądkami że jutro odjeżdżamy do naszego obozu w Mantui? na ten specjał od 6 dni nie widziany. Aby jak najprędzej!! Nasz dziedziniec przybrał inny Jak z włoskich gazet dowiedzieliśmy się Daszyński obraz i miejsce ustępowe przeniesiono nad rzekę, został prezydentem ministrów a 3 polskie regimenty a n placu gotują ludzie strawę, ale już tylko gotują. zajęły poznańskie. Nasi oficerowie mają ten sam Mamy 2 ludzi podejrzanie chorych, coś jak tyfus. wikt co i my, tylko mieszkają w domu bez okien Obawiam się, że się to rozszerzy, bo opieka lekarska i na podłodze na słomie śpią. bardzo marna. Zaczyna być zimno i wietrznie. Wszystko niesłone, widać soli brak we Włoszech. Kolacja wspaniała: zupa z ryżem i mięso wołowe. 15/11 Cwibak zamiast chleba. Piątek. Przybyła właśnie nasza b. bateria z pod- oficerami Flechaczem i Janikiem. Zaczyna się mróz 22/11 piątek. na dobre a o odjeździe ani mowy. Rano radosna wiadomość, że będziemy mieli wikt na równi z żołnierzami włoskimi i że w najbliższym 16/11. czasie idziemy do ojczyzny. Mówił to nam Oblt. Sobota. Zapowiedziany odwrót nie nastąpił. Pietras. Cały obóz krzyczał „wiwat! ” Mróz zresztą/…/. Wczoraj fasowaliśmy końskie mięso. Dziś odeszli oficerowie Niemcy i Węgrzy do Verony, Zaczynają się austriackie zwyczaje. zostali tylko Polacy, Rusini i Czesi. Wikt: pół konserwy mięsnej i chleb. Dziś cały dzień leżę w namiocie, gdyż 17/11 jestem bardzo przeziębiony. Za 100 koron dają Włosi Marsz do/…/stacji kolejowej (10 km.), przybyli- tylko 20 lirów. Co będzie z nami nie wiem, żołnierze śmy o/.../po południu. Ponieważ pociąg dla nas nie zmieniają pieniądze, by kupić cos zjeść, tak, że za parę nadszedł, czekaliśmy na deszczu i śniegu, w błocie dni zostaną bez centa. Śliczne dnie, ale mroźne. Ludzie do 5 po południu, skąd odeszliśmy do baraków. O 11 w namiotach, wszyscy strasznie kaszlą. w nocy odjechaliśmy w bydlęcym wagonie i o 4.30 rano przybyliśmy do Viillafranca Verone skąd 18/11 23/11 sobota. marsz do naszego obozu w Villa Franca (10 km.). Dobry dzień; na kolacje zupa z ryżem, mięso wołowe Przybyliśmy do obozu rano o 7 i przydzieleni zosta- (ładny kawałek) i chleb.

50 Świętokrzyskie nr 22 (26) Pamiętnik Stanisława Marcinkowskiego z lat 1918-1919

Na deser kupiliśmy sobie fig 2 kg. za 6 lirów, 1 l. wina 3 liry/…/. 6 marnych biszkoptów 1 lir = 5 zjadamy więc rozkosznie i słuchamy nowin „co gazety koron. Dla jeńca więc z pieniędzmi austriackimi piszą”, które nam wygłasza nasz tłumacz generalny, są to ceny bajońskie. Jak dalej będzie nie wiem. rachunkowy Cebula z rzeszowskiego. Prawi, że podobno Litwa przyłączyła się do Polski, że Piłsudski przejął 30/11 sobota. już wszystkie kadry w Galicji i w Poznańskiem, itp. Mróz jak zwykle. Do 12 w nocy graliśmy w karty, przyjemne rzeczy. Ponieważ mróz jak szlag i spać nie więc było lepsze spanie. Wczoraj nadeszła świeża można zaczynamy grać w „Comando” aby kawałek partia jeńców z Trydentu. Dziś na śniadanie ugo- nocy zeszło. towaliśmy na skonstruowanym piecu zupę rybną z ryżem. Gotował/…/Chmiel. Dziś mamy na kolację 24/11 niedziela. ser szwajcarskie i ryż. Wesoła wiadomość, ze w ciągu Pochmurnie, zimno, śnieg. Pożywienie: w południe grudnia odchodzimy do domów. Cały obóz aż huczy zupa ryżowa, wieczór 1 konserwa mięsna na 4-ch, chleb z radości. Miejsce naszego taboru nazywa się właściwie i cytryna (2 chlebki na 5-ciu). Czesi podobno w tych Grezzano. dniach odchodzą, mają oni dużo lepsze wyżywienie i są lepiej traktowani jak Polacy i Ukraińcy. 10/12. Jestem od paru dni zajęty w kancelarii jako „scriba 25/11 poniedziałek. de kancelaria”. Od paru dni jesteśmy razem z 6 Śnieg i błoto, zimno i wietrznie. kawaleryjską dywizją a więc masa dawnych kolegów, tylko humor kiepski, bo grajcary zaczynają się kończyć, 26/11 wtorek. a zegarki już wyprzedane. Ja sprzedałem wczoraj mój Na obiad ryż, na kolację mięso, zupa i 2 chlebki łańcuszek srebrny za 60 koron. O odejściu do domu nie na 5-ciu. Ponieważ nasze pierwsze jedzenie jest ma mowy i święta na karku, a tu trzeba w namiocie dopiero o 12 w południe, urządziliśmy się tak, że aby gnić. Dziś pada deszcz jesienny, ale dosyć ciepło. do tej pory wytrzymać z głodem, śpimy w najlepsze Wczoraj urządziliśmy sobie „wieczór królewski” do 11 przed południem, tj. pół dnia przesypiamy. bo wypiliśmy 2 litry „Marsala vino” za 9 lirów. Wino Dziś był dzień pogromów lichwiarzy. Ukraińcy obili jakiego jeszcze nie piłem, cos wyśmienitego. jednego plutonowego, bo sprzedawał ryż podejrzanego Z każdym dniem poznajemy lepiej u kogo my niewoli pochodzenia. Żyd (ze wschodniej Galicji obity schronił – o Panie pożal się, że w takim kraju trzymasz swojego się do naszego obozu, a za nim pogoniła rozjuszona namiestnika. Słowem określić, Austria względnie tłuszcza Rusinów z kijami krzycząc „a byj”. W końcu Galicja to raj i kraj postępu w porównaniu z tym obity Żyd schronił się do Włochów. Jesteśmy pod biedactwem niewolniczym. znakiem pogromów, bo ludziska bardzo głodni. Jakoś Idę właśnie do kancelarii, gdzie dostane jako polepszenie wiktu nie nadchodzi. Dziś dowiedzieliśmy honorarium pół chleba (dobre i to). Charakterystycz- się, że Czesi mają wojnę z Madziarami o Słowacczyznę, nym zjawiskiem we Włoszech jest, że nie mają ci więc jeńcy czescy mogą odejść na plac boju. biedacy pojęcia co to znaczy kuchnia. W najlepszym domu jest izba w której w jednym kącie jest wielkie 28/11 czwartek. palenisko. Wszystkie potrawy gotują się na wolnym Wczoraj żyliśmy ryżem i cwibakiem. Dziś: ryż, ogniu w kotłach wiszących nad ogniem. Można mieć cwibak i konserwa rybna. Śliczny dzień, spacer więc pojęcie co można na takiej kuchni ugotować na placu przed kościołem klasztornym. i przyrządzić. Dlatego wspominamy z utęsknieniem o naszej kuchni polskiej i naszych specjałach; ci ludzie 29/11 piątek. za 100 lat tego jeść nie będą co u nas dziś jedzą. Marnota włoska. Żołądek coraz bardziej dopomina Tutaj zwykłe jedzenie jest ryż, kukurydza (polenta) się o swoje prawa, a tu nie dają; ludzie nasi zaczynają i czasem mięso kiepsko przyrządzone. Tak żyją cywilni żebrać u Włochów o kawałek chleba. Dziś oddawaliśmy we Włoszech, bo my biedni jeńcy żyjemy tylko ryżem Włochom pieniądze nasze, gdyż jeniec nie ma mieć z wodą i czasem jakieś tam/…/i to nie gotowane jak ser, pieniędzy. Jest to bardzo charakterystyczne zarządzenie, konserwa. O biedne Włochy jakie wy jeszcze małe. bo gdyby żołnierz patrzył tylko na tę włoską porcję dzienną bardzo by smutno wyglądał. Do tego więc 12/12 czwartek. zmierzają włoskie władze wyższe, które zapewne nie Błoto, zimno i mglisto. Od paru dni darzą nas wiedząy co m jeść dostajemy. Mój reumatyzm daje się końskim mięsem i to po małym kawałeczku. Oficerowie mi we znaki, bo w namiocie ciągnie w nocy jak szlag. nasi także dostają ten specjał. W taborze zaczyna się Smutno więc koło nas, co dzień smutniej. Tej nocy głód na dobre. Wczoraj, gdym wypluł do błota kawałek złodziej wyrżnął nożem dziurę w płachcie namiotu pogryzionej żyły końskiej, drugi jeniec podniósł to z błota i ukradł memu sąsiadowi papierośnicę. Przyjemne i zjadł z zadowoleniem. Litość zbiera patrząc, lecz stosunki, kradzieże szerzą się. Zakupiłem w kantynie cóż można na to poradzić. Włosi nie maja co nam dać trochę biszkoptów, wina i świec. 1 świeca 70 centymów, jeść, Ameryka nie posyła tyle co przedtem, a tu milion

Świętokrzyskie nr 22 (26) 51 Pamiętnik Stanisława Marcinkowskiego z lat 1918-1919

Front włoski, 1918, drugi od lewej Stanisław Marcinkowski

świeżych jeńców. Nas paru, że mamy jeszcze parę abyśmy stad prędko odeszli. W każdym jednak razie centów, więc radzimy sobie jeszcze; kupujemy chleb, na ochotnika chociaż już starsi weterani – pójdziemy wino, czekoladę, figi i co się da i tak uzupełniamy ochoczo i chociaż reumatyzm łamie kości, za swoją to szczupłe wyżywienie włoskie; gdy się jednak zapasy ziemię pójdziemy stąd wszyscy. skończą, będzie bieda. Wody do picia nie ma, więc W taborze teraz robią się porządki, koło namiotów parę kropel wina musi się napić, gdyż gęstym ryżem wysypuje się piaskiem; ludzi za wykroczenia wiążą ze ścierwem trudno żyć, tym bardziej, że kawy ani coś do słupa, a to wskutek zmiany komendanta obozu do picia nam nie dają. jeńców (nowa miotła). Ludzie bez groszy, więc zaczynają rabować; wczoraj np. napadło 10 jeńców na namiot, w którym jeden miał 15/12 niedziela. coś pieniędzy i obrabowali go ze wszystkiego; wszyscy Zarobiłem w kancelarii 5 kółek cwibaku i 1 konserwę już przyaresztowani. Do czego dojdzie później, nie wiem. mięsną. Pozwolili nam palić ognia, by coś ugotować. Dziś w kilku urządziliśmy w naszym namiocie chór, więc wśród śpiewu piosenek naszych zszedł nam wieczór. 16/12 poniedziałek. Ma się na mróz, bo zimno czuć w namiocie porządnie. Mróz, później mgła. Na wieczór rosół z konia Od wczoraj Czechom odebrali Włosi nadzwyczajne z ryżem i rosołowe mięso końskie – niezłe to było. wyżywienie więc mają tak jak my. Okropne wzburzenie Wysypujemy piaskiem i/…/cały obóz. u Pepików. Jestem dzięki Najwyższemu zdrów, tylko reumatyzm mi dokucza po nocach, a to z wilgoci od ziemi. 19/12 czwartek. Przedwczoraj porucznik Wróbel odszedł ze znamionami 3 dni byłem chory; zaziębienie z bólem żołądka tyfusu do szpitala. i febrą, dziś mi już lepiej i byłem w kancelarii. Powietrze okropne, wiatr z deszczem, błoto po kolana i zimno. 13/12 piątek. W namiocie ściany mokre, więc reumatyzm dokazuje Wesoła nowina, że Lwów obroniony przez Pola- po kościach; ja już wnet nie będę mógł łazić. Nasi ków, a Ukraińcy cofnęli się na Tarnopol; że kobiety oficerowie (austriaccy) dostali wczoraj gażę, nam polskie i dzieci szczególnie się odznaczyły. W obozie jednak nie dano jeszcze ani centyma. podniecenie, bo mają spisywać ochotników do armii polskiej. 23/12 Dużo zmian. Od 2 dni jesteśmy już w innym obozie 14/12 sobota. (9 km.) Castel de Azzano. Rzecz się ma tak, że stąd Dziś mam zajęcie znowu w kancelarii i zarobiłem za parę dni mamy odejść do dyspozycji polskiej 1 chleb i 1 konserwę mięsną. W obozie spisują armii. Dziś porządkujemy razem z oficerami polskimi ochotników do armii polskiej. Ja nie bardzo w to wierzę nasze gromady w kompanie, bataliony itd. Kompania

52 Świętokrzyskie nr 22 (26) Pamiętnik Stanisława Marcinkowskiego z lat 1918-1919

Dwie strony barwnej pocztówki wysłanej przez Stanisława Marcinkowskiego do matki Kartka z pieczęciami cenzury „Censura Millitare/ Prigionieri Guerra/Verificato” i Czerwonego Krzyża. Data: 11.12.1918 r. ma odejść pod dowództwem jednego podoficera 2/I sztabowego z 2 sierżantami; batalion odbiera 1 oficer. Makaron i wino jako prezent noworoczny. Za żołd Chociaż głodno i chłodno i robactwo dokucza okrutne popijamy wino. podniecenie w obozie, bo mamy znowu nadzieję wydarcia się stąd. Mamy także dostać jakieś pieniądze. 2/I 1919 Jutro wigilia i święta, a my w marnym stanie Ruch w obozie, bo w tych dniach mamy odejść na barłogu siedzimy. Śmiertelność wielka wśród ludzi – gdzie? Nie wiadomo. Nasza korona idzie w górę, wskutek osłabienia (głodu). Teraz właśnie wynoszą podobno ma tu już wartość na połowę. Ciekawe umarłego z namiotu. U nas organizuje wszystko jest,a że z listopad nie zapłacili nam żołdu tak jak porucznik Pietras. Przeniesionym do 23 kompanii w innych obozach – pewnie utonęły gdzieś… My dziś z/…/Kusym i … (moim dawnym pomocnikiem). rano popijali jak wolni obywatele kawę z cukrem zagryzając cwibakiem, a przez cały dzień będziemy 24/12 się futrować makaronem. Wigilia – o ironio. Pierwsza w życiu taka. Obóz Przed 2 dniami zastrzelił włoski podporucznik wśród błota i deszczu; pełno smrodu i nieczystości. czeskiego podoficera sztabowego. Powód: wzajemne W wieczór my trzech urządziliśmy sobie w namiocie wypoliczkowanie. improwizowaną wieczerzę. 2 flaszki wina i figi, 1 konserwa mięsna stanowiły nasze potrawy z trudem 6/I zdobyte. To była wieczerza najlepsza z pewnością Trzech Króli. Jak zwykle w namiotach. Deszcz w całym obozie. Do 11 w nocy śpiewaliśmy kolędy. pada od 4-ech dni bez przestanku, okropnie silne wiatry od morza. 25/12 Dziś deszcz jakoś przestał i okazało się słońce Deszcz na polu. Na śniadanie rzadkość bo ugoto- wiosenne. Wczoraj nad wieczorem była śliczna tęcza. Te waliśmy sobie kawy. Tutaj prawie nieznanej wśród deszcze to podobno zamiast zimy. Dochodzą nas słuchy, jeńców. Później mieliśmy ryżową zupę, a na wieczór żeo d kraju nie możemy wrócić, natomiast wskutek będzie konina z kapustą i ryżem. starań Paderewskiego mamy odejść w głąb Włoch (nie do robót jak inni jeńcy) i tam jako internowani 28/12 na dobrych warunkach mamy czekać aż się ukończą Drugi dzień świat spędziliśmy marnie bez gotowanej rokowania. Wczoraj dostaliśmy żołd za 5 dni. strawy, bo drzewo było mokre. Teraz jadamy tylko raz dziennie bo drzewa mało dają, a kuchni wspólnej nie 8/I ma. Dziś ukradł mi jakiś towarzysz niewoli kalesony. Dziś mieliśmy w nocy złodzieja w namiocie, mnie skradł kawałek chleba, kamizelkę starą i dobry płaszcz 31/12 przeciwdeszczowy; złodzieja nie chwyciliśmy, więc Sylwester uczciliśmy flaszką wina. Otrzymałem przepadło, oprócz tego ukradł 2 pudełka pomidorów. żołd za grudzień 15 l. 50 c. 10/I Santinello Mamy komendanta włoskiego, porucznika, dziś wypłacił nam żołd. 1/I 1919 Na Nowy Rok dostaliśmy nadzwyczajne jedzenie: 16/I kasztany, makaron, chleb, cwibak, kawa ziarnista, Mamy odejść do Turynu. cukier i słonina i końskie mięso.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 53 „Kartki z Syberii” Pamiętnik Józefa Zemły - obraz życia codziennego polskich jeńców wojennych pod Ałtajem w latach 1914-1920

Dr Piotr Kardyś

posiadaniu rodziny mieszkającej w Skarży- W sku-Kamiennej znajduje się pamiętnik Józefa Zemły, polskiego jeńca wojennego, pracownika polskiej gazety w Nowonikołajewsku, oficera 5 polskiej Dywizji Syberyjskiej, wreszcie skarbnika Związku Sybiraków w II RP i autora dwóch powieści1 (W Żarnach życia, Warszawa 1931; W obozach jeńców wojennych na Sy- berii, Warszawa 1934). W latach 1918-1923 nastąpił masowy powrót do Polski zesłańców syberyjskich, żołnierzy 5 Dywizji Syberyjskiej, Samodzielnej Brygady Kaukaskiej oraz jeńców z okresu pierwszej wojny światowej, przebywających w obozach dla internowanych na terenie Syberii i w innych rejonach imperium rosyjskiego. W latach 1922-1927 byli zesłańcy syberyjscy, żołnierze 5 Syberyjskiej Dywizji oraz członkowie harcerstwa powstałego za Uralem założyli Niezależny Akademicki Związek Sybiraków.

Początkowo idea powołania organizacji skupiającej Sybiraków funkcjonowała poza oficjalnym nurtem, tylko w niewielkim stopniu mając charakter konkretnych propozycji. W roku 1926 powstała jednak w Katowicach lokalna organizacja pod nazwą Związek Sybiraków, a jej inicjatorem był porucznik Józef Zemła, uczestnik walk z Rosjanami w okresie pierwszej wojny świa- towej oraz Jerzy Sawicki, były naczelnik harcerzy Józef Zemła, jeniec, 1915 r. z Jekaterynburga. Wspomnijmy tu w dopełnieniu tej informacji, że J. Zemła był później przez wiele lat aktywnym członkiem ogólnopolskiego Związku, animującym wiele jego przedsięwzięć socjalnych, społecznych, kulturalnych i oświatowych. Aresztowany przez Niemców, zginął 10 marca 1941 roku w obozie koncentracyjnym Mauthausen na terenie Austrii2.

Józef Zemła, zmobilizowany do wojska austriackiego (służył w 56 pułku piechoty), znalazł się na Syberii już w grudniu 1914 roku w wyniku przegranej przez Austriaków w listopadzie tegoż roku bitwy w okolicach miasteczka Pilica, na terenie Jury Krakowsko-Czę- stochowskiej. Był to „fragment” wielkiej bitwy między Częstochową a Krakowem, która pochłonęła ok. 70 tys. ofiar. Szlak bojowy porucznika Zemły wiódł Obozowy portret J. Zemły autorstwa rumuńskiego jeńca

1 J. Drabczyk-Syty, Ocalić od zapomnienia: wspomnienie o Józefie Zemła, „Zesłaniec: pismo Rady Naukowej Zarządu Głównego Związku Sybiraków” Nr 20, 2005, s. 3-13. przez okolice Sandomierza, Zaklikowa, Kraśnika, 2 A. Kuczyński, Syberia. 400 lat polskiej diaspory. Zesłania, martyrologia nad Sanem, w okolicach Jedlni nad Wisłą i Radlina. i sukces cywilizacyjny Polaków, Krzeszowice 2007; tenże, Związek Sybiraków Jak wspomniano wcześniej, już w grudniu 1914 liczy 75 lat, „Niepodległość i Pamięć” Nr 20, 2004, s. 195-212. roku podporucznik Józef Zemła znalazł się za Uralem,

54 Świętokrzyskie nr 22 (26) „Kartki z Syberii”

Obóz jeniecki w Omsku. Rys. Pokoreli gdzie przetransportowano go koleją. Wspomina, dostawali książki, a jednocześnie mogli być werbowani że pierwszym miejscem postoju był Kurgan nad do nowo powstałych formacji wojskowych, np. Legionu Tobołem w Kirgistanie. Generalnie jeńcy – oficerowie Czeskiego! rozlokowani byli w różnych wsiach, wśród ludności tubylczej, na obszarze od Kurganu do Omska, w tzw. Jak zmieniały się czasy i obyczaje, przekonuje „czajniach”, przy czym praktyką było mieszanie informacja z 1919 roku, w której J. Zemła pisze jeńców różnych narodowości. Zemła przebywał o ziemiance, do której czerwnoarmijcy spędzili joficerów razem z Czechami, Serbami, Rumunami, Włochami, Polaków, Włochów, Niemców, Rusinów i Rumunów, Niemcami, Ukraińcami, Węgrami, Turkami. i chcieli ją spalić! Wraz z komunistami pojawiają się także w jego wspomnieniach obozy koncentracyjne Niewola nie była zbyt uciążliwa, czego przykła- dla jeńców, w których trzeba było ciężko pracować dem są m.in. spisane wspomnienia Zemły z tego w zamian za głodowe racje żywności. czasu, ale też wklejone rozkazy i listy od rosyjskiego Po wycofaniu się bolszewików, w wyniku naporu oficera (z pochodzenia Polaka), zezwalające J. Zemle białych, w Nowonikołajewsku powstał Polski Komitet np.a n przejazd koleją z Kriwinskoje do Kurganu pod Wojenny, drukarnia tegoż komitetu, wydająca m.in. dozorem konwoja, rosyjskiego sołdata. Jako kolejny gazetę „Głos Polski”, kasyno oficerskie, sztab wojsk świetny przykład może posłużyć pismo - zaproszenie polskich na Syberii, szkoła oficerska dla Polaków, od miejscowego popa dla polskich oficerów/jeńców na wielką skalę rozkwitł handel z Chińczykami, którzy na herbatę, skierowane na ręce tegoż pułkownika uważali Polaków za obrońców przed napaściami rosyjskiego, na co tenże zezwolił. ze strony Rosjan. Funkcjonował też polski kościół katolicki. Co ciekawe, po wycofaniu się bolszewików Co ciekawe, mimo odległości i wojny, dochodziła na widokówkach pojawiły się napisy w języku francu- do jeńców poczta, o czym świadczy kartka od rodziny skim (w Nowonikołajewsku funkcjonował przedstawiciel Zemły już z marca 1915 roku. Wspominając baraki rządu francuskiego, zresztą można to traktować jako obozowe napisał on, że najprzyjemniej było przebywać symboliczny powrót dawnych porządków i kultury, w niemieckich, gdzie panował porządek i spokój. gdzie język francuski był w zasadzie obowiązkowy Z czasem znalazł się w Nowonikołajewsku nad Obem, dla elit polityczno-ziemiańsko-wojskowych), obok w tzw, „kwaterze Mirkuszyna”, gdzie obserwował rosyjskiego, co wcześniej nie było możliwe. Inną początki rewolucji. Nie wszystkim było jednaka dane zmianą było zorganizowanie po upadku caratu obozów dotrwać, np. w 1915 roku szalał w Nowonikołajewsku narodowych. tyfus, który pochłonął około 4 tys. jeńców. Utrzymywał Polski Komitet Wojenny posiadał centralę w Nowo- kontakty listowe, m.in. z innym jeńcem Polakiem, nikołajewsku i okręgi, a także delegatów, emisariuszy oficerem Stanisławem Brodzkim z Bijska pod Ałtajem i korespondentów. Było aż 11 okręgów! I tak we Wła- i Zygmuntem Pawlusem, kiedy komuniści w 1917 roku dywostoku działał delegat, w Tienzinie emisariusz, mniej zajmowali się cenzurą korespondencji. Wynika delegat w Charbinie, delegat w Chabarowsku, gdzie z nich, że jeńcy chodzili na przykład na ślizgawkę, był Dom Polski, emisarjaty w Błagowszczeńsku,

Świętokrzyskie nr 22 (26) 55 „Kartki z Syberii”

Pracownicy „Głosu Polskiego” w 1919 r. W środku redaktor i administrator J. Zemła

w Nikolsku-Ussuryjskim, w Aleksiejewsku, w Bocz- Warto spróbować sobie wyobrazić, jak zorganizowane karewo, w Nikołajewsku nad Amurem; Czytyński było życie społeczności polskiej na Syberii w tym Okręg (Czyta), delegatura w Irkucku, emisarjaty czasie, tj. w okresie przewagi „białych”, w 1919 roku. w wielu innych miejscach. W sumie było to ponad Polskie gazety rozchodziły się regularnie za pre- 60 lokalizacji na terenie dzisiejszego Kirgistanu. numeratą 8 rubli miesięcznie, kwartalnie 24 ruble Bardzo często emisariuszami lub delegatami byli (w tym przesyłka pocztowa). Wykaz robót drukarskich kolejarze przy stacjach, na których pracowali, także (w drukarni Polskiego Komitetu Wojennego) za okres dawni ziemianie, aptekarz, dyrektorzy komór celnych, od 15 października 1918 do 15 lipca 1919 roku weterynarz, urzędnik, kupiec, księgarz, adwokat, informuje, że rozesłano druków na sumę 55 822 ruble. sędzia, ksiądz. Autorem sprawozdania był J. Zemła, który w tym W gazetach „Głos Polski” i „Żołnierz Polski czasie oprócz pracy redakcyjnej prowadził także we wschodniej Rosji” (która ukazywała się także administrację, gdyż został w tym celu przydzielony w niedzielę) drukowano m.in. informacje z walk Polskiemu Komitetowi Wojennemu przez Dowództwo 5 dywizji syberyjskiej na frontach stawgorodzkich Wojsk Polskich. Jak sam napisał, drukarnia dostarczała i kułundujskich stepów w 1919 roku. Jednak w pew- wszelkich druków dla wojska, jak: regulaminy, elemen- nym momencie, na wiosnę 1919 roku, okazało się, tarze dla szkółek polskich, dla „Harcerza Polskiego”, że informacje zawarte w gazecie służą bolszewikom przepisy dla organizowanych sądów, itp., chociaż do rozpracowywania działań wojska polskiego, dlatego jej flagowym produktem była gazeta „Głos Polski”, zaprzestano publikować informacji istotnych z punktu będąca najważniejszym pismem dla całej Polonii widzenia operacji wojskowych. na Syberii. Wychodziły jeszcze „Wiadomości ufimskie”, „Kurier Polski” w Charbinie, „Polak na Amurze” Szeroko natomiast kolportowano materiały bolsze- w Chabarowsku. J. Zemła pisze też, że największe wickie, które dostały się w ręce polskie, np. odezwy zainteresowanie wzbudzały informacje o Polsce, m. in. bolszewickie przeciwko Polakom i obcokrajowcom, o planach reformy rolnej (tym interesowali się zwłaszcza bolszewickie rozkazy, a zwłaszcza klęski „armii szeregowi żołnierze i starsi zesłańcy). Wiadomości czerwonej”. Podkreślano też, że „ruch bolszewicki” czerpano głównie z pism amerykańskich, które nie znajduje zbyt dużej sympatii, ale też nie spotyka docierały na Syberię z Japonii i z gazet rosyjskich, ale się z żadnym oporem ze strony ludności miejscowej. jak napisał w „Pamiętniku”, komentowano je głównie Sytuacja była jednak dynamiczna, i już w październiku z punktu widzenia miejscowych (tzw. kombatantów). 1919 roku pisano, że ruch bolszewicki znajduje wielu Szeroko pisano zwłaszcza o konferencji pokojowej, sympatyków, siły „czerwonych” wciąż rosły, poprawiała ale też zamieszczano wspomnienia z pól bitewnych się ich organizacja i zdolność bojowa. z udziałem Polaków, m.in. z bitwy pod Kaniowem w maju 1918 roku. Bardzo ciekawie brzmi informacja

56 Świętokrzyskie nr 22 (26) „Kartki z Syberii”

Kościół polski w Nowonikołajewsku Obok il. 7 – Zgoda rosyjskiego pułkownika dla J. Zemły na przejazd koleją

5 dywizji syberyjskiej, ze stycznia 1920 roku, upoważnienie do pobrania 76 tys. rubli, które wojsko polskie przetrzymywało w Syberyjskim Banku Handlowym! Problemy rozpo- częły się po 10 stycznia 1920 roku, czyli dniu podpisania kapitulacji i uznaniu przez stronę bolszewicką wojska polskiego za wojsko Republiki Polskiej, w praktyce jednak za część armii Kołczaka. Jeńców uwięziono w Krasnojarskim Kraju, w Tule, tym razem już w koncentracyjnym obozie robót przymusowych. Wtedy też Zemła zaczął spisywać swoje Zgoda rosyjskiego pułkownika dla J. Zemły na przejazd, pod rozkazem odręczna notatka J. Zemły przeżycia „małym maczkiem”, aby zużywać, jak najmniej papieru. J. Zemły, że wśród zecerów drukarni Polacy stanowili J. Zemła powrócił do kraju wraz z notatkami, orygi- mniejszość, w większości byli to Niemcy i Węgrzy, nalnymi rozkazami austriackimi, rosyjskimi i polskimi dlatego pierwszy numer „Głosu Polskiego” był pisanymi odręcznie lub na maszynie, zdjęciami, kartkami niezrozumiały! Dodał jednak, że Niemcy odznaczali pocztowymi i rysunkami. Jego pamiętnik pozostaje nie się wielką sumiennością w pracy. tylko wzruszającym zapisem wspomnień żołnierza-Pola- W miarę upływu czasu ujawniły się jednak także ka-jeńca wojennego i Sybiraka, ale też źródłem cennych polskie wady narodowe. Otóż, gdy wojsko polskie informacji natury etnograficznej. Z kart pamiętnika na Syberii organizował Polski Komitet Wojskowy, przebija zainteresowanie jego autora zarówno ludnością to we Władywostoku, powstał Polski Komitet Narodowy miejscową, zamieszkującą na kirgiskich stepach, jak dla Syberii i Rosji, który próbował uzyskać wpływ i fascynacja miejscową przyrodą. na wojsko, a gdy to się nie udało ogłosił, że jest jedynym organem do obrony Polaków na Syberii, W pracy wykorzystano informacje od właścicieli powołując się na pismo francuskiego ministra i wy- pamiętnika p. R. Parowskiego i jego mamy, którym sokiego komisarza Francuskiej Republiki w Omsku. autor serdecznie dziękuje.

W „Pamiętniku” znajduje się również oryginał Fotografie ze zb. rodzinnych rozkazu dla eszelonu wojskowego już po kapitulacji

Świętokrzyskie nr 22 (26) 57 W kręgu tradycji heraldyki miejskiej Kielc. Tarcza Legionów

Dr Jan Główka

arcze legionów wywodziły się z austro-węgier- T skiej tradycji z początków I wojny światowej i powstawały w celu niesienia pomocy ofiarom wojny1. W Galicji były przykładem łączenia heraldyki miejskiej z symboliką legionową. Pierwsza tarcza na ziemiach zaboru austriackiego pojawiła się w połowie 1915 r. w Nowym Targu, a inicjatywę tę podjęła miejscowa Liga Kobiet. Dochód ze sprzedaży gwoździ wbijanych do tarczy, zawierających nazwiska ofiarodawców, przeznaczano dla wdów i sierot po legionistach. Rozpropagowaniem idei tarcz legionowych zajął się Departament Organizacyjny Naczelnego Komitetu Narodowego. Na terenach leżących w granicach zaboru rosyjskiego tarcze powstawały w miejscowościach związanych z obecnością Legionów Polskich, takich jak np. Radom, Olkusz i Piotrków Trybunalski. Charakterystycznym rysem tarcz legionowych w Galicji były elementy miejskiej heraldyki samo- rządowej. W Kielcach na tarczy w formie ośmioboku, na polu szkarłatnym przedstawiono godło w postaci orła strzeleckiego (bez korony). Na piersi orła autor wizerunku umieścił litery „CIVITAS KIELCENSIS”. Na skrzydłach napis: „LEGIONOM POLSKIM”. Nad głową orła znajdowała się ośmioramienna gwiazda. Ponad tymi wyobrażeniami korona królewska z krzy- Stanisława Massalska żem przewiązana wstęgą z napisem: „WOLNOŚĆ RÓWNOŚĆ NIEPODLEGŁOŚĆ”. Pomiędzy gwiazdą miało chwile święte w których czciło jawnie i szczerze a koroną data „1914”. swych bohaterów niosących w tornistrze Polskę, kiedy Opisywany wizerunek tarczy jest jedynym zachowanym rozumiało duchową łączność Somossierry i Grochowa i znajduje się w Archiwum Państwowym w Kielcach z Rokitną, Nocy Listopadowej z dniem 6 sierpnia”, w zbiorze Edmunda Massalskiego2. Umieszczony a moc poświęcenia powstańców 1863 roku na równi na ulotce wzbogacony został wyobrażeniem postaci stawiało z ofiarą Legionów Polskich3. legionisty w pełnym rynsztunku. Obok napis: „ŻOŁNIERZ Napis „Civitas Kielcensis” nawiązuje do heraldycz- POLSKI/PRZYWRÓCIŁ POLSCE/CZEŚĆ”. nej symboliki miejskiej Kielc. Jest bowiem jednym W centrum ulotki w dwóch wierszach napis „TARCZA/ ze sposobów tłumaczenia skrótu „CK” znajdującego się LEGIONÓW” Pod spodem informacja następująca: w herbie i pieczęciach miasta4. Podobnym przykładem „WBIJANIE GWOŹDZI/DOCHÓD NA CELE LE- może być np. tarcza ziemi miechowskiej, na której GIONOWE./CENA GWOŹDZI: 1 Kor. – 50 hal. – 4 centralne miejsce zajmował orzeł legionowy, a nad nim hal. – i 3 hal../TARCZA ZNAJDUJE SIĘ W CZYTELNI umieszczono herby Miechowa, Proszowic i Słomnik. PUBLICZNEJ/WESOŁA dom Suligi od 9-ej do 12-ej Herb miejski wystąpił także w tarczy legionowej i od 3-ej do 7-ej”. Tarnobrzega5. Tarcza była wystawiana w dniach 19 i 20 grudnia Z kielecką tarczą legionów powiązano ceremo- 1915 r. w siedzibach Towarzystwa Muzycznego i Bi- niał wbijania gwoździ pamiątkowych, a dochód był blioteki Publicznej. W relacji zamieszczonej w „Ziemi 3 „Ziemia Kielecka” 18. 12. 1915, nr 9, s. 5. Kieleckiej” możemy przeczytać, że...Civitas Kielcensis 4 J. Główka, Kielce miasto z koroną w herbie, Kielce 2005, s. 45-52. 5 Według Mieczysława Opałka, referenta dla Tarcz Legionowych w NKN, 1 Tarcze Legionów 1914-1917, opr. M. Opałek, Kraków 1917, s. 7-19. każda tarcza powinna zawierać poza orłem legionowym element heral- 2 Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej APK), Zbiór Edmunda Massal- dyczny związany z miejscowością lub ziemią, zob. M. Opałek, Tarcze Legio- skiego, sygn. 178, k. 39. nów..., s. 12, 15; U. Oettingen, Tarcze legionowe 1915-1917, „Ikar” 1998, nr 4.

58 Świętokrzyskie nr 22 (26) W kręgu tradycji heraldyki miejskiej Kielc.

Edmund Massalski Tadeussz Massalski przeznaczony na cele legionowe. W styczniu 1916 r. Symbolika narodowa i regionalna zaistniała także społeczeństwo Kielc wykupiło 563 gwoździe, w tym podczas tzw. „Dnia Kokardki” na Wystawie Pamiątek 209 białych po 50 halerzy, 34 żelazne po 1 koronie, Narodowych 24 grudnia 1915 r.9 310 w cenie 30 i 40 halerzy, 10 mosiężnych po 50 Do idei łączenia wizerunków tradycji legionowej halerzy, 177 po 60 halerzy6. z heraldyką miejską Kielc wrócono w mieście w latach Tarcza legionów pojawiła się w Kielcach ponownie 30-tych dwudziestolecia międzywojennego. Znalazło 6 sierpnia 1916 r. i jak pisał świadek tych uroczystości to swój wyraz w sprawie ustalenia obowiązującego „obchód nie był imponujący, chociaż miasto było udeko- wzoru herbu miasta. Zajęła się tym Rada Artystycz- rowane, nie brakło odznak i wydawnictw legionowych, no-Konserwatorska m. Kielc powołana w 1935 r. wbijano gwoździe do tarczy”7. uchwałą Rady Miejskiej, na posiedzeniu w dniu 8 marca, Stanisława Massalska, bibliotekarka Towarzystwa z inicjatywy Władysława Kosterskiego-Spalskiego Biblioteki Publicznej przy ul. Wesołej 26 w Kielcach, radnego miejskiego, społecznika i regionalisty, działacza w liście do brata Tadeusza Massalskiego pisała niepodległościowego w czasie I wojny światowej10. o uroczystościach 6 sierpnia w Kielcach: Rada, której podstawowym zadaniem była dbałość „Piszę to przysiadłszy na chwilę w bibliotece odpo- o wygląd estetyczny miasta, opieka nad przejawami cząć po skończonym dziele politycznym – mianowicie życia artystycznego w zakresie sztuk plastycznych ubraniu okien bibliotecznych odpowiednio do uroczy- i architektury oraz nad wszelkimi zabytkami, już 19 stości. W środkowym oknie postawiłam duży portret grudnia 1936 r. podjęła uchwałę zmierzającą do sfi- [J.] Piłsudskiego (robiony ręcznie od p. Kasprzyckiej) nalizowania prac nad ostatecznym ustaleniem herbu otoczony wieńcem z dębowych gałęzi. W drugim oknie Kielc, co spowodowałoby jego zatwierdzenie i w efekcie umieściłam orła białego na amarantowym tle (orzeł wprowadzenie do obiegu urzędowego. duży) umajonego suto jedliną. A w trzecim oknie jest Na posiedzeniu Rady w lutym 1937 r. przedyskutowa- duży wieniec jedliny jako rama, w środku zaś złożone no realizację programu zmierzającego do upamiętnienia na krzyż dwie szable (robione z tektury i sprytnie czynu legionowego w Kielcach i omówiono po raz kolejny oblepione srebrnym papierem, gardy złote wyglądają konieczność opracowania herbu miasta na podstawie jak prawdziwe) a na nich prawdziwa maciejówka szczegółowych badań heraldycznych. Godło powinno strzelecka z orłem. Niżej umieszczona odezwa o dzi- zawierać symbole „łączące dawność z teraźniejszo- siejszej uroczystości, drukowana dużymi, czerwonymi ścią”. Ostatecznie w wyniku dyskusji przedstawiono literami. Wygląda ładnie całość. Dowód, bo ludziska wskazówki dla komisji specjalnej wybranej na tym się gapią i wykrzykują. Miasto dekorowane flagami posiedzeniu, nazwanej „Komisją dla Ustalenia Herbu”. tylko naszymi. Tarcza Legionów wystawiona na placu Daleko idące zalecenia uwzględniające, jak można Panny Marii, zobaczę później czy dużo naród wbija sądzić, regionalne zainteresowania wnioskodawców, gwoździ. Na ulicach sprzedają znaczki. O trzeciej będzie wskazywały na możliwość całkowitej zmiany herbu 8 wielkie zebranie, coś w rodzaju wiecu…” . oprac. A. Massalski, Kielce 2017, s. 242. 9 „Ziemia Kielecka” 1915, nr 10, s. 5; L. Michalska-Bracha, Powstanie 6 „Ziemia Kielecka” 1916, nr 1, s. 8. styczniowe w pamięci społeczeństwa polskiego w okresie zaborów, Kielce 7 E. Bobrowski, Pamiętniki 1912-1918, Ossolineum, rkps 12004/I, t. 3, k. 1507. 2003, s. 170, 193. 8 Listy z frontu i na front. Korespondencja rodziny Massalskich (1914-1921), 10 APK Akta miasta Kielc (dalej AmK), sygn. 2306, k. 387.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 59 W kręgu tradycji heraldyki miejskiej Kielc.

w Kielcach dorocznego zjazdu Związku Legionistów Polskich, na którym nastąpiłaby prezentacja nowego herbu miasta. Punkt ten był jednym z głównych zadań całego programu obchodów rocznicy sierpnia 1914 r. Kielce miały na stałe zaznaczyć swoje miejsce w tradycji legionowej poprzez umieszczenie odznaki I Brygady w herbie miasta. Rada Artystyczno-Konserwatorska powołała Komisję Historyczną, Komisję Techniczno-Artystyczną oraz wspomnianą już wcześniej Komisję do Ustalenia Herbu. W skład tej ostatniej weszli: konserwator wojewódzki Andrzej Oleś, profesor seminarium nauczycielskiego męskiego i założyciel Koła Adeptów Sztuk Plastycz- nych w Kielcach Henryk Czarnecki, przedstawiciel Wydziału Komunikacyjno-Budowlanego UW w Kielcach inż. Jan Gąsiorowski oraz autor, wydawca i redaktor „Radostowej” Tadeusz Jackowski. Komisja, której skład miał gwarantować pomyślną realizację zamierzeń i projektów, ustaliła że należy zorganizować konkurs, dzięki któremu malarze artyści, opracowując nowy herb miasta, połączyliby „tradycje Świętokrzyskie z Niepodległością”13. Podsumowując, w latach trzydziestych w Kielcach odnotowujemy próby modyfikacji herbu miejskiego, poprzez wprowadzenie elementów dodatkowych, a wśród nich odznaki 1 Brygady Legionów Polskich, podkreślającej związki miasta z wydarzeniami sierpnia 1914 r. i postacią Józefa Piłsudskiego. W latach 1935-1939 Rada Artystyczno-Konserwatorska będąca komisją doradczą Rady Miejskiej nie podjęła się tego zadania i pozostawiła herb Kielc w kształcie niezmie- nionym. Być może warto wrócić do tego pomysłu, ale z zastosowaniem w sztandarze miejskim, który mógłby być ozdobiony symboliką nawiązującą do tradycji legionowych. Wówczas sztandar mógłby wyglądać w sposób następujący: płat koloru błękitnego, na którym Fot. Tarczy Legionów ze zb. Archiwum Państwowego w Kielcach herb Kielc w postaci złotych liter CK pod koroną oraz Kielc, w którym na odpowiednio podzielonej tarczy napis „MIASTO KIELCE”; z drugiej strony na czerwonym powinny znajdować się symbole obrazujące mityczną tle srebrna odznaka I Brygady Legionów Polskich, przeszłość słowiańską Gór Świętokrzyskich, godło Kielc Jest to rozwiązanie nawiązujące do stosowanego biskupich, symbol walk o Niepodległość11. łączenia heraldycznej symboliki miejskiej z symboliką Jak donosiła „Radostowa”, uzupełnieniem klejnotu wojskową, co wystąpiło np. w przypadku odznaczenia miejskiego powinny być „rogi świętego jelenia symbol Lwowa Orderem Wojennym Virtuti Militari w 1920 r., Kielc puszczańskich oraz odznaka I Brygady w tarczy i znalazło swoje odzwierciedlenie w zmianie herbu herbowej”12. Zmiany w wyglądzie herbu Kielc miały miejskiego poprzez dodanie nowego elementu. Podobnym także uwzględnić usunięcie liter „C.K.”, gdyż według przypadkiem było połączenie heraldycznych tradycji niektórych kojarzyły się one z „cesarsko-królewską” samorządowych z elementami symboliki wojskowej okupacją z lat 1915-1918. i legionowej w „Tarczach Legionów” z lat I wojny Prace nad nowym herbem miejskim miały być zgodnie światowej. Było to trwałe wyróżnienie podkreślające z zaleceniem wojewody i działaczy Rady Artystyczno- zasługi miasta w czynie wojennym14. -Konserwatorskiej rozpoczęte natychmiast, aby ich zakończenie nastąpiło w sierpniu 1937 r., w połączeniu z wykonaniem programu upamiętniającego walki 13 APK WKZ, sygn. 152, nlb; „Radostowa” 1937, nr 2, s. 40. 14 o niepodległość. Pozwoliłoby to na zorganizowanie Zob: Protokół z posiedzenia Rady Artystyczno-Konserwatorskiej m. Kielc, 13. 02. 1937 r.; APK, WKZ, sygn. 152, nlb.; „Gazeta Kielecka” nr 53, Kielce 1937, s. 4; „Radostowa” nr 2, Kielce 1937, s. 22; J. Główka, Herb miasta Kielc. 11 Protokół z posiedzenia Rady Artystyczno – Konserwatorskiej m. Kielc, Geneza i historia, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 1995, t. 18; Kielce 13. 02. 1937 r., APK Wojewódzki Konserwator Zabytków (dalej tenże, Rada Artystyczno-Konserwatorska miasta Kielc 1935-1939, „Rocznik WKZ), sygn. 152 nlb. Muzeum Narodowego w Kielcach” 1998, t. 19, s. 122-135. 12 „Radostowa” nr 2, Kielce 1937, s. 22.

60 Świętokrzyskie nr 22 (26) Koszary przy ulicy Prostej w Kielcach

Mjr dr Tadeusz Banaszek

ednymi z nielicznie zachowanych obiektów J infrastruktury wojskowej w Kielcach wybudowa- nych przez Rosjan pod koniec XIX wieku są koszary przy ulicy Prostej, w których przez kilkadziesiąt lat stacjonowały jednostki wojsk rosyjskich, austriackich, polskich i niemieckich. Od lat siedemdziesiątych XIX wieku w Kielcach rozpoczęto budowę koszar dla licznego garnizonu rosyjskiego. Przedsiębiorcy zbudo- wali kilka koszar prywatnych (m.in. Karola Reichelta przy ulicy Seminaryjskiej, Moszka Piotrkowskiego przy obecnej ulicy Jana Pawła II 19), z których za wynajem wojsku otrzymywali stały i pewny dochód. Stara prochownia wg akwareli Władysława Szulca. Pocztówka Władze guberni kieleckiej rozpoczęły w 1883 roku z okresu międzywojennego budować także koszary ,,skarbowe” na południowy wschód od miasta, przy ulicy Prostej (nazwa ulicy obok murowanego budynku, zwanego ,,Prochownią”, od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku). dopełniono założenia i poświęcenia kamienia węgielnego pod mający się wznieść budynek, na pomieszczenie ,,Gazeta Kielecka ” z dnia 10 sierpnia 1883 roku kwaterującego w Kielcach garnizonu wojsk liniowych. podawała: Wczoraj, na wyniosłym wzgórzu pod Kielcami, Pierwotny plan budowniczego gubernialnego Kowalskiego obejmował koszary na pomieszczenie całego pułku, wyasygnowana obecnie jednak suma ograniczyła budowę, przeznaczona zostanie na pomieszczenie jednego tylko batalionu. Budynek będzie piętrowy o 7 oknach od frontu z dwoma oficynami również piętrowy o 16 oknach. Budynki utworzą czworobok, zwrócony frontem na podobieństwo koszar pod Karczówką, do placu bazarowego. Poświęcił prawosławny proboszcz parafii kieleckiej ks. Orłowski, akt erekcyjny w puszce podpisany przez zarządzającego gubernią Subotkina, prezesa Izby Skarbowej Rzepiszewskiego, naczelnika gubernialnego zarządu żandarmerii Hartulacego, komendanta placu Malewanowa, ppłk Łuskino, prezesa k-c Stebłowskiego. Dwa lata później, po zakończeniu budowy, w dniu 29 listopada 1885 roku ,,Gazeta Kielecka” informowała: W roku bieżącym dokończono rozpoczętą w roku zeszłym budowę koszar na 250 żołnierzy w Kielcach. Nowe to pomieszczenie składa się z dwóch murowanych piętrowych budynków, blachą krytych, na wzgórzu, w miejscu zdrowem położonych. Sale obszerne, widne z wentylacją i innemi dobrze obmyślonemi potrzebami, stanowią bardzo wygodne mieszkanie żołnierskie (…). Oddzielnie wystawiono dom dla oficera o 3-ch pokojach, kuchni i innych dogodnościach gospodarskich. Budowa kosztem rb 45 tys. wg planów Kowalskiego - budowni- czego gubernialnego. Dotąd w Kielcach wzniesiono już 5 domów piętrowych murowanych na koszary- z tych 4 kosztem skarbu, a 1 – kasy miejskiej. Oprócz tego Stara prochownia na pocztówce z pocz. XX w. 4 obszerne rządowe baraki, cześć murowane, a część

Świętokrzyskie nr 22 (26) 61 Koszary przy ulicy Prostej w Kielcach

Widok na ul. Prostą z czasów I wojny

drewniane. Pośrodku koszar znajdowała się studnia zakwaterowany I batalion. Pozostałe pododdziały z dwoma dużymi żelaznymi kołami do pompowania pułku rozmieszczono w koszarach przy ulicy Głowac- wody. W koszarach stacjonował 6 pułk strzelców kiego, a stajnie przy ulicy Zagórskiej. Od 1931 roku 2 Brygady Strzelców, której dowództwo znajdowało w koszarach przy ulicy Prostej dodatkowo znalazł się się w Częstochowie. III batalion, natomiast batalion I od 1928 roku został Podczas I wojny światowej, w sierpniu 1914 roku zakwaterowany w nowych koszarach na Bukówce. w koszarach stacjonował V batalion strzelców Pogorszyło to warunki życia żołnierzy, którzy do Józefa Piłsudskiego (dowódca – Michał Tokarzewski 1935 roku, do chwili oddania kolejnego bloku kosza- ,,Karaszewicz”), a pod koniec wojny austriacka kadra rowego na Bukówce musieli egzystować w ciasnych 56 pułku piechoty. koszarach. Jak wspominał ppłk Aleksander Idzik, Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie zastępca dowódcy 4 ppLeg.: Na Bukówce mieszkali 1918 roku koszary przejęło Wojsko Polskie. Od lu- żołnierze w małych salach, dobrze urządzonych, woda, tego 1919 roku stacjonował tu batalion zapasowy umywalki, ustępy na korytarzach w tym samym bloku. 25 pułku piechoty (dowódca - ppłk Władysław W Kielcach przy ul. Prostej pod tym względem było Łokczewski), a od końca maja 1919 r. batalion za- źle, łóżka spiętrowane, duża ciasnota, woda i ustępy pasowy 4 pułku piechoty Legionów (ppLeg.), dowo- na zewnątrz. Powierzchnia kompleksu koszarowego dzony kolejno przez kpt. Mieczysława Kulikowskego, wynosiła ponad jeden hektar. Koszary były przezna- mjr. Stefana Jażdżyńskiego, kpt. Hieronima Wójcickiego czone według ówczesnych przepisów wojskowych na i mjr Floriana Smykalę. zakwaterowanie 400 żołnierzy. Posiadały 5 stanowisk W październiku 1920 roku według danych Dowódz- garażowych i stajnię na 22 konie oraz magazyn. twa Okręgu Generalnego Nr III Kielce, w koszarach Na początku 1923 roku w celu realizacji budow- przy ulicy Prostej 14 było zakwaterowanych 1290 nictwa mieszkaniowego dla polskiej kadry oficerskiej żołnierzy i 15 koni. Wojsko wykorzystywało także inne i podoficerskiej, powołano Komisję Budowlaną, która obiekty przy ulicy Prostej. Na posesji pod numerem podlegała szefowi Departamentu Inżynierii i Saperów 7 znajdowała się stacja zborna batalionu zapaso- Ministerstwa Spraw Wojskowych. Dysponowała ona wego 4 ppLeg., w której było zakwaterowanych do specjalnymi kredytami na budowę domów, głównie 270 żołnierzy i 16 koni. Zajmowała ona powierzchnię na terenach wschodniej Polski. Przewodniczącym 54 arów. Na tym terenie było kilka baraków. Przy komisji został płk inż. Władysław Jagniątkowski. ulicy Prostej 12 (o powierzchni 10 arów) znajdował Zdecydowano się na wybudowanie domów drewnianych się budynek mieszkalny wraz z piekarnią. jednorodzinnych (pięciopokojowych) i dwurodzinnych Po przybyciu 4 ppLeg. do Kielc we wrześniu bliźniaczych (po dwa mieszkania trzypokojowe 1922 roku w koszarach przy ulicy Prostej został z kuchniami). Komisja Budowlana oddała ogółem

62 Świętokrzyskie nr 22 (26) Widok na ul. Prostą z czasów I wojny

107 mieszkań w kilkunastu garnizonach, w tym ochrony organizowanych ogniw komunistycznej władzy 7 domów w Kielcach. W latach 1923-1925 wybudo- terenowej oraz wsparcie Urzędu Bezpieczeństwa wano drewniane jednorodzinne pięciopokojowe domy Publicznego. Następnie od kwietnia do czerwca drewniane dla oficerów starszych oraz dwurodzinne 1945 roku stacjonował tu 3 batalion operacyjny 2 dwupokojowe z kuchnią dla oficerów młodszych przy Brygady Zaporowej Wojsk Wewnętrznych, dowo- ulicy Lipowej, w pobliżu koszar batalionu 4 ppLeg. dzony przez por. Edwarda Krzemińskiego. Batalion Ogółem postawiono 7 domów drewnianych wykonanych przeniesiono do koszar na Stadionie, gdzie utworzono w stylu zakopiańskim o powierzchni 170-174 m² 8 pułk bezpieczeństwa Korpusu Bezpieczeństwa każdy wraz z pomieszczeniami gospodarczymi. Domy Wewnętrznego. We wrześniu 1945 roku jednostki wybudowała firma ze Skarżyska. W 1924 roku 2 Warszawskiej Dywizji Piechoty skierowano do w koszarach przy ulicy Prostej utworzono Kino garnizonów na terenie województwa kieleckiego ,,Czwartak ”, które było jedną z trzech tego typu (Kielce, Radom, Częstochowa). Dowództwo dywizji, placówek działających w Kielcach. Usytuowanie kina 4 pułk piechoty, 2 batalion saperów i 18 kompanię wojskowego w tym miejscu nie było najszczęśliwsze. łączności dyslokowano w Kielcach. 2 batalion saperów Jak podawała ,,Gazeta Kielecka ” w 1927 roku: Kino do początku 1949 r. stacjonował w koszarach przy czwartak mieszczące się w koszarach na krańcach ulicy Prostej, realizując głównie zadania związane miasta, z przykrym dostępem po wiecznie błotnistej z rozminowaniem terenów województwa kieleckiego. ulicy, nie mogło się należycie rozwijać, tym bardziej, Batalion przez kilka miesięcy w 1949 roku stacjo- że sala niezbyt odpowiadała wymaganiom. W 1926 nował w Puławach, skąd w drugiej połowie roku roku właściciele kina ,,Phenomen” Stanisław Tomicki został przegrupowany do garnizonu Sandomierz. i Maks Ellenzweig przenieśli się z budynku u zbiegu W związku z formowaniem w Sandomierzu nowej ulic Sienkiewicza i Małej do nowo wybudowanej jednostki - 135 pułku artylerii ciężkiej w 1951 roku kamienicy przy ulicy Staszica, gdzie zorganizowali 2 batalion saperów dyslokowano do garnizonu Kielce, kino, „Palace”. W marcu 1927 roku, uroczyście oddano gdzie ponownie zajął on koszary przy ulicy Prostej. Dom Żołnierza w budynku kina ,,Phenomen”, które Zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego Wojska właściciele wydzierżawili wojsku na 6 lat. Tam przenie- Polskiego z dnia 5 października 1955 roku rozfor- siono kino ,,Czwartak”.W okresie okupacji niemieckiej mowano 2 batalion saperów. Opuszczony kompleks koszary były wykorzystane przez Wehrmacht. koszar został przekazany służbie zdrowia. Obecnie Po oswobodzeniu Kielc spod okupacji niemieckiej, funkcjonuje w nim Świętokrzyskie Centrum Matki w drugiej połowy stycznia 1945 roku, koszary zostały i Noworodka Szpital Specjalistyczny. zajęte przez kompanię 1 Samodzielnej Brygady Wojsk Wewnętrznych, której zadaniem było zapewnienie Pocztówki ze zb. Krzysztofa Lorka

Świętokrzyskie nr 22 (26) 63 Architektura niepodległości w Kielcach

Krzysztof Myśliński

Budynki dla administracji rządowej głoszenie niepodległości Polski w listopadzie O 1918 r. było początkiem długiego procesu Okręgowa Dyrekcja Robót Publicznych w Kielcach budowy nowej suwerenności narodu i państwa. Niemal w 1920 r. rozdzieliła pozostające w jej dyspozycji budynki we wszystkich dziedzinach życia społecznego istniały i lokale biurowe pomiędzy działające wówczas w mieście głębokie zaniedbania świadomościowe, organizacyjno- urzędy. I tak m.in. dawny internat szkolny w piętrowym -prawne i materialne. Dotyczyło to także właściwie pałacyku przy ul. Sienkiewicza 30 przeznaczyła dla wszystkich rodzajów instytucji administracyjnych Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej; ochronkę dla i użyteczności społecznej, wyjąwszy w pewnym dzieci prawosławnych przy ul. Śliskiej wraz z domem zakresie organizację oświaty, w której znaczny dochodowym przeznaczono dla dowództwa garnizonu dorobek organizacyjny i materialny wypracowała kieleckiego; budynek probostwa prawosławnego na sie- wcześniej np. Polska Macierz Szkolna. Wiele z miast, dzibę własną. Wkrótce plany te uległy zasadniczej które stały się siedzibami terenowych władz admini- zmianie. W 1920 r. planowano wzniesienie zupełnie stracyjnych różnych szczebli, nie dysponowało bazą nowego gmachu przeznaczonego na siedzibę Urzędu lokalową pozwalającą na zorganizowanie i sprawne Wojewódzkiego, zaś Pałac Biskupi miał być zwrócony funkcjonowanie urzędów. Dodatkowo brakowało kieleckiemu biskupowi. Ten optymistyczny zamiar, jak mieszkań dla kwalifikowanych urzędników, których się wkrótce okazało, nie miał szans realizacji. Toteż niedobór odczuwały zwłaszcza ziemie dawnego do połowy 1921 r. DRP przygotowała projekty rozbu- zaboru rosyjskiego. Szczególnie trudna była sytuacja dowy pałacu biskupów krakowskich dla potrzeb władz lokalowa w miastach wyznaczonych na siedziby wojewódzkich, a także plany budynków dla Seminarium województw na tych ziemiach. Odmienna struktura Nauczycielskiego i Izby Kontroli Państwa. Zabytkowy administracyjna carskiej Rosji i jej przedstawicielstw pałac był niewątpliwym atutem Kielc w staraniach terenowych oraz konsekwentnie prowadzona polityka o umieszczenie tam stolicy nowego województwa. utrudniająca powstawanie polskich organizacji społecz- O jego wadze symbolicznej decydował jednak związek nych i gospodarczych, to przyczyny dotkliwego braku z osobą Józefa Piłsudskiego, który przejściowo pracował budynków o charakterze biurowym, mogących służyć i mieszkał w pałacu, do Kielc zaś miał szczególny potrzebom tworzącego się państwa. Kielce należały sentyment. Zaraz po odzyskaniu niepodległości podjęto do grupy miast, w których umieszczono siedziby wo- starania o restaurację tego wyjątkowej wartości zespołu jewództw pomimo konkurencji większych, terytorialnie architektonicznego. Ostatecznie Urząd Wojewódzki i ludnościowo i często mocniejszych gospodarczo znalazł siedzibę w pałacu pobiskupim. Kompleks i komunikacyjnie ośrodków. Tak było w województwie pałacowy, złożony z reprezentacyjnego korpusu i dwóch łuckim czy pomorskim. Kielce, w pojemności gmachów piętrowych skrzydeł, nie był wystarczający dla potrzeb administracyjnych, dystansowały wyraźnie Radom, rozbudowującej się administracji, tym bardziej, że znaczną Częstochowa, i Sosnowiec, a dysproporcja ta rosła jego część zajmowało Dowództwo Okręgu General- przez cały okres międzywojenny. nego X Kielce i areszt oficerski. W 1923 r. architekt Pomocą w odbudowie kraju miały być Stowarzyszenia Wacław Borowiecki, wówczas etatowy pracownik Budowlane, do zakładania których już w 1919 r. zachę- urzędu wojewódzkiego, wykonał projekt nadbudowy cało Ministerstwo Robót Publicznych, przygotowując trzeciej kondygnacji na zabytkowym XVIII w. skrzydle równocześnie wzorcowy statut. Stowarzyszenia takie południowym pałacu. Brak funduszy i w jakimś stopniu zorganizowano w niektórych miastach powiatowych, negatywna opinia miejscowego środowiska, skłonił władze jednak ostatecznie nie powstały warunki do ich aktywi- do zaniechania planów rozbudowy. Dopiero po 1930 r. zacji i już w 1921 r. zaczęto je likwidować. Równocześnie powiększono bezstylową oficynę na przedłużeniu skrzydła nakazano powoływanie komitetów budowlanych, mających południowego oraz rozbudowano wolnostojące garaże przy organizować i nadzorować przygotowanie i budowę skrzydle północnym, nadając im formy architektoniczne budynków publicznych. W połowie 1921 r. działały już nawiązujące nieco do renesansu polskiego. Po połowie komitety budowy Izby Kontroli Państwa, Izby Skarbowej, lat 20. podjęto kompleksowe prace konserwatorskie, przebudowy Pałacu Biskupiego na gmach Urzędu połączone z odtworzeniem barokowych hełmów na na- Wojewódzkiego, Gimnazjum Państwowego im. Mikołaja rożnych wieżach rozebranych przez Rosjan ok. 1867 r. Reja w Kielcach. Rosnące potrzeby administracji zespolonej w Kielcach

64 Świętokrzyskie nr 22 (26) Architektura niepodległości w Kielcach

Gmach Leonarda na planie centrum Kielc, fot. Z. Siemaszko 1967 r. zaspokajano poprzez dzierżawę budynków prywatnych odpowiednie siedziby, toteż od początku lat 20. w wielu lub adaptację nielicznych dawnych budynków biurowych. miastach powiatowych podejmowano próby wzniesienia Początkowo planowano nawet zajęcie XVIII w. klasztoru, odpowiednich do tego celu budynków. W większych tzw. gmachu Leonarda. Budynek ten, jeszcze w XIX w. ośrodkach zazwyczaj adaptowano istniejące budynki przebudowany na lazaret, pozostał jednak w zarządzie administracyjne. W Kielcach starostwo znalazło siedzibę władz wojskowych przez cały okres Dwudziestolecia. w budynku dawnej rosyjskiej izb skarbowej na rogu ul. Wesołej i ul. Mickiewicza, która została w okresie W wyniku realizacji Ustawy Tymczasowej z 2 sierpnia międzywojennym przebudowana zgodnie z nowymi 1919 roku, powołano na obszarze historycznych ziem potrzebami użytkowymi. polskich o niespornym wówczas statusie politycznym, Bardzo powoli kształtował się nowy obraz architek- 5 nowych województw. Obejmowały one tereny byłych toniczny Kielc. W pierwszej połowie lat dwudziestych 10 guberni Królestwa Polskiego oraz zachodnią część budowano niewiele. Najważniejsze budowle publiczne guberni grodzieńskiej. W ich skład weszły 83 powiaty, – zgodnie z powszechną wówczas w kraju praktyką, których siedziby umieszczone zostały w znacznej części wznoszono w formach historyzujących, przede wszystkim w miastach niewielkich, liczących poniżej 20 tys. nawiązując do rodzimego klasycyzmu, który uważano mieszkańców, często nie pełniących wcześniej funkcji za najwłaściwiej obrazujący powagę państwa i jego administracji terenowej. Stąd brak tam było budynków instytucji. Nie bez znaczenia było też poczucie naro- nadających się do umieszczenia władz powiatowych, dowego charakteru tego stylu. Właściwie wszystkim tym bardziej, że Konstytucja Marcowa powołała zarazem ważnym budowlom wznoszonym z funduszy rządowych samorząd o strukturze terytorialnej tożsamej z organi- nadano formy klasycyzujące, z rzadkimi przykładami zacją organów administracji zespolonej, a dodatkowo delikatnych wpływów baroku w elewacjach łaźni przewidywała powołanie terytorialnego samorządu miejskiej lub modernizmu w przebudowanym, znacznie gospodarczego. W efekcie na poziomie powiatów po- później, gmachu Banku Polskiego. Autorem niemal wstały dwie równoległe struktury: rządowa kierowana wszystkich dużych projektów budynków publicznych był przez starostę, będącego terenowym przedstawicielem pozostający wówczas w służbie państwowej architekt rządu oraz samorządowa, reprezentowana przez Sejmik Wacław Nowakowski. Pochodzący z Krakowa, który objął Powiatowy. Dla obydwu tych instytucji należało znaleźć tuż po I wojnie posadę architekta wojewódzkiego. Jego

Świętokrzyskie nr 22 (26) 65 Architektura niepodległości w Kielcach

Gmach Urzędu Ochrony Państwa (obecnie Komenda Wojewódzka Szkoła powszechna nr 2, ul. Kosciuszki. Fot. ze zb. MHK Policji) proj. Wacława Nowakowskiego. Fot. ze zb. MHK Wszystkie kondygnacje wyposażono w szeregi dużych pierwszym i sztandarowym dla pierwszego dziesięciolecia okien o wąskich, chociaż jeszcze nie filarowych, murach niepodległości dziełem jest okazały gmach Urzędu pomiędzy nimi i dużą przejazdową bramę na dziedziniec. Kontroli Państwa (dzisiaj Komenda Wojewódzka Policji Państwowej) przy ul. Seminaryjskiej. Dostojna, porząd- Tradycyjne było ogólne rozwiązanie elewacji i bryły: kowa architektura z powtarzającymi się półkolumnowymi symetria elewacji z małym wejście na osi, ozdobionym portykami na elewacjach bocznych, o skali wyraźnie kolumnowym portalikiem, wysoki kalenicowy dach przekraczającej istniejącą wówczas sąsiednią zabudowę, i regularny układ wnętrz, spełniających jednak świeże tworzyła nową jakość w architektonicznym pejzażu wówczas nowoczesne wymagania w zakresie powierzchni Kielc. W warstwie semantycznej niosła jednoznaczne i oświetlenia sal lekcyjnych. Rozdzielono również przesłanie restytucyjnego charakteru niepodległego powierzchnię dydaktyczną od funkcji pomocniczych: państwa. szatnie, składziki, mieszkanie woźnego, umieszczono w przyziemiu. Całość, przy dość nietypowym usytu- Gmach, budowany aż do 1928 r., miał być zaczątkiem owaniu w linii zabudowy zdradza wpływy projektów nowej dzielnicy administracyjnej: od wschodu planowano z pierwszego zeszytu wzornika budowlanego, wydanego budowę bliźniaczego gmachu dla sądów. Równocześnie przez centralne władze oświatowe. Budynek szkoły Nowakowski zaprojektował pierwszą nowoczesną powszechnej dla dziewcząt można uznać za pierwszy szkołą powszechną przy ul. Kościuszki. Budynek stanął w Kielcach przykład nowego myślenia o architekturze w pierzei ulicy, a jego elewacjom, szczególnie frontowej, publicznej, w którym zasadniczym celem była funkcja nadano niespotykane dotychczas w mieście rozwiązanie. budynku, zaś jego forma, a właściwie zewnętrzny kostium

Seminarium Nauczycielskie, ul. Leśna. Fot. ze zb. MHK

66 Świętokrzyskie nr 22 (26) Architektura niepodległości w Kielcach

stylowy, uległ już daleko idącej redukcji. Podobnie, na znacznie większą skalę, zaprojektowany został zespół budynków Seminarium Nauczycielskiego przy ul. Leśnej. Budowę szkoły dla nauczycieli planowano w Radomiu. Kłopoty ze znalezieniem odpowiedniego placu spowodowały, że jesienią 1920 r. kredyt przyznany przez Ministerstwo Robót Publicznych na sporządzenie projektu, przekazano do Kielc. Sporządzony wówczas plan autorstwa Wacława Nowakowskiego obejmował duży budynek seminarium, połączony z 7-klasową szkołą ćwiczeń. Zamierzano wznieść także osobny dom na mieszkania dla dyrektora i nauczycieli, zaś na internat przeznaczono stary budynek szkolny stojący Gimnazjum św. Stanisława Kostki. Fot. ze zb. MHK w bezpośrednim sąsiedztwie nowej szkoły. Zespół składa się z dwóch, pierwotnie trzykondygnacyjnych są znane. Musiałyby być one znaczne, skoro w samym gmachów. Główny, ustawiony w głębi działki, mieścił roku 1925 dotacja rządowa wyniosła 430 tys. zł, seminarium. W pierzei ulicy postawiono znacznie krótszy ao p jej wykorzystaniu prace przerwano. Budynek budynek szkoły ćwiczeń, zaś obie części skomunikowano był częściowo użytkowany od końca lat 20., pomimo parterowym korytarzem. Z zewnątrz widzimy ten sam, trwających jeszcze robót budowlanych. Budowa szkoły znany ze szkoły na ul. Kościuszki, rudymentarny kla- spotkała się z krytyczną oceną części miejscowej prasy: sycyzm. Jednak układ wnętrz, z szerokim wewnętrznym „Do nieopatrznego marnotrawnego szafowania groszem korytarzem i prostymi szerokimi schodami oraz przede państwowym zaliczyć trzeba zamiar zwalenia zupełnie wszystkim asymetria układu brył – frontowy budynek dobrego i praktycznie skonstruowanego budynku przy szkoły ćwiczeń przesłania lewą część głównego budynku, ulicy Leśnej (...) i stawienia na jego miejscu z gruntu a parterowy łącznik widoczny od strony dużego dziedzińca nowoczesnej budowli z temże przeznaczeniem pod wyraźnie sugeruje rozdział funkcji - niosą już powiew pretekstem, że w obecnej gnieżdżą się suchoty! (…). nowoczesności. Nadbudowa z lat 70. XX w. zatarła W każdym razie naszego ubogiego państwa nie stać pierwotny charakter budynków, zastępując wysokie na budowanie wszystkiego z nowego (...) Może sobie tradycyjne dachy, dodatkową, różniącą się od całości nao t pozwolić kraj solidnych dolarów, ale nie kraj kondygnacją użytkową. wątłej złotówki.” Warto zwrócić na to uwagę, ponieważ zawsze okazała Duży klasycyzujący budynek seminarium wznoszono forma architektoniczna projektów pociągała za sobą w latach 1922–1932 z przerwami wynikającymi z braku wysokie koszty budowy i to bez względu na aktualny środków finansowych. Koszty budowy szkoły nie stan finansów państwa. Niemal w tym samym cza-

Świętokrzyskie nr 22 (26) 67 Architektura niepodległości w Kielcach

Łaźnia miejska u zbiegu ulic Solnej i Staszica. Fot. ze zb. MHK

sie Nowakowski zaprojektował jeszcze jedną szkołę. pomiędzy dworem – wielkoobszarowym gospodarstwem Bryła gimnazjum biskupiego św. Stanisława Kostki rolnym, a przeludnioną i cierpiącą na stały głód ziemi jest zdecydowanie bardziej konserwatywna, w pełni gospodarką chłopską, zwłaszcza na ziemiach zaboru symetryczna, z płytkimi ryzalitami na osi i skrajach rosyjskiego i austriackiego. fasady oraz wysokimi i rozczłonkowanymi dachami. Dziełem Nowakowskiego jest jeszcze jedna ciekawa Szkoła, wzniesiona na szczycie łagodnego wzniesienia, budowla, chociaż także i tu trudno określić, jaki był jego na parcelowanych właśnie terenach przeznaczonych pod indywidualny wkład w projekt, a jaki wpływ wzorni- indywidualną zabudowę, i poprzedzona długą aleją jest ków rządowych. Mowa o łaźni miejskiej, wzniesionej ostatnią w Kielcach, tak silnie konserwatywną budowlą, na początku lat dwudziestych na narożnej działce przy wzniesioną w latach międzywojennych. ulicach Solnej i Staszica. Z przygotowaniami do budowy łaźni wiąże się interesujący epizod. W 1917 r. magistrat Zmniejszenie zainteresowania nurtem dekoratywno- rozpisał konkurs na jej projekt. Pośród nielicznych nade- -romantycznej architektury w budownictwie oświatowym słanych prac znalazła się opatrzona godłem „Od upadku nałożył się na ograniczenia inwestycyjne, związane do odrodzenia”. Jej autorem był czeski architekt Oldřich z wielkim kryzysem ekonomicznym z końca lat dwudzie- Liška, pracujący w tym okresie w Lublinie, zapewne jako stych. Zmiany wspierała, prowadzona od ok. 1925 r. przez urzędnik austriackich władz okupacyjnych. MWRiOP, polityka racjonalizująca wydatki na budowę szkól, wyrażająca się przede wszystkich edycją kolejnych Urodzony w 1881 r., ukończył praską średnią szkołę zbiorów projektów wzorcowych. Przygotowywane przez Budownictwa i Rzemiosł Artystycznych, studiował architektów pracujących dla rządu, już od drugiego zeszytu, w tamtejszej Państwowej Szkole Przemysłowej, a w 1901 r. wydanego w 1926 r., wyraźnie rezygnowały z wszelkiej wyjechał na studia do Drezna. Już w 1909 r. otrzymał monumentalności i wyrażania językiem architektury treści drugą nagrodę w konkursie na plan regulacyjny Hradca ideowych, na rzecz ekonomii budowania i realizacji przede Kralove, który w okresie miedzywojennym stał się wszystkim potrzeb funkcjonalno-higienicznych. Formy jednym z głównych ośrodków nowoczesnej architek- dworkowe zachowały jednak w budownictwie szkolnym tury w Europie, w czym Liśka odegrał kluczową rolę, znaczną żywotność przez cały okres II Rzeczpospolitej. ponieważ właśnie jemu miasto powierzyło w 1919 r. Powodów było kilka. Niewątpliwie dobrze realizowały one przygotowanie realizacyjnej wersji planu przestrzennego zadanie wyróżniania budynku szkolnego i uczytelniały zagospodarowania. Należał on do licznej grupy czeskich jego przekaz ideowy. Obejmował on nie tylko przesłanie architektów, uczestniczących w procesie kształtowania o nobilitującej roli oświaty, był pars pro toto znakiem nowej formy architektonicznej – funkcjonalizmu, opartego opieki państwa nad obywatelem, ale zarazem podskórnie na dominacji użyteczności i funkcjonalności połączonej odnosił się do silnego antagonizmu ekonomicznego z podkreśleniem estetycznej wartości nowoczesnych

68 Świętokrzyskie nr 22 (26) Architektura niepodległości w Kielcach

materiałów i rozwiązań konstrukcyjnych. Nie zachowała się jego praca konkursowa przygotowana dla Kielc, zresztą konkursu ostatecznie nie rozstrzygnięto.

Domy urzędnicze

Istotnym warunkiem funkcjonowania administracji państwowej było znalezienie wystarczającej ilości wykwalifikowanych urzędników. W niewielkich ośrodkach miejskich jak Kielce, było to możliwe pod warunkiem wykorzystania zatrudnienia urzędników przybyłych z innych terenów Polski. Deficyt kompetentnych, lojalnych wobec nowego państwa funkcjonariuszy państwowych dotyczył właściwie wszystkich szczebli władzy. Jest Pierwszy dom urzędniczy przy ul. Mickiewicza 5. Fot. ze zb. MHK rzeczą znaną, że wielką rolę spełnili w tym zakresie Polacy z Wielkopolski i Galicji, ukształtowani w tradycji pragmatycznej administracji Niemiec i Austro-Węgier oraz inteligencja warszawska. Wykorzystanie ich do stworzenia i sprawnego funkcjonowania organów władzy wymagało jednak odpowiedniej ilości mieszkań, spełniających choćby częściowo oczekiwania przedstawicieli tej warstwy społecznej. Głód mieszkaniowy, pogłębiony zniszczeniami wojennymi, szybką dekapitalizacją zabudowy związaną z niewystarczającą opieką w latach 1914–20, wreszcie migracjami wojennymi, utrudniał organizację urzędów państwowych właściwie w całym kraju. Na pogor- szenie sytuacji wpływało także zajmowanie lokali mieszkalnych dla potrzeb samych urzędów. W Kielcach dotkliwy deficyt mieszkań o elementarnym standardzie pogłębiały duże potrzeby lokalowe licznego garnizonu, a zwłaszcza Generalnej Komendy X Okręgu. Instytucje wojskowe znajdowały się uprzywilejowanej sytuacji, będąc upoważnione do przymusowego najmu mieszkań. Lokale pozostające do dyspozycji wojska opłacane były jedynie za realny czas ich wykorzystywania w skromnej zryczałtowanej kwocie 2.40 Mk za dzień. W katastro- falnej sytuacji lokalowej miasta, taka niegospodarność w wykorzystaniu mieszkań spotykała się ze szczególnie złymi reakcjami. Komenda Okręgu Generalnego, dzia- łająca w Kielcach do jesieni 1923 r. zwiększała jeszcze potrzeby lokalowe wojska, oceniane przez lokalną prasę – chyba przesadnie - na 2000 izb zajętych tylko przez Dom urzędniczy III projektu T. Telatyckiego. Ze zb. APK oficerów. We wczesnych latach dwudziestych, zwłaszcza w środowisku zawodowych podoficerów, zdarzały się na parterze, oraz 3 mieszkania 2-pokojowe na poddaszu. nawet przypadki prób samobójczych, spowodowanych Inwestycja ta tylko nieznacznie złagodziła katastrofalną długotrwałą rozłąką z rodzinami, którym niższych stopni sytuację mieszkaniową w środowisku urzędniczym. wojskowi nie mogli zapewnić mieszkania. W Kielcach już Z odręcznego, sporządzonego w 1921 r. i prawdopodobnie w 1920 r. podjęto decyzję o budowie pierwszego domu niepełnego, wykazu zawierającego działające w Kielcach urzędniczego. Zaprojektowany przez zatrudnionego urzędy i instytucje państwowe oraz magistrat i nieliczne w Dyrekcji Robót Publicznych architekta Teodora jeszcze szkoły publiczne wynika, że w tych instytucjach Telatyckiego, został zlokalizowany na działce skarbowej pracowało wówczas 1337 osób. Dokument ten, mający u zbiegu ul. Szerokiej (ob. Żeromskiego) i ul. Prostej, na celu ustalenie rzeczywistych potrzeb mieszkaniowych w bezpośrednim sąsiedztwie kompleksu koszarowego. dla pracowników ujętych w nim instytucji, określa jea n poziomie 300 lokali. Izba Skarbowa zatrudniała Pośpiech i brak wystarczających środków zmusił 88 urzędników, w tym 56 znalazło się na liście chętnych, ODRP do przyjęcia projektu drewnianego parterowego na liście sądu było 36 nazwisk, zaś na na policyjnej 34. domu z częściowo mieszkalnym poddaszem. Oddany Inspekcja Lasów Państwowych Województwa Kieleckiego do użytku w 1921 r. mieścił 4 mieszkania 4-pokojowe potrzebowała 2 mieszkań, zaś Powiatowy Urząd Ziemski

Świętokrzyskie nr 22 (26) 69 Architektura niepodległości w Kielcach

Plan baraku urzędniczego przy ul. Prostej Muzeum Historii Kielc. Ze zb. Archiwum Państwowego w Kielcach

Barak Urzedniczy ul. Prosta, Muzeum Historii Kielc. Fot. ze zb. MHK

70 Świętokrzyskie nr 22 (26) Architektura niepodległości w Kielcach

Plan baraku urzędniczego przy ul. Prostej Muzeum Historii Kielc. Ze zb. Archiwum Państwowego w Kielcach

w Kielcach czterech. W Okręgowym Urzędzie Ziemskim o przeniesienie służbowe z Kielc lub rezygnacji z pracy pracowało 66 urzędników, ale chętnych na barakowe z powodów złych warunków lokalowych. W tym czasie mieszkania nie było. W rządowym Gimnazjum Pań- w Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach pracowały 103 stwowym im. M. Reja na liście znalazło się 19 osób, osoby i była to liczba całkowicie nie odpowiadająca spośród 66 funkcjonariuszy służby więziennej 11 osób. potrzebom organizowanej administracji. Kielecka Izba Kontroli Państwa, w której docelowo Późną jesienią 1920 lub na pocz. 1921 r. Dyrekcja miało pracować 150 osób, a w chwili sporządzania listy Robót Publicznych przesłała do Ministerstwa Robót zatrudnionych było 40 urzędników, 21 z nich potrzebowało Publicznych szkic bliźniaczego domku urzędniczego mieszkania. Z Inspektoratu Obwodu szkolnego spośród o pow. 112 m kw. złożonego z dwóch 2 pokojowych 7 pracowników na liście znalazło się 3, z Urzędu Walki mieszkań na parterze, powiększonych o samodzielne z Lichwą i Spekulacją na 28 urzędników, chętnych pokoje z sionkami umieszczone na poddaszu i wypo- 18. Komenda powiatowa Policji Państwowej miała sażone w osobne wejścia i schody. Osiedle – złożone 13 pracowników, chętnych 4, dodatkowo wnioskowano docelowo ze 150 budynków, planowano je wznieść o wzniesienie koszar dla 80 policjantów. W Urzędzie na niewielkich (17 x 17 m) wąskich działkach przy Skarbowym na 16 urzędników i 2 woźnych, Ubezpie- ul. Czystej (ob. Paderewskiego), ponadto w rejonie czeniach mieszkań potrzebowało 9 osób. W kieleckim ul. Karczówkowskiej, gdzie miało powstać 30 domów, oddziale Ubezpieczeń Wzajemnych Budowli od Ognia ul. Młynarskiej (ob. Mielczarskiego) i Lipowej (ob. pracowało 21 osób, zapisało się 9, z Kasy Skarbowej Wojska Polskiego). Nie zachowały się projekty domów; akces złożyło 10 osób. Wyjątkiem było Nadleśnictwo na podstawie zachowanej korespondencji można sądzić, Kieleckie, które nie wyraziło zainteresowania plano- że miały to być budynki o konstrukcji drewnianej. Projekt waną budową osiedla. Poszukiwano różnych sposobów ten nie był kontynuowany, zaś po 1925 r. inicjatywę rozwiązania problemu mieszkaniowego, zagrażającego przejęły kooperatywy mieszkaniowe – skupiające funkcjonowaniu administracji, wobec licznych podań urzędników wyższego szczebla a także przedstawicieli

Świętokrzyskie nr 22 (26) 71 Architektura niepodległości w Kielcach

wolnych zawodów, mające na celu budowę wygodnych się do DRP o zgodę na adaptowanie II piętra budynku domów placach pochodzących z parcelacji gruntów na pilnie potrzebne mieszkania urzędnicze. Chęć objęcia państwowych. W latach 1924–25 r. wzniesiono przy ul. 24 izb zgłosiła też Komenda Okręgu III Kieleckiego Mickiewicza dwa domy dla urzędników według projektów Policji Państwowej, postulując jednocześnie dobudowę wspomnianego Tadeusza Telatyckiego, architekta oficyny na szkołę przodowników policyjnych. Brak źródeł zatrudnionego etatowo w Urzędzie w Wojewódzkim. pozwalających zrekonstruować okres przygotowań Tym razem – przy ulicy będącej osią urbanistyczną do budowy gmachu Izby Kontroli Państwa. Zachowały dzielnicy wytyczonej po upadku Powstania Styczniowego się natomiast w całości protokoły posiedzeń Komitetu z inicjatywy władz rosyjskich, jako nowe centrum miasta Budowlanego powołanego dla przygotowania i reali- - powstały budynki mieszczące po kilka obszernych miesz- zacji projektu budowy analogicznego gmachu dla Izby kań. Wysokiemu standardowi użytkowemu towarzyszyło Skarbowe. Na ich podstawie można prześledzić przebieg tu staranne rozwiązanie architektoniczne fasad. Pierwsza procesu, planowania i realizacji budowy, szczególnie utrzymana jest w formach modernistycznych. Druga, w okresie, kiedy o ich tempie i dynamice decydowały o cechach zmodernizowanego klasycyzmu, nawiązuje żywiołowe zjawiska ekonomiczne z hiperinflacją waluty, do wznoszonego właśnie w pobliżu monumentalnego a później reformą finansowo-walutową zrealizowaną gmachu Izby Skarbowej i Policji Państwowej. Pięcio- przez Władysława Grabskiego. Zjawiska te nałożyły osiowa trzykondygnacyjna fasada z zaakcentowanym się dokładnie na czas realizacji pierwszego etapu cokołowym parterem i szerokim pseudoryzalitem na osi budowy przy ul. Seminaryjskiej. Pismo Izby Skarbowej - podkreślonym czterema pilastrami w wielkim porządku do Okręgowej Dyrekcji Robót Publicznych z 28 IX 1920 r. wspierające uskokowy naczółek - ma charakter pałacowy informowało o zamiarze budowy wspólnego gmachu i doskonale określa oficjalny i reprezentacyjny charakter dla Izby i urzędów skarbowych, dla której wybrano budynku. Kolejny, zaprojektowany przez tego samego prywatny plac u zbiegu ul. Żeromskiego (d. Szerokiej) architekta budynek mieszkalny przy ul.Mickiewicza, już i Seminaryjskiej. Określono całkowite potrzeby Izby w modernistycznym kształcie, nie został zrealizowany. na 50 pokoi i archiwum, zaś dla Kasy Skarbowej 6 pomieszczeń i skarbiec sklepiony z poczekalnia Instytucje finansowe i policja i osobnym wejściem. Dla Urzędu Skarbowego podatków i opłat skarbowych przewidziano 8 pokojów w tym salę Ministerstwo Robót Publicznych w lipcu 1920 r. posiedzeń, a dla Urzędu Skarbowego Akcyz i Monopolów poleciło niezwłocznie przystąpić do budowy w Kielcach 7 izb. Spodziewając się przyszłego zwiększenia potrzeb pomieszczeń dla Izby Kontroli Państwa, jednocześnie sugerowano wybudowanie 2 piętra mieszkalnego przyznając na ten cel 5 mln Mk kredytu. Początkowo z możliwością przyszłej zamiany na biura. planowano wzniesienie drewnianych baraków, z czego Na pierwszym posiedzeniu w dniu 1 kwietnia 1921 r. zrezygnowano na rzecz budynków z pustaków cemen- komitet zebrał się w składzie powołanym przez Dyrekcję towych według technologii prof. Juliana Zacharjewicza Robót Publicznych. Jego przewodniczącym został ze Lwowa. Ostatecznie podjęto jednak decyzję o bu- Dyrektor Izby Skarbowej Bolesław Markowski, a w skład dowie monumentalnego zespołu gmachów rządowych, weszli jako członkowie autorzy projektu arch. Wacław którego wstępny projekt sporządził arch. Wacław Nowakowski i inż. Adolf Piller oraz dwóch naczelników Nowakowski. Przy ul. Seminaryjskiej na pd-wsch. wydziałów Izby. Komitet uzupełniali pozostali naczelnicy skraju zwartej zabudowy Kielc, miał powstać kompleks wydziałów i kierownicy oddziałów oraz skarbnik Kasy administracyjny złożony z budynków Izby Kontroli skarbowej. Później do składu dołączył architekt powiatowy Państwa oraz – w drugim etapie – Izby Skarbowej. Leon Kuszewski. Plonem pierwszego posiedzenia było Odsunięte kilka metrów od linii zabudowy i przedzielone sporządzenie szczegółowego programu użytkowego, niewielkim dziedzińcem-ogrodem zapewniającym dobrze obejmującego ogólne zalecenia dotyczące układu wnętrz oświetlenie i przewietrzanie obu budynków, miały oraz specyfikację potrzeb poszczególnych wydziałów Izby być elementem nowego centrum administracyjnego. Skarbowej, Urzędów Skarbowych oraz Kasy Skarbowej. Ostatecznie powstał jeden z planowanych obiektów, Gmach miał być dwupiętrowy z użytkowymi suterenami zaś z dokumentów zachowanych w zespole akt ODRP i poddaszem użytkowym, z jednym ciągiem pomieszczeń w Kielcach wyłania się skomplikowany przebieg procesu biurowych dostępnych z korytarza zlokalizowane planowania i realizacji pierwotnej koncepcji. Ostateczne od strony dziedzińca. Ze względu na wielofunkcyjne przeznaczenie gmachu dla potrzeb Izby Skarbowej przeznaczenie zalecono zaprojektowanie 4 wejść: jednego było wynikiem kilkakrotnej zmiany potrzeb lokalowych do pomieszczeń górnych kondygnacji, trzech do biur zarówno tej instytucji, jak i przede wszystkim zmian na parterze. Określono przybliżony stan zatrudnienia, w organizacji Izby Kontroli Państwa, dla której był ilość pomieszczeń wydzielonych i recepcyjnych dla pierwotnie przeznaczony. W marcu Ministerstwo Robót każdego z urzędów, i dość ogólnie – potrzeby związane Publicznych poleciło przekazać budujący się gmach z lokalami mieszkalnymi. Wstępny kosztorys wyniósł na potrzeby Izby Skarbowej, w zamian za uwolnione 905 mln Mk. Projekt architektoniczny, nawet w fazie pomieszczenia w dawnej popówce przy ul. Mickiewicza. koncepcyjnej, nie zachował się. Z faktu, że jego autorem W czerwcu prezes kieleckiej Izby Kontroli Państwa zwrócił miał być Wacław Nowakowski, autor zrealizowanego

72 Świętokrzyskie nr 22 (26) Architektura niepodległości w Kielcach

budynku dla Izby Kontroli Państwa, i pośrednich części dotychczasowego wyglądu elewacji, typowej dla informacji w zachowanych źródłach, można przypuszczać, czynszowej kamienicy z końca, XIX w. że obydwu gmachom zamierzano nadać podobną formę architektoniczną. Prace ziemne i budowę fundamentów W 1928 r. podjęto rozbudowę siedziby Okręgowej Izby Kontroli podjęto na podstawie szkicowych, nie Dyrekcji Robót Publicznych w Kielcach. Przygotowany zatwierdzonych jeszcze planów jesienią 1921 r. Już przez Tadeusza Telatyckiego projekt przewidywał w czerwcu 1922 r. wyczerpano kredyty rządowe i w końcu nadbudowę piętrowego oryginalnego pałacyku o 3 kon- roku budowa została wstrzymana. Ostatecznie dopiero dygnacje i całkowitą przebudowę elewacji od strony w 1927 r. budynek został częściowo zagospodarowany ul. Sienkiewicza. Pozostawiając boniowaną elewację przez Izbę Skarbową, a dotacja Ministerstwa Skarbu parteru istniejącego budynku, dwie górne kondygnacje w wysokości 35 tys. zł. miała zapewnić dokończenie otrzymały klasycyzującą 12 - osiową fasadę podzieloną budowy z jednoczesnym wprowadzeniem postulowanych szeregiem dwukondygnacyjnych pilastrów i podkreśloną zmian w okładzie niektórych wnętrz. Całkowity koszt trójkątnymi naczółkami ponad bocznymi ryzalitami. budowy gmachu, w którym znalazły się także pomiesz- Dekoracyjny, choć bardzo prosty portal wejściowy, czenia dla Policji Państwowej, wyniósł 800 tys. zł. jest jedynym elementem odbiegającym od surowej Ostateczne przeznaczenie gmachu dla potrzeb Izby formy architektonicznej fasady. Zrealizowana zgodnie Skarbowej było wynikiem kilkakrotnej zmiany potrzeb z zachowanym rysunkowym szkicem (projektu nie lokalowych zarówno tej instytucji, jak i przede wszystkim odnaleziono), fasada jest dobrym przykładem osiągnięcia Izby Kontroli Państwa, dla której był pierwotnie prze- efektu powagi i monumentalizmu – oczekiwanymi znaczony. W styczniu 1924 r. stwierdzono, że budynek w gmachach publicznych – za pomocą najprostszych wystawiony wówczas do stropu II piętra, będzie zbyt środków plastycznych. obszerny dla potrzeb IKP, wobec zmniejszenia jej Przed końcem lat 20. XX w. ustabilizowała się obsady personalnej w efekcie czego prace przejściowo sytuacja lokalowa najważniejszych urzędów admini- wstrzymano. Przyczyniła się do tego także wcześniejsza stracyjnych, chociaż powstało dla nich zaledwie kilka rezygnacja władz kieleckiej izby skarbowej z przyznanych nowych budynków. Większość potrzeb zaspokojono jej we wznoszonym gmachu 23 izb, wobec potrzeb szaco- adaptując i powiększając stare obiekty, w tym wiele wanych na 50 lokali, w związku z czym zadeklarowano dzierżawionych lub kupionych przez Skarb Państwa powrót do planów budowy własnej siedziby w pobliżu. domów mieszkalnych. Równie wielkie niedobory lo- W marcu MRP poleciło przekazać budujący się gmach kalowe dotykały innych zasadniczych obszarów życia na potrzeby Izby Skarbowej w zamian za uwolnione społecznego zwłaszcza oświatę powszechną, ochronę pomieszczenia w dawnej popówce przy ul. Mickiewicza. zdrowia i łączność. W budowie materialnej bazy tych W czerwcu prezes kieleckiej IKP zwrócił się do DRP i szeregu innych dziedzin funkcjonowania państwa, o zgodę na adaptowanie II piętra budynku na pilnie udział administracji rządowej koncentrował się przede potrzebne mieszkania urzędnicze. Równocześnie chęć wszystkim na inwestycjach o charakterze strukturalnym. objęcia 24 izb zgłosiła Komenda Okręgu III Kieleckiego I tak, w zakresie organizacji powszechnej sieci szkolnej, Policji Państwowej postulując jednocześnie dobudowę już od początku lat 20. dotacje państwowe koncentro- oficyny na szkole przodowników policyjnych. Izbę wano na zapewnieniu odpowiednich organizowanym Kontroli Państwa, po redukcji jej zadań i zmniejszeniu na szeroką skalę seminariom nauczycielskim. Dbano liczby pracowników umieszczono w niewielkim budynku o rozwój rolniczego szkolnictwa zawodowego, którego dawnego probostwa prawosławnego. Ten niewielki organizację powierzono władzom powiatowym, wspierano narożny budynek przebudowano – zachowując jego też szkoły zakładane np. przez kółka rolnicze. Podobnie charakter architektoniczny - w latach 1928-31 według było w zakresie ochrony zdrowia, gdzie większość uwagi wcześniejszego projektu arch. Wacława Borowieckiego, poświęcono organizacji podstawowej opieki zdrowotnej, wówczas etatowego pracownika Urzędu Wojewódzkiego opartej na przygotowywanej sieci przychodni należących w Kielcach. do kas chorych. Starano się dla nich wznosić nowoczesne, Elementem dzielnicy administracyjnej, powoli kształ- funkcjonalne budynki oraz wspierać inwestycje zmie- tującej się w Kielcach w rejonie pl. Wolności, była także rzające do podniesienia ogólnego stanu higienicznego siedziba Okręgowego Urzędu Ziemskiego, który mieścił społeczeństwa, zwłaszcza poprzez budowę publicznych się w ładnej piętrowej kamienicy mieszkalnej przy ul. łaźni, ale także targowisk czy rzeźni miejskich. W obu Wesołej 44. Budynek ten kupiony przez państwo, został tych dziedzinach, udział władz wyrażał się nie tylko dwukrotnie przebudowany: najpierw w 1925 r. przez udzielaniem dotacji i kredytów wspierających budowę architekta miejskiego Antoniego Choroszucha, po raz szkół czy przychodni, ale także organizację resortowych wtóry w 1937. Ta druga rozbudowa miała o wiele szerszy zespołów i biur projektowych, przygotowujących wzorcowe zakres: nadbudowano wówczas trzecią kondygnację oraz plany budynków. Już w 1920 r. zestaw projektów typowych powiększono budynek od pd. o trzy osie. Nie skorzystano dla łaźni publicznych wydało Ministerstwo Zdrowia Pu- przy tym z o okazji do nadania fasadzie budynku nowej blicznego. Dla szkół rolniczych rząd przygotował wzorniki formy architektonicznej sygnalizującej urzędową funkcje zawierające zarówno projekty budynków szkolnych, jaki budynku, ograniczając się do powielenia na dobudowanej i zabudowań dla gospodarstw szkolnych zapewniających

Świętokrzyskie nr 22 (26) 73 Architektura niepodległości w Kielcach

praktyczna naukę zawodu. Najpoważniejszy dorobek wypracowało w tym zakresie Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Związani z nim architekci, nie tylko warszawscy, przygotowali cały szereg różnorodnych projektów budowlanych dla szkół powszechnych. Wydawane od 1926 r. zeszyty zawierały liczne wzorcowe projekty budynków szkolnych dla potrzeb szkół o różnych poziomie organizacyjnym. Wpływ tych wzorników – do 1936 r. ukazało się 5 zeszytów – był bardzo znaczący. Projekty wydawane w kolejnych tomach odpowiadały zmieniającym się możliwościom finansowym i organizacyjnym oświaty powszechnej, wprowadzały na szeroka skalę tańsze technologie, popularyzowały Koszary 4 pułku na Bukówce, willa dowódcy. Fot. ze zb. MHK użycie drewna jako materiału taniego i skracającego cykl budowlany, przewidywały etapowanie budowy zgodnie z potrzebami i możliwościami finansowymi samorządów, do których należała realizacja obowiązku szkolnego.

Budownictwo wojskowe

Już w połowie lat dwudziestych w budownictwie publicznym Kielc bezapelacyjnie dominowały tradycyjne formy architektoniczne, niewątpliwie odpowiadające także Budyenk kwatermistrzostwa w koszarach 2 PAL Leg.na Stadionie. oczekiwaniom i gustom konserwatywnego miasta. Stan Fot. ze zb. MHK ten usankcjonowała ostatnia w latach dwudziestych duża inwestycja rządowa: koszary 4 Pułku Piechoty polowych pod Kielcami na Kawetczyźnie, gdzie ok. 1922 r. Legionów wzniesione w podkieleckiej Bukówce. wystawiono kilka niewielkich drewnianych budynków. W 1922 r. w garnizonach województwa kieleckiego W połowie lat 30. magistrat, jako zastępczy inwestor podjęto działania zmierzające do budowy nowoczesnych działający na zlecenie rządu, wybudował z funduszy budynków dla wojska. W Kielcach, pomimo istnienia kilku budżetowych duży zespół koszarowy w lesie na Stadionie zespołów koszarowych po rosyjskim 14 Jamgburskim Pułku w pd. części miasta. Architektura raz jeszcze odegrała Ułanów, sytuacja lokalowa stacjonujących tu oddziałów symboliczną rolę w afirmacji odzyskanej niepodległości. była bardzo trudna. Dodatkowo do 1924 r. w Kielcach Tym razem stało się to nie poprzez budowę nowego, znajdowało się Dowództwo Okręgu Generalnego X, lecz rozbiórkę, czy lepiej: unicestwienie, istniejącego a także dowództwo 2 Dywizji Piechoty, w której skład dzieła architektonicznego. Idea afirmacji odzyskanej wchodziły obie kieleckie jednostki: 4 Pułk Piechoty niepodległości w języku architektury najpełniej wyraziła Legionów oraz 2 Pułk Artylerii Lekkiej Legionów. się w staraniach o rozbiórkę soboru gubernialnego, które środowisko kieleckie podjęło jeszcze przed 1920 r. Dla pierwszej z nich z licznymi przerwami w latach Ten wartościowy architektonicznie budynek, będący 1924-36 wzniesiono koszary, a główny budynek koszarowy zarazem rażącym symbolem dominacji Rosjan nad i sąsiadujące z nim osiedle dla kadry zaprojektował miastem, przeznaczony został początkowo na kościół Wacław Borowiecki. Zapewne zgodnie z oczekiwaniami garnizonowy. Wieloletnie zabiegi, wśród których nie inwestora, całość otrzymała tradycyjny klasycyzujący brakowało świadomej dewastacji opuszczonej świątyni, kostium. Sam budynek koszarowy zachował tradycyjne dopiero po 1930 r. doprowadziły do ostatecznej likwidacji rozwiązanie użytkowe z wydzielonymi skrajnymi członami budynku kosztem Funduszu Pracy. Wśród argumentów dla podoficerów. Natomiast samo niewielkie osiedle wysuwanych przez opinię publiczną na rzecz rozbiórki mieszkalne, oddalone nieco od koszar i korzystnie był też projekt budowy na tym miejscu i z materiałów usytuowane u podnóża góry Telegraf, składało się z kilku rozbiórkowych monumentalnego kompleksu muzeum niewielkich cztero i sześciomieszkaniowych bloków i o regionalnego, sporządzonego w 1924 r. przez arch. stypizowanych układach użytkowych. Chociaż niewielkie, Wacława Borowieckiego, działacza oddziału Polskiego zwłaszcza w domach podoficerskich, mieszkania były Towarzystwa Krajoznawczego. Koncepcyjne szkice w pełni samodzielne. Rozwój osiedla powstrzymał brak przedstawiają zespół niewielkich budynków połączonych sieci wodno-kanalizacyjnej, która w Kielcach pojawiła imponującymi kolumnadami, w całości utrzymany się dopiero pod koniec lat dwudziestych. Po założeniu w konwencji klasycyzmu z licznymi nawiązaniami kanalizacji w drugiej połowie patrz trzydziestych, do całej nowożytnej tradycji architektury polskiej. koszary i osiedle zostało rozbudowano już w zupełnie Potrzeby wielu urzędów i instytucji publicznych nie odmiennych funkcjonalistycznych formach. 2 pułk artylerii zostały w dwudziestoleciu zaspokojone. Niewiele stacjonował początkowo w mieście i w warunkach zrobiono dla polepszenia sytuacji lokalowej sądownictwa,

74 Świętokrzyskie nr 22 (26) Architektura niepodległości w Kielcach

– wszystko dla osiągnięcia efektu monumentalności w stosunkowo niewielkim budynku.

Ciekawym epizodem z poruszanej to tematyki są za- biegi zmierzające do przygotowania trwałej i perspek- tywicznej siedziby dla, okrzepłego już wówczas pod opieką Tadeusza Włoszka, muzeum regionalnego przy oddziale PTK. Przez niemal trzydzieści lat mieściło się ono w wynajmowanych skromnych pomieszczeniach, najdłużej w budynku przy ul. Leonarda 4. Powiększane stale zbiory szybko przerosły skromne możliwości ich obszerniejszej prezentacji. W 1924 r. działacze PTK przedstawili szkice projektowe nowego imponującego budynku Muzeum Etnograficznego, wykonane przez Wacława Borowieckiego. To oryginalne założenie architektoniczno - urbanistyczne, składające się z dwóch bliźniaczych budynków rozdzielonych okazałą bramą i poprzedzonych kolumnowymi galeriami wypełniało cały plac położony pośrodku Wzgórza Zamkowego, niemal na osi katedry. W tym czasie miejsce to zajmowała, chyląca się ku ruinie, cerkiew prawosławna, której rozbiórka była jedną z niewielu spraw, w których opinia kielecka wypowiadała się niemal jednym głosem. Przedstawione plany architektoniczne, w tamtym czasie Cerkiew rządowa w Kielcach porzed rozbiórką. Fot. ze zb. MHK bez wątpienia przerastające możliwości miasta, miały być kolejnym argumentem, mającym skłonić władze więziennictwa; ciągle niewystarczająca była baza rządowe do zgodę na rozbiórkę znienawidzonej przez lokalowa szkolnictwa powszechnego i średniego, ochrony Kielczan prawosławnej świątyni. zdrowia, na etapie postulatów pozostały budynki dla Przy jej budowie w 1867 r. wykorzystano szereg archiwum państwowego. Jeszcze w 1938 r. w trakcie akcji detali kamieniarskich wyłamanych z Pałacu Biskupiego. sanitarno-porządkowej zainicjowanej przez premiera W memoriale, przesłanym do magistratu kieleckiego, Felicjana Sławoja-Składkowskiego, stwierdzono, że duża działacze PTK proponowali wykorzystanie materiału część instytucji państwowych mieściła się w budynkach rozbiórkowego do wzniesienia budynku muzealnego, o niskim stanie technicznym i higienicznym, a po- który pomieściłby także sale przeznaczonych na ogólne trzeby remontowe, także w zakresie estetyki budowli, potrzeby kulturalne miasta. Jednocześnie proponowali były znaczne. Sytuację pogarszał brak syntetycznych poszerzenie koncepcji istniejącego muzeum regionalnego, opracowań urbanistycznych, wynikająca w pewnym które miałoby stać się rodzajem regionalnego instytutu stopniu ze słabości środowisk architektonicznych także badawczego. Do realizacji planów nowego budynku w wielu miastach wojewódzkich. Dzieła monumentalnej muzealnego wówczas nie doszło. Jego szkice są jednak architektury wykorzystywano do kreowania wizerunku jednym z najciekawszych dokumentów tego skromnego siły i wiarygodności instytucji państwowych i gospodar- nurtu polskiej architektury międzywojennej. czych. Działo się tak nawet w okresie trudnej sytuacji Do planów wzniesienia osobnego budynku muzealnego finansowej młodego państwa i głębokiego zaniedbania powrócono po przejęciu przez muzeum eksponatów infrastruktury technicznej i porządku przestrzennego prezentowanych na Wystawie Świętokrzyskiej, zorga- miast1. Najlepszym przykładem jest wystawna archi- nizowanej w Warszawie od 7 do 29 marca 1936 roku tektura – brył i wnętrz – budynków Banku Polskiego zw Warszawie i od 9 maja do 1 lipca w Kielcach. w całej Polsce, chociaż budynki publiczne w miastach Organizatorami wystawy były ZG PTK w Warszawie prowincjonalnych rzadko otrzymywały bogaty wystrój i Komitet Ochrony Puszczy Jodłowej. Przewieziony wnętrz. U schyłku lat 30. także w Kielcach dokonano do Kielc zespół eksponatów pozwalał utworzyć ekspozycję przebudowy gmachu Narodowego Banku Polskiego, o charakterze regionalnym, zgodną w wytycznymi PTK. dawnej Dyrekcji Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego Brak odpowiedniego dla takiej ekspozycji lokalu skłaniał przy ul. Leonarda 2. Znajdujący się tam neorenesansowy do podjęcia inicjatywy budowy gmachu muzealnego piętrowy budynek otrzymał nowe elewacje w formach w Kielcach. Postulat wzniesienia Muzeum Święto- mocno zmodernizowanego klasycyzmu. Podwyższono krzyskiego traktowanego także jako pomnik pamięci bryłę budynku, zaś wejście podkreślał potężny pilastrowy Stefana Żeromskiego, omawiano na pierwszym Zjeździe pseudoportyk zwieńczony płaskorzeźbionym orłem Krajoznawczym Gór Świętokrzyskich, który odbył się 31. V-1 VI. 1936 r. w Kielcach w trakcie wystawy 1 W. Krzyżanowski Nowe budynki publiczne w Polsce. „Sztuki Piękne”, 1925/25, s. 179 Świętokrzyskiej. Jeszcze raz znalazła potwierdzenie

Świętokrzyskie nr 22 (26) 75 Architektura niepodległości w Kielcach

koncepcja wychowania obywatelskiego w oparciu wielkiego porządku kolumnowego za najważniejsza cechę o regionalizm i muzea regionalne. wspólną ówczesnej architektury oficjalnej. „Silny akcent osi budynku przez światłocień kolumn albo większe Podsumowanie otwory, zwartość ogólnej sylwety i ominięcie dachu jako motywu, oto reszta cech wspólnych”. W obrębie Koncepcja restytucyjna, zakładająca, w warstwie wymienionych cech wspólnych pojawiają się elementy ideowej przywrócenie ciągłości państwa polskiego, indywidualnego języka artystycznego, wynikające którego kres był wynikiem niegodziwej i bezprawnej z tradycji regionalnej i osobistych predylekcji architektów. akcji silniejszych sąsiadów, przy całym anachronizmie Twórcy głównych gmachów publicznych z pierwszych i mimo gwałtownych sporów o kształt przyszłego lat niepodległości, zmagali się z tradycją architektury państwa, najpełniej wyrażała oczekiwania i wyobra- porządkowej i podejmowali próby wypracowania nowego żenia Polaków wszystkich zaborów2. Przebudowie języka plastycznego łączącego dążenie do nowoczesności politycznej struktury powersalskiej Europy towarzyszyły i czytelności funkcji budynku z tradycją architektury. zasadnicze zmiany w europejskiej myśli politycznej, Spośród obiektów powstałych na terenie województwa a jednocześnie dokonywały się od początku wieku kieleckiego obydwa te zjawiska dobrze ilustruje zesta- wielkie przeobrażenia języka artystycznego, trwały wienie dwóch budowli: antykizującego i akademickiego dyskusje o treściach pojęcia nowoczesności i formach budynku Banku Polskiego w Sosnowcu i Gmachu Izby jej wyrażania. Stan budownictwa publicznego w Polsce Skarbowej w Kielcach, w którym architekt próbował w pierwszych latach niepodległości charakteryzował osiągnąć efekt maksymalnej powagi i monumentalizacji, brak własnych doświadczeń z okresu przedwojennego, jednocześnie spłaszczając elewacje, poprzez użycie skromne środki finansowe państwa i mający charakter półkolumn w fasadzie i pilastrowej artykulacji obu kryzysowy niedobór mieszkań zwłaszcza w większych bocznych, mocno eksponowanych ścian. Budynek ten i uprzemysławiających się miastach. Nie dawało to wy- jest najważniejszą i najciekawszą artystycznie realizacją starczająco wielu okazji do realizacji ambicji twórczych architektoniczną z lat 20., przeznaczoną dla terenowe- architektom, których duża część wykształcona była go przedstawicielstwa instytucja rządowej. Wybitny w środowiskach hołdujących monumentalnym klasycznym krakowski architekt Wacław Krzyżanowski lapidarnie wzorom, najlepiej sprawdzającym się w budowlach wyraził dążenia projektantów budynków społecznie reprezentacyjnych. Dominujące, może poza Warszawą, użytecznych polskiego dwudziestolecia: „Właściwsze historyzujące, a zwłaszcza klasycyzujące rozwiązania będą te [formy architektoniczne], które bez zrywania architektoniczne projektowanych i wznoszonych gmachów z przeszłością opowiedzą prawdziwie i pięknie w nowej miały swoje źródło zarówno w skłonności architektów formie o nowym życiu dzisiejszem”. Zasadniczą zmianę do nadawania form historycznych wszelkim wznoszonym myślenia i wynikającą z tego rewolucję przyjmowanych budowlom publicznym, jak też ze świadomego wyboru do realizacji projektach architektonicznych, wniosła władz i akceptacji przeważającej części opinii publicznej, szeroka grupa architektów związanych ze środowiskiem wyrażającej powszechne przekonanie o konieczności Politechniki Warszawskiej, która całkowicie zerwala kultywowania tradycji i wykorzystywaniu wzorów z regułami architektury znaczącej. Logika, użyteczność, historycznych polskiej architektury, jako deklaracji dominacja funkcji i forma wynikająca z realizacji potrzeb patriotycznej i wspólnotowej, jako formy artystycznego społecznych, stosowanie nowoczesnych materiałów, potwierdzenia odzyskanej niepodległości. Rozmach in- podkreślanie estetycznych walorów materiały i konstrukcji westycji publicznych w pierwszych latach niepodległości, – to ich zdaniem najlepiej wyrażało dążenia społeczne, przede wszystkim dla potrzeb formującej się administracji, które w latach 30. coraz powszechniej zastępowały nie miał na ziemiach polskich precedensu. Zaniedbania kategorie narodowe, decydujące o wyrazie artystycznym okresu zaborów wymuszały pośpiech, ograniczały rolę dużej części polskiej architektury publicznej. konkursów architektonicznych, jako metody pozyski- W kieleckim budownictwie publicznym dwudziestolecia wania najlepszych projektów, skłaniały tym samym formy nowoczesnej architektury właściwie nie zostały do wybory projektów korzystających ze sprawdzonego zaadaptowane, poza bliźniaczą szkołą powszechną języka architektury publicznej: stylów historycznych przy ul. Warszawskiej. Przy jej budowie skorzystano o wyrazie monumentalnym czy nawet pompatycznym. jednak z typowego projektu ministerialnego. Wśród Rolę odegrała także pewna skłonność do egzaltacji, działających w Kielcach w dwudziestoleciu między- wynikająca z powagi momentu historycznego. wojennym architektów, na uwagę zasługują szczególnie Wacław Krzyżanowski, krytyk ówczesnej architektury, Wacław Borowiecki, w formach często odwołujący się a jednocześnie autor wielu projektów budynków, także do tradycji klasycyzującej, za to nowocześnie podchodzący z obszaru województwa kieleckiego, uznał stosowanie do rozwiązań funkcjonalnych, Witold Gąsiorowski, główny autor planów regulacyjnych Kielc, a przede 2 Mowa tu oczywiście o pozarefleksyjnej skłonności do oczekiwania i zdolno- ści do identyfikacji i interpretacji form wizualnych użytych w dziełach sztuki wszystkim Romuald Kasicki. Ten ostatni w latach powstałych w obrębie szeroko rozumianego funkcjonowania państwa. Nie trzydziestych najkonsekwentniej stosował nowoczesne odwołuje się tutaj do rzeczywistej historii ideowych, politycznych i praw- formy architektoniczne i nowe technologie budowlane. nych koncepcji odbudowy państwa polskiego, jakie pojawiły się w polskiej myśli politycznej okresu zaborów i zróżnicowania.

76 Świętokrzyskie nr 22 (26) Początki ruchu harcerskiego w Kielcach i na ziemi kieleckiej W stulecie Związku Harcerstwa Polskiego

Dr Andrzej Rembalski

Wstęp

enat Rzeczypospolitej Polskiej na posiedzeniu S w dniu 17 grudnia 2017 r. podjął uchwałę o ustanowieniu roku 2018 Rokiem Harcerstwa. Jest to wyraz uznania dla społecznego ruchu, skupiającego od ostatnich lat zaborów po czasy współczesne, pokolenia polskich dziewcząt i chłopców oraz ich wychowawców, kształtujących charaktery w duchu patriotyzmu, prawości i braterstwa. Harcerstwo w skali ogólnopolskiej i w regionie świętokrzyskim doczekało się wielu prac naukowych, popularnych i o charakterze wspomnieniowym. Na wystawie otwartej w dniu 13 Tablica ku czci Andrzeja Małkowskiego w katedrze lwowskiej. lipca 2018 r. w siedzibie Wojewódzkiej Biblioteki Fot. Jerzy Osiecki Publicznej im. Witolda Gombrowicza w Kielcach zatytułowanej „Harcerskie 100 lat”, eksponowano boys”. Lwowski student Andrzej Małkowski (1888- niektóre z tych wydawnictw oraz pamiątki obrazujące 1919) – późniejszy twórca harcerstwa – w 1910 r. historię harcerstwa na Kielecczyźnie. W niniejszym przetłumaczył ją na język polski, aby opisane metody artykule przedstawiono działalność pierwszych wychowawcze wykorzystać w pracy z młodzieżą3. drużyn skautowych, a następnie harcerskich na te- W 1912 r. Eugeniusz Piasecki i Mieczysław renie utworzonego 2 sierpnia 1919 r. województwa Schreiber w książce „Harce młodzieży polskiej” kieleckiego1. Ważną cezurę stanowi 1 i 2 listopada po raz pierwszy użyli słów „harcerz i harcerstwo” jako 1918 r., kiedy podczas zjazdu w Lublinie powołano synonimów skauta i skautingu4. W tym samym roku Związek Harcerstwa Polskiego, zrzeszający jednostki ks. Kazimierz Lutosławski zaprojektował odznakę harcerskie ze wszystkich zaborów oraz Rosji i Litwy. organizacyjną – krzyż harcerski, którego wzorcem Nastąpiło to kilkanaście dni przed 11 listopada był order Virtuti Militarii. Od początku istnienia 1918 r. – datą uznaną 23 kwietnia 1937 r. przez Sejm harcerstwo stanowiło specyficzną odmianę skautingu. RP za Święto Niepodległości. Polska była wówczas rozdarta przez zaborców, nie mogło więc być mowy o systemie wychowania Geneza ruchu harcerskiego państwowego. Ta metoda na ziemiach polskich okazała się przydatna jako konspiracyjne przygotowanie Powstanie harcerstwa na ziemiach polskich zwią- do walki o niepodległość oraz umiejętność pokony- zane było ze skautingiem angielskim. Jego twórcą wania trudności. A. Małkowski pisał, że „Harcerstwo był oficer Robert Baden-Powell (1857-1941), który to skauting plus niepodległość”. walczył w brytyjskich koloniach w Azji i Afryce z buntującymi się narodami tubylczymi2. Poczynił Początki harcerstwa w Kielcach wówczas obserwacje, że młodzi kilkunastoletni chłopcy lepiej wykonują zadania zwiadowcze i łącznościowe W Kielcach głównym ośrodkiem życia niepod- niż dorośli żołnierze. Był uzdolniony muzycznie ległościowego młodzieży w latach 1907-1913 była i plastycznie, posiadał również talent pedagogiczny. siedmioklasowa Szkoła Handlowa Męska. Zanim Po zakończeniu czynnej służby wojskowej w stopniu doszło do powołania skautingu, w szkole działały generała w 1907 r. zorganizował na wyspie Browsen jawne i tajne organizacje: Samopomoc Uczniowska, obóz skautowy. Postawił sobie za cel wychowanie Kółka Samokształceniowe i Koło Gimnastyczno- dobrych obywateli, lojalnych wobec monarchii. -Sportowe. Konspiracyjnie istniały: Koło Filaretów, Swoje doświadczenia opisał w książce „Scouting for Organizacja Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej

1 T. Koba-Ryszewska, Przeszłość administracyjna ziem województwa kielec- kiego, [w:] Z dziejów Ziemi Kieleckiej 1918-1944, Warszawa 1970, s. 22-24. 3 J. Wojtycza, Małkowski Andrzej, Harcerski słownik biograficzny, T. I, 2 W. Hanson, Wilk który nigdy nie śpi. Pełne przygód życie lorda Baden Warszawa 2006, s. 131-135. Powella, Warszawa 1992. 4 E. Piasecki, M. Schreiber, Harce młodzieży polskiej, Warszawa 1999.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 77 Początki ruchu harcerskiego w Kielcach i na ziemi kieleckiej

„Zarzewie”, Organizacja Młodzieży Narodowej, tować struktura drużyn. Dzieliły się one na plutony Oddział Polskiej Drużyny Strzeleckiej5. składające się z kilku zastępów. Funkcyjni drużyny Pierwszy zastęp skautów w Kielcach utworzony stanowili starszyznę, którą tworzyli: drużynowy, przy- został 24 października 1912 r. przez Włodzimierza boczny, plutonowi i zastępowi. Opracowano program Gierowskiego6. Wspominał on po latach, że uczniowie uwzględniający zdobywanie wiedzy i umiejętności zapoznawali się z pracą Baden-Powella i wydaną niezbędnych do osiągnięcia kolejnych stopni skautowych. przez Berezowskiego w Petersburgu „Junyj ra- Szkolenie wojskowe obejmowało musztrę, patrolowanie, zwiedczyk”. Zastęp przyjął nazwę „Psy”. Tworzyli sygnalizację, obserwację, obozownictwo i łączność. go: Tadeusz Wójcik, Kazimierz Foltyn, Gniewiński, Pierwsza Tajna Drużyna Skautowa w nadgranicznym Henryk Wilczewski, Konstanty Kułagowski i Tadeusz wówczas Sandomierzu powstała przy rosyjskim Grzeszczyński7. Zastęp drugi utworzył syn ówczesnego gimnazjum w 1912 r. Przyjęła imię generała Michała dyrektora szkoły – Bronisław Kowalczewski. Trzeci Sokolnickiego związanego z historią miasta. Drużyna zastęp powstał z inicjatywy Teofila Libchen-Bo- utrzymywała kontakty z przedstawicielami Naczelnej brownickiego, który przybył do Kielc z Warszawy. Komendy Skautowej we Lwowie, skąd dostarczano Pierwsze zbiórki odbywały się w domu Gierowskich, do Sandomierza materiały organizacyjne, książki, prawie w każdy dzień świąteczny. Chłopcy urządzali czasopisma oraz naboje do flowerów. Prowadzono również wycieczki terenowe za miasto na wzgórze bowiem naukę strzelania. Zbiórki i ćwiczenia odbywały Telegraf, Kawetczyznę, w lasy zagnańskie i w Pasmo się w podziemiach sandomierskiego kościoła p.w. św. Łysogórskie. Prowadzono zajęcia z terenoznawstwa Jakuba. Skauci włączyli się do bojkotu planowanych i sygnalizacji, a więc umiejętności, które mogły się przez władze rosyjskie uroczystości z okazji 300-lecia przydać w walce o niepodległość. W listopadzie 1912 r. panowania dynastii Romanowych. Odezwę w tej W. Gierowski nawiązał kontakt z wychowankiem sprawie opublikowano 6 marca 1913 r. na łamach kieleckiej szkoły, znanym sportowcem Czesławem szkolnego pisma „Nasze”9. Mierzejewskim ps. „Szary”, który niebawem został Pierwsza Kielecka Drużyna Męska rozwijała się pierwszym drużynowym. W połowie grudnia 1912 r., pomyślnie. W zachowanych wspomnieniach Kazimierza pod wpływem studiujących w Krakowie wychowanków Pluty-Czachowskiego znalazł się opis wycieczki szkoły – braci Stanisława i Kazimierza Hemplów do Sandomierza świadczący o tym, że turystyka – – sformowała się już cała drużyna. Przyjęła nazwę w dzisiejszym pojęciu – połączona z krajoznawstwem, Kielecka Drużyna Harcerzy im. Romualda Traugutta. od początku działalności stanowiła ważny element Liczyła około 60-70 członków zrzeszonych w pięciu pracy drużyny. Pisał on również o kilkakrotnych zastępach. Działała w konspiracji. Oficjalnie szkoła pobytach w Kielcach Stefana Roweckiego – założy- o niej nie wiedziała. Poza ćwiczeniami terenowymi ciela pierwszego zastępu w Piotrkowie10. Na jednej członkowie zastępów zdobywali wiedzę z historii ze zbiórek wygłosił on gawędę na temat „Dowódca Polski, języka ojczystego i geografii. W lutym 1913 r. i dowodzony przez niego oddział w przyszłym drużyna przyjęła imię płk. Dionizego Czachowskiego wojsku polskim”. Przywiózł także instrukcje wojskowe – jednego z dowódców Powstania Styczniowego i podręczniki skautowe oraz brał udział w ćwiczeniach w Sandomierskiem i Kieleckiem. Członkowie drużyny polowych drużyny w okolicach Telegrafu pod Kielcami. z własnych funduszy pokrywali wszystkie potrzeby W tym czasie powstały również pierwsze zastępy związane z jej działalnością. O tym jak prezentowali skautowe w Kazimierzy Wielkiej, Opatowie, Skarżysku, się pierwsi kieleccy skauci pisał jeden z nich – Cze- Pińczowie i Wierzbniku. Ich powstanie, w większości, sław Bohdan Zalewski: Nosiło się popielate koszule inicjowali w czasie wakacji członkowie 1 KDH. Tajny mundurowe z odwiniętymi rękawami, sztywne koliste skauting w pierwszym okresie działalności, trwającym kapelusze i spodenki z gołymi kolanami. Potem weszły do wybuchu wojny, skupiał młodzież polskich szkół w modę koszule i spodnie koloru khaki oraz czapki średnich wywodzącą się w większości z rodzin szkolne z harcerską lilijką8. inteligenckich, wychowywaną w duchu patriotyzmu, W Kielcach skautingiem interesowała się także kultywującą tradycje powstańcze. Wkrótce przyłączyli młodzież z innych szkół – pensji Marii Krzyżanow- się do niej przedstawiciele środowisk rzemieślniczych. skiej i Szkoły Technicznej Zygmunta Kosterskiego. W pierwszych latach działalności zaczęła się kształ- Lata wojenne 5 K. Pluta-Czachowski, Wspomnienia z pracy niepodległościowej na terenie Kielc, [w:] W XXV-lecie harcerstwa kieleckiego 1912-1937, Kielce 1937, s. 17. W sierpniu 1914 r. do Kielc wkroczyli strzelcy pod 6 W. Gierowski. Współtwórca kieleckiego harcerstwa. Żołnierz legionów komendą Józefa Piłsudskiego. Konny skaut w kapeluszu i Wojska Polskiego. Ukończył z wyróżnieniem Wyższą Szkołę Wojenną w Rembertowie. Wykładowca w toruńskiej Szkole Artylerii. Oficer szta- 9 A. F. Baran, Skauting na ziemi sandomierskiej 1912-1920, Sandomierz 1998, bowy w Sztabie Generalnym WP. Uczestnik kampanii wrześniowej. Aresz- s. 66; A. Massalski, Collegium Gostomianum, t. II, Szkoła średnia w Sando- towany przez gestapo. Po zakończeniu wojny dwa lata spędził w więzie- mierzu w latach 1773-1914, Sandomierz 2002, s. 219. niach. Amator historyk, regionalista. 10 Stefan Paweł Rowecki ps. „Grot”, (1895-1944). Żołnierz I Brygady Legio- 7 K. Pluta-Czachowski, Wspomnienia…, s. 17. nów Polskich a następnie Wojska Polskiego, generał. Jeden z przywódców 8 B. Zalewski, Kronika. Dzieciństwo, lata szkolne (maszynopis). W zbio- Służby Zwycięstwu Polski. Od 1940 r. komendant Związku Walki Zbrojnej, rach autora. następnie komendant Główny Armii Krajowej.

78 Świętokrzyskie nr 22 (26) Początki ruchu harcerskiego w Kielcach i na ziemi kieleckiej

złożył raport komendantowi o nieprzyjacielu, który Były to w Kielcach: 1 Drużyna im. D. Czachowskiego opuścił miasto. z opiekunem P. Marczyńskim, który „wcale się nie W „Kronice” 1 Kieleckiej Drużyny Harcerzy zajmował drużyną”, licząca 115 chłopców, 2 Drużyna im. odnotowano, że pierwszym zwiadowcą, który wszedł Stefana Żółkiewskiego przy Szkole Realnej skupiająca do miasta był skaut S. Pomarański. Jerzy Daniel i Jerzy 63 skautów, której opiekun również nie interesował Osiecki w pracy Legenda 1914 pisali, że na spotkanie się jej pracą, 3 Drużyna im. T. Kościuszki przy Szkole oddziałów wyszła drużyna wywiadowcza skautów, Ludowej, którą opiekował się kierownik szkoły Łepkowski, która maszerowała ze strzelcami, ale wyprzedziła ich a kapelanem był ks. Źrałek, liczyła 92 harcerzy, i przywitała w Kielcach. Dowódca Czesław Bankie- 4 Drużyna Rzemieślnicza im. Jana Kilińskiego istniejąca wicz złożył komendantowi meldunek11. Po ustaleniu przy Związku Młodzieży Polskiej Chrześcijańskiej, frontu nad Nidą, północna część Ziemi Kieleckiej z opiekunem ks. Józefem Pawłowskim, w której było znalazła się pod okupacją rosyjską. W styczniu 24 członków, 5 Drużyna im. ks. Józefa Poniatowskiego 1915 r. Zygmunt J. Grunert zorganizował kolejny działająca przy Seminarium Nauczycielskim Męskim zastęp skautów. Ze względu na warunki wojenne z opiekunami – dyrektorem Opartnym, nauczycielem zmianie uległ charakter dotychczasowej działalności Kosonogą i kapelanem ks. Karolem Sikorskim zrzeszająca zastępów. Niemożliwe było prowadzenie zajęć 42 osoby, 6 Drużyna im. Jana Henryka Dąbrowskiego terenowych, ale harcerze utrzymywali stałe kontakty przy Gimnazjum Rządowym z opiekunem nauczycielem z ruchem legionowym. Zajmowali się m.in. kolportażem Jenczem obejmująca 15 skautów. Istniało również kilka dostarczanego przez kurierów I Brygady zza linii drużyn męskich w innych środowiskach. W Jędrzejowie frontu pisma „Niepodległość” i innych wydawnictw Drużyna im. J. H. Dąbrowskiego przy sześcioklasowej redagowanych przez piłsudczyków. szkole liczyła 42 osoby. W 1916 r. powołano przy Wkroczenie w sierpniu 1915 r. wojsk niemieckich niej patronat (Koło Przyjaciół Harcerstwa), który nie i austriackich na tereny Królestwa Polskiego stworzyło przejawiał większej aktywności. Przy Seminarium dogodne warunki do legalnej działalności skautowej. Nauczycielskim pracowała z 75 uczniami 2 Drużyna Nowym okupantom – Niemcom i Austriakom zależało Jędrzejowska. Prowadził ją nauczyciel muzyki i śpiewu na pozyskiwaniu polskiej ludności. W związku z tym Ignacy Wąsala. W gimnazjum w Miechowie drużyna skauting mógł działać legalnie. Harcerze nie obawiając harcerzy nosiła imię R. Traugutta, a liczyła 63 osoby. się represji, brali udział w kursach sanitarno-ratunko- W Wierbce koło Pilicy zarejestrowano Robotniczą Dru- wych, odbywali ćwiczenia w pobliżu austriackich koszar żynę im. Zawiszy. Drużyna w Pilicy nosiła imię Stefana i pokazywali się w szyku zwartym. Uczestniczyli m.in. Czarnieckiego. Miały one wspólny dziesięcioosobowy w uroczystościach zorganizowanych z okazji setnej patronat. Drużyną im. T. Kościuszki w Małogoszczu rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. Harcerstwo opiekował się miejscowy proboszcz. W Busku drużyna kieleckie współpracowało z Polską Organizacją miała imię Zawiszy, a skupiała 40 osób. Jej opiekunem Wojskową. W końcu 1915 r. POW w Kielcach prze- był prezes Polskiej Macierzy Szkolnej Emil Buczwiński. prowadziło akcję przeciwko zarządzeniu okupacyjnych Ponadto, według raportu Józefa Kłodawskiego w tym władz szkolnych o włączeniu do programu nauczania czasie harcerskie drużyny działały w: Wiślicy, Biskupi- w szkołach powszechnych języka niemieckiego. Akcja cach pod Miechowem, Działoszycach, Nieznanowicach, polegała na zorganizowaniu oporu rodziców dzieci Pińczowie, Proszowicach, Rytwianach, Żarnowcu, uczęszczających do szkół. Zajęli się tym harcerze, Pełczycach i Szczekocinach13. Z raportu wynikało, którzy w mieszkaniu Józefa Kłodawskiego wysłuchali że bohaterami drużyn byli najbardziej znani z historii wystąpienia referenta politycznego POW i otrzymali Polacy oraz, że istniały one nie tylko w miastach od niego odezwy w tej sprawie12. Zbiórki zastępu Z. J. i miasteczkach, ale również w niewielkich osadach Grunerta odbywały się w domu rodziny Filipkowskich i wsiach. Niektóre drużyny miały opiekunów, głównie znanej ze swych politycznych sympatii. Wanda Filip- nauczycieli i księży, funkcjonowały również patronaty, kowska, która była kurierką I Brygady zapoznawała które z małymi wyjątkami, nie przejawiały aktywności. skautów z aktualnymi informacjami. Wraz z legionistami W tym okresie, ze względu na braki kadrowe zaprzestały na ziemię kielecką przybył A. Małkowski, ówczesny działalności drużyny w Gruszowie, Sulisławicach, podporucznik I Brygady, który w Suchedniowie pełnił Przybysławicach, Białogonie i Dzierążni. Ogółem funkcję komendanta placu i zajmował się werbowaniem Okręg Męski w Kielcach liczył 883 harcerzy14. ochotników do legionów. Cenna jest informacja, jaką Drużyny męskie w pierwszych latach działalności do Naczelnego Inspektoratu ZHP przesłał 24 lutego koncentrowały się na zdobywaniu stopni skautowych 1917 r. zastępca inspektora okręgowego ZHP X i harcerskich. Ze sprawozdania dyrekcji Męskiego A w Kielcach Józef Kłodawski. Zawierała ona wykaz Seminarium Nauczycielskiego dowiadujemy istniejących drużyn męskich oraz dane o ich opiekunach. się, że komendantem 5 KDH powstałej w styczniu

11 J. Daniel, J. Osiecki, Legenda 1914, Kielce 1989, s. 26. 13 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej AAN), ZHP, Okręg kielecki. 12 Z. J. Grunert, Udział Kieleckiej Szkoły Handlowej Męskiej w ruchu nie- Materiały z działalności 1918-1920, sygn. 220. podległościowym w latach 1909-1918, [w:] „Pamiętnik Koła Kielczan”, t. VIII, 14 AAN, ZHP, Raport Okręgu XA do Naczelnej Komendy ZHP w Warsza- Kielce-Warszawa 1938, s. 75. wie, sygn. 48, k. 36-37.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 79 Początki ruchu harcerskiego w Kielcach i na ziemi kieleckiej

Poświęcenie krzyża powstańczego na Bruszni 28.05.1917 r. Fot. ze zb. Włodzimierza Matwina

1917 r. był Józef Szenk. W roku szkolnym 1917/1918 na wzgórzu Brusznia pod Kielcami ustawiony został prowadził on kurs instruktorski, w którym uczestni- krzyż, który miał upamiętnić miejsce punktu zbornego czyli zastępowi, przodownicy i harcerze wyznaczeni powstańców przed planowanym atakiem na miasto przez Radę Drużyny. Drużyna początkowo skupiała w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. 31 członków należących do czterech zastępów, posiadała bibliotekę, w której zgromadzono 24 książki Zachował się rozkaz komendanta XI A Okręgu Kie- oraz sprzęt składający się z 33 lasek skautowych, leckiego ZHP Tadeusza Bieńkowskiego z 21 kwietnia odznak, naczyń i apteczki polowej15. W następnym 1917 r. adresowany do J. Kłodawskiego: Stosownie roku szkolnym harcerze, których drużynowym został do postanowienia Rady Drużynowych z 20 kwietnia ówczesny student J. Kłodawski, odbywali wycieczki b.r. poleca się Wam zajęcie postawieniem krzyża w Góry Świętokrzyskie i uczestniczyli w kursie w lesie za Karczówką do 1 maja17. Po raz pierwszy krajoznawczym. Drużyna prowadziła także przynoszący krzyż został posadowiony 28 maja 1918 r. Po latach zyski zakład fryzjerski16. Niestety, tak pozytywne stał się symbolem, zwłaszcza dla drużyn kieleckich, przykłady pracy drużyn nie były powszechne. Na ogół które do czasów współczesnych organizują przy nim borykały się one z problemami, które były efektem przyrzeczenia. Po raz wtóry postawiono go 17 maja braku lub nieprzygotowaniem kadry. 1937 r. z okazji XXV- lecia działalności ZHP na ziemi kieleckiej. Z upływem czasu złe warunki atmosferyczne Zlot Okręgowy ZHP 1917 powodowały, że wymieniano go w 1988 r. i 2007 r. W setną rocznicę ustawienia krzyża na Bruszni, Jednym z najważniejszych wydarzeń w działalności staraniem społeczności białogońskiej, wzniesiono męskiego harcerstwa kieleckiego w pierwszych bardziej trwały krzyż metalowy. latach istnienia, był Zlot Okręgowy, który odbył się W czasie trwania Zlotu Okręgowego w maju 1917 r. w Kielcach 27-28 maja 1917 r. Po raz pierwszy spotkali odbyły się zawody sportowe w lekkiej atletyce. Indy- się na nim harcerze z różnych drużyn Kieleckiego widualnie harcerze rywalizowali w biegach płaskich Okręgu ZHP. Wzięło w nim udział kilkuset druhów i skokach, zaś drużynowo w biegu rozstawnym, biegu z Kielc, Michałowa, Jędrzejowa i Pilicy. Z tej okazji z przeszkodami i w przeciąganiu liny. 15 Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej APK), Sprawozdanie dyrek- cji Seminarium Nauczycielskiego Męskiego w Kielcach za rok szkolny 1917/1918, Kielce 1918 r. 17 Rozkaz L.99 komendanta XI A Okręgu Kieleckiego ZHP z 21 kwiet- 16 APK, Sprawozdanie dyrekcji Państwowego Seminarium Nauczycielskiego nia 1917 r. Zbiory J. Kłodawskiego w posiadaniu córki Janiny Kłodaw- Męskiego w Kielcach za rok szkolny 1918/1919, Kielce 1919, s. 44-45. skiej-Odo z Kielc.

80 Świętokrzyskie nr 22 (26) Początki ruchu harcerskiego w Kielcach i na ziemi kieleckiej

Harcerze na Zlocie Okręgowym ZHP 27-28.05.1917 r. przy szałasie zbudowanym z gałęzi. Fot. ze zb. autora

Obraz poziomu pracy drużyn męskich skupionych Pierwsze drużyny żeńskie w Okręgu XA odzwierciedla „Instrukcja wewnętrzna” Powstające w latach 1911-1914 plutony dziew- z dnia 29 czerwca 1917 r, w której oceniono wyniki cząt były w kontakcie z jednostkami skautowymi przeprowadzonej inspekcji. Komendant Okręgu Galicji. Tamtejsi działacze starali się przekazywać zwracał uwagę na mankamenty pracy drużyn. Pisał, swoje doświadczenia na tereny zaborów rosyjskiego że zbiórki i ćwiczenia w niektórych drużynach odbywają i pruskiego. Zachowały się zapiski Barbary Kni- się przy okazji obchodów i uroczystości, a innych chowieckiej z Kielc, która w 1913 r. brała udział zebrań od niepamiętnych czasów nie było. Krytycznie w kursie instruktorsko-programowym, a następnie oceniał postawę drużynowych, o których pisał, że nie w szkoleniu w Zakopanem. Patronat nad tym ostatnim są oficerami skauta, ale takimi harcerzami dążącymi sprawowała żona Stefana Żeromskiego – Oktawia. do urzeczywistnienia typu harcerskiego jak ich chłopcy. Żeromscy mieszkali wówczas w Zakopanem, a pisarz Te gorzkie słowa skierował do niektórych drużynowych, interesował się ruchem skautowym. Do drużyny, którzy podczas Zlotu stanęli w hotelu a nie razem którą w stolicy Tatr prowadził A. Małkowski, należał z chłopcami na ogólnej kwaterze. Instrukcja kończyła Adam – ich ukochany syn. Po powrocie z kursów się reprymendą komendanta Okręgu przypominającego B. Knichowiecka w marcu 1914 r. założyła drużynę drużynowym, iż będąc odpowiedzialnymi wobec żeńską im. Emilii Plater przy Handlowej Szkole Komendy Związkowej muszą pilnować by drużyny Żeńskiej w Kielcach. Przywiozła pierwsze egzem- używające nazwy i odznaki ZHP stały na odpowiednim plarze wydawanego w Krakowie pisma „Skautka” poziomie i nie kompromitowały w całości organizacji18. adresowanego do uczestniczek kursu skautowego Poziom pracy niektórych drużyn ukazują spra- zorganizowanego w Kuźnicach koło Zakopanego wozdania dyrekcji szkół z okresu drugiego dziesię- na przełomie 1913/1914. Pismo redagowała i wyda- ciolecia XX w. Mimo, że informacje były niepełne, wała z własnych funduszy krakowska nauczycielka to odzwierciedlały jakość pracy, stosowane metody, Jadwiga Majówna. wyposażenie w sprzęt i udział harcerzy w życiu szkoły. W końcu czerwca 1915 r. drużyna im. E. Plater Z zachowanych dokumentów wynika, że drużyny utworzyła Ligę Oświaty Ludowej. Obok skautek istniejące przy najlepszych ówczesnych szkołach należały do niej uczennice i dziewczęta spoza reprezentowały dobry poziom. szkoły. Zadaniem członkiń Ligi było bezinteresowne nauczanie dzieci i młodzieży z ubogich rodzin. Możliwość ujawnienia w 1915 r. pracy drużyn była 18 Archiwum Kieleckiej Komendy Chorągwi, „Instrukcja wewnętrzna do wiado- także dużym przeżyciem dla dziewcząt. Świadczy mości druhów drużynowych, przybocznych i plutonowych”. Komenda 10A Okręgu Harcerstwa Polskiego Chorągwi Kieleckiej w Chodowie, dnia 29.VI. 1917 r. o tym treść listu kieleckiej harcerki Marii Solek

Świętokrzyskie nr 22 (26) 81 Początki ruchu harcerskiego w Kielcach i na ziemi kieleckiej

Pierwsza Kielecka Drużyna Żeńska. 5.06.1916. Fot. ze zb. autora

przesłanego do znanej później instruktorki Głównej w Olkuszu, Wolbromiu, Żarnowie, Kazimierzy Wielkiej Kwatery Żeńskiej Ewy Grodeckiej: 11 października i Proszowicach. Należało do nich 361 dziewcząt22. 1915 r. po szkolnym nabożeństwie zebrałyśmy Harcerstwo żeńskie powoli obejmowało swoim się w pustym mieszkaniu p. Żołądkowskich przy zasięgiem inne środowiska. W Ostrowcu powstała ulicy Kapitulnej. Po raz pierwszy przebrałyśmy się drużyna, którą tworzyły pracownice sklepowe w barwy zastępu niebiesko-zielone i po raz pierwszy i szwaczki. W Sandomierzu istniały dwie drużyny zobaczyłyśmy pawia na chorągiewce (godło zastępu). żeńskie prowadzone przez Łucję Bełcikowską, w Opa- Drużyna ustawiła się zastępami w szyku na baczność. towie przy gimnazjum im. Bartosza Głowackiego Wnoszą sztandar biało-czerwony. Raport, a później powołano drużynę żeńską im. Królowej Wandy. każda z karteczki odczytywała rotę przyrzeczenia. Sytuacja materialna drużyn była zła. Inspektorat Ze wzruszenia nie widzę innych. Po raz pierwszy Okręgu XB w Kielcach po B. Knichowieckiej objęła śpiewam „Boże coś Polskę19. na początku 1918 r. Halina Rachalewska. Założyła W 1917 r. Naczelnictwo powołało dwie Główne ona na terenie swej prywatnej posesji ogród warzyw- Kwatery – Żeńską i Męską. W dniu 12 maja 1917 r. ny. Dochody uzyskiwane ze sprzedaży warzyw miały do Kielc przyjechali przewodniczący ZHP ks. Jan być przekazywane na organizację obozów letnich, Mausberger i szef Głównej Kwatery Harcerzy Piotr Niestety, inicjatywa ta zakończyła się fiaskiem. Olewiński. Po latach harcerstwo żeńskie na ziemi kieleckiej pod wodzą komendantki Chorągwi harcmistrzy- W czasie wizyty przewodniczący dokonał prze- ni Józefiny Łapińskiej osiągnęło wysoki poziom glądu drużyn, w którym wzięło udział 250 chłopców i realizowało ciekawe działania, cenione w skali i tylko kilka dziewcząt20. Efektem wizyty było ogólnopolskiej. zorganizowanie Okręgów Kieleckich. Inspektorem Męskiego, po rezygnacji E. Massalskiego, został Zakończenie T. Bieńkowski. W skład Okręgu XB Żeńskiego weszły: B. Knichowiecka jako inspektor, Barbara Kossuth – Harcerstwo w 1918 r. miało wielu sojuszników zastępczyni oraz Matkowska, Aleksandrowiczówna w społeczeństwie. Wśród zwolenników był minister i ksiądz Hübner21. Sytuacja kadrowa w okręgu żeńskim Antoni Ponikowski, który kierował Ministerstwem była trudna. Funkcje w nim pełniły uczennice albo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Wzięło studentki. Brakowało im doświadczenia oraz czasu, ono harcerstwo pod swoją opiekę. Okupanci musieli który dzieliły na naukę i pracę harcerską. W maju się z tym faktem pogodzić, nie chcąc naruszać praw Okręg ZHP XB liczył ogółem 11 drużyn. Z tego w dziedzinie szkolnictwa przyznanych społeczeństwu sześć było zarejestrowanych w Kielcach, a po jednej polskiemu aktem z 5 listopada 1916 r.23. W marcu 1918 r. utworzono przy ministerstwie Komisję do Spraw Harcerstwa i powołano w miejsce Komendy Naczelnej Inspektorat Naczelny Harcerstwa, 19 .AAN, Zespół GKH ZHP, List Marii Solek z Kielc do Ewy Grodeckiej. 20 AAN, ZHP, Inspektorat Okręgowy XA, sygn. 48, k. 14. 22 AAN, ZHP, Pismo H. Gepnerówny do J. Mausbergera, sygn. 59, k. 52. 21 AAN, ZHP, Inspektorat Okręgu 10B, sygn. 219, k. 25. 23 M. Eckert, Historia Polski 1914-1939, Warszawa 1990, s. 30-31.

82 Świętokrzyskie nr 22 (26) Początki ruchu harcerskiego w Kielcach i na ziemi kieleckiej

Ks. Jan Mausberger podczas spotkania z kieleckimi skautami Pluton harcerzy – cyklistów gotowy do przejazdu przez most 22.05.1917 r. Fot ze zb. Włodzimierza Matwina pontonowy na stawie w parku miejskim w Kielcach. 1919 r. Fot. ze zbiorów W. Matwina.

„Ćwiczenia popisowe” harcerzy I KDH w parku miejskim w Kielcach. Fot. ze zb. W. Matwina będący jawną władzą drużyn. Przejął on pieczę nad fakt, że organizatorzy nie mogli otrzymać namiotów, ZHP, kontynuując prace Komendy Naczelnej. Naczel- w których mieli mieszkać uczestnicy obozu. Dlatego nym Inspektorem został Tadeusz Strumiłło – były miał on charakter koszarowy. W kursie brało udział sekretarz Lwowskiej Naczelnej Komendy Skautowej, 10 harcerzy z Okręgu XA oraz harcerki z Okręgu zaś inspektorką Maria Wocalewska. Przystąpili oni XB. Należy dodać, że w czasie wakacji w tym roku do organizowania kursów przygotowujących wykwa- Inspektorat Okręgu XA zorganizował kurs instruktorski lifikowaną kadrę. Ważny był kurs instruktorski, który w Michałowicach dla 48 osób. Podczas tych wakacji 7 odbył się w lecie 1918 r. w Staszowie w ówczesnym harcerek z Okręgu XB uczestniczyło w kolonii instruk- powiecie sandomierskim. Poprzedzony był trwającą tażowo-roboczej w Budziszowicach. Najważniejszym jedenaście dni konferencją, podczas której mówiono wydarzeniem w tym roku był Zjazd, w dniach 1-2 o problemach społeczno-etycznych zawartych w prawie listopada w Lublinie. Powołano na nim ogólnopolski harcerskim, zagadnieniach psychologii, krajoznawstwa Związek Harcerstwa Polskiego. Istniejąca do dzisiaj oraz wysłuchano cykl wykładów o dziejach Polski organizacja, w ciągu minionego stulecia zapisała pod wspólnym tytułem „Ku czemu szła Polska”. i nadal zapisuje piękne karty w historii Polski. O trudnej sytuacji materialnej harcerstwa świadczył

Świętokrzyskie nr 22 (26) 83 Harcerskie 100 lat

Anna Prędotka

ok 2018 zapisze się na kartach historii, jako Wystawa składała się z dwóch części. Pierwszą R czas ważnych jubileuszy. W tym czasie przypada stanowiło 17 plansz. Każda wprowadzała zwiedzających 100. rocznica odzyskania przez Polskę nieodległości. w tajniki harcerstwa. Tablice przedstawiały Prawo Minęło 20 lat istnienia województwa świętokrzy- i Przyrzeczenie harcerskie, zarówno to zatwierdzone skiego. Nie można pominąć uchwały, w której Senat w 1912 roku, jak i najnowsze z 2017 roku. Warto Rzeczpospolitej Polskiej ustanawił rok 2018 Rokiem wspomnieć, iż pierwszy zastęp skautowy zorganizował Harcerstwa. Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kielcach Włodzimierz Gierowski. „Psy” – bo tak im. W. Gombrowicza w Kielcach postanowiła włączyć brzmiała jego nazwa, skupiał uczniów Szkoły Han- się w jubileuszowe obchody przypadające w bieżącym dlowej Męskiej. Dzień ich pierwszej zbiórki, czyli 24 roku. Od 12 lipca do końca września nasza placówka października, (w domu Gierowskich) jest symboliczną prezentowała wystawę zatytułowaną „Harcerskie sto datą narodzin kieleckiego harcerstwa. Na ośmiu lat”. Za przygotowanie ekspozycji odpowiedzialny planszach zaprezentowano „Kalendarium” nakreślające był Dział Zbiorów Zabytkowych i Regionalnych pod dzieje harcerstwa na terenie regionu. Kolejne tablice kierownictwem Bożeny Piaseckiej. Celem wystawy przybliżały atrybuty harcerza: Przyrzeczenie, Prawo, była prezentacja ruchu harcerskiego na terenie Obietnica Zucha, a także o osoby i instytucje związane ziemi świętokrzyskiej, od początku formowania się z ZHP. Nie zabrakło informacji o pierwszych fachowych pierwszych drużyn, do czasów współczesnych. pisemkach harcerskich. „Harcerskie 100 lat” tworzą materiały pochodzące ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej oraz Przy tworzeniu tego projektu, nie można było z kolekcji Danuty i Andrzeja Rembalskich. Harcmistrz pominąć informacji o zespole wokalno-instrumentalnym dr A. Rembalski, jako człowiek nierozerwalnie związany Kieleckiej Chorągwi ZHP im. Stefana Żeromskiego czyli z ZHP na terenie Kielecczyzny, udostępnił część o „Wołosatkach”. Zwiedzający poznali historię zespołu, swoich zbiorów oraz służył merytoryczną radą. który wylansował wiele przebojów śpiewanych przez

Harcmistrz dr Andrzej Rembalski, wybitny historyk harcerstwa Dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej otwiera wystawę

84 Świętokrzyskie nr 22 (26) Harcerskie 100 lat

Fragment wystawy całą harcerską i turystyczną Polskę. Nie mogło również zawierały materiały dotyczące „Kieleckich harcerzy zabraknąć planszy poświęconej Międzynarodowemu sprzed lat”. Goście mieli możliwość obejrzenia zdjęć Harcerskiemu Festiwalowi Kultury Młodzieży Szkolnej, pierwszych drużyn męskich i żeńskich z Kielecczyzny. tym bardziej, iż w 2018 r. przypadała 45., jubileuszowa Kolejne dotyczyły Hufca ZHP Kielce. Sąsiednie edycja festiwalowych spotkań. Któż z nas choć raz gabloty zawierały zbiory i informacje o Hufcach nie był na kieleckiej Kadzielni i nie zna słynnego ZHP Busko-Zdrój, Pińczów, Opatów, Ostrowiec „wiatraczka”?! Teksty na planszach były urozmaicone Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna, Suchedniów oraz wieloma dodatkami. Tematycznie, zgodnie z hasłem Starachowice. Na wystawie znalazły się także dwa przewodnim danej tablicy, dodano wiele materiałów plakaty kieleckiego „Wiatraczka” z 1983 i 1987 roku. pochodzących z zasobów biblioteki. Dzięki temu Ciekawe, barwne, zachowane w bardzo dobrym stanie. plansze ubarwiają zdjęcia, plakaty, afisze, pierwsze Dwie następne gabloty poświęcono prasie harcer- strony informatorów i książek o tematyce harcerskiej. skiej. Inicjatorzy wystawy starali się wyeksponować Nie zabrakło cytatów z wypowiedzi osób związanych najcenniejsze wydawnictwa ze zbiorów WBP oraz z tym ruchem, tekstów piosenek, czy pierwszego hymnu harcmistrza dr Rembalskiego. Warto wymienić Kronikę skautowego. Jedna z plansz w całości przedstawiała Harcerską z 1919 roku, pisemko „Skaut” z 1917 roku informacje, które ukazywały się w pierwszych latach oraz „Ślad” z 1923 i „Nasz Druh” z 1924 roku. Ostatnie działalności harcerstwa w „Gazecie Kieleckiej”. dwa tytuły wydawał i redagował ówczesny komendant Zeskanowane artykuły stworzyły wycinkowy kolaż Kieleckiej Chorągwi Harcerzy, harcmistrz Edmund z prasy codziennej. Massalski. W innych gablotach udostępniono cenniejsze Materiały archiwalne i historyczne zbiory umieszczo- emblematy, odznaki i plakietki. „Operacja Bieszczady no w 14 witrynach. Oprócz zdjęć, odznak, emblematów, 40” również znalazła miejsce wśród ekspozycji. Kolejną plakietek, znalazły się w nich harcerskie pisemka gablotę tworzyły materiały związane z zespołem i czasopisma, plakaty, zaproszenia na spotkania „Wołosatki”. Przedstawiona została również witryna i rajdy, a nawet winylowe płyty zespołu „Wołosatki”. zatytułowana „A Wiatraczek wciąż się kręci”. Tu wśród Nie można pominąć regulaminów, odezw, rozkazów ciekawych eksponatów warto wymienić Odznakę i jubileuszowych medali z brązu. Większość eksponatów za Zasługi dla Festiwali Harcerskich, pochodzącą tworzą tzw. dokumenty akcydensowe, czyli druki z kolekcji Danuty i Andrzeja Rembalskich. ulotne, dostępne w Czytelni Zbiorów Regionalnych. Ostatnia gablota przypomniała, że ZHP kształtuje Nazywane fachowo dokumentami życia społecznego, tężyznę fizyczną młodzieży. Część zatytułowana tworzą „kartotekę” danych o działalności wielu instytucji „W zdrowym ciele zdrowy duch”, ukazuje odznaki, i osób związanych z ziemią świętokrzyską. Dwie gabloty

Świętokrzyskie nr 22 (26) 85 Harcerskie 100 lat

Fragment wystawy

naszywki i zdjęcia np. harcerzy 1 KDH na wycieczce Warto przypomnieć, iż ruch harcerski to nadal ogromny (biwaku) w Rytwianach w 1916 roku. wysiłek wychowawczy wielu instruktorów na rzecz Wśród wielu niezwykle cennych źródeł, warto dzieci i młodzieży. Dzięki nim harcerstwo rozwija pasje wspomnieć o wyeksponowanych w gablotach foto- do działania i aktywności na wielu płaszczyznach grafiach. Choć było ich sporo, wymienimy tylko kilka (kulturowych, ideowych, edukacyjnych, historycznych z nich: 1 Kielecka Drużyna Harcerzy im. Dionizego i sportowych). Czachowskiego z 1916 roku, I Zlot Hufca Opatów Wystawę otworzył dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki z 1924 r., czy 1 Drużyna Harcerek przy Gimnazjum Publicznej im. Witolda Gombrowicza, Andrzej Dąbrowski. p. Marii Krzyżanowskiej w Kielcach z roku 1920/1921. W dniu otwarcia wystawy w bibliotece stawiło Te unikatowe dzisiaj zdjęcia oddały ducha tamtych się ponad 100 osób. Wśród gości znaleźli się ludzie czasów, nadawały klimat ekspozycji. Dzięki harcmi- nierozerwalnie związani z ruchem harcerskim na terenie strzowi Rembalskiemu mogliśmy dodatkowo udostępnić Kielecczyzny. Danuta i Andrzej Rembalscy, prof. Adam cenne odznaczenia, jak choćby Złoty i Srebrny Krzyż Massalski, prof. Stanisław Adamczak, Anna Kateusz, za Zasługi dla ZHP, odznaki jubileuszowe (brązowa, Stanisław Kruk. Obecny był komendant ZHP Chorągwi srebrna, złota) 70-lecia Harcerstwa Kieleckiego Kieleckiej harcmistrz Tomasz Rejmer i wicewojewoda z 1982 roku, odezwę do drużynowych w Kielcach Andrzej Bętkowski. Harcmistrz Adam Massalski i Jędrzejowie z 1920 roku oraz unikatową, jubileuszową przypomniał zgromadzonym historię harcerstwa. odznakę 25-lecia Harcerstwa Kieleckiego z 1937 roku. Głos zabrali również harcmistrz Stanisław Adamczak Nie zabrakło wspomnianych plakietek, odznaczeń, i wicewojewoda Andrzej Bętkowski. Rozmowom emblematów. Gabloty były dopełnieniem pierwszej o harcerstwie, okraszonym ciekawymi anegdotami części wystawy. nie było końca. Po obejrzeniu wystawy zaproszono Wystawę otwarto 13 lipca, w siedzibie Wojewódzkiej wszystkich na dalszą dysputę przy kawie. Właśnie Biblioteki Publicznej w Kielcach. Wystawa miała w takich momentach, jak powiedział jeden z uczest- charakter otwarty. Cieszyła się dużą popularno- ników „można zgłębić wiele ciekawych informacji, nie ścią, nie tylko wśród osób związanych z ZHP. Była podanych w żadnej z publikacji, jedynie zamkniętych cennym źródłem informacji. Udostępnione materiały w słowie i pamięci”. Radosnym zakończeniem owego stopniowo wprowadzały zwiedzającego w tajniki spotkania były przepiękne pieśni harcerskie w wy- organizacji. Dla harcerzy i instruktorów zwiedzanie konaniu zebranych gości, którym zakręciła się łezka wystawy było okazją do zadumy i przypomnienia w oku. Ognisko – to jedyne czego zabrakło, by poczuć czasu zbiórek, rajdów, biwaków, ognisk, zdobywania pełnię życia harcerskiego. stopni i sprawności, poznawania nowych przyjaciół.

86 Świętokrzyskie nr 22 (26) Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego w latach 1919-1935

Dr Paweł Grzesik

rtykuł poświęcony jest próbie scharakteryzowa- niej i włączenia do Polski części ziem białoruskich A nia relacji Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i ukraińskich, przedstawiciele PPS zaakceptowali we Lwowie wobec działalności Józefa Piłsudskiego ustalenia umowy w Rydze z 12 października 1920 oraz polityki obozu władzy po 1926 roku. Ramy roku. Posłowie partii głosowali w Sejmie za jej czasowe mieszczą się w okresie od powstania struktur ratyfikacją, a Rada Naczelna PPS wyraziła podzię- lwowskiej PPS do śmierci Marszałka. Tytułowe kowania Norbertowi Barlickiemu i Feliksowi Perlowi zagadnienie zostanie nakreślone w odniesieniu za pracę w delegacji. Nie znaczy to jednak, że było do polityki ogólnokrajowej oraz, co istotne w przypadku to stanowisko jednolite. Część działaczy krytykowała międzywojennego Lwowa – mniejszości narodowych. odejście od projektów federacyjnych Piłsudskiego PPS, założona w 1892 roku w graniczącym z Paryżem oraz zaprzepaszczenie możliwości powstania państwa robotniczym Montrouge, stała się z czasem jednym ukraińskiego, przewidując, że to się na Polsce zemści. z największych i najważniejszych polskich ugrupowań Obawiali się wspólnej granicy z Rosją Radziecką i jej politycznych. Przez dwadzieścia lat współkierowana wpływów, a także nacjonalistycznej polityki endecji. przez Józefa Piłsudskiego i mająca w swoich szeregach Mieli przy tym świadomość, że plan autonomii tery- takich działaczy jak Stanisław Wojciechowski, Bolesław torialnej dla ludności ukraińskiej w granicach Polski Limanowski czy Feliks Perl, zapisała do roku 1918 jest projektem demokratycznym i planem minimum1. piękną kartę walki o niepodległość, demokratyczną Tymczasem część lwowskich działaczy tej partii, jak republikę i prawa obywatelskie. W okresie II Rzeczy- Artur Hausner, Bronisław Skalak i Jan Szczyrek, pospolitej stanowiła nadal poważną siłę polityczną była wyraźnie przeciwna autonomii terytorialnej dla i społeczną, wspartą dodatkowo doświadczeniem Ukraińców. Hausner dążył do spowolnienia prac i nie działaczy Polskiej Partii Socjalno-Demokratycz- wnoszenia projektu do Sejmu, Szczyrek nie wierzył nej Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD) – m.in. w ideę federacji, Skalak argumentował, że projekt ten Ignacego Daszyńskiego, Jędrzeja Moraczewskiego, w Sejmie będzie jedynie działaniem teoretycznym, Doroty Kłuszyńskiej, Hermana Liebermana oraz – a prawdziwym problemem są nadużycia ze strony związanego ze Lwowem – Hermana Diamanda. Obie administracji i policji polskiej wobec Ukraińców partie połączyły się w jedną, ogólnokrajową PPS i z tym należy się zmierzyć w pierwszej kolejności. na krakowskim Kongresie zjednoczeniowym w 1919 Stanisław Löwenstein, również działacz lwowskiej roku. Dzięki wybitnym politykom oraz strukturom PPS, zauważał, że problem polsko-ukraiński nie PPSD, ukształtowanym jeszcze w okresie galicyjskim, odnosi się jedynie do Galicji Wschodniej. Poparcie dla lwowska PPS była dobrze zorganizowana. Warta Daszyńskiego i projektu autonomii wyrazili natomiast podkreślenia jest również XIX-wieczna tradycja doktryny lwowiacy z PPS: Diamand i Rafał Buber. Ostatecznie socjalizmu demokratycznego, która narodziła się właśnie administracyjny projekt PPS dla Galicji Wschodniej, we Lwowie, a następnie stała się fundamentem dla którego podstawą miało być utworzenie autonomicznego całej polskiej lewicy demokratycznej. terytorium z własnym Sejmem i odpowiedzialnym przed W okresie poprzedzającym odzyskanie niepodległości, nim zarządem krajowym oraz zabezpieczeniem wolności socjaliści opowiadali się za powstaniem państwa rozwoju dla narodów terytorium to zamieszkujących, ukraińskiego, najchętniej złączonego federacją z Polską. Sejm odrzucił większością głosów w 1922 roku2. Naturalnie najwięcej kontrowersji, zwłaszcza w Galicji O zaprzepaszczonym projekcie federacji pisał Wschodniej, wywoływała kwestia terytorialna. Koncepcji krytycznie związany ze Lwowem działacz PPS, Adam w kwestii ukraińskiej było kilka. Z jednej strony Uziembło: Piłsudski był wierny temu programowi PPS głosiła hasła pokoju i zasady samostanowienia i wtedy, gdy prowadził atak na Wilno, i wtedy, gdy narodów, ale w kwietniu 1920 roku wyrażała poparcie wiódł Petlurę do Kijowa. Wśród naszych sąsiadów dla wyprawy kijowskiej Piłsudskiego oraz Symona zabrakło wówczas siły walki o niezawisłość. Polska Petlury – socjalisty stojącego na czele Ukraińskiej musiała łożyć ofiary na tę walkę. Ale społeczeństwo Republiki Ludowej – w celu utworzenia niepodle- głej Ukrainy w jej części centralnej. Taka postawa, 1 E. Koko, W nadziei na zgodę. Polski ruch socjalistyczny wobec kwe- jako niespójna, była przedmiotem krytyki ze strony stii narodowościowej w Polsce (1918-1939), Gdańsk 1995, s. 39-40, 72-73. 2 K. Więch, PPS w pierwszych latach parlamentaryzmu 1921-1923, War- Narodowej Demokracji. W kwestii granicy wschod- szawa 1987, s. 68-71.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 87 Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

Pomnik Adama Mickiewicza we Lwowie, miejsce wieców PPS

polskie nie zdawało sobie sprawy z wagi zagadnienia. zgromadzeni przyjęli rezolucję, w której zaznaczano, Piłsudski został bez poparcia (tego poparcia zabrakło że klasa robotnicza z dumą patrzy na swoją walkę ie z strony PPS). W obronie niepodległości, w roku 1920, i poniesione ofiary w imię własnego państwa. Po za- zdobyła się ona na maksymalny wysiłek. Zmobilizowała kończonym wiecu pochód ruszył pod pomnik Adama wszystkie swe siły. Ale w chwili, gdy zwycięstwo nad Mickiewicza. Manifestantom towarzyszyła muzyka siłami bolszewickimi zostało osiągnięte, gdy trzeba było w wykonaniu orkiestry kolejowej. Kolejarze również realizować owoce zwycięstwa – zwyciężyło pragnienie otwierali pochód, za nimi szli posłowie PPS, następnie pokoju. […] PPS na przystanku Niepodległość wycofała wszystkie organizacje robotnicze, m.in. murarzy, się z programu federacji, z programu wyzwolenia są- cieśli, szewców, krawców, robotników drzewnych, siednich ludów. Uwierzyła, jak i wiele innych narodów, metalowców, drukarzy, introligatorów, pomocników w świstek papieru i uznała go za wystarczającą porękę dentystycznych. Śpiewano Marsyliankę i Czerwony niepodległości. Piłsudski przegrał. […] W samej Polsce sztandar, hymn robotniczy, który został też odegrany brał górę nacjonalizm, który streszczał się w słowach przez orkiestrę pod pomnikiem wieszcza. W tym Stanisława Grabskiego: „Możemy brać tylko to, miejscu znów przemawiano, w podobnym duchu jak co w ciągu najbliższych lat dwudziestu pięciu zdołamy na wiecu poprzedzającym pochód, wznosząc okrzyki spolonizować”. Polityka polonizowania, wynaradawiania na cześć wolnej Polski i Piłsudskiego. Tradycyjnie – to małość. To rezygnacja z wielkości3. ostatnim punktem uroczystości było przedstawienie Pomimo trwających jeszcze walk, obchody święta dla robotników w Teatrze Wielkim – tym razem 1 Maja w 1920 roku we Lwowie były przepełnione wystawiono sztukę Stefana Żeromskiego Sułkowski4. radością z odzyskanej niepodległości. Obecni byli posłowie PPS – Hausner i Diamand, a także wicepre- 25 września 1921 roku Ukraińska Organizacja zydent miasta – Julian Obirek z PPS. Diamand mówił: Wojskowa (UWO) przeprowadziła zamach na Piłsud- Stoimy niejako wobec cudu, w którego spełnienie nie skiego we Lwowie. Ranny wówczas został wojewoda moglibyśmy przedtem nigdy uwierzyć. Jesteśmy bowiem lwowski Kazimierz Grabowski. „Dziennik Ludowy”, świadkami powstania państwa polskiego. Podkreślał organ prasowy lwowskiej PPS, oceniał to wydarzenie też wpływ robotników na odzyskanie niepodległo- z oburzeniem, starając się jednocześnie zrozumieć ści, zarzucając jednocześnie bierność środowiskom przyczyny: Na rynku lwowskim padły w niedzielę konserwatywnym: Wśród nas odbudowywał Polskę strzały rewolwerowe, skierowane w przedstawicieli Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, wśród proletariatu państwowości polskiej z ręki młodzieńca narodowości żył i przygotowywał jej odrodzenie. […] Możemy głośno ukraińskiej, nakarmionego do szaleństwa jadem nie- i z dumą powiedzieć, że nowoczesna Polska zbudowana nawiści narodowej. Trudno bowiem przypuścić, aby jest twardą dłonią robotnika polskiego. Podczas wiecu ta uzbrojona dłoń godziła specjalnie w Naczelnika 3 A. Uziembło, Niepodległość socjalisty, Warszawa 2008, s. 242. 4 „Dziennik Ludowy” 03.05.1920, nr 105, s. 2-3.

88 Świętokrzyskie nr 22 (26) Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

państwa Piłsudskiego, którego znane tolerancyjne w akademii ku czci Marii Paszkowskiej7, na co wyraził poglądy na problemy narodowościowe na kresach zgodę8. wschodnich nie powinny chyba dawać powodu do nie- Tymczasem ogromne emocje wywoływały wydarzenia poczytalnych czynów, podobnie i osoba wojewody związane z wyborem na prezydenta Gabriela Naruto- Grabowskiego, chociażby dla krótkości jego urzędowania wicza. W dniu zaprzysiężenia, 11 grudnia 1922 roku nie dała jeszcze powodu, aby desperackie i obłędne wieczorem, odbyło się w lokalu Związku Zawodowego motywy były przeciw niej skierowane. Dalej lwowska Kolejarzy we Lwowie zgromadzenie PPS, na którym PPS zauważała, że atak ten godził w symbol władzy omawiano sytuację polityczną w związku z ekscesami państwowej i jest efektem wieloletniej polityki części organizowanymi przez endecję w stolicy. Zgromadzenie działaczy ukraińskich, którzy są przeciw wszystkiemu kolejarzy uchwaliło rezolucję, w której protestowało co polskie. Z drugiej strony socjaliści podkreślali, przeciwko wybrykom nacjonalistycznym w Warszawie, że nie bez winy jest ta część społeczeństwa polskiego, które w partyjnym swym zaślepieniu doprowadzają która dziesiątki lat już tu pracuje nad rozkopaniem do rozruchów, krwi rozlewu oraz obniżenia powagi tej przepaści narodowościowej, która czyni wszystko, państwa, szkodząc w ten sposób w najwyższym stopniu9. aby nawet pokrzyżować usiłowania rządu polskiego, Dwa dni później również Rada Robotnicza PPS Lwowa zmierzające do załagodzenia różnic i zbudowania podjęła uchwałę podnoszącą stanowczy protest przeciw dróg narodowego współżycia. Nie dzisiejszym jest bandyckiemu zamachowi reakcji na ustrój demokratyczny bowiem problem uniwersytetu ukraińskiego, który dotąd i republikański państwa, przeciw zamachowi na prawa z powodu oporu szowinizmu polskiego nie mógł być konstytucyjne. Jednocześnie PPS we Lwowie wezwała rozwiązany, nie od dziś terenem obłędu szowinistycznego robotników, aby w niedzielę wzięli masowy udział po stronie polskiej jest nasze miasto i cała ta połać w manifestacji na Rynku10. Policja zakazała jednak kraju. Lwowska PPS konkludowała, że należy jak tego zgromadzenia, wobec czego poproszono jedynie najszybciej zawrócić z drogi pogłębiania wzajemnych parlamentarzystów, aby złożyli relację z wydarzeń antagonizmów, określanej jako droga do szaleństwa: Jak warszawskich11. Po zamachu na Narutowicza „Dziennik na bagnetach nie można siedzieć, tak rewolwerem czy Ludowy” pisał: W redakcjach pism „narodowych” siedzą pałką nie można rozwiązać sporów narodowościowych5. prawdziwi sprawcy wstrząśnień, jakie państwo dziś Świadomość, że konsekwencją nacjonalizmu jest przechodzi i organizatorzy morderstw12 zasiądą w środę destrukcja życia społecznego i stabilności państwa, po prawicy Sali sejmowej, aby krwią zbroczoną ręką była charakterystyczna dla lwowskiej PPS i tożsama oddać głos na nowego prezydenta Rzeczypospolitej. z zapatrywaniami Piłsudskiego. […] Ze Strońskimi, Rabskimi, Hallerami i jak się ta „na- Od roku 1922 aż do przewrotu majowego, PPS rodowa” brać jeszcze zowie nie powinien nikt szukać obawiała się powstania trwałego sojuszu prawi- kontaktu. Trzeba zostawić ich swojemu losowi, wobec cowo-centrowego. Prowadząc walkę polityczną nich jedynie prokurator powinien rozpocząć energiczne z komunistami oraz endecją, partia musiała szukać urzędowanie13. Oburzenie z powodu zabójstwa prezy- sojuszników. Naturalnym wyborem był Piłsudski, denta było powszechne, niemniej zdecydowana postawa tym bardziej, że kontakty z jego środowiskiem ciągle Daszyńskiego w Warszawie zastopowała plany części były żywe6. Pamiętano okres walki konspiracyjnej piłsudczyków – nie doszło do zemsty na endekach o niepodległość, proces tworzenia się wokół Piłsud- i eskalacji konfliktu. Niemniej fakt ukarania jedynie skiego obozu niepodległościowego – w tym Związku mordercy prezydenta – Eligiusza Niewiadomskiego Walki Czynnej we Lwowie na czele z Kazimierzem – a nie tych, którzy słowami nienawiści do zabójstwa Sosnkowskim, ówczesnym działaczem PPS, opartym doprowadzili, był niezrozumiały dla Piłsudskiego, w znacznej części o socjalistów i bojowców tej partii a także PPS. Wydarzenia z grudnia 1922 roku były z Kongresówki – a wreszcie tworzenie Legionów ogromnym wstrząsem dla marszałka również z tego i otwartą walkę z Rosją. Leon Wasilewski – działacz powodu, że Niewiadomski planował pierwotnie zamach PPS, bliski współpracownik Piłsudskiego, redaktor na niego. Przypieczętowały także wieloletni okres, „Robotnika” oraz minister spraw zagranicznych w rządzie gdy Piłsudski musiał się mierzyć z endeckimi oskar- Moraczewskiego wspominał, że do czasu rozejścia żeniami o zdradę, spisek czy wykonywanie rozkazów się dróg PPS i Piłsudskiego, środowisko socjalistów 7 Maria Gertruda Paszkowska (1859-1925), nauczycielka, członkini II Pro- utrzymywało kontakty ze swoim liderem z okresu letariatu, od 1893 w PPS, organizowała kolportaż prasy, pomoc dla więź- konspiracji. Wasilewski pisał, że w ostatnim tygodniu niów oraz emigrantów politycznych w Galicji, związana z Organizacją Bojową PPS, w okresie wojny prowadziła sierociniec w Zakopanem, po odzyskaniu poprzedzającym przewrót majowy – za pośrednictwem niepodległości pracowała w Ministerstwie Opieki Społecznej organizując Aleksandry Piłsudskiej – proszono Marszałka o udział opiekę dla dzieci. 8 L. Wasilewski, Piłsudski jakiego znałem, Warszawa 2013, s. 253-254. 9 „Dziennik Ludowy” 13.12.1922, nr 279, s. 2. 10 „Dziennik Ludowy” 14.12.1922, nr 280, s. 1. 11 „Dziennik Ludowy” 15.12.1922, nr 281, s. 1. 12 Chodzi również o zabójstwo Jana Kałuszewskiego, robotnika i chorążego 5 „Dziennik Ludowy” 28.09.1921, nr 227, s. 1. sztandaru PPS, który został zastrzelony przez endeków podczas manifestacji 6 J. Holzer, Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1974, poparcia dla prezydenta Narutowicza 11 grudnia 1922 roku w Warszawie. s. 215-216. 13 „Dziennik Ludowy” 20.12.1922, nr 286, s. 1.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 89 Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

bolszewików. Spotkanie Marszałka z legionistami, szalejący huragan dziejów po szlaku, okupowanym urzędnikami, artystami, dziennikarzami i działaczami krwawo ku niewidzialnym złotym bramom wolności. lewicowymi 3 lipca 1923 roku w Sali Malinowej Smutno jest teraz na zwycięskiej ziemi, dusza narodu warszawskiego Hotelu Bristol, podczas którego łamie się w konwulsjach, niby opętana przez demona poinformował o wycofaniu się z życia publicznego, ciemności. […] Tyżesz to Polsko, w tęczowych smugach było relacjonowane przez korespondenta lwowskiej przez sny długich lat jawiąca się Jeruzalem nasza? Któż PPS. Piłsudski przedstawił nie tylko swoją drogę to ujął berło twej mocy, kto zamienił cię w macochę do władzy, ale również wieloletni proces szkalowania dla swych własnych dzieci, którym ucisk gotuje się go przez endecję: Ten ohydny karzeł był moim nieod- miast radości swobody? Czyżby nieukończony był stępnym druhem. Tak w chwilach chwały i hańby, jak jeszcze nasz trud, który w krwi składaliśmy u ołtarzy i zwycięstw i klęsk. […] Potworny i nikczemny karzeł chce twoich? Czyż potrzeba jeszcze nowego zrywu, byśmy cię zniżyć mnie do swojego poziomu. Nie znam zjawiska wyzwalali na nowo? Dalej akcentowano, że legioniści bardziej stałego jak brud, który do mnie przylepiano, zawsze obdarzali swojego wodza wielkim zaufaniem, a chrzczono to wysokimi zaszczytami. Nazywało się a i dzisiaj skupiają się wokół niego: Te rzesze chcą to „pracą patriotyczną”. Dlaczego opuszczam zajmowane stanąć znów koło Tego, który był sternikiem łodzi stanowisko? Szanuję moją istotę dla siebie, dla moich narodowej w czas huraganowy i który nie odejmie się dzieci, dla historii. Decyzja moja była nieodwołalna. śmiertelnemu trudowi, jeśli będzie trzeba. A z nimi stają Karły próbowały wciągnąć mnie na próżno. Jeżeli szerokie warstwy wszystkich, czekających płomiennego mówią, ze z narodem nie dałem sobie rady, to nikt Dnia Sprawiedliwości, wszystkich pragnących Polski, nie śmie targnąć się na moją zasługę, że okryłem wypiastowanej w męczeństwie snów najszlachetniejszych chwałą oręż polski. W chwili gdy opuściłem Belweder jej synów – Polski wolności, równości, braterstwa. wszedł tam inny człowiek. Oddałem mu władzę Bo w Imię takiej Polski poszły legiony Piłsudskiego zgodnie z konstytucją. Jeżeli w stosunku do mnie w bój. Autor artykułu, Artur Ćwikowski, kończył szukano honoru i czci, to tu szukano krwi. Prezydent tekst witając Piłsudskiego i uczestników Zjazdu został zamordowany przez tych samych ludzi, którzy znamiennym zdaniem: Niech nam żyją i niech nam tyle nienawiści i ohydy wykazali wobec Naczelnika. stróżują… bo ciężka jest chwila i brzemienna czemś Kiedy pomyślałem, że jako wojskowy mam ich bronić, oczekiwanem… a nieznanem15. 8 sierpnia „Dziennik zawahałem się. Nie będę ich bronił. I oto wróciłem Ludowy” publikował oświadczenie Piłsudskiego, do Was, by odetchnąć innym powietrzem. Co do siebie, nawiązujące do rezolucji, która zapewniała ochronę proszę o pamięć, proszę o wielki odpoczynek bym marszałka przed oszczerstwami ze strony obozu mógł być tak wolnym jak moi koledzy z I Brygady, narodowego. Piłsudski, podobnie jak miesiąc wcześniej którzy mi zaszczyt dali14. Wycofanie się Piłsudskiego w Warszawie, odnosił się do propagandy endeckiej z życia publicznego było zaskoczeniem dla PPS, ale tym razem w kontekście całego państwa: Żyjemy w przyczyny widziano w wypadkach opisanych powyżej. czasach, w których prawo oszczerstwa i szarpania Miesiąc później Lwów był gospodarzem II Zjazdu czci cieszy się nadzwyczajną swobodą, a nawet i Związku Legionistów Polskich. Dziennik lwowskiej PPS, uznaniem. Państwo i naród, które na podstawie odo 5 d 9 sierpnia, relacjonował na pierwszych stronach kłamstwa, na podstawie negowania prawdy budują wydarzenia związane ze Zjazdem i upamiętnianiem myśl polityczną, dąży do zguby. Takie państwo zbliża niepodległościowej tradycji pepeesowsko-piłsudczy- się ku upadkowi. […] Będąc jeszcze Naczelnym Wodzem kowskiej. Pierwszy z cyklu artykułów, zatytułowany patrzyłem ze zdumieniem na zdolność, z jaką całe „Zjazd Pierwszych Żołnierzy Niepodległej Polski”, polskie otoczenie, z jaką całe polskie społeczeństwo był ozdobiony grafiką z wizerunkiem Piłsudskiego chętnie wierzyło w kłamstwo, dając tem dowód swej w maciejówce na tle republikańskiego orła legionowego słabości. Jest to rzecz niebezpieczna nawet dla bytu bez korony i zaczynał się od słów: W pewnych chwilach, naszego jako państwa i narodu. […] Te oszczerstwa, kiedy ciężko i duszno na świecie, kiedy złość i głupota ta uporczywa metoda łgarstwa, którą to zdolnością z jarmarcznym zgiełkiem panoszy się po dziedzinach odznaczają się pewne stronnictwa, mające silny wpływ życia, przekazując jaskrawe swe szyldy, otumaniające na społeczeństwo, na dusze wielu Polaków, mają gawiedź, dobrze jest skupić się gromadą bratnią i pod źródło swe w niewolnictwie. Określał dalej tę sytuację cichą łuną wspomnień przeżywać czas miniony, kiedy jako głęboką chorobę i zaznaczał, że nie godzi się ideały wcielały się w kształty realne i kiedy nad trudem na reagowanie na oszczerstwa represjami, ponieważ ofiary i poświęcenia unosiła się widmem świecącym wiara nie jest to metoda walki z kłamstwem. W swoim zawzięta, nadzieja uskrzydlająca i miłość bez zmazy, przemówieniu ujmował się również za legionistami, gotowa przez morze krwi, przez przepaście cierpienia którzy nie byli szanowani przez władzę, którym dążyć do celu zdało się niedościgłego, pieszczonego odmawiano pensji i pomocy materialnej, wysyłając w ekstazie. Zlatuje się szara brać legionowa ze wszystkich ich do tych, co Was na tę wojnę powoływali. Piłsudski stron zwycięskiej ojczyzny. Zlatuje się, by się skupić oceniał to z oburzeniem: Dla Legionistów, którzy nie koło orła swego, który ich wiódł przez piorunami służyli zaborcom nie ma zabezpieczenia. Jednocześnie 14 „Dziennik Ludowy” 06.07.1923, nr 150, s. 1. 15 „Dziennik Ludowy” 05.08.1923, nr 176, s. 1.

90 Świętokrzyskie nr 22 (26) Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

Kamienica Hipolita Śliwińskiego we Lwowie, w której w latach Dom Śliwińskiego we Lwowie, fragment klatki schodowej. 1908-1914 mieszkał Józef Piłsudski. Fot. autor Fot. autor zaznaczał, że istotą walki jest podniesienie duszy ludzkiej też niewątpliwie legenda Marszałka, a zarazem dawnego na wysoki poziom moralny. Wtedy oszczerstwa będą towarzysza „Wiktora”, lidera konspiracyjnej PPS. Tylko tanie, a więc bezskuteczne16. Pomijając pewną emfazę pojedynczy działacze wyrażali obawę, że partia będzie oraz oczywisty szacunek dla tradycji legionowej, to widać żałować wsparcia udzielonego wówczas Piłsudskiemu. w tych relacjach ze Zjazdu rozgoryczenie środowiska 17 maja 1926 roku Lwów wyszedł na ulice w geście lwowskiej PPS sytuacją w kraju i rządami endecji, ale solidarności z Marszałkiem oraz z powodu – jak pisał również wyraźne oczekiwanie na powrót marszałka „Dziennik Ludowy” – szybkiego zwycięstwa tych, do władzy. Z pewnością wpisywało się to w ówczesną którzy umieli bezinteresownie krwawić się o wolność retorykę piłsudczyków, znaną powszechnie pod hasłem narodu, a dziś rzucili się w wir walki, aby oczyścić „armia bez wodza”. Dostrzec w tych relacjach można zbrukane polskie życie publiczne. PPS podkreślała, również nie tylko element silnej walki politycznej, ale że tak liczna manifestacja była wcześniej we Lwowie też zapowiedź sanacji systemu politycznego. przeciw traktatowi brzeskiemu z marca 1918 roku. Tym Podobnie jak wszystkie organizacje krajowe, tak razem jednak Lwów był na ulicach nie przeciw obcym i PPS we Lwowie, wyrażały swoje poparcie dla mocarstwom dokonującym podziału ziem polskich, robotników strajkujących jesienią 1923 roku, będąc a z powodu zwycięstwa nad przemożnym wewnętrznym jednocześnie w opozycji wobec centroprawicowego wrogiem, który korupcją, złodziejstwem, demorali- rządu Wincentego Witosa. Umiejętne prowadzenie zacją i zatwardziałym egoizmem prowadził państwo strajku generalnego przez władze partii nie dopro- do niechybnego upadku. Wydarzenia warszawskie wadziło wówczas do rozlania się protestów w sposób przyrównywano więc emfatycznie do romantycznej wizji nieskoordynowany na cały kraj. Zdaniem części wieszcza o kruszeniu plugawej skorupy, w której była badaczy uniemożliwiło to Piłsudskiemu ewentualną zamknięta młoda państwowość polska i zstępowaniu interwencję wojskową w celu zaprowadzania ładu do czystej głębi narodu. Zwycięstwo Piłsudskiego i w efekcie powrót do władzy. Zmiana nastąpiła widziała lwowska PPS jako moralne odrodzenie blisko trzy lata później, w maju 1926 roku, gdy zbrojna wewnętrzne, a zarazem odruch przeciw zgniliźnie, demonstracja marszałka w stolicy przerodziła się która wsączała się coraz głębiej i groziła powszechnym w zbrojny przewrót. PPS oceniała akcję Piłsudskiego zatruciem. Podkreślano przy tym, że Piłsudski dokonał nie jako zamach militarny, ale walkę z endecją oraz tego dzieła wspólnie z PPS, a Lwów – dzięki swojej dążenie do reform społecznych. Nikt też wówczas nie potężnej manifestacji – pokazał, że godzien jest Virtuti wierzył, że Piłsudski mógłby posunąć się tak daleko Militari, którym został odznaczony przez marszałka. i wprowadzić dyktaturę. Zapowiadał wszak jedynie Manifestacja, o której tu mowa, rozpoczęła się zniesienie nadmiaru nieprawości i wierzono mu. Działała na Rynku i przyległych ulicach staromiejskich, które 16 „Dziennik Ludowy” 08.08.1923, nr 178, s. 1. zostały wypełnione mieszkańcami miasta, w tym

Świętokrzyskie nr 22 (26) 91 Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

członkami organizacji społecznych i robotniczych, miarodajne informują ilość uczestników manifestacji którzy wystąpili z czerwonymi sztandarami i orkie- przekraczała liczbę 50 tys. osób. Przyjmując bez żadnych strami. Z trzech balkonów przemawiali reprezentanci wątpliwości, że manifestacja poparcia dla Piłsudskiego PPS, Związku byłych Legionistów i Strzelców. Przed musiała być liczna i robić wrażenie, to naturalnie – io p zakończeniu przemówień chór kolejowy „Syrena” tak jak w przypadku zgromadzeń organizowanych 1 odśpiewał kantatę. Z balkonu naprzeciw ratusza prze- maja – trudno tu dokładnie zweryfikować podaną mawiał poseł PPS Julian Smulikowski, poseł Związku w artykule informację o liczbie uczestników oraz Chłopskiego Hipolit Śliwiński – właściciel kamienicy wspomnianych miarodajnych czynnikach jako źródle. we Lwowie, w której mieszkał Piłsudski w latach Z pewnością jednak w zgromadzeniu nie uczestniczyli 1908-1914 – oraz przedstawiciele związków zawodo- przedstawiciele oficjalnych władz cywilnych, wojskowych wych, a także kapitan Szmal w imieniu legionistów. oraz duchowieństwa17. Z balkonu stowarzyszenia „Praca” przemawiała m.in. Brak rozwiązania Sejmu, rozpisania wyborów posłanka PPS Jadwiga Markowska, a także Szczerski i wreszcie nieprzyjęcie przez Piłsudskiego stanowiska w imieniu Strzelców. Z balkonu po zachodniej stronie prezydenta okazało się wstrząsem dla socjalistów. Rynku przemówienie wygłosił Klimek w imieniu Był wszak Marszałek kandydatem oczekiwanym akademickiej młodzieży socjalistycznej, Lang jako i akceptowanym przez lewicę demokratyczną, a w wy- reprezentant kolejarzy, Sokołowski w imieniu PPS borach startował jako kandydat PPS. Jak stwierdzał i major Baczyński w imieniu legionistów. W swoich Daszyński – od tego dnia 31 maja 1926 r. traci lewica wypowiedziach akcentowali, że tylko Piłsudski może społeczna wszelką orientację co do zamiarów i planów być prezydentem, a rząd winien być oparty na klasie Piłsudskiego18. Podobnym wstrząsem było ostateczne robotniczej. Zebrani uchwalili rezolucję: Ludność rozpoznanie intencji Piłsudskiego – zahamowanie Lwowa, zgromadzona na potężnej manifestacji, wita endecji przy jednoczesnym zawarciu sojuszu z kon- z radością obalenie rządu korupcji i reakcyjnego terroru serwatystami i prawicą społeczną, zaniechanie reform i domaga się utworzenia rządu robotniczo-włościań- socjalnych. Porozumienie Piłsudskiego z arystokracją skiego. Zwarta klasa pracująca przesyła najgorętsze i styl wprowadzanych rządów zostało odebrane przez wyrazy podziwu i uznania żołnierzom i oficerom, PPS bardzo krytycznie. Stopniowo widać też wśród warszawskiemu proletariatowi i zorganizowanym tow. socjalistów coraz silniejszy akcent walki o demokrację. kolejarzom, że nie szczędząc ofiar podjęli i zwycięsko Już 5 lipca Daszyński przemawiał w Sejmie w obronie przeprowadzili zdecydowaną walkę z rządem reakcji. systemu parlamentarnego. Obawiał się, że jak przewrót Przesyłamy wyrazy hołdu niestrudzonemu bojownikowi majowy wyrósł z poczucia społecznego, że nieprawości o wolność narodu Józefowi Piłsudskiemu, że podniósł w życiu politycznym jest za dużo, tak późniejsze sztandar buntu przeciw wstecznictwu i demoralizacji, przewroty mogą wyrosnąć z poczucia, że za dużo aby utorować drogę prawdziwej wolności i utworzeniu jest bezprawia konstytucyjnego. Tymczasem PPS Polski rzeczywiście ludowej. Lwowska klasa pracująca, dostrzegała nowe zjawisko w postaci rodzącego się solidaryzując się najściślej z czynną akcją proletariatu państwowego kultu wodza. 12 grudnia 1926 roku warszawskiego gotowa jest na każde wezwanie przyłą- Diamand, relacjonując swoją rozmowę z prezydentem czyć się do powszechnej walki o władzę w Polsce dla Ignacym Mościckim, zwracał uwagę na kult jakim się mas pracujących. Niech żyje solidarność robotnicza! cieszył Piłsudski w oczach osoby piastującej najwyższy Niech żyje rząd robotniczo-włościański! Niech żyje PPS. urząd w państwie, choć wydaje się, że równie – a może bardziej – niepokojąca była tu świadomość skutków Następnie pochód, ze sztandarami PPS na czele, jakie niosą podziały społeczne: Mościcki ufa sobie ruszył ulicą Halicką, Batorego, Pańską, Zyblikiewicza, z powodu swych pomysłów w dziedzinie chemii, Mikołaja i Akademicką pod pomnik Adama Mickiewicza. ma w Piłsudskim dotykalnego boga i cały oddany Ze względu na dużą liczbę manifestantów, część jest jego kultowi. Mówi o sobie: „ja mogę przewidzieć pochodu nie zmieściła się na placu pod pomnikiem podobnie jak inny śmiertelnik na miesiąc, ale On (palec i musiała zatrzymać na ulicy Akademickiej i placu wskazujący prawej ręki zwrócony ku górze) – On na lat Halickim. Pod pomnikiem wieszcza przemawiali dziesięć czy dwadzieścia”. Na pytanie odpowiedziałem ponownie – Smulikowski i Szczerski, a mowy były mu, że siła państwa polega na zidentyfikowaniu się oklaskiwane przez mieszkańców miasta z balkonów obywateli z państwem, rząd zaś, który wykopuje przepaść i okien. Pochód, wzorem manifestacji pierwszomajowych, między sobą a społeczeństwem działa rozkładczo19. przeszedł dalej pod Teatr Wielki. Po przemówieniu Przejęcie władzy przez Piłsudskiego wzbudziło Skalaka i kapitana Szmala, zgromadzenie zostało jednak nadzieję PPS na zmianę polityki w stosunku rozwiązane. Dziennik lwowskiej PPS pisał: Podkreślić do mniejszości narodowych, a początkowe plany rządu należy, że w manifestacji wzięli udział: Związek Obroń- mogły utwierdzać w tej opinii. Wojewoda lwowski ców Lwowa, Zw. b. Legionistów, Zw. Strzelecki wraz 17 „Dziennik Ludowy” 18.05.1926, nr 112, s. 1-2. ze sztandarami. Poza tym, w pochodzie wzięła również 18 A. Czubiński, Centrolew. Kształtowanie się i rozwój demokratycznej opo- udział wielka ilość inteligencji, oklaskując mówców zycji sanacyjnej w Polsce w latach 1926-1930, Poznań 1963, s. 20. 19 H. Diamand, Pamiętnik Hermana Diamanda zebrany z wyjątków listów i wznosząc okrzyki na część Piłsudskiego. Jak nas koła do żony, Kraków 1932, s. 273.

92 Świętokrzyskie nr 22 (26) Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

Teatr Wielki, tradycyjne miejsce kończenia pochodów PPS. Pocztówka ze zb. autora

Piotr Dunin-Borkowski czynił starania zmierzające Robert Potocki, idea Piłsudskiego była koncepcją do porozumienia z Ukraińcami, publikował artykuły, odrzucającą podziały etniczne, kulturowe, rasowe na łamach których proponował rozwiązania konfliktu i narodowościowe, a bazowała raczej na kryteriach polsko-ukraińskiego. Jednak nie zdołał w swojej polityce politycznych i cywilizacyjnych23. Z początkiem lat pokonać oporu lokalnej władzy terenowej i urzędników 30. obóz sanacyjny opracował dwa warianty w za- niechętnych Ukraińcom20. W 1928 roku wojewodą kresie autonomii. Projekt minimalistyczny zakładał wołyńskim został Henryk Józewski – z zadaniem autonomię narodowo-kulturalną bez separatyzmu realizacji projektu wspierającego rozwój narodowych etnicznego, natomiast maksymalistyczny autonomię i religijnych potrzeb ukraińskiej ludności Wołynia, narodowo-terytorialną bez możliwości utworzenia jednej w zamian za co oczekiwano, że stanie się ona lojalna prowincji ze wszystkich ziem zamieszkiwanych przez wobec państwa polskiego21. Powołanie na to stanowisko ludność ukraińską. W tym celu zamierzano zmienić Józewskiego – byłego członka rządu Petlury i piłsud- strukturę administracyjną państwa, tworząc jeden czyka, który rozumiał poglądy ludności ukraińskiej, region wschodniogalicyjski, na który miały się składać według którego endecja to choroba psychiczna, której województwa: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie. ideologia sięgnęła poziomu mrocznego instynktu zoolo- Rozwiązanie to popierał Tadeusz Hołówko – socjalista, gicznego nienawiści do wszystkiego, co nie jest narodowo jeden z najbliższych współpracowników Piłsudskiego, polskie, który wreszcie widział polską politykę daleką były członek władz PPS, od 1927 roku w Bezpartyjnym od „polskiego szowinizmu” i „antysemityzmu” – według Bloku Współpracy z Rządem (BBWR), wzywający jego własnych określeń – jako postaw dominujących do współpracy z Ukraińcami – typowany na wojewodę w społeczeństwie, z pewnością było pozytywnym wschodniogalicyjskiego. Działalność ukraińskich gestem Piłsudskiego wobec Ukraińców22. Znane nacjonalistów i w jej efekcie przeprowadzona przez są słowa marszałka, wypowiedziane na posiedzeniu władzę pacyfikacja wsi ukraińskich na zasadzie Rady Ministrów 18 sierpnia 1926 roku i definiujące odpowiedzialności zbiorowej, uniemożliwiły wprowa- zalecenia dla administracji rządowej w województwach dzenie tych projektów. Hołówko został zamordowany południowo-wschodnich: Zasadą rządów w stosunku przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów 29 do ludności ruskiej w Małopolsce Wschodniej winna sierpnia 1931 roku. Wobec powyższych wypadków, być praworządność i unikanie drażnienia. […] Władza wniosek PPS z października 1931 roku o przyznanie państwowa w stosunku do ludności Wołynia winna autonomii Ukraińcom, został odrzucony przez Sejm24. być mocna, surowa, ale praworządna. Jak zauważa PPS krytykowała rządy sanacyjne za niedostateczną 20 W. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 420. politykę w kwestii mniejszości, a nawet jeśli działacze 21 J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin 2000, s. 192. 23 R. Potocki, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego 22 T. Snyder, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka w latach 1930-1939, Lublin 2003, s. 43. o Ukrainę, Kraków 2000, s. 97. 24 Ibidem, s. 113-114.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 93 Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

prawego skrzydła lwowskiej PPS byli przeciw auto- Rzeczypospolitej27. Jak w tym czasie patrzyli na PPS nomii terytorialnej dla Ukraińców, to bronili ich praw piłsudczycy? Wydawane we Lwowie sanacyjne „Słowo na wiecach we Lwowie. Znamienny jest również fakt, Polskie”, w artykule Refleksja nad sytuacją PPS-u z 19 że w tym okresie znaczna część numerów „Dziennika listopada 1928 roku zauważało, że socjalizm zyskał Ludowego” ukazywała się w formie ocenzurowanej, swego czasu w Polsce duże znaczenie przede wszystkim gdzie w miejscach artykułów widniały białe plamy dzięki członkom PPS, a zwłaszcza Piłsudskiemu, z drukowanym hasłem „Skonfiskowano”. Nie ma więc który nadał mu charakter walki o niepodległość. na łamach pisma lwowskiej PPS szczegółowych Pismo stawiało tezę, że w konsekwencji tego faktu relacji w zakresie jej stosunku do akcji pacyfikacyjnej większość socjalistyczna doszła do mylnego wniosku, na wsiach ukraińskich, a jeśli pojawiają się wzmianki że Piłsudski zwyciężył dzięki socjalizmowi, a nie – jak na temat tych wydarzeń, to w zakresie działalności według pisma sanacyjnego – socjalizm zwyciężył ukraińskich nacjonalistów, ich akcji terrorystycznych jak i odegrał swoją uniwersalną rolę przez Piłsudskiego. palenie składów zboża i w efekcie przeprowadzonych Konkluzja artykułu była następująca – PPS bez aresztowań wśród członków UWO25. Piłsudskiego nie ma siły, nowych wyborów się boi, wojny z marszałkiem nie wygra28. Od końca lat 20. pojawia się natomiast coraz więcej Niejako w korespondencji z powyższymi artykułami, danych, dokumentujących przejście lwowskiej PPS warto przywołać wydarzenia z wiecu, zorganizowanego na stanowiska opozycyjne wobec obozu sanacyjnego. przez lwowską PPS w Winnikach 26 maja 1929 Według źródła policyjnego z 27 marca 1927 roku PPS roku. W obecności około 300 osób Skalak mówił zorganizowała na Lewandówce wiec przy udziale około o sytuacji po przewrocie majowym, ostro krytykując 200 osób, podczas którego zgromadzenie uchwaliło sanację i Polską Partię Socjalistyczną dawną Frakcję rezolucję: Rząd, który miał prawo rozwiązania Sejmu, Rewolucyjną (PPSdFR), powstałą w wyniku poparcia wyborów nie przeprowadził, natomiast przez tolerowanie dla Piłsudskiego ze strony części działaczy PPS. nie wyjaśnionej sytuacji politycznej, rozzuchwalił reakcję Raport Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego Urzędu do jawnego sprzysiężenia przeciwko obiecanej ordynacji Wojewódzkiego cytował szeroko słowa Skalaka: wyborczej. Zebrani protestują przeciwko zachowaniu Ta hałajstra ludzi, którzy weszli do B.B.P. niejednokrotnie się rządu wobec zamiaru ukrócenia praw wyborczych nadużyła nazwiska marszałka Piłsudskiego, który szerokich mas i oświadczają, że pod wodzą Polskiej kiedyś był republikaninem, demokratą i ma za sobą Partii Socjalistycznej wytężą wszelkie siły do utrzy- wielkie zasługi. Oni to poszli do tego żłobu celowo, mania proporcjonalności wyborów dotychczasowej aby raz na zawsze przez zmianę Konstytucji przekreślić liczby posłów, dotychczasowego wieku wyborców demokratyzm i pozbawić tłum praw obywatelskich, i sprawiedliwych okręgów wyborczych26. W kwietniu z których jak się wyrażają, nie umiał skorzystać. […] 1928 roku, w artykule Współpraca z „jaśnie paniczami”, Obecny system rządzenia państwem zwalczać będziemy lwowska PPS rozliczała sanację ze współpracy choćby gwałtem – chłop i robotnik wędruje za granicę ze środowiskami konserwatywnymi. Pisano: Od trzech i szczęśliwy czuje się, że może wyjechać i tam pracuje lat niemal jesteśmy świadkami „eksperymentu” współ- wśród strasznych warunków, a służalcy dawnego caryzmu pracy wczorajszych jeszcze rewolucyjnych demokratów a obecnie adherenci marszałka Piłsudskiego, nie chcą niepodległościowych i … socjalistów z grupami starej, dać ani warsztatu pracy, ani ziemi. […] Zawiedliśmy trójzaborowej ugody, politycznego i społecznego się nie przypuszczając, że po 10-cio letnim istnieniu wstecznictwa i obskurantyzmu, z elementami, które państwa polskiego, szlachta będzie nami rządzić! już w Niepodległej Polsce zaznaczyły się wrogim Trudno, nastanie wnet straszna walka – gwałtem nic stosunkiem wobec państwa, bojkotując jego skarb i walutę nie zrobim, siła nasza nie w pięści, ale w organizacji i biorąc udział w znanych zbrodniczych wichrzeniach i naszych mózgach. Emerytowanych pułkowników, przeciw demokratycznej Republice, wichrzeniach, którzy się podszywają pod naszą flagę dla kariery rozpętywanych przez swojski, wojujący w przymierzu lub wyprowadzenia nas w pole, musimy przepędzić z klerykalizmem – nacjonalizm. Konkluzja była taka, w pioruny, a z Frakcją Rewolucyjną to samo musimy że oto stara, niepodległościowa, demokratyczna, uczynić29. państwotwórcza gwardia lewicowa została w dobie Kilka miesięcy później, 20 października, podczas pomajowej odepchnięta od pracy państwowej oraz publicznego zgromadzenia w sali posejmowej Gmachu wpływów na rządy, a na jej miejsce weszła słynna Skarbka, w obecności około 600 osób, odbyło się już „czwarta brygada”, zbieranina elementów znanych spotkanie zwołane przez Okręgowy Komitet Robotniczy tylko z destrukcyjnej roboty antypaństwowej głównie (OKR), a więc najwyższe władze lwowskiej PPS. w szeregach lub w ogonie narodowej demokracji. Tego Zebranie zakończyło jednogłośne uchwalenie rezolucji, typu element ma dokonywać przebudowy ustroju w której PPS występowała w obronie demokracji parla-

25 „Dziennik Ludowy”, 12.11.1930, nr 260, s. 3. 27 „Dziennik Ludowy” 29.04.1928, nr 98, s. 2. 26 Centralne Państwowe Historyczne Archiwum Ukrainy we Lwowie 28 CPHAU: Prokuratura…, f. 205, op. 1, spr. 460, k.25-26. (CPHAU): Prokuratura Sądu Apelacyjnego we Lwowie 1919-1939, f. 205, 29 Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (DALO): Urząd Wojewódzki op. 1, spr. 441, k. 65. Lwowski, f. 1, op. 51, spr. 550, k. 6.

94 Świętokrzyskie nr 22 (26) Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

Ul. Boczkowskiego, obecnie Odeska, w dzielnicy Gródeckiej, największego skupiska robotniczego w przedwojennym Lwowie. Fot. autor mentarnej: System rządów pomajowych, opierających się PPS podkreślała zagrożenia jakie płyną z łamania na dyktaturze jednostki, jest sprzeczny z obowiązującym demokracji. Ostrzegano również przed zwolennikami ustrojem państwa, godząc w najżywotniejsze interesy Rajmunda Jaworowskiego z PPSdFR. Niepokój dzia- całego społeczeństwa, a może przede wszystkim klasy łaczy lwowskiej PPS budziły zamiary konkurencji pracującej. Demokracja jest jedyną formą ustroju, dającego w organizowaniu własnej zbiórki funduszy na oświatę, gwarancję pełnego rozwoju sił społecznych, jest jedyną podczas gdy PPS przeprowadzała tego typu zbiórki drogą dającą gwarancję bytu i rozwoju klasy pracującej na Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (TUR) oraz należnego jej wpływu na państwo i jego organizację. każdego 1 maja. „Dziennik Ludowy” przestrzegał więc: Walka z PPS jest próbą zniszczenia jedynego obozu Ani jednego grosza sługom sanacji! Odróżnijcie naszych reprezentującego szczerze i niezachwianie interesy towarzyszy zbierających od BBS-owych32. Na naszych klasy pracującej. Zgromadzeni, protestując przeciwko puszkach naklejone będą czerwone kartki z napisem dyktaturze oraz polityce gospodarczej i społecznej T.U.R. Kupujcie tylko karteczki z napisem: „Na oświatę rządu, domagali się rządów demokratycznych, swobód robotniczą T.U.R.” i „Niech żyje święto robotnicze 1 obywatelskich oraz równouprawnienia politycznego30. maja”. Demaskujcie i bojkotujcie rozbijaczy sanacyjnych W marcu 1929 roku PPS nie wzięła udziału z BBS33. Wypada odnotować na marginesie, że działacze w obchodach imienin Piłsudskiego, a lwowski dzien- związani z TUR zaczęli również dostrzegać zmiany nik opublikował stanowisko partii za warszawskim w nastawieniu elit – wykładowców, którzy prowadzili „Robotnikiem”. Socjaliści stwierdzali więc, że różnice zajęcia na kursach dla robotników. Część z nich, wie- obecnie są zbyt duże, by ich udział w takiej uroczystości dziona oportunizmem lub strachem, wycofywała się był nawet możliwy do pomyślenia. Nie zabraniali ze współpracy z PPS, co było znacznym kłopotem nikomu organizacji i uczestnictwa w obchodach, ale dla organizatorów zajęć. W odniesieniu do aktualnej uważali za szkodliwe i niedopuszczalne uruchamianie sytuacji politycznej Hausner mówił na wiecu: Żyjemy całego aparatu administracyjnego dla robienia „jakiejś bowiem w czasie, w którym usiłuje się narzucić nowy galówki”, co wyrządza przecież w pierwszym rzędzie ustrój Państwa, jakże daleki od haseł wypisanych krzywdę całej przeszłości Komendanta Pierwszej ma sztandarach tych, którzy w ciągu dziesiątek lat Brygady. Z tą przeszłością nie mają nic wspólnego za Niepodległość Państwa i za wolność narodu różni dzisiejsi chwalcy marszałka31. ginęli. Walka o Republikę, demokratyczną, ludową, 1 maja 1929 roku widoczna już była zmiana atmosfery nie ustała, a dzisiejsza potężna manifestacja jest jej święta w stosunku do lat poprzednich. Tym razem 32 Bezpartyjny Blok Socjalistyczny – prześmiewcza nazwa, nawiązująca 30 Ibidem, k. 26-27. do BBWR, jaką określano grupę Jaworowskiego. 31 „Dziennik Ludowy” 21.03.1929, nr 66, s. 4. 33 „Dziennik Ludowy” 02.05.1929, nr 100, s. 4.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 95 Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

żywym i głośnym wyrazem. Przed Teatrem Wielkim Wydarzenia sejmowe z 31 października 1929 roku poczty sztandarowe ustawiły się tradycyjnie w półkole, w związku z tzw. sprawą Gabriela Czechowicza a Hausner zauważał, że zgromadzenie zajmuje całą i pojawieniem się Piłsudskiego w Sejmie w asyście szerokość Wałów Hetmańskich, ulicy Legionów, wojska, skutkowały poważnym konfliktem Piłsudskiego od pomnika króla Jana III Sobieskiego34 po gmach z Daszyńskim jako marszałkiem Sejmu. Diamand Teatru Wielkiego i gdybyśmy żyli w kulturalnych komentował to wydarzenie, a zarazem całą atmosferę warunkach, to masę tę olbrzymią powitać by przy- polityczną w kraju, 2 listopada: Dzień wczorajszy szli przedstawiciele władz państwowych i miejskich, skończył się naszym sukcesem, ale nie jest korzystną by zaznaczyć łączność swą z tym elementem, który prognozą co do dalszego przebiegu. Co Sejm może myśli i pracuje w tym mieście. Dzisiejszych władców przeciwstawić połączonej administracji, policji, armii, tu nie ma i wcale ich widzieć tu nie pragniemy – ale związkowi nieskrępowanemu żadną ustawą, ani żadnymi pracować będziemy nad tym, by władza znalazła moralnymi względami? Z kontrowersji Daszyńskiego się w rękach tych, których widzieć byśmy tu chcieli. z Piłsudskim widoczne, jak zakłamane jest wszystko, Redakcja „Dziennika Ludowego” pozwoliła sobie również co otacza władzę. Wszyscy widzieli stojących w przed- na ironiczną recenzję zgromadzenia zorganizowanego sionku 90 w szable uzbrojonych oficerów, a Piłsudski 1 maja przez PPSdFR, oceniając jego liczebność w żywe oczy wobec Daszyńskiego, a następnie Mo- na ogółem figur razem z deskami w parkanie było 200 ścickiego, zaprzecza temu faktowi. Wszyscy widzieli jak – dodatkowo w silnej asyście policji konnej i pieszej. oficerowie w formacji czwórkowej przyszli do Sejmu, Spotkaniu przewodziła posłanka Zofia Praussowa, która a pisma piszą, że małymi grupkami itd. bez końca39. po rozłamie przeszła do szeregów sanacyjnej Frakcji35. Atmosfera święta 1 Maja w roku 1930 była już mocno Wydział Bezpieczeństwa Publicznego w Urzędzie opozycyjna wobec obozu władzy. Rezolucja lwowskiej Wojewódzkim raportował, że 25 maja 1929 roku PPS PPS żądała: 1) usunięcia dyktatury Marszałka Józefa zorganizowała wiec na Zamarstynowie, podczas którego Piłsudskiego i zastąpienia jej przez odpowiedzialny przemawiał sekretarz PPS Karol Erwich, nazywając przed Sejmem rząd zaufania robotników i chłopów, rząd kliką pułkowników, do którego weszli karierowicze 2) przywrócenia w pełni mocy Konstytucji i prawa, z Narodowej Demokracji i burżuazja, która marszałka 3) kontroli państwowej i społecznej nad produkcją, Piłsudskiego nazywała bandytą i najordynarniejszymi 4) reformy rolnej, 5) 7-godzinnego dnia pracy, 6) słowami, dziś kokietuje, brawo biją i brudną obłudą rozszerzenia i powiększenia pomocy dla bezrobotnych i demagogią dążą do trzymania się u steru władzy. w miastach i na wsi, 7) uchwalenia przez Sejm ustawy Robotnik i chłop jest od tego, by dawał rekruta i płacił o ubezpieczeniu na starość i od inwalidztwa pracy, podatki, do polityki mu wara, bo nie dorósł. Ostatnio 8) zabezpieczenia wdów i sierot po ludziach pracy, 9) nazwano nas szpiegami itp36. podniesienia realnych płac robotniczych i pracowniczych, Krytyka rządów sanacyjnych nie wpływała jednak 10) reformy podatków, 11) pomocy kredytowej dla na obchody rocznic wspólnych walk tego środowiska, drobnych rolników, 12) sprawiedliwego załatwienia które kilkadziesiąt lat wcześniej stanowiło jedność. sprawy dzierżawców i sprawy serwitutów, 13) pomocy dla Wątek walki o niepodległość i demokrację, prowa- bezdomnych i pozbawionych pracy robotników rolnych, dzonej przez PPS w czasach zaborów i wojny pod 14) uruchomienia robót publicznych, 15) zmniejszenia przywództwem Piłsudskiego, był podkreślany często wydatków na armię stałą na drodze przebudowy systemu i z dumą. Na zebraniach podnoszono, że robotnicy obrony narodowej i skierowania zaoszczędzonych w ten przelewali krew za Polskę i wywalczyli niepodległość. sposób funduszy na cele społeczne i gospodarcze, 16) Podczas wiecu 25 sierpnia 1929 roku na podwórku demokratycznego i sprawiedliwego postępowania wobec realności przy u. Zielonej 7, Diamand wskazywał mniejszości narodowych40. Po kilkuletniej przerwie na liczny udział robotników w Legionach Polskich37. 10 PPS, Bund i Ukraińska Partia Socjal-Demokratyczna listopada 1929 roku, z okazji 25. rocznicy manifestacji (USDP) wystąpiły ponownie na wspólnej manifestacji zbrojnej PPS na placu Grzybowskim w Warszawie, i przyjęły powyższą rezolucję. PPS reprezentował lwowska PPS urządziła na placu Gosiewskiego w mowie wiecowej Hausner, USDP – Wołodymyr zgromadzenie, a następnie pochód. Do zgromadzonych Starosolski, który przemawiał po ukraińsku – podobnie przemówił Szczyrek, przypominając historię walki jak Mikołaj Hankiewicz, natomiast w imieniu Bundu PPS o niepodległość. Następnie uchwalono rezolucję, mówił dr Batler – po polsku i w jidysz. Wszyscy nawią- w której zgromadzeni wyrazili hołd bohaterom z placu zywali do sytuacji politycznej w kraju, zwracając uwagę, Grzybowskiego, wierność sztandarom PPS, hołd że kiedy na Zachodzie od kilku lat zwycięża demokracja Daszyńskiemu i wierność parlamentaryzmowi38. i socjalizm, to w Polsce toczy się w tym samym czasie walka o demokrację i praworządność: Po przewrocie 34 Pomnik autorstwa lwowskiego rzeźbiarza Tadeusza Barącza, odsłonięty majowym rządy spoczęły w rękach jednostki, która w 1898 roku na osi Teatru Wielkiego. Po II wojnie światowej przewieziony do Gdańska, gdzie znajduje się obecnie. usiłuje podkopać demokrację i parlamentaryzm. […] 35 „Dziennik Ludowy” 04.05.1929, nr 101, s. 7-8. Bilans rządów sanacyjnych stanowi ciężkie oskarżenie 36 DALO: Urząd…, f. 1, op. 51, spr. 550, k. 3. 37 Ibidem, k. 17. 39 H. Diamand, Pamiętnik…, s. 301. 38 Ibidem, k. 68. 40 „Dziennik Ludowy” 02.05.1930, nr 100, s. 4.

96 Świętokrzyskie nr 22 (26) Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

Ul. Św. Antoniego, obecnie Zańkowiecka na robotniczym Łyczakowie. Fot. autor panującego dziś systemu rządzenia. Mówcy opisywali Zielonej, w którym uczestniczyło około 120 osób, został dalej skutki kryzysu gospodarczego, zauważając przy zamknięty przez delegata Starostwa w momencie, gdy tym nie tylko nędzę tysięcy robotników, ale również jej zaczęto odczytywać skonfiskowaną rezolucję, podobnie skutek w postaci krwawych rozruchów – stwierdzali: w lokalu przy Rutowskiego, natomiast wiec w lokalu Łamie się ustawy socjalne, 8-godz. dzień pracy jest związkowym na Rynku – przy udziale około 140 nieprzestrzegany, do najważniejszych instytucji ubez- osób – został rozproszony przez sanacyjną bojówkę, pieczeń społ., jak Kasy chorych, wprowadzono rządy która rozlała w sali cuchnący płyn, byli ranni, a jedna komisarskie, nie licząc się z nastrojami i potrzebami osoba została aresztowana. Tego samego dnia doszło ubezpieczonych. Reprezentanci partii socjalistycznych do zajść w Radomiu, Toruniu i Warszawie, gdzie były zauważali również, że rządy sanacji nie przynoszą ofiary śmiertelne i około 80 rannych42. W połowie Polsce zaszczytu w świecie, że łamana jest istota października „Dziennik Ludowy” wskazywał przykłady polskiego parlamentaryzmu jaką jest kontrola nad fałszowania wyborów43, a z końcem tego miesiąca działalnością rządu, że społeczeństwo domaga się sanacyjna bojówka napadła na redakcję dziennika przy ustąpienia dzisiejszego systemu rządzenia, utworzenia ulicy Sykstuskiej 21. Grupa, licząca około 30 osób, rządów szanujących konstytucję i prawo. „Dziennik strzelała do drzwi lokalu, wyważyła je, a następnie Ludowy” odnotował również pierwszomajową akcję pałkami zdemolowała wnętrze44. Kilka dni później, sanacyjnej PPSdFR: Wielkimi afiszami i stosami odezw 10 listopada, władza zamknęła drukarnię „Dziennika zarzucili BBS-owcy lwowscy miasto, zapowiadając Ludowego” przy ulicy Kopernika 10 – opieczętowano swój urzędowy obchód z pochodem pod Dom Katolicki zapasy papieru i aktualne artykuły45. Jak zauważa i przedstawieniem w Teatrze Małym. Wedle relacji Grzegorz Mazur, po rozbiciu przez sanację Centrolewu, „Kurjera” na „manifestacyjnym” zgromadzeniu było jedyną znaczącą i konsekwentną opozycję we Lwowie 42 osób (Wiek Nowy podaje sto osób), a przed nimi stanowiła PPS, zwłaszcza wobec faktu, że ludowcy popisywał się Staś Zakrzewski. Pochodu z braku nie mieli dużego poparcia na terenie miasta46. uczestników zaniechano, a na przedstawieniu teatralnym Proces brzeski, podczas którego większość ze ska- 16 (dosłownie szesnaście) osób. Wśród personelu zanych posłów opozycji stanowili członkowie PPS, teatralnego opowiadają, że był to rekord pod względem nie mógł nie wywoływać protestów, a jednocześnie znikomości frekwencji41. aktów solidarności z represjonowanymi. Z końcem Zebrania opozycyjnych stronnictw Centrolewu grudnia 1931 roku starosta grodzki we Lwowie zwra- we Lwowie odbywały się w większości z inicjatywy cał się do Komisariatu Rządu Stołecznego Miasta członków PPS. „Gazeta Lwowska” donosiła o rozbijaniu 42 G. Mazur, Życie polityczne polskiego Lwowa 1918-1939, Kraków 2007, s. 359. wieców, w tym zgromadzeń PPS, które miały miejsce 43 „Dziennik Ludowy” 15.10.1930, nr 237, s. 1. we Lwowie 14 września 1930 roku – wiec przy ulicy 44 „Dziennik Ludowy” 21.10.1930, nr 242, s. 1. 45 „Dziennika Ludowy” 12.11.1930, nr 260, s. 1. 41 Ibidem, s. 3-4. 46 G. Mazur, Życie polityczne…, s. 360.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 97 Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

Warszawy informując, że od pewnego czasu pojawiły odbyć wyborów prezydenckich. Zaznaczył wówczas, się na tutejszym terenie widokówki przedstawiające iż rzekomo mają to być wybory, a jednak będzie tak więzienie brzeskie z podpisami więźniów brzeskich jak zechce Piłsudski50. Zebrania dotyczące spraw umieszczonymi na stronie adresowej widokówki. Według politycznych odbywały się również w siedzibie OKR. lokalnych władz lwowskich widokówki te miały być Według źródła urzędniczego, 9 września 1933 roku przekazywane z Warszawy do działaczy PPS w terenie Lieberman – nawiązując do sprawy swojego aresztowania do dalszego ich kolportażu, czego jednak nie potwierdziło i transportu do Brześcia – mówił, że 9 września to jego śledztwo w tej sprawie47. Wiceprezydent Lwowa Wiktor osobista rocznica, ponieważ równo dwa lata wcześniej Chajes, piłsudczyk, notował z rozgoryczeniem swoje leżał skatowany w lesie: W Polsce łamią konstytucję wrażenia o sytuacji i atmosferze w kraju w styczniu na lewo i prawo, bezczelnie jak tylko się da. […] Jak 1932 roku: Proces brzeski, ta plama na obliczu Polski w Polsce żle to Piłsudski robi się chorym, a jak jest porozbiorowej, dziś się zakończył. Witos, Lieberman, dobrze to zaraz wywiady. Swoje wystąpienie zakończył Barlicki itd. dostali po 2 do 3 lat więzienia za zdradę słowami: Nie jesteśmy wrogami ojczyzny, ojczyznę stanu. Siła przed prawem! […] Marszałek górą. Zgnie- kochamy, jesteśmy Polakami i patriotami, żądamy tylko ciona i podeptana opinia publiczna nie jest w stanie demokracji, wolności i chleba. Towarzysze, fundament wali się zdobyć na jakikolwiek odruch. Zresztą ludzie się się, musimy stoczyć walkę, bądźcie czynni i czuwajcie51. zaczynają po prostu bać. To znaczy „zwycięstwo” idei! Dwa miesiące później, 13 listopada, podczas kolejnego Kto nie idzie ze mną, tego czeka Brześć! […] Od dnia spotkania w lokalu Komitetu dzielnicy Lewandówka, wyroku „brzeskiego” nie czuję się dobrze. Jakoś mi się sekretarz Rady OKR Związków Zawodowych Iwan nie chce wierzyć, że żyjemy w Polsce wolnej. Pewnie, Kusznir informował, że w czasie Kongresu związków że warcholstwo zgubiło Polskę, ale czy zbawi ją pięść zawodowych bojówka PPSdFR strzelała do sali obrad, i silna ręka człowieka, u którego się nie wie, czy geniusz wybijając szyby. Twierdził, że sanacja w każdej chwili nie graniczy z szaleństwem? Albo nie rozumiem tego mogłaby rozwiązać PPS, lecz – mając w pamięci jej wszystkiego, albo mi się patrzy, że to się żle musi historię i legendę – obóz władzy obawia się, aby skończyć. A już zupełnie się nie mogę pogodzić z tymi partia nie zeszła do podziemia52. Z pewnością w tym bałkańskimi metodami walki, a naokół siebie widzę czasie część piłsudczyków zachowywała świadomość, serwilizm, chamstwo i bezideowość48. że PPS stanowi ich polityczne źródło. Z początkiem 1933 roku nastąpiła we Lwowie zmiana 26 lutego 1933 roku lwowska PPS zorganizowała na stanowisku wojewody. Wiceprezydent Chajes pisał w Teatrze Rozmaitości uroczystą akademię z okazji pod datą 4 lutego: Przychodzi Belina-Prażmowski 40-lecia partii. Lieberman omówił historię partii. (prezydent miasta Krakowa). Żydzi więc mają satysfakcję Relacjonował, że była PPS partią liczącą się, zaś za zbyt łagodne zdławienie ekscesów listopadowych. ostatnio, w czasach sanacji, podupadła. Rządy sanacji Rosmarin i Sommerstein dobrze i pięknie mówili określił jako dyktatorskie. Krytykując postępującą w sejmie, ale bojkot Żydów we Lwowie wzrasta. Endecka militaryzację życia publicznego i sytuację społecz- młodzież konsekwentnie dalej prowadzi swoją niecną no-polityczną w kraju zaznaczał: Polską rządzą i celową robotę. Coraz gorzej. A Hitler już jest kanclerzem pułkownicy, a nie na to walczyliśmy o Polskę by z niej Niemiec53. Od czasu dojścia Hitlera do władzy częściej robić koszary. „Ci, co dziś rządzą nienawidzą nas z całej pojawiał się w wystąpieniach publicznych i publicystyce duszy z trzech przyczyn: Dlatego, że protestujemy PPS temat zagrożenia w postaci faszyzmu. Dotyczyło przeciwko rządom wojskowym, nie chcemy być pod to również rodzimych organizacji nacjonalistycznych. butem ludzi, którzy rządzić nie umieją. […] Za czasów W artykule Polscy czciciele Hitlera, lwowska PPS Napoleona było powiedzenie, że każdy żołnierz nosi zauważała, że dla skrajnych endeków Hitler – to jakiś w tornistrze buławę marszałkowską, obecnie zaś można Mesjasz nacjonalizmu. Przywoływano również w tym by powiedzieć, że każdy oficer nosi w tornistrze Kasy artykule słowa organu młodzieży endeckiej „Szczerbiec”: Chorych i inne instytucje. Na urządzonym we Lwowie Patrzymy na główną treść tego, co się w Niemczech dzieje, święcie również św. Mikołaj był pułkownikiem. Nie nie tylko że bez potępienia i zgrozy, lecz – z zazdrością54. chcemy żyć w koszarach, nie chcemy Polski, z której W marcu 1934 roku ukazał się artykuł Propaganda zrobiono koszary. W akademii wzięło udział około antysemicka, w którym redakcja „Dziennika Ludowego” 700 osób, przeważnie inteligencji49. zaznaczała: Nigdy jeszcze Polska nie była zalewana Omawianiem spraw krajowych były również poświę- propagandą antysemicką w takim stopniu co obecnie. Jak cane zebrania członków lwowskiej PPS w komitetach grzyby po deszczu wyrastają jakieś partyjki,, narodowo dzielnicowych. Na spotkaniu 28 kwietnia 1933 roku – socjalistyczne”, kłócące się ze sobą o „programy”, ale w lokalu Komitetu dzielnicy Lewandówka, w obecności zgodne na punkcie antysemityzmu. To jest wspólna więź, około 25 osób, Hausner poruszył sprawę mających się która je łączy, a w rzeczywistości – jedyny „program”, 50 Ibidem, spr. 1024, k. 6. 47 DALO: Starostwo Grodzkie Lwowskie, f. 110, op. 1, spr. 1018, k. 45, 48. 51 Ibidem, spr. 1019, k. 52-53. 48 W. Chajes, Semper Fidelis. Pamiętnik Polaka wyznania mojżeszowego 52 Ibidem, spr. 1025, k. 2-3. z lat 1926-1939, Kraków 1997, s. 122. 53 W. Chajes, Semper Fidelis…, s. 141. 49 DALO: Starostwo…, f. 110, op. 1, spr. 1019, k. 19-20. 54 „Dziennik Ludowy” 03.05.1933, nr 101, s. 5.

98 Świętokrzyskie nr 22 (26) Lwowska PPS wobec Józefa Piłsudskiego

który je powołał do życia i z którego żyją. […] Jeżeli w roku 1937. Dzień ten był tradycyjnie honorowany do owych świeżo zakładanych kramików faszystowskich przez środowiska piłsudczykowskie i pomijany przez dodamy starą endecję i jej rozgałęzienia akademickie, endeckie, które szczególną wagę przywiązywały uprawiające również z dziką pasją antysemityzm, do święta 3 Maja. 18 listopada 1937 roku, podczas to będziemy mieli pojęcie o zasięgu tej propagandy i jej spotkania około 90 członków Komitetów dzielnicy niebezpieczeństwie. Socjaliści dostrzegali przyczyny Śródmieście, Zamarstynowskiej oraz Janowskiej antysemityzmu w zwycięstwie Hitlera w Niemczech z Kleparowem w lokalu związków zawodowych przy oraz poważnym kryzysie gospodarczym. W tym kon- ul. Pieszej 2, PPS podkreślała, że włączyła się w ob- tekście publicysta PPS oskarżał obóz rządzący o brak chody 11 listopada, ponieważ zawsze walczyła i dalej umiejętności walki z kryzysem, a zatem pośrednio będzie walczyć o niepodległość Polski, a socjaliści o wzrost postaw antysemickich, chociaż rząd – poprzez jako obywatele państwa polskiego mieli prawo wziąć swoich urzędników – antysemityzmu nie propagował. udział w uroczystościach. Zwracano przy tym uwagę: Środowisko PPS wymagało od sanacji zahamowa- Endecy natomiast, którzy uważają się za 100% patriotów nia propagandy antysemickiej poprzez rozwiązanie i narodowców, Święto Niepodległości zbojkotowali. dziesiątek małych organizacji siejących zdziczenie Zaznaczano również, że dążeniem klasy robotniczej, i nastroje pogromowe. Według autora artykułu, władza skupionej pod sztandarami PPS, jest niedopuszczenie przypatrywała się obojętnie i reagowała dopiero, do rozszerzania się faszyzmu w państwie polskim57. kiedy dochodziło do tragicznych zajść. Poza tym sam Lwowska PPS była podzielona w kwestii projek- fakt przyjaźni polsko-niemieckiej, usankcjonowanej tów federacyjnych oraz autonomii terytorialnej dla paktem o nieagresji, porozumieniem gospodarczym Ukraińców. Identyfikowała się natomiast w pełni i prasowym, rozzuchwalał – zdaniem publicysty – z tradycją niepodległościową i legionową. Z oburzeniem antysemitów. Obóz rządzący nie przeciwdziałał tym reagowała na próbę zamachu na Piłsudskiego w 1921 faktom, mało tego – zawarł porozumienie prasowe roku, wyrażała poparcie dla marszałka w dobie z Hitlerem, mające ten cel, że prasa obu krajów miała kształtowania się konstytucyjnych urzędów państwa. pisać o sobie w pozytywnym tonie, co – zdaniem Ze zrozumieniem odnosiła się do jego tez w czasie autora artykułu – było bezpośrednią pomocą udzie- rezygnacji z życia publicznego, oczekując jego powrotu laną Hitlerowi w jego propagandzie. PPS określała do władzy. Początkowe manifestacje poparcia dla tę sytuację jako dziwną „rację stanu”, w której z jednej marszałka w maju 1926 roku, przekształciły się z czasem strony piłsudczycy są w oficjalnych oświadczeniach w zebrania, na których ostro potępiano obóz sanacyjny urzędowych filosemitami, a z drugiej przyczyniają się i niszczenie ustroju demokratycznego. Postawa Piłsud- faktycznie do wzrostu antysemityzmu. Publicysta PPS skiego stała się wówczas ogromnym rozczarowaniem. podkreślał w konkluzji: Rosnącej fali antysemityzmu PPS zachowała wobec marszałka swoisty sentyment, przeciwstawiają się jedynie klasy pracujące wszystkich wynikający z tradycji wspólnej walki o niepodległość. narodowości w Polsce. Przepędzą one faszystowskich Sentyment ten jednak nie przysłaniał jej sytuacji pachołków, a w solidarnej walce o socjalizm wyrwą w jakiej znalazło się państwo pod rządami dyktatury korzenie antysemityzmu i nienawiści narodowej, rasowej, sanacyjnej, tym bardziej, że partia musiała się mierzyć czy wyznaniowej55. Śmierć Piłsudskiego w maju 1935 z jej realnymi skutkami jak degradacja parlamentu, roku miała stać się również pewnym przełomem przejęcie sądownictwa, aresztowania, rozbicie opozycji, w zakresie relacji państwa wobec mniejszości, zwłaszcza cenzura, militaryzacja państwa. Przykry był również żydowskiej. Zaledwie rok później – podczas zebrania dla socjalistów awans karierowiczów – określanych 250 studentów żydowskich we lwowskiej sali „Jad mianem „czwartej brygady”, „Nowej Kadrowej” – nie Charuzim” przy ulicy Bernsteina – dr Feldman mówił związanych z demokratyczną tradycją legionową o akcji antysemickiej we Lwowie i na terenie całej Polski, i niepodległościową, przy jednoczesnym odmawianiu nadmieniając, że po śmierci marszałka Piłsudskiego akcja działaczom PPS miana patriotów. Od 1933 roku ta przybiera ciągle na sile. Inżynier Schenbach mówił z niepokojem reagowała lwowska PPS na wzrost o stosunkach na Politechnice Lwowskiej, wspominając propagandy antysemickiej w przestrzeni publicznej, o sprawie getta ławkowego i relegowaniu studentów oskarżając obóz władzy o brak dostatecznej reakcji Żydów. Podobnie sytuację na Politechnice relacjonował nao t zjawisko. Odejście części działaczy w szeregi dr Kurzrock, który jednocześnie naświetlił przyjazne sanacji, proces brzeski oraz kryzys gospodarczy, ustosunkowanie się Żydów do PPS56. spowodowały poważny kryzys PPS w pierwszej połowie Przyjęte ramy czasowe artykułu powodują, że wypada lat 30. Jego przezwyciężenie przyniosła druga część zatrzymać narrację w tym miejscu. Warto jednak zwrócić tej dekady. Do końca II Rzeczypospolitej lwowska PPS uwagę na rocznicę 11 listopada w kontekście tradycji pozostała najważniejszym ugrupowaniem politycznym pepeesowsko-piłsudczykowskiej. PPS ustosunkowała polskiej lewicy demokratycznej i niepodległościowej się pozytywnie do pierwszych obchodów Święta w tym mieście. Niepodległości, ustanowionego jako święto państwowe

55 „Dziennik Ludowy” 15.05.1934, nr 60, s. 2. 56 CPHAU: Prokuratura…, f. 205, op. 1, spr. 475, k. 67. 57 DALO: Starostwo…, f. 110, op. 1, spr. 1024, k. 81.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 99 Ludzie Marszałka Przyjaciel – Walery Sławek

Ireneusz S. Pietraszek

itewskie bory i ukraińskie stepy...– tak napisał L ktoś, parafrazując Sienkiewicza, o dwóch bardzo bliskich sobie ludziach. Pierwszym był Marszałek Józef Piłsudski, Litwin z urodzenia, potomek litewskich kniaziów, dla którego przez całe życie najważniejsza była Polska, jej niepodległość i jej dobro. Drugim – jego podwładny jeszcze z Organizacji Bojowej PPS, potem z Legionów, z odrodzonego w 1918 roku WP, a jednocześnie jeden z naprawdę nielicznych, których można nazwać osobistymi przyjaciółmi Marszałka. Piłsudski, ofiarowując mu na gwiazdkę 1924 roku egzemplarz „Roku 1920” wpisał taką oto dedykację: „Kochany Gustawie! Jeszcze wczoraj widziałem twe rozdrażnione na mnie oczy i myślałem, ileż to razy mieliśmy na siebie w życiu rozdrażnione oczy. Jesteśmy jak dwa stare niezmęczalne konie, co chodząc często jakimiś wertepami osobno, spotykają się na prostym gościńcu swego życia raz po raz, by się przywitać wesoło i stanąć razem do ciągnięcia tej samej bryki. (...) Na gwiazdkę, mój drogi, przyjmij wraz z książką przyjaciela przyjaźń i serca całej rodziny”. Walery Sławek, urodził się 2 listopada 1879 roku w Strutynce koło Niemirowa na Podolu, w zubożałej po Powstaniu Styczniowym rodzinie szlacheckiej, pieczętującej się herbem Prus i tradycją sięgającej XV wieku. Ojciec, Bolesław, pracował jako urzędnik Walery Sławek. Fot. ze zb. autora w cukrowni należącej do Józefa Potockiego, matka, Florentyna z Przybylskich, zajmowała się domem na młodego i przebojowego człowieka i pozostawał i wychowaniem czwórki dzieci. Walery rozpoczął naukę, z nim w częstym kontakcie. Sławek kontaktował się najpierw uczył się w domu, a w latach 1888-1894 był ze swoim nowym szefem za pośrednictwem pasierbicy uczniem gimnazjum w pobliskim Niemirowie. Po skoń- Józefa Piłsudskiego, Wandy Juszkiewiczówny. Dwoje czeniu gimnazjum wyjechał do Warszawy i zaczął młodych ludzi szybko zapałało do siebie uczuciem. studia w Wyższej Szkole Handlowej im. Kronenberga, Była to dla Walerego miłość życia. Przedwczesną uczestnicząc jednocześnie w zajęciach „latającego śmierć Wandy parę lat później przeżył bardzo mocno, uniwersytetu”. Już w czasie studiów zetknął się tak mocno, że do końca życia nie związał się na stałe i włączył w działalność Polskiej Partii Socjalistycznej. z żadną kobietą. Od 1898 roku zajmował się także działalnością oświa- Zapewne przy poparciu Piłsudskiego, ale pewnie tową. Po ukończeniu WSH, najpewniej na polecenie też z uwagi na swe działania i zaangażowanie organizacji, wyjechał do Łodzi, gdzie rozpoczął pracę w pracy spiskowej, mając zaledwie 23 lata, został w Banku Handlowym. W organizacji spiskowej PPS wybrany do Centralnego Komitetu Robotniczego PPS. zajmował się kolportażem „bibuły” i organizacją kół Z ramienia partii opiekował się lokalnymi komórkami robotniczych. Jego zaangażowanie w pracę spiskową PPS w Zagłębiu Dąbrowskim, guberni piotrkowskiej zostało szybko zauważone i docenione. i guberni kieleckiej. Był wówczas najmłodszym Od 1901 roku, niespełna 22-letni Walery, kierował członkiem władz partii. Paradoksem jest to, że będąc już całą łódzką komórką PPS. W następnym roku od- od najmłodszych lat członkiem, czy następnie, mówiąc wołano go do Warszawy, gdzie po raz pierwszy spotkał dzisiejszym językiem, prominentnym działaczem partii się z Piłsudskim. Przyszły Marszałek, będąc wówczas socjalistycznej, Sławek nie był i nigdy nie został jednym z przywódców PPS, zwrócił od razu uwagę socjalistą. PPS była dla niego (podobnie zresztą jak

100 Świętokrzyskie nr 22 (26) Ludzie Marszałka

dla Piłsudskiego i wielu innych, młodych działaczy, zmyliwszy ich wrócił do warszawskiego mieszkania, których skupił wokół siebie) narzędziem niezbędnym by przejąć od łączniczki swój browning. Dopiero potem, w walce o niepodległość Polski. Faktem jest bowiem, uzbrojony, opuścił Warszawę i wyjechał do Galicji. że było to jedyne ugrupowanie polityczne głoszące Tuż przed świętami Bożego Narodzenia dotarł hasła odzyskania niepodległości i organizujące czynną do Krakowa, gdzie dzień przed Wigilią odwiedził go walkę przynajmniej z jednym zaborcą. Piłsudski. U Piłsudskich spędził też Wigilię. Tutaj Zaangażowanie w robotę spiskową doprowadziło drobna dygresja. W latach dwudziestych Sławek był 23 marca 1903 roku do pierwszego aresztowania stałym gościem wigilijnym w Sulejówku. Specjalnie Sławka i osadzenia go w więzieniu w Sieradzu, dla niego przygotowywano wtedy jego ulubione z którego udało mu się po pewnym czasie uciec. danie: pieczone śledzie faszerowane grzybami. Po ucieczce, na początku roku 1904, Walery Sławek, W Krakowie przeszedł trzy następne operacje, które noszący partyjny pseudonim „Gustaw”, na polecenie może poprawiły jego pokiereszowany wypadkiem Piłsudskiego rozpoczyna tworzenie wewnątrz partii wygląd, ale nie zmieniły wnętrza. Był załamany tajnej organizacji, której celem ma być czynna walka psychicznie. Stronił od ludzi, twierdził, że z takim z rosyjskim zaborcą. Organizacja szybko rosła w siłę wyglądem skończył się jako konspirator. Dotknęła go i zyskała rozgłos dzięki przeprowadzanym przez nią także tragedia osobista. W tym samym mniej więcej akcjom przeciw znienawidzonym Moskalom. Szybko czasie zmarła jego wielka i jedyna miłość, 19-letnia też zyskała miano „bojówki”. Początki nie były łatwe, Wanda Juszkiewiczówna., pasierbica Piłsudskiego, przede wszystkim z powodu kompletnego braku broni. który skierował go do pracy, nie wymagającej czę- Dopiero jesienią 1904 roku udało się Sławkowi kupić, stych kontaktów z ludźmi. Zajmował się finansami oczywiście nielegalnie, pewną ilość rewolwerów partii, potem został sekretarzem Polskiego Skarbu i pistoletów. Carska policja, próbująca rozpędzić Wojskowego finansującego działalność całego nurtu 13 listopada na Placu Grzybowskim w Warszawie niepodległościowego. Ważną dziedziną, którą Sławek kilkutysięczną manifestację przeciwko poborowi zajmował się równolegle w tamtym czasie, była na wojnę rosyjsko-japońską, musiała przeżyć niezły działalność kontrwywiadowcza i wywiad. W 1908 szok, kiedy manifestanci nie tylko nie rozpierzchli się roku wyjechał do Paryża, gdzie od Ksawerego jak zwykle bywało, ale z ich szeregów rozległa się Praussa dostał listę agentów Ochrany działających salwa oddana przez przeszło 60 bojowców. Policja w szeregach PPS. Tam też przesłuchał niejakiego wycofała się. Zdarzenie to było niewątpliwie pierw- Bakaja, „nawróconego” prowokatora carskiej policji. szym wystąpieniem zbrojnym od upadku Powstania Wróciwszy z Francji, był jednym z głównych orga- Styczniowego. nizatorów i uczestników słynnej akcji pod Bezdanami Przeprowadzane z powodzeniem akcje zbrojne na Wileńszczyźnie 26 września 1908 roku, w wyniku spowodowały usankcjonowanie istnienia „bojówki” której zdobyto ponad 200 tysięcy rubli. W czasie tej przez władze PPS. Organizacja Bojowa podlegała akcji, którą dowodził osobiście Piłsudski, Sławek powołanemu przez CKR wydziałowi spiskowo- z grupką bojowców miał za zadanie opanowanie -bojowemu, na którego czele stał Józef Piłsudski, pociągu od wewnątrz. Całą zdobytą sumą dyspo- a n jednego z jego zastępców powołano Sławka, nował właśnie on, jako osoba o niekwestionowanej który wielokrotnie osobiście brał udział w akcjach. uczciwości, przeznaczając zdobyte środki na pomoc We wrześniu 1905 roku został ponownie areszto- uwięzionym i bieżące potrzeby organizacji. W tym wany i osadzony w warszawskiej Cytadeli. Wyszedł samym, 1908 roku, z inicjatywy Piłsudskiego powstał z więzienia dopiero na mocy amnestii ogłoszonej w Galicji Związek Walki Czynnej, mający być zalążkiem przez cara po zakończeniu rewolucji i z miejsca przyszłej armii niepodległej Polski. Sławek prowadził włączył się ponownie w prace Organizacji Bojowej. w ZWC szkolenia, zajmując się nadal wywiadem W czerwcu 1906 roku bojowcy zaplanowali napad i kontrwywiadem. na pociąg pocztowy w celu zdobycia pieniędzy. Po wybuchu I wojny światowej Sławek znalazł się Akcja miała się odbyć na stacji w Milanówku, ale w sztabie 1 pułku piechoty, a następnie I Brygady do skutku nie doszła bo w czasie przygotowań, Legionów, w którym kierował pionem wywiadowczym. 9 czerwca, Sławkowi wybuchła w rękach gotowa Można z całą pewnością powiedzieć, że był wtedy do użytku bomba. Przewieziono go natychmiast jednym z najbliższych i najbardziej zaufanych współ- do szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie, został też pracowników Komendanta. W jego imieniu prowadził jednocześnie aresztowany. W szpitalu operowano go rozmowy polityczne, na jego rozkaz wykonywał osiem razy. W wyniku wybuchu stracił lewe oko, słuch najbardziej poufne zadania. Był bez wątpienia w jednym uchu, kilka palców, bomba poszarpała mu głównym organizatorem tajnej Polskiej Organizacji także twarz, piersi i obie ręce. Po wyjściu ze szpitala, Wojskowej, która według zamysłu Piłsudskiego uniewinniony został przez sąd, który uznał, że chociaż miała być narzędziem walki przeciw wszystkim z pewnością miał zamiar użyć bomby, to zamiaru tego trzem zaborcom. W 1917 roku, po tzw. „kryzysie nie wprowadził w czyn. Agenci Ochrany wprost z sądu przysięgowym”, kiedy Piłsudski otwarcie zerwał odeskortowali go na wiedeńską kolej, ale Sławek współpracę z Prusami i Austrią, Niemcy jako jednego

Świętokrzyskie nr 22 (26) 101 Ludzie Marszałka

z pierwszych aresztowali Sławka. Więziony był daniem sprawowania kontroli nad rządem od środka. najpierw w warszawskiej Cytadeli, w Szczypiornie, W tym samym mniej więcej czasie powstała tzw. grupa by w końcu znaleźć się w twierdzy modlińskiej, z której pułkowników (m.in. Aleksander Prystor, Kazimierz zwolniono go 12 listopada 1918 roku. Świtalski, Bogusław Miedziński, Adam Koc, Tadeusz W wolnej wreszcie, po 123 latach niewoli, Polsce, Hołówko, Bronisław Pieracki, Janusz Jędrzejewicz, Józef kapitan Walery Sławek był od początku w najbliższym Beck), na której czele stał właśnie Walery Sławek. otoczeniu Józefa Piłsudskiego, jako Naczelnika Pań- Pozostający dotychczas w cieniu, działający raczej stwa, będąc znów człowiekiem do zadań specjalnych. zakulisowo, Sławek rozpoczął u boku Marszałka Przez kilka miesięcy stał na czele sekcji politycznej karierę polityczną. Na przełomie 1927 i 1928 roku II Oddziału Sztabu Generalnego WP, spełniając obóz piłsudczykowski postanowił zbudować własną jednocześnie, nie całkiem formalną, rolę koordynatora siłę polityczną. Na czele Bezpartyjnego Bloku całego nurtu niepodległościowego. Po latach jeden Współpracy z Rządem (BBWR) stanął mało znany z najbardziej znanych piłsudczyków, Bogusław na ówczesnej scenie politycznej – Walery Sławek. Już Miedziński pisał: „Każdy piłsudczyk przybywający w marcu 1928 roku BBWR stał się największą siłą z frontu czy też z prowincji do Warszawy, nie mówiąc w Parlamencie. W listopadzie 1930 roku, w wyniku już o warszawskich politykach z lewicy sejmowej, przyspieszonych wyborów jeszcze bardziej umocnił przychodził zazwyczaj do niego z krótkim zapytaniem: swoją pozycję. Przez osiem lat Walery Sławek, jako co słychać? ” prezes BBWR, był niekwestionowanym szefem obozu W roku 1919, dokładnie w maju, Walery Sławek rządzącego w Polsce, oficjalnym, bo nieoficjalnie został szefem II Oddziału Frontu Litewsko-Białoru- na czele państwa i nad wszystkimi stał i czuwał skiego. Zajmując to wysokie, wywiadowcze stanowisko sam Marszałek, formalnie tylko minister spraw próbował wcielać w życie koncepcję federacyjną wojskowych i generalny inspektor sił zbrojnych. swego Wodza. Pomagał w organizacji białoruskiego Sławek, mimo ogromnej władzy, był jedynie wy- ruchu narodowego, kontaktując się z naczelnym konawcą idei Komendanta. Jako człowiek zaufany dowódcą armii litewskiej, generałem Żukauskasem, i osobisty przyjaciel, doskonale zdawał sobie z tego próbował doprowadzić do powstania na Litwie pro sprawę, znał swoje miejsce i uważał to za właściwe polskiego rządu. To jednak nie spotkało się z aprobatą i słuszne. Zdeklarowany państwowiec, traktujący Piłsudskiego, który zakazał Sławkowi dalszych politykę i władzę jako misję i obowiązek, nie bał działań. Na wiosnę 1920 roku, już w stopniu majora, się odpowiedzialności i aż trzykrotnie (od marca Sławek został szefem „dwójki” Frontu Południowego, do sierpnia 1930 roku, od grudnia 1930 do maja 1931 a w rzeczywistości z rozkazu Piłsudskiego reprezen- roku oraz od marca do października 1935 roku) stawał tował go przy ukraińskim sztabie atamana Symena na czele rządu. Pracował również usilnie nad takimi Petlury. Gdy skończyła się wojna, pozostał w wojsku; rozwiązaniami prawnymi, które pozwoliłyby skupić zweryfikowany jako podpułkownik, nadal wykonywał i wykorzystać w pracy dla Polski jak najszerszą rzeszę najbardziej poufne rozkazy Piłsudskiego. W roku ludzi prawych i oddanych państwu. Był Sławek, obok 1922 rozpoczął studia w Wyższej Szkole Wojennej. Stanisława Cara i Bohdana Podoskiego, jednym Ukończył je jako oficer dyplomowany w stopniu z twórców Konstytucji RP z 23 kwietnia 1935 roku, pułkownika i niemal natychmiast, od 1 stycznia 1924 która w zamyśle autorów miała być narzędziem roku, zrezygnował ze służby wojskowej i odszedł naprawy państwa. z armii. W imieniu pozostającego w Sulejówku Mar- Uchwalenie Konstytucji kwietniowej miało być szałka starał się zintegrować wszystkie środowiska też okazją do zmian w naczelnych organach pań- legionowe. Biograf Marszałka Piłsudskiego, Wacław stwowych. Głośno mówiono wtedy o wyznaczeniu Jędrzejewicz, twierdził, że to właśnie Sławek był przez Marszałka Piłsudskiego następcy prezydenta „najbliższym łącznikiem między Piłsudskim a akcją Mościckiego w osobie Sławka właśnie. Był to ponoć polityczną w Warszawie”. jeden z głównych punktów niepisanego testamentu Przewrót majowy 1926 roku był dla Sławka, politycznego Komendanta. Śmierć Piłsudskiego w maju podobnie zresztą jak dla większości ludzi Piłsudskiego, 1935 roku zakończyła ważny okres polskich dziejów. sporym zaskoczeniem, mimo iż wielu autorów pisało Mościcki ani myślał zrezygnować z prezydenckiego o nim, jako o jednym z głównych organizatorów fotela. Będąc za życia Marszałka raczej marionetką, zamachu. Po wydarzeniach majowych Marszałek po jego śmierci, podparty nową Konstytucją, poczuł skierował swego przyjaciela i najbardziej zaufanego się rzeczywiście pierwszą osobą w państwie. Sławek, współpracownika do nowych, często, jak w przeszłości, autentyczny przywódca obozu, depozytariusz, idei nie do końca jawnych, zadań. Miał pozyskiwać dla Marszałka, autorytet dla większości piłsudczyków, idei Piłsudskiego szeroko rozumianą prawicę i kręgi w wyniku najróżniejszych intryg był coraz bardziej konserwatywne. W tym celu między innymi spotkał odsuwany w cień. Sławek nie próbował się bronić. się z przedstawicielami ziemiaństwa małopolskiego Po doprowadzeniu przez Mościckiego do dymisji na zamku Tarnowskich w Dzikowie. Został szefem jego gabinetu, 30 października 1935 roku rozwiązał gabinetu politycznego prezesa rady Ministrów, z za- swoje polityczne zaplecze - BBWR. Wierzył, że jego

102 Świętokrzyskie nr 22 (26) Ludzie Marszałka

Marszałka, nie wiadomo. Zamknęli się w pokoju i rozmawiali bez świadków. Beck zaraz potem pojechał do Londynu z zamiarem zatrzymania się w Berlinie. W niedzielę, 2 kwietnia Sławek szykował się do powrotu do Racławic. Do mieszkania przy al. Szucha, w którym się zatrzymał doręczono depeszę, która najprawdopodobniej zmieniła jego plany. Przebrał się w wizytowe ubranie z baretka- mi orderów i zaczął porządkować papiery. Punktualnie o 20.45 wziął do ręki swój stary browning i oddał strzał. Wcześniej napisał ostatni swój tekst: „Odbieram sobie życie. Nikogo proszę nie winić. 2.IV.1939”. I jeszcze niżej dopisek: „Spa- liłem papiery o charakterze prywatnym, a także wręczone mi w zaufaniu. Jeżeli nie wszystkie, proszę pokrzywdzonych o wybaczenie. Bóg wszystkowidzący może mi wybaczy moje grzechy i ten ostatni”. Znaleziono go ciężko rannego i zawieziono do szpitala wojskowego w alejach Ujazdowskich. Nie odzyskawszy przytomności zmarł o 6.45 w poniedziałek, 3 kwietnia 1939 roku. Pogrzeb Walerego Sławka odbył się 5 kwietnia na cmentarzu wojskowym na warszawskich Powązkach. Zamknięty został pewien rozdział. Nad Polskę nadciągały czarne chmury. Leszek Moczulski w kwietniu 1999 roku w zakończeniu swojego artykułu IX Zjazd Związku Legionistów Polskich, Radom, 10.08. 1938 r.. Fot. ze zb. autora „Stary brauning” napisał: „Powodów samobójstwa doszukiwano się różnych. pozycja w środowisku pozostanie na tyle niezmienna, W tej śmierci nie ma jednak żadnej tajemnicy. że będzie mógł nadal wpływać na jego postępowanie. Po 20 latach niepodległości Polska znalazła się Nie dbał nigdy o funkcje, stanowiska, splendory. w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Sławek znał Będąc na szczytach władzy niczego się nie „dorobił”. skalę zagrożenia. Uważał, słusznie przecież, że jego Apartamenty premiera opuszczał z tymi samymi osoba stanowi jedno z głównych źródeł podziału dwoma walizkami, z którymi się do nich wprowadził. sanacji po śmierci Marszałka. Gdyby teraz podjął W darze od przyjaciół dostał niewielki dworek czynną działalność i zaczął skupiać zwolenników [...] w Racławicach-Janowiczkach, zwany do dziś willą realnie zwiększyłby podziały. Gdyby nie uczynił nic Sławka. Jedna z bliskich mu osób powiedziała o nim: [...] pozostałby szczerbą, przeszkadzającą […] jedności. „Potrzeby miał minimalne, pieniędzy nie cenił, nie Skoro zamknięty był dla niego czyn zbiorowy, żądał dla siebie niczego”. zrezygnował – i usunął przeszkodę własnej osoby Wrócił na krótko w 1938 roku. Został Marszałkiem tak skutecznie, jak to było tylko możliwe. Tajemnica Sejmu, ale Sejm został rozwiązany przez prezydenta tej śmierci polega jedynie na tym, że nie była i ogłoszono nowe wybory. W czasie kampanii przed- samobójstwem. Tylko ofiarą z życia, czymś natural- wyborczej Sławek stał się obiektem oszczerczych nym dla żołnierza”. Tak odszedł człowiek będący i agresywnych ataków ze strony swych przeciwników. z pewnością jedną z najtragiczniejszych postaci polskiego międzywojnia. Prawy, bezgranicznie Wybory przegrał i usunął się całkowicie z życia uczciwy, idealista wierzący, że można zmienić ludzi publicznego. Ostatnie miesiące spędził samotnie tak, aby traktowali odzyskane państwo jak najwyższą w Racławicach. Do Warszawy przyjechał w ostatnich wartość, aby chcieli dla niego pracować uczciwie dniach marca 1939 roku. Spotkał się z Józefem i bezinteresownie – jak on. Odszedł niezrozumiany, Beckiem, który jako jedyny usiłował go w swoim nie chciany, odsunięty przez wszystkich, poza garstką czasie bronić przed nie zasłużonymi atakami. najwierniejszych przyjaciół. Odszedł, bo nie chciał O czym rozmawiali dwaj bliscy współpracownicy być przeszkodą.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 103 Ludzie Marszałka Najwierniejszy z adiutantów – Wieniawa

Ireneusz S. Pietraszek

A potem mnie wysoko złożą na lawecie. Za trumną stanie biedny sierota – mój koń. I wy mnie, szwoleżery do grobu zniesiecie, A piechota w paradzie sprezentuje broń” Wieniawa Długoszowski „Ułańska jesień” (fragment)

inęło niedawno siedemdziesiąt sześć lat M od tego dnia. Była godzina 9.00 rano, 1 lipca 1942 roku, gdy na balkon apartamentu na piątym piętrze przy nowojorskiej ulicy Riverside Drive 3 wyszedł w piżamie postawny, starszy mężczyzna. Uklęknął i przez chwilę trwał w tej zaskakującej pozycji. Może się modlił. Cała reszta rozegrała się Piłsudskiego zobaczył po raz pierwszy w 1914 roku w tempie przypominającym cwał kawaleryjskiej szarży. w Paryżu, gdzie późniejszy Marszałek dokonywał Mężczyzna podniósł się z klęczek i skoczył w dół. inspekcji francuskich oddziałów Związku Strzelec- W kieszeni jego piżamy znaleziono kartkę zapisaną kiego. Wysłuchawszy jego wykładu w Towarzystwie słowami pożegnania. Ostatnie zdanie brzmiało: „Boże, Geograficznym jeszcze w tym samym dniu w liście zbaw Polskę! ”. I jeszcze na koniec podpis, jedna tylko do brata napisał: „...Czuję się żołnierzem, znalazłem litera: „B”. Tak zakończył życie jeden z najszlachet- Wodza.” Uczucie było tak silne, że żołnierzem został niejszych Polaków międzywojnia – lekarz, poeta, do końca, jakże tragicznego końca. malarz, a przede wszystkim pierwszy (a kto wie, czy W tymże 1914 roku opuścił Paryż, porzucił barwny zarazem nie ostatni) kawalerzysta Rzeczypospolitej: żywot paryskiej cyganerii i przybył do Krakowa, gdzie generał dywizji, doktor nauk medycznych Bolesław rozpoczynał się kurs ćwiczebny Strzelca. Został jego Wieniawa-Długoszowski. słuchaczem, a niedługo potem sercem i duszą pierw- Bolesław Ignacy Florentyn, trojga imion, Wieniawa- szego po latach niewoli oddziału Wojska Polskiego, -Długoszowski przyszedł na świat 26 lipca 1881 roku legendarnej Pierwszej Kompanii Kadrowej. Razem w majątku Maksymówka w województwie lwowskim, z nią wyruszył 6 sierpnia za kordon, jak wtedy zwano w rodzinie o starych szlacheckich i patriotycznych granicę, między zaborem austriackim i rosyjskim. tradycjach. Wśród przodków miał Powstańców i Listo- Z krakowskich Oleandrów wymaszerował jako pie- padowego i Styczniowego Powstania. Po skończeniu chur. Już po czterech dniach Kadrówka straciła swego lwowskiego gimnazjum, a potem po zdanej w No- enfant terrible. W Wieniawie zagrała krew przodków wym Sączu maturze, wstąpił na Wydział Medyczny i wspomnienia młodości. Zdobywszy konia znalazł Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Studia się w oddziale słynnego legionowego zagończyka, medyczne skończył z wyróżnieniem w 1906 roku Władysława Beliny-Prażmowskiego. Tak narodził i nawet rozpoczął praktykę lekarską u znanego się Wieniawa – kawalerzysta. Pod rozkazami Beliny, okulisty, profesora Burzyńskiego. Lekarzem jednak w ciągu kilku zaledwie miesięcy 1914 roku, awansował był krótko. Dała o sobie znać jego artystyczna dusza. na kolejne stopnie podoficerskie, by w listopadzie Ruszył w świat. W Berlinie wstąpił do Akademii Sztuk zostać podporucznikiem. W marcu następnego roku Pięknych, potem w Paryżu studiował malarstwo. był już pełnym porucznikiem, a w roku 1917 został Po drodze, może trochę dla kaprysu, zahaczył o prawo dowódcą 4-go szwadronu w dowodzonym przez Belinę i filozofię. W Paryżu pozował na typowego dandysa, 1 pułku ułanów. miał przyjaciół wśród artystycznej cyganerii, włóczył Kiedy wyruszył na wojnę, nie był już młodzieniasz- się z nimi po Montparnasse i nawet czasem... malował. kiem. Zdecydowana większość żołnierzy Piłsudskiego W końcu zawładnęło nim wojsko. Studiowanie woj- nie przekroczyła dwudziestego roku życia, a Wieniawa skowości rozpoczął jeszcze w Paryżu, w polskim Kole rozpoczynał swą wojskową przygodę mając już 33 lata. Nauki Wojskowej. Tak trafił do Związku Strzeleckiego, To nie przeszkodziło mu ścigać się o lepsze z młodszymi prekursora Legionów. Jak sam później przyznawał, zrobił kolegami, w każdej wojennej okazji. Imponował odwagą, to pod wpływem Józefa Piłsudskiego, który pozostał kondycją, a czasem wręcz brawurą. Jako „beliniak” brał dla niego niedoścignionym wzorem aż do końca życia. udział w wielu walkach pierwszego kawaleryjskiego

104 Świętokrzyskie nr 22 (26) Ludzie Marszałka Najwierniejszy z adiutantów – Wieniawa

oddziału odrodzonego polskiego wojska: w Kieleckim, najbardziej. Poza tym był także artystą i to niemal na Podhalu, w Ziemi Sandomierskiej, na Lubelszczyźnie, we wszystkich swych poczynaniach. Przyjaźnił się pod Siedlcami, wszędzie wykazując się przymiotami, z całym niemal artystycznym światkiem Warszawy. jakie powinny cechować rasowego żołnierza. W jednej Widywano go w towarzystwie Wierzyńskiego, Lechonia, z najcięższych legionowych bitew, pod Kostiuch- Słonimskiego, Tuwima i innych. Był dla nich jak nówką na Wołyniu, kiedy ostrzał rosyjskiej artylerii przysłowiowy „brat łata”, spędzając z nimi mnóstwo przerwał wszelkie połączenia telefoniczne i nikt czasu w artystycznych kawiarniach na intelektualnych nie potrafił przedostać się pod morderczym ogniem i poetyckich dysputach okraszanych jego błyskotliwym na wysuniętą placówkę zwaną redutą Piłsudskiego, humorem. Lubili go, ba, wręcz uwielbiali, dając tego by nawiązać z nią kontakt, Wieniawa zgłosił się dowód w wielu swych utworach. na ochotnika. Poszedł dwukrotnie i dwukrotnie wrócił Był chyba najbarwniejszą postacią krótkiej polskiej nie draśnięty. Ten czyn, jak po latach stwierdził niepodległości. Kiedy do Warszawy przybył z oficjalną gen. Kmicic-Skrzyński, spowodował, że szalony ułan wizytą król Afganistanu, Amanullah-Khan, w imieniu stal się, do końca, ulubieńcem Komendanta. rządu witał go dowódca pułku szwoleżerów, pułkownik Zresztą, już wcześniej, bo w 1915 roku, Długoszowski Wieniawa-Długoszowski. Egzotyczny władca tak znalazł się w najbliższym otoczeniu przyszłego był zachwycony powitaniem, że nadał witającemu Marszałka. Za zgodą swego dowódcy został oddele- go polskiemu oficerowi tytuł książęcy, obdarowując gowany do sztabu I Brygady i objął funkcję adiutanta Wieniawę przysługującym mu książęcym płaszczem. Komendanta. Towarzyszył Piłsudskiemu we wszystkich Kiedy indziej, w 1934 roku, gdy reprezentować miał jego podróżach, inspekcjach, wyjazdach na front, aż Polskę na pogrzebie króla Jugosławii Aleksandra, do aresztowania i osadzenia wodza w magdeburskiej z niejasnych przyczyn spóźnił się na uroczystość. twierdzy. Został siłą wcielony do armii austriackiej, Po powrocie do kraju dostał rozkaz zameldowania się ale długo w jej szeregach nie pozostał. Zdezerterował u Marszałka, którego ponoć incydent ten doprowadził i przedarłszy się do Królestwa, zaangażował się do wściekłości. Wieniawa stanął do raportu w smo- w działalność Polskiej Organizacji Wojskowej. Jako kingu, co jeszcze bardziej rozwścieczyło Piłsudskiego. członek Komendy P.O.W. został wysłany z misją Gdy nie panując nad sobą ryknął w stronę stojącego do Moskwy. Wpadł i został aresztowany przez na baczność Wieniawy: „Co to ma znaczyć?”, ten osławioną, stworzoną przez Dzierżyńskiego, „Czekę” najzwyczajniej w świecie odpowiedział: „Komendancie, – prekursorkę takich, budzących strach, sowieckich melduję posłusznie, iż wiem, żem ciężko przewinił instytucji jak NKWD i KGB. Siedział w więzieniu i powinienem dostać po pysku. A ponieważ bardzo na Tagance i wydostał się z niego za wstawiennictwem szanuję swój mundur, przybyłem jako cywil. Polski jakichś bolszewickich osobistości, do dziś nie bardzo generał nie może dostać po mordzie w mundurze! ” wiadomo kogo (wspomina się o samym Dzierżyńskim, Kary nie było, Piłsudski dał się kolejny raz rozbroić o przywódcy polskich komunistów – Leszczyńskim- swemu ulubieńcowi. Długoszowski został generałem -Leńskim. Kto wie?). brygady w roku 1932, trochę wbrew swej woli, bowiem Po pewnym czasie udało mu się wydostać z bol- pożegnać musiał swoich ukochanych szwoleżerów, szewickiej Rosji i przez Paryż dotrzeć do Warszawy został bowiem dowódcą 1 Brygady Kawalerii. Naj- – stolicy niepodległej już Polski. Rozpoczął się kolejny bardziej żal było mu jego szwoleżerskiego munduru. okres jego życia i kariery. Został w listopadzie 1918 Kazał sobie wydrukować wizytówki o treści: „Generał roku adiutantem Naczelnego Wodza i Naczelnika Wieniawa-Długoszowski, były pułkownik.” Państwa. Był już wtedy rotmistrzem. Rok później awansował na majora zostając jednocześnie pierwszym Pozostał blisko Marszałka do końca. Jeszcze adiutantem Piłsudskiego. Jako adiutant najważniejszego 11 maja 1935 roku, dzień przed śmiercią, był ostatnim człowieka w RP był wysyłany przez Marszałka człowiekiem, który swoim humorem potrafił wywołać za granicę w różnych misjach dyplomatycznych, także uśmiech na schorowanej twarzy umierającego Pił- tych najbardziej poufnych. sudskiego. Potem stał wśród innych, najbliższych Gdy Piłsudski usunął się do Sulejówka, pozostał i najwierniejszych Komendanta, na ostatniej warcie jego najwierniejszym towarzyszem. Wziął udział wraz przy jego trumnie, na kolejowej platformie wiozącej ze swym Wodzem w przewrocie 1926 roku. Jest takie w strugach deszczu, nocą, zwłoki ukochanego Wodza zdjęcie z tego okresu, na którym Marszałek Piłsudski z Warszawy na Wawel. zmierza Mostem Poniatowskiego na spotkanie z prezy- Po śmierci Piłsudskiego Wieniawa zbyt chyba dentem Wojciechowskim. U jego boku, w szwoleżerskim często wyrażał dosadnie swoją opinię o nowej eli- mundurze, idzie pułkownik Wieniawa-Długoszowski. cie władzy. Mimo sympatii okazywanej mu przez Marszałek ufał mu bezgranicznie. Przy jakiejś okazji prezydenta Mościckiego, dla wielu osób stawał się miał powiedzieć: „To jest człowiek, któremu ja wierzę niewygodny. Cieszył się jednocześnie tak wielką bezwzględnie, człowiek najbardziej honorowy w armii”. popularnością, że niektórym musiało bardzo zależeć Bo też żołnierski Honor był tym, co ten inteligentny, na usunięciu go, przynajmniej z armii. W 1938 roku uczciwy i wykształcony wszechstronnie człowiek cenił otrzymał nominację na ambasadora w Rzymie. Mimo

Świętokrzyskie nr 22 (26) 105 Ludzie Marszałka Najwierniejszy z adiutantów – Wieniawa

Święto Kawalerii, Kraków 6.10.1933 r. Od lewej: gen. Bernard Mond, Marszałek Władysław „Belina” Prażmowski, płk. Stefan „Hanka” Kulesza, płk. Roman Abraham, gen. Wieniawa Długoszowski, płk Ludwik „Kmicic” Skrzyński, płk Jan Karcz

pojawiających się tu i ówdzie opinii, że ta nominacja sił Wieniawę na spotkanie w polskiej ambasadzie skończy się kompromitacją Polski, Wieniawa okazał i zaproponował mu funkcję... posła w Hawanie (!). się doskonałym dyplomatą i godnym reprezentantem Generał, mając na względzie rodzinę, którą w Nowym kraju. Jeden z jego współpracowników z tamtego Jorku trudno mu było utrzymać, funkcję tę przyjął. okresu, zawodowy dyplomata, Aleksander Zawisza, Potraktować jednak tę propozycję musiał z bólem napisał, że Wieniawa „zyskał sobie w Rzymie opinię i wielką goryczą, skoro wykupiwszy bilet lotniczy najwybitniejszego akredytowanego tam dyplomaty”. na Kubę na 2 lipca, dzień wcześniej wyszedł na balkon Gdy 1 września 1939 roku dowiedział się o napaści swego nowojorskiego mieszkania i skoczył z piątego hitlerowskich Niemiec na Polskę poprosił natychmiast piętra w dół na obcy, amerykański bruk. o pozwolenie powrotu do wojska, bez względu na przy- Tak zakończył życie człowiek, który niewątpliwie dział i szarżę. Polecono mu pozostać na stanowisku. zasłużył na miano najbarwniejszej postaci międzywo- Podjął więc natychmiast działania pomocy Polakom jennego dwudziestolecia. Lekarz, poeta, malarz, jeden przedostającym się na zachód. 23 września prezydent z najbliższych ludzi Marszałka Piłsudskiego, kawaler Mościcki, będąc już internowanym w Rumunii, wydał Virtuti Militari, Krzyża Niepodległości z mieczami, dekret wyznaczający (zgodnie z art. 24 Konstytucji) Polonia Restituta, Legii Honorowej, Orderu Orła Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego swoim Białego, Złotego Krzyża Zasługi, włoskiego Krzyża następcą, czyli Prezydentem Rzeczypospolitej. Intrygi świętych Maurycego i Łazarza, czterokrotnie Krzyża rozpoczęte zaraz potem we Francji przez otoczenie Si- Walecznych i wielu innych odznaczeń. Człowiek, korskiego spowodowały, iż Wieniawa sam zrezygnował o którym wspomniany już Aleksander Zawisza w za- z proponowanego mu stanowiska, prosząc Mościckiego, mieszczonym w prasie epitafium napisał: „Niespożyty aby dla dobra Polski wyznaczył kogoś innego. Oddał temperament i ogromna wrażliwość, wielostronne tym samym całą władzę Sikorskiemu i jego ludziom, uzdolnienia, duże wykształcenie i wyrafinowana wierząc, że czyni to w interesie dotkniętego klęską kultura, głęboko pojęte poczucie patriotyzmu i honoru, narodu. Usunął się w cień, co nie zakończyło intryg prawość charakteru i lojalność – oto istotne składniki i szczucia przeciw niemu. tej niepospolitej sylwetki generała, dyplomaty i artysty. Rzym opuścił w czerwcu 1940 roku, już po upadku Kochał ruch i szaleństwo, kochał piękno i gest. Francji i przez Lizbonę dotarł do Nowego Jorku. Tam, Przede wszystkim jednak kochał Polskę, Komendanta aby utrzymać rodzinę, parał się dziennikarstwem i szlachetność duszy”. i introligatorstwem, cały czas próbując dostać jakiś Urna z jego prochami, po latach, została sprowa- przydział do armii i walczyć. Bezskutecznie. Niechęć dzona do kraju i złożona na cmentarzu Rakowickim obozu Sikorskiego do niego była tak wielka, że wszelkie w Krakowie. jego prośby pozostawały bez odpowiedzi. W końcu, w czerwcu 1942 roku Sikorski, będąc w USA, zapro- Fotografie w tekście ze zb. prywatnych

106 Świętokrzyskie nr 22 (26) Myśliwskie epizody w życiu Józefa Piłsudskiego

Stanisław Wyrzycki

ieliczne epizody myśliwskie w życiu Józefa przebywającą również na zsyłce. 19 marca 1890 r. Leosia N Piłsudskiego związane są z jego pięcioletnim wyjechała z Kireńska, bowiem skończył się jej czas pobytem na Syberii od 1887 do 1892 r. Przyszły zesłania na Syberii. Jedyną formą komunikacji między Marszałek trafił tam w związku z niedoszłym zama- nimi pozostały listy. Piłsudski pisał do Leosi do końca chem petersburskiej grupy Narodnej Woli na cara swego pobytu w Tunce. Zachowana korespondencja Aleksandra III. Aresztowany w dniu 22.03.1887 r. Piłsudskiego (30 listów) z Leonardą jest bezcennym w Wilnie, wobec braku dostatecznego dowodu źródłem informacji o jego losach na Syberii. na to, że brał udział w próbie zamachu na cara, Syberia była brutalną szkołą przeżycia. Kto nie miał został ostatecznie wyłączony z aktu oskarżenia lub nie potrafił tu zdobyć pieniędzy albo pożywienia, i odpowiadał przed sądem jako świadek. Pomimo ten chorował i ginął. Piłsudskiemu jako synowi to dekretem ministra sprawiedliwości z 20.04.1887 r. bogatego szlachcica władza nie przyznała, zapewne został w drodze administracyjnej skazany na pięć w drodze drobnych szykan, 10 – rublowego zasiłku lat zesłania do wschodniej Syberii za świadome przysługującego zesłańcom. Aby zapewnić sobie działanie „w interesach rewolucyjnego spisku”. byt, imał się różnych zajęć. Pracował przy wyrębie Gubernator irkucki, hr. Ignatjew, wyznaczył mu jako i spławianiu drzewa, przepisywał papiery u urzędnika miejsce zsyłki Kireńsk nad Leną, dokąd Piłsudski akcyzy, hodował kury, udzielał korepetycji i polował, pokonawszy katorżniczy szlak tysięcy polskich bo zesłańcom polować było wolno. patriotów biegnący przez ¾ Europy i połowę Azji Właśnie ze wspomnianych listów do Leonardy przybył 23 grudnia 1887 r. Po dwu i pół latach dowiadujemy się między innymi na co, kiedy i w jakim przeniesiony został w końcu sierpnia 1890 r. do Tunki, towarzystwie Piłsudski polował. I tak w liście z Tunki gdzie doczekał końca kary. z dn.15.10.1890 r. pisze (daty wg starego stylu, pisownia Podczas pobytu w Kireńsku poznał swoją pierwszą oryginalna): miłość – Leonardę Lewandowską, piękną, wrażliwą kobietę „Tutaj zrobiłem się myśliwym, chodzę na polowania bardzo często, lecz na nieszczęście niezbyt często, co ubijam, chociaż i zdarza się niekiedy, że i zastrzelę zająca albo jakiegokolwiek ptaka. I dalej: „Wyobraź sobie nocowałem parę razy w polu przy ogniu, nogi przy polowaniu na kaczki moczyłem ciągle, i nic mi się nie stało, nawet kataru nie miałem. Ma się rozumieć, stan ten zdrowia musi dodatnio wpływać na moje usposobienie.”… „Chodzę Bóg wie ile, jestem prawie wciąż na świeżym powietrzu, prawie 3 razy co tygodnia całe dnie spędzam w lesie. Ot, i jutro na cały dzień mam zamiar pójść na polowanie. Jutro będę polował na Twoje szczęście, może się ono lepszym okaże od mego.” Fragment listu z dn.13.01.1891 r. –„Teraz zaczynam chodzić na polowanie, parę razy już byłem, i otrzymuję zupełnie nowe wrażenia, gdyż dotychczas w lesie zimą nigdy nie bywałem. Ostatnim razem chodziliśmy we troje, ja, Mancewicz i Łojko, dzień był mroźny, więcej niż 30 stopni, i wyobraź sobie, ledwiem sobie nie odmroził nosa, już pobielał, gdy koledzy to spostrzegli, ale gdyśmy weszli do lasu, tak ciepło się zrobiło (nie na powietrzu, ale od chodzenia), że czego nigdy bym nie wyobraził sobie, chodziłem bez rękawic i ręce mi nie marzły. A w lesie doskonałe powietrze, czyste i mroźne, jakoś nawet lżej oddychać tam, niż pomiędzy Pocztówka ze zb. autora tunkińskimi płotami”.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 107 Myśliwskie epizody w życiu Józefa Piłsudskiego

pisarza publicysty, oficera Wojska Polskiego, w latach 1931-35 adiutanta Marszałka: „Była zima. Pojechaliśmy saniami w czterech: ja, Mancewicz i jeszcze dwóch gosudarstwiennych. Bardzo nam się chciało zdobyć trochę mięsa do naszych chudych zup. „Król myśliwych, jak żartobliwie nazywaliśmy Sybiraka z Zakutaja, przyjął nas gościnnie i wziął z sobą do tajgi. Najlepszym strzelcem z nas był Mancewicz. Jego też Sybirak postawił w miejscu, gdzie kazula [sarna] będzie deptać, a potem puści się pędem. Ty, mówił do Mancewicza, będziesz strzelał do kazuli w biegu. Trzeba trafić. Mnie postawił w takiem miejscu, dokąd zwierz miał przybiegnąć tylko w tym wypadku, gdy na pierwszym stanowisku padnie strzał. Poustawiał nas wszystkich. Zaczęliśmy czekać. Przykre było to oczekiwanie na mrozie…królowi myśliwych coś się pokręciło, gdyż na Mancewicza nie wyszła ani jedna kozula,a a n mnie, gdzie miała podejść po strzale, podeszła i bez niego. Mignęły mi w krzakach rogi. Strzeliłem. A trzeba wam wiedzieć, że po strzale nie należy zwierzyny gonić, gdyż przestraszona uchodzi zbyt daleko, aby można ją było potem odnaleźć. Gdy się poczeka, kładzie się w pobliżu i zwykle więcej nie Piłsudski w drodze na Syberię. Pocztówka na podstawie rysunku wstaje. Można później postrzelone sztuki zbierać, jak Zdzisława Czermańskiego ze zb. autora dojrzałe, opadłe z drzewa gruszki. Wiedziałem o tem, więc Dnia 20.01.1891 r. Piłsudski donosi … „A wiesz, tylko stwierdziłem, czy kozioł puścił farbę i cierpliwie niedawno chodziłem na polowanie. Obeszliśmy Bóg wie czekałem na króla myśliwych. Gdy przyszedł, popatrzył ile miejsc, według wyliczeń kolegów, po lesie, po głębokim na ślad krwi i rzekł – daleko nie pójdzie, zostawmy śniegu przeszliśmy bez wątpienia wiorst ze 30, droga ją w spokoju. W kilka godzin później mieliśmy pięć jak widzisz, trochę długa i ciężka. Zmęczyłem się przy kozłów postrzelonych. Poczęło się zmierzchać, więc tym strasznie ….”. zdecydowaliśmy, aby dwóch z nas wróciło do Tunki, W korespondencji z 4.03.1891 r. znajdujemy nastę- a dwóch pozostało w Zakutuju i nazajutrz rozpoczęło pującą informację: „...Dzisiaj piszę do Ciebie zupełnie zbieranie dojrzałych gruszek. Ja zostałem. Następnego niezdrów, czort wie, co się do mnie przyplątało, jakaś dnia poszliśmy do tajgi i łatwo odnaleźliśmy nieżywe gorączka, ból we wszystkich kościach a nade wszystko stworzenia. Na pięć sztuk rannych jedna tylko gdzieś słabość, słabość straszna. Czyżby to było skutkiem uciekła.…Co się jeszcze zdarzyło. Oto nie mniej, ni więcej, ostatniego mego polowania. Gdyż zawczoraj w siedmiu tylko przy ściślejszem obejrzeniu zdobyczy okazało się, sanną jeździliśmy na polowanie”. W następnych że mój kozioł jest kozą. Zdrętwiałem. Jakto, koza z rogiem? listach pisze o polowaniach konno. W dniu 7.04.1891 r. Tak jednak było w istocie. Na łbie sterczał jej jeden róg jeździł na polowanie i od 9 rano do 7 wieczorem z kilku odgałęzieniami. Najbardziej zdziwiony, a nawet był na koniu. Do rozpoczętego 22.04.1891 r. listu przestraszony był król myśliwych. A nuż jest w tym coś dopisuje tydzień później….. „Przeszły tydzień zszedł nieczystego? Stanęło jednak na tym, że jest to tylko nadzwyczaj prędko, doprawdy u siebie w domu nie figiel natury. Po długiej naradzie zdecydowaliśmy, byłem prawie chwili, wciąż to u tego to u drugiego, że skórę tej kozy trzeba wypchać i przesłać do muzeum toa n koniec na polowaniu (całych parę dni byliśmy w Irkucku. Tak też zrobiliśmy. na polowaniu na kaczki). I dalej „Osobliwie polowanie Zwyczaj syberyjski każe myśliwym, polującym wspólnie, teraz dużo czasu mi zajmować będzie, gdyż do końca dzielić się solidarnie mięsem zwierzyny, niezależnie maja teraz trzeba spieszyć bić kaczkę, gdyż później, aż od tego, kto zabił. Skóra zaś, rogi i niewiadomo dlaczego, do lipca żadnego polowania nie będzie, trzeba więc kopytka należą do tego, kto zdobycz trafił. Ponieważ korzystać z czasu.” skórę z mojej rogatej kozy wraz z kopytkami postanowiono Po latach nie lubił wspominać o swoich cierpieniach odesłać do muzeum, przeto król polowania wydzielił doznanych podczas wędrówki z moskiewskich Butyrek mi znacznie większą część mięsa, aniżeli innym. Zupy na miejsce zesłania, ale, obdarzony duszą wrażliwą nasze przez dłuższy czas były tłuste”. i romantyczną, chętnie opowiadał o wspaniałej sy- Piłsudskiemu jak każdemu myśliwemu przydarzyło beryjskiej przyrodzie, która zrobiła na nim wielkie, się spudłować. Okoliczności tego wydarzeni poznajemy niezatarte wrażenie i o wyprawach myśliwskich z kolejnej, barwnej opowieści Marszałka. „Okolice Tunki…. do odludnych lasów. Oto jedna z tych opowieści obfitują w liczne stada saren, które czołdoni nazywają zanotowana przez Mieczysława Lepeckiego, podróżnika, kazulami. Szczególnie Tunkińskie Biełki i wzgórza

108 Świętokrzyskie nr 22 (26) Myśliwskie epizody w życiu Józefa Piłsudskiego

„Na Syberji do grubego zwierza zalicza się niedź- wiedzie i łosie, a na południu również jelenie. Wybiera się czas, gdy śnieg po lekkim stajaniu na powierzchni zamarza ponownie. Poluje się na te ostatnie na nartach. Tworzy się wówczas pokrywa dostatecznie silna, aby utrzymać człowieka na nartach, ale za słaba, aby utrzymać jelenia lub łosia. Sybirak wypatrzywszy w takim czasie np. jelenia, goni go z wielką łatwością, podczas gdy zwierze zapada się co chwilę, kalecząc się dotkliwie o ostre kanty zlodowaciałego śniegu. Już po krótkiej chwili ślad uciekającego stworzenia znaczy krew. Nieszczęsne zwierzę dobywa wszystkich sił, kaleczy się jednak coraz więcej i coraz bardziej słabnie. Po pewnym czasie myśliwiec dopada zdobycz i zabija. Otóż… ja nigdy nie zdobyłem się na wzięcie udziału w takiem barbarzyństwie i dlatego nigdy na Syberji na grubego zwierza nie polowałem.” Aura otaczająca łowiectwo byłaby znacznie uboższa bez myśliwskich podań, mitów, legend i opowieści niesamowitych. Myśliwi świętokrzyscy mają swoje piękne legendy o księciu Mieszku, który upolował ogromnego odyńca z wielkimi kielcami, czy o św. Emeryku i jeleniu, Piłsudski na polowaniu w Adamowie w 1923 r. a z Syberii przywiózł Piłsudski opowieść o chłopie i niedźwiedziu. Oto ona: z prawego brzegu Irkutu są bardzo licznie przez nie „Pewnego razu poszedł chłop rosyjski z synami do tajgi zamieszkane. Polowaliśmy na nie często…. Robiłem po drzewo. Innej broni, oprócz siekier, nie mieli. W czasie to również i ja. Rezultat tych wypraw był rozmaity: roboty natknęli się na niedźwiedzia, który uniósł się udany, nieudany, a czasem komiczny. na tylne łapy i począł ku nim zbliżać. Synowie, jako …..Poszedłem w góry, do tajgi. Stanąłem na stanowisku młodsi, zdołali uciec. Ojciec pozostał, a widząc, że nie i czekam. Dzień był piękny, słoneczny. Oparłem się ma innej rady, schronił się na za jedno z najbliższych na strzelbie, marzyłem. Może nawet zdrzemnąłem się- drzew, mając nadzieję, że może zwierz go nie zauważy …W pewnej chwili rozległ się trzask łamanych gałęzi, i pójdzie spokojnie dalej. Jednak niedźwiedź nie minął tupot, hałas. Z za drzew wypadło stado saren i pędziło go, lecz podszedł pod drzewo i sięgał chłopa łapą. wprost na mnie. Nigdy przedtem ani potem nie zdarzyło Człowiek przesunął się. Niedźwiedź obchodził drzewo, mi się zobaczyć czegoś podobnego. Przede mną harco- starając się dosięgnąć ofiarę, człowiek przesuwał się wało, skacząc i bawiąc się, co najmniej z osiemdziesiąt znowu. Powstało coś w rodzaju gry w „chowanego ‘’, aż pięknych stworzeń, nie przeczuwających żadnego zniecierpliwiony niedźwiedź objął niezbyt gruby pień niebezpieczeństwa. Widok ten oszołomił mnie zupełnie. łapami, chcąc w ten sposób chłopa schwycić. Wtedy Sarny przebiegały tuż koło mnie, a ja nie mogłem zdobyć chłop chwycił te łapy i przytrzymał. Niedźwiedź począł się na strzał. Wreszcie, aż wstyd powiedzieć, strzeliłem, ryczeć, ale pozbawiony możności skorzystania ze swej nie celując, z pod pachy. Sarny znikły jak duchy. Gdy siły, stał w tej pozycji unieruchomiony. Chłop począł potem wracałem z rzadką miną do Tunki, wspomniałem wówczas nawoływać synów. Po pewnej chwili nadszedł sobie opowiadanie króla myśliwych z Zakutuja o tem, jeden z nich z siekierą w ręku. – Podejdź bliżej – rzekł jak to biedaczysko zapomniał pricelitsia do wspaniałego chłop – i zabij niedźwiedzia. Boję się – odpowiedział marala, który stal o dziesięć kroków od niego i to bokiem”. syn. Na próżno ojciec namawiał go, aby podszedł Zdaniem Lepeckiego „myśliwym zawziętym, jakich do niedźwiedzia i zadał mu cios. Syn bał się. No to – w Polsce spotyka się wielu, Marszałek Piłsudski nie rzekł wreszcie chłop – potrzymaj niedźwiedzia, a ja go był właściwie nigdy. Łowy traktował jako sposób zabiję. I syn przytrzymał niedźwiedzia. Tymczasem chłop, dostarczania pożywienia mięsnego, albo po prostu jako uwolniony z opresji, począł najspokojniej oddalać się pretekst do przebywania z przyrodą. Zawsze daleki był od fatalnego miejsca. Ojcze – wrzasnął przerażony syn od zabijania zwierząt niepotrzebnie, dla sportu. Nigdy nie – czemu nie zabijesz niedźwiedzia. Mam czas – odrzekł przychodziło mu na myśl zabić więcej zwierzyny, aniżeli na to chłop – a ty poznaj, jak to przyjemnie trzymać potrzebowałby sam lub jego najbliżsi. Nigdy nie polował zdrowego niedźwiedzia za łapy”. dla samej przyjemności polowania, czyli w przełożeniu Pięcioletnia zesłanie Piłsudskiego na Syberię na język zwykły – dla przyjemności zabijania.” skończyło się 20 kwietnia 1892 r. Do Wilna powrócił O jego etyce myśliwskiej dobitnie świadczy przyto- 1 lipca. Zapolował jeszcze w roku 1893 w Adamowie czona poniżej odpowiedź jakiej udzielił na pytanie czy u swoich krewnych, a później fascynowało go już tylko na Syberii polował na grubego zwierza. obserwowanie przyrody.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 109 Ekspozycje muzealne upamiętniające obronę Lwowa 1928-1938

Dr Anna Myślińska

alki o Lwów toczone W były w czasie wojny polsko-ukraińskiej z lat 1918-1919, której podło- żem była walka Polaków o odzyskanie dawnych ziem i ustalenie wschodnich granic Rzeczypospolitej, a Ukraińców - o wydzielenie państwa ukraińskiego z ob- szaru wchodzącego dotych- czas w skład Austro-Węgier. U schyłku Wielkiej Wojny wielonarodowe imperia należały już do przeszłości, ale na terenach zamieszki- wanych przez różne narody, tzw. „mieszaniny narodowe”, dochodziło do konfliktów na tle etnicznym i prób narzucenia zwierzchności Sala Obrony Lwowa. Ł. Charewiczowa, Muzeum Historyczne Miasta Lwowa. Przewodnik po zbiorach. Lwów, 1936 r. Skan, Biblioteka Narodowa w Warszawie siłą1. Walki prowadzone były w dwóch etapach: od 1-22 listopada 1918 roku oraz od 28 listopada od wieków należał do miast określających polską 1918 – do końca kwietnia 1919 roku. tożsamość historyczną i trwałość Rzeczypospolitej. W pierwszej obronie Lwowa po stronie polskiej Obrazy walk o Lwów tworzyli przede wszystkim udział wzięły 6022 osoby, w tym ponad 1374 uczniów, artyści lwowscy lub związani ze Lwowem, jak Janina studentów i harcerzy, z których część pochodziła Mogiła Stankiewiczówna, Wojciech Kossak, Kazimierz spoza Lwowa. Bilans strat Polaków był ogromny, Sichulski, Kazimierz Olpiński, wielokrotnie Stanisław zginęło lub zmarło od ran 439 żołnierzy i członków Kaczor Batowski oraz inni twórcy. Najczęściej malowali wojskowej służby sanitarnej, w tym 12 kobiet, rannych oni sceny z walk z pierwszej, owianej legendą Orląt, zostało około 760 żołnierzy i 150 cywilów. Młodych obrony Lwowa (1-22 listopada 1918), rzadziej z okresu obrońców miasta nazywano Orlętami Lwowskimi. oblężenia miasta przez siły ukraińskie, trwającego Krwawe walki młodzieży w obronie polskości Lwo- do końca kwietnia 1919 roku. wa obrosły legendą2. W listopadzie każdego roku celebrowano obchód obrony Lwowa. Najbardziej Sala Obrony Lwowa uroczyste z nich miały miejsce w 1928 i 1938 roku, z okazji dziesiątej i dwudziestej rocznicy obrony Siedzibą Muzeum Historycznego Miasta Lwowa miasta, kiedy uruchamiano ekspozycje muzealne była od 1926 roku Czarna Kamienica, położona poświęcone walkom o miasto. we wschodniej pierzei Rynku. W 1928 roku na drugim Bohaterskie walki o Lwów były dowodem przy- piętrze od strony dziedzińca utworzono tam Salę wiązania Polaków do miasta, do jego klimatu kultu- Obrony Lwowa. W dwuokiennej Sali prezentowane rowego, katedr, bulwarów, budowli, parków, nekropolii były pamiątki z okresu Wielkiej Wojny 1914-1918, i tramwajów. Lwów, obok Krakowa, Warszawy i Wilna, walk o Lwów i ziemie południowo-wschodnie Rzeczpospolitej w latach 1918-1919 oraz wojny 1 J.W. Müller, Przeciw demokracji. Idee polityczne XX wieku w Europie, tłum. polsko-bolszewickiej 1920 roku. Jakub Majmurek, Warszawa 2016, s. 34. Wydany w 1936 roku przewodnik po muzeum 2 M. Klimecki, Lwów 1918-1919, op. cit., s. 129-130; Orlęta Lwowskie, https:// pl.wikipedia.org/wiki/Orl%C4%99ta_Lwowskie (dostęp 3 IX 2018). pióra Łucji Charewiczowej przedstawiał wyposażenie

110 Świętokrzyskie nr 22 (26) Ekspozycje muzealne upamiętniające obronę Lwowa 1928-1938

Sali Obrony Lwowa oraz jej fotografię3, która jest ważnym źródłem wiedzy o jej urządzeniu.

Głównym elementem wystroju był tryptyk pędzla Stanisława Kaczora Batowskiego „Obrona Lwowa. Bój na Persenkówce” (1928), który wypełniał niemal całą wysokość Sali. Każda z jego części musiała mieć wysokość około 3 i szerokość 2 metrów. Tryptyk został oprawiony w szeroką, drewnianą ramę, malowaną na kolor srebrny, złoty lub też pokrytą metalową blachą. W dekoracji dolnej listwy zastosowano stylizowane figury lwów walczących z wężami, po bokach motywy roślinne, na górze spiralnie skręconą wić winorośli – symbolizującej ofiarę Orląt, a także z gładką tarczę w wyniesio- nym zwieńczeniu. Pośród ornamentów w górnej części ramy odwzorowane zostały również krzyże Virtuti Militari, odznaki i odznaczenia przyznawane za obronę Lwowa: Odznaka 3 odcinka Obrony Lwowa, Odznaka Góra Straceń Lwów, Odznaka Honorowej „Orlęta” 1919 oraz Krzyż Obrony Lwowa4. Po bokach tryptyku zawieszone były w czterech rzędach portrety dowódców i uczestników walk o Lwów oraz portrety dowódców Wojska Polskiego. Z lewej strony można rozpoznać portrety gen. Józefa „Walki pod krzyżem”, 1928 (szkic). Stanisław Kaczor Batowski. Hallera i gen. Tadeusza Rozwadowskiego. Muzeum im. Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. MJP, 10317, fot w: Tryptyk „Obrona Lwowa. Bój na Persenkówce” A. Myślińska, Obrona Lwowa w malarstwie polskim 1918-1939, zamówiła u Batowskiego Wanda Mazanowska, Kielce, 2018 (w druku), fot. archiwum MJP w Sulejówku matka por. Józefa Mazanowskiego, dowódcy plutonu w oddziale Romana Abrahama. W noc krwawych W lewej części tryptyku malarz przedstawił atak walk na Persenkówce z 28 na 29 listopada 1918 strzelców siczowych, w prawej dworek na Persen- roku (druga obrona Lwowa) Mazanowski został kówce, rannych i poległych obrońców, na pierwszym ranny, a później zmarł po ponad miesiąc trwających planie z poległym rtm. Iwo Skałkowskim. W tle cierpieniach. Jego postać znajduje się w środkowej dzieła widać płonące zabudowania gospodarcze części tryptyku, pod krzyżem, nacierająca z pistoletem obok dworku, grupy drzew, a łuna pożaru zalewa w dłoni w kierunku strzelców siczowych. Wojsko ciemne niebo i odbija się różnobarwnymi refleksami ukraińskie przybyło na stację Persenkówka pocią- na zrytym, pokrytym śniegiem podłożu. Nietypowe giem i uderzyło na polską placówkę stacjonującą dla palety Batowskiego gorące barwy wynikały w niewielkim dworku. Różnica sił była ogromna, z przebiegu walk tej nocy. Płonące niebo, podobne a Polacy zostali niemal całkowicie wybici. Sytuację do morza ognia – efekt musiał być przejmujący. uratował przybyły z odsieczą pociąg pancerny Dysponując jedynie fotografią w sepii trudno dowodzony przez mjr Józefa Sopotnickiego5. byłoby określić kolory tryptyku, ale w tym przy- padku można to zrobić. Na rynku sztuki w Polsce 3 Ł. Charewiczowa, Muzeum Historyczne Miasta Lwowa. Przewodnik po zbio- ukazał się niedawno szkic Batowskiego do części rach, Lwów 1936, s.. 83-84, il. na s. 80. Łucja Charewiczowa (1879-1943) – historyk, działaczka społeczna, docent historii miast i kultury na Uniwer- środkowej dzieła zatytułowany „Walki pod krzyżem” sytecie Jana Kazimierza we Lwowie, kustosz Muzeum Historycznego Miasta (1928), który kupiło do swoich zbiorów Muzeum Lwowa, członkini Towarzystwa Miłośników Miasta Lwowa. Patrz: J. Such- im. Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. Porównując miel, Łucja Charewiczowa (1897-1943). Życie i dzieło, Częstochowa 2001; L. Michalska-Bracha, O kobietach w lwowskim muzealnictwie lat międzywo- szkic z fotografią tryptyku widzimy, że malarz nieco jennych, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 2015, t. 30, s. 61-64; skorygował układ postaci Mazanowskiego (została Ł. Gul, Łucja Charewiczowa i jej wkład w naukę historyczną międzywojen- pochylona do przodu); szkic umożliwia również nego Lwowa, w: Znani i nieznani międzywojennego Lwowa, „Studia i mate- riały” t. 4, red. M. Przeniosło, L. Michalska-Bracha, Kielce 2015, s. 25-34. ustalenie gamy barw dzieła. 4 Odznaki i odznaczenia zostały rozpoznane na podstawie powiększenia in- Od wybuchu II wojny światowej losy tego tryptyku nej fotografii tryptyku znajdującej się w: Archiwum Polskiej Akademii Nauk nie są znane. Możliwe, że został ocalony, że kiedyś i Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, dokumenty ze spuścizny wystawiony zostanie na rynku sztuki w Polsce. po Henryku Batowskim, Sygn. K III – 151. 5 Trzydniowa ukraińska ofenzywa na Lwów, „Czas” 1919, nr 1, s. 3 (list ko- Co do pozostałych eksponatów Sali Obrony respondenta „Czasu”); Trzeci dzień ukraińskiej ofenzywy, „Czas” 1919, nr 2, Lwowa, to były one zapewne prezentowane w drew- s. 3 (list korespondenta „Czasu”); F. Wąsowicz, Bój nocny na Persenkówce nianych, przeszklonych gablotach lub na ścianach w grudniu 1918 r., „Przegląd Piechoty” 1938, R. 11, z. VI, s. 751-764; M. Klimecki, Lwów 1918-1919, Warszawa 1998, s. 149. oprawione w ramy, podobnie jak to widać na innych

Świętokrzyskie nr 22 (26) 111 Ekspozycje muzealne upamiętniające obronę Lwowa 1928-1938

Stanisław Kaczor Batowski, „Obrona Lwowa. Bój na Persenkówce” 1928, fot. archiwalna Muzeum Obrony Lwowa (1939); fot. Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie

fotografiach zamieszczonych w przewodniku Łucji fotografia Polskiej Komisji Rządzącej we Lwowie Charewiczowej. od 1918 roku, a w przestrzeni między oknami, herb Lwowa odznaczony przez Marszałka Józefa Muzeum Obrony Lwowa Piłsudskiego Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari (1920), a także wszystkie odznaczenia W ramach obchodu dwudziestej rocznicy obrony uzyskane przez Lwów za bohaterską postawę Lwowa w 1938 roku otwarto w salach położonych w czasie walk w 1918 roku, m.in. Krzyż Obrony na drugim piętrze Czarnej Kamienicy Muzeum Obrony Lwowa z mieczami, odznaki honorowe ze Śląska Lwowa. Powstało ono z obiektów pokazywanych i Poznania, plakiety nadane miastu, a także obraz dotychczas w Sali Obrony Lwowa, uzupełnionych ukazujący redutę im. Marszałka Piłsudskiego, o nowe wątki tematyczne i nowe eksponaty. Sym- znajdującą się w czasie walk w budynku seminarium bolicznego otwarcia muzeum dokonał 23 listopada greckokatolickiego przy ul. Kopernika (obecnie 1938 roku prezydent Lwowa dr Stanisław Ostrowski. Doroszenki 41). Dzięki dotacjom przeznaczonym Wzięło w nim udział wielu znamienitych gości, m.in. przez gminę miasta Lwowa zamówiono do wystroju gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski, gen. Bernard muzeum liczne portrety młodych obrońców pędzla Mond, gen. Mieczysław Boruta-Spiechowicz i gen. Juliana Hawla (1881-1936) i Ludwika Kwiatkowskiego Roman Abraham. Część oficjalną otwarcia uświetnił (1880-1953). Cenną relikwią był medalionik zdjęty wykład dr Łucji Charewiczowej, charakteryzujący z poległego nieznanego obrońcy Lwowa, którego wątki tematyczne wystawy6. zwłoki przewiezione zostały do grobu nieznanego Na ekspozycji przedstawione zostały losy Lwowa żołnierza w Warszawie. Eksponowane były tam w latach Wielkiej Wojny, a w trzech odrębnych również fotografie obrońców Lwowa, wśród których salach temat obrony Lwowa w 1918 roku. W tej najbardziej wzruszały portrety dzieci, a także części znajdowało się tableau z fotografiami gen. fotografie urządzanych naprędce cmentarzyków Tatara-Trześniowskiego i pierwszej załogi obro- poległych. Jedną ze ścian zajmował omawiany ny Lwowa ze szkoły im. Henryka Sienkiewicza, wcześniej monumentalny tryptyk Stanisława Kaczora Batowskiego „Obrona Lwowa. Bój na Persenkówce” 6 Zakończenie uroczystości święta Obrony Lwowa, „Gazeta Lwowska” 1938, nr 267, s. 2.

112 Świętokrzyskie nr 22 (26) Stanisław Kaczor Batowski, „Obrona Lwowa” (1938), tryptyk. Lwowska Galeria Sztuki (Ż 2486 a, b, c) w: Dwie legendy, wybór, wstęp, oprac. E. Kwiecień, S. Kowalik, Muzeum im. Jacka Malczewskiego. Radom, 2008; fot Paweł Suchanek

(1928) – dar Wandy Mazanowskiej7, który z okazji Mickiewicza10. Zaprezentowano tam kilkanaście otwarcia muzeum został udekorowany szarfami. obrazów artysty poświęconych walkom o Lwów oraz monumentalnych rozmiarów tryptyk „Obrona Lwowa” Widniały na nich napisy: „Minister Spraw Wojsko- (1938), namalowany specjalnie z okazji obchodu wych/Obrońcom Lwowa”, a na czerwonych: „Obrońcy dwudziestolecia, którego jedna z pomniejszonych Lwowa/Nieznanym Żołnierzom. Na wystawie mógł części wspomniana została wcześniej w Muzeum być prezentowany niewielkich rozmiarów obraz Obrony Lwowa. Ów monumentalny, malowany olejno Batowskiego „Obrona Lwowa. Reduta najmłodszych” tryptyk, każda z części 319 x 207 cm, w tajemni- (1938), na ramie z Odznaką Honorową „Orlęta” czych okolicznościach został przyjęty do zbiorów i znaczkiem „Pamiątka ze Lwowa”, replika lewej muzealnych w 1941 roku, przetrwał szczęśliwie części tryptyku tego malarza „Obrona Lwowa” II wojnę światową i znajduje się dzisiaj w zbiorach (1938)8. Przypomniano również walki na ulicy Lwowskiej Galerii Sztuki. Kopernika w centrum miasta obrazem nieznanego obecnie autora „Reduta im. Piłsudskiego w czasie Występują tam sceny: „Bój na Persenkówce” (część walk we Lwowie 1918-1919” (1938?) 9. lewa), „Powitanie kapitana Czesława Mączyńskiego” (część środkowa) oraz „Odsiecz Lwowa” i „Bój Wystawa obrazów Stanisława Kaczora Ba- na Pohulance” (część prawa). Niedawno na rynku towskiego na temat obrony Lwowa (1938) sztuki w Polsce ukazały się szkice do tego tryptyku wykonane przez Batowskiego w technice en grisaille. W obchód dwudziestolecia obrony Lwowa 21 li- stopada 1938 roku otwarto w Muzeum Przemysłu W ostatnich latach wydano szereg publikacji Artystycznego we Lwowie wystawę obrazów Stani- historycznych poświęconych zakończeniu Wielkiej sława Kaczora Batowskiego poświęconych obronie Wojny i walkom o Lwów w latach 1918-1919, brakuje Lwowa. Muzeum Przemysłu Artystycznego, dzisiejsze jednak wydawnictwa poświęconego artystycznym Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego wizjom bohaterskich zmagań o miasto. W roku Narodowej Akademii Ukrainy, miało swoja siedzibę obchodu stulecia walk o Lwów wydawana jest przez w budynku dawnej Galicyjskiej Kasy Oszczędności Kieleckie Towarzystwo Naukowe i Stowarzyszenie przy placu Mariackim, niedaleko pomnika Adama Muzealników Polskich książka mojego autorstwa

7 Muzeum Historyczne Obrony Lwowa, „Gazeta Lwowska” 1938, nr 267, s. 3. Obrona Lwowa w malarstwie polskim 1918-1939, Fotografia obrazu Reduta im. Piłsudskiego w czasie walk we Lwowie 1918- gdzie znalazło się wiele nieznanych obrazów 1919, https: //pl.wikipedia.org/wiki/Plik: Reduta_Pi%C5%82sudskiego_w_ ukazujących obronę Lwowa, przed wybuchem II wojny czasie_walk_we_Lwowie_1918-1919.jpg (dostęp 5 IV 2017). Nie wiadomo, światowej znanych w całej Polsce. który z artystów lwowskich namalował ten obraz. 8 Obraz Batowskiego Obrona Lwowa. Reduta najmłodszych (1938) znajduje się w zbiorach Muzeum Niepodległości w Warszawie, M.332. 9 Fotografia obrazu Reduta im. Piłsudskiego w czasie walk we Lwowie 1918- 1919, https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik: Reduta_Pi%C5%82sudskiego_w_cza- sie_walk_we_Lwowie_1918-1919.jpg (dostęp 5 IX 2018). 10 W 20-lecie Obrony Lwowa. Trzeci dzień uroczystości, „Czas” 1938, nr 321, s. 4.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 113 Wojewodowie kieleccy w ll Rzeczypospolitej (1919-1939)

Leszek Dziedzic

odradzającym się po epoce rozbiorów państwie przemysł i handel, komunikacja, skarbowość, rolnictwo, W polskim ustawą z 2 sierpnia 1919 r. przywró- kultura i sztuka, ochrona zdrowia, opieka społeczna, cony został podział terytorialny na województwa oraz wyznania. Wobec administracji samorządowej wszystkich urząd wojewody. Początkowo wojewodów powoływał szczebli wojewoda sprawował funkcje nadzorcze. i odwoływał Naczelnik Państwa, a od 1922 r. Prezydent Początkowo w pierwotnych planach podziału ad- Rzeczypospolitej. W myśl ustawy wojewoda jako ministracyjnego odrodzonej Polski nie planowano przedstawiciel rządu sprawował władzę państwową powołania województwa kieleckiego. Projektowane oraz był zwierzchnikiem władz i urzędów na terenie było natomiast utworzenie województwa radomskiego. powierzonego mu województwa. Mógł również wydawać Ostatecznie jednak zamiast niego powstało województwo akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze kieleckie ze stolicą w Kielcach. Powołała je ustawa województwa. Po przewrocie majowym w 1926 r. sejmowa z 2 sierpnia 1919 r. w grupie pięciu województw i po uchwaleniu Konstytucji Kwietniowej w 1935 r. (białostockie, kieleckie, łódzkie lubelskie, warszawskie). w Polsce wzrosła rola władzy wykonawczej. Znalazło Uruchomione nowej jednostki administracyjnej nastąpiło to również odbicie w działaniach władz terenowych, jednak dopiero z dniem 19 lutego 1920 r. Następnie, które zaczęły funkcjonować na zasadach centralizmu w miarę obejmowania kolejnych terytoriów, województw biurokratycznego i wzmocniło pozycję wojewodów przybywało i w 1939 r. było ich już 16: białostockie, realizujących w terenie politykę administracji rządowej. kieleckie, krakowskie, lubelskie, lwowskie, łódzkie, Stąd też stanowisko wojewody w okresie rządów nowogrodzkie, poleskie, pomorskie, poznańskie, śląskie, sanacji należało do wysoce prestiżowych. stanisławowskie, tarnopolskie, warszawskie, wileńskie, wołyńskie. Wojewoda służbowo podlegał premierowi i ministrom, W okresie 20 lat funkcjonowania urzędu wojewody natomiast osobowo ministrowi spraw wewnętrznych. w II Rzeczypospolitej nominacje nań otrzymało ogółem Do jego zadań należało koordynowanie pracy całej 110 osób. Na liście międzywojennych wojewodów zespolonej administracji państwowej zgodnie z linią możemy jednak umieścić tylko 79 nazwisk, ponieważ polityczną rządu i reprezentowanie rządu na uroczy- 23 osoby spośród nich piastowały ten urząd kilkakrotnie stościach państwowych. W stosunku do administracji i to w kilku województwach. Rekordzistą w sprawowaniu niezespolonej dodano mu funkcje nadzoru i zapewniono urzędu był Władysław Raczkiewicz, który obejmował możliwość ingerencji w działalność, a nawet w sprawy go aż 4 razy. Stefan Kirtiklis, Mikołaj Kwaśniewski, personalne. Jako szef administracji ogólnej wojewoda Bronisław Nakoniecznikow-Klukowski i Artur Ma- odpowiadał za zapewnienie bezpieczeństwa i porządku ruszewski byli wojewodami trzykrotnie, a 18 osób w województwie oraz działalność policji, a także nadzór dwukrotnie. Z grona sześciu wojewodów kieleckich nad prasą, samorządem, stowarzyszeniami i zgroma- trzy osoby: Mieczysław Bilski, Władysław Korsak dzeniami. Natomiast w ramach zadań zlecanych przez i Jerzy Paciorkowski sprawowało urząd dwukrotnie. poszczególnych ministrów, nadzorował takie działy jak: Urząd wojewody kieleckiego w latach 1919-1939 sprawowało 6 osób: Stanisław Pękosławski, Mieczysław Bilski, Ignacy Manteuffel, Władysław Korsak, Jerzy Paciorkowski i Władysław Dziadosz. W dłuższych okresach pomiędzy nominacjami kolejnych wojewodów kierownictwo województwa spoczywało na mocy specjalnej delegacji w rękach wicewojewody jako pełniącego obowiązki (p.o.). Trzykrotnie występował w tej roli wicewojewoda Adam Kroebl, a jeden raz wicewojewoda Stanisław Jarecki. Pierwszy wojewoda kielecki, Stanisław Pękosławski (1870-1934) nominację na stanowisko otrzymał 19 li- stopada 1919 r. Najważniejszym jego zadaniem była „Województwo” – siedziba Urzędu Wojewódzkiego w l. 1919-1939. organizacja nowo powołanego Urzędu Wojewódzkiego Pocztówka ze zb. Muzeum Historii Kielc oraz odbudowa województwa ze zniszczeń wojennych,

114 Świętokrzyskie nr 22 (26) Wojewodowie kieleccy w ll Rzeczypospolitej (1919-1939)

a także sprawa aprowizacji mieszkańców. Nowo powołany wojewoda był dotychczas komisarzem rządu na powiat dąbrowsko-będziński. Urodzony w Warszawie, początkowo był studentem Uniwersytetu Warszawskiego, ale ostatecznie został absolwentem petersburskiego Instytutu Technologicznego, który ukończył w 1896 r. jako inżynier-technolog. W czasach studenckich w Warszawie najprawdopodobniej był członkiem Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, natomiast w Petersburgu należał do wybitniejszych działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej. Działał też aktywnie w organizacjach studenckich w Petersburgu. Był oskarżony o działalność w PPS i aresztowany, ale ostatecznie zwolniono go i dochodzenie umorzono. Po powrocie w 1896 r. do Warszawy, gdzie pracował w swoim zawodzie, m.in. w firmie «Brunon Tyszka. Fabryka Mechaniczna» na Pelcowiźnie. W latach 1904–1905 był wspólnikiem tej firmy, noszącej wte- dy nazwę „Miklaszewski, Muszyński, Pękosławski i Spółka”. Fabryka zatrudniająca ok. 200 robotników, wytwarzała wtedy m.in. konstrukcje mostowe i wiązania dachowe. W 1906 r. Pękosławski wystąpił ze spółki i kilka następnych lat spędził w przedsiębiorstwach budowlanych w Warszawie. Później związał się ze spółką „Rudzki i Ska”, która w Królestwie Polskim i w Rosji stawiała duże konstrukcje mostowe, kolejowe Stanisław Pękosławski, wojewoda kielecki w l. 1919-1923. i budowlane. W 1915 r. z biurem tej firmy Pękosławski Fot. ze zbioru Narodowego Archiwum Cyfrowego znalazł się w Piotrogrodzie, gdzie pracował do roku 1918, kiedy to wrócił do kraju. Wspólnie ze starostą kieleckim Joachimem Hemplem W lutym 1919 r. minister spraw wewnętrznych i prezydentem Kielc Mieczysławem Łukasiewiczem Stanisław Wojciechowski, z którym zetknął się dzia- zainicjował powstanie Towarzystwa Przyjaciół Szpitalika łając w „Zecie”, powołał go na stanowisko komisarza Dziecięcego im. Władysława Buszkowskiego, które rządowego na powiat dąbrowsko-będziński. Zagłębie przystąpiło do organizowania szpitala na 25 łóżek. Dąbrowskie stanowiło wtedy jeden z głównych terenów Doprowadził też w początkach 1923 r. do rozpoczęcia działania Rad Delegatów Robotniczych, miejsce pracy przez Wojewódzką Komisję Oszczędnościową strajków i krwawych starć robotników z wojskiem i reorganizacji urzędów pocztowych. W kwietniu 1923 r. i policją. W kwietniu Pękosławski został mianowany Stanisław Pękosławski poprosił o dymisję i z dniem nadzwyczajnym komisarzem na powiat będziński 1 czerwca 1923 r. wystąpił ze służby państwowej. i około połowy lipca doprowadził do likwidacji RDR Urzędnicy pożegnali go 30 czerwca, a starostowie i uspokojenia sytuacji w Zagłębiu Dąbrowskim. Do- ku jego pamięci ufundowali 16 cegiełek na Wawelu. ceniając jego zaangażowanie, minister Wojciechowski Podziękowanie za „owocną pracę tak na stanowisku szefa wystąpił z wnioskiem o powierzenie mu stanowiska starostwa będzińskiego, […] jak i następnie na stanowisku pierwszego wojewody kieleckiego. Wojewody Kieleckiego” złożył ówczesny Minister Spraw Wojewoda Pękosławski zjawił się w Kielcach 12 grud- Wewnętrznych – Władysław Sikorski. Po odejściu nia 1919 r. i już około połowy lutego 1920 r. zakończył ze stanowiska wojewody, Stanisław Pękosławski organizowanie biur urzędu wojewódzkiego w dawnym zamieszkał w Warszawie i prawdopodobnie pracował pałacu biskupów krakowskich. Bardzo skutecznie zajął w przedsiębiorstwach budowlanych. Zmarł w Warszawie się też sprawą aprowizacji i odbudową województwa w 1934 r. Żona wojewody, Leontyna ze Śliwowskich ze zniszczeń wojennych. W ciągu pierwszego półtora w czasie pobytu w Kielcach była przewodniczącą roku urzędowania wojewody odbudowano ok 30 tys. z 80 zarządu okręgowego Polskiego Białego Krzyża oraz tys. zniszczonych z budynków i 10 szkół. W listopadzie prowadziła sekcję szycia i naprawy bielizny dla wojska. 1920 r. Pękosławski uzyskał jeszcze kredyty na wznie- Drugim wojewodą kieleckim w niepodległej Polsce sienie gmachu nowego urzędu wojewódzkiego, ale jego został Mieczysław Bilski (1870-1939?). Urodził się pracę krytykowała popierająca Piłsudskiego „Gazeta w 1875 w Litwinowie w województwie tarnopolskim. Kielecka” i jej redaktor Edward Massalski, zarzucając Ukończył gimnazjum w Brzeżanach i był absolwentem mu ogólnie „niechęć do instytucji nieurzędniczych”. Wydziału Prawa Uniwersytetu we Lwowie. W czasie Zmobilizowało to wojewodę do większego zaangażo- I Wojny Światowej służył w wojsku austriackim, na fron- wania się w życie społeczne i polityczne województwa. cie bałkańskim. Od 1902 roku pracował w galicyjskiej

Świętokrzyskie nr 22 (26) 115 Wojewodowie kieleccy w ll Rzeczypospolitej (1919-1939)

go ze stanowiska zadecydowała jednak dopiero jego postawa wobec przewrotu majowego, kiedy opowiedział się po stronie rządu i wysłał do Warszawy kilka kompanii policji. Pełnił jednak nadal swoje obowiązki, a ostatecznie odwołany został 28 sierpnia 1926 r. Na początku 1926 r. „Goniec Częstochowski” zaliczył go do najlepszych dotychczasowych wojewodów śląskich. Na emeryturze jakiś czas mieszkał w Katowicach, a później wrócił na Kresy. Dalsze jego losy nie są znane. Prawdopodobnie zginął po wkroczeniu armii radzieckiej do Polski w 1939 r. Po odejściu wojewody Bilskiego spekulacje prasowe wojewodę kieleckiego upatrywały w osobach wicemi- nistra spraw wewnętrznych Olpińskiego, wicewojewody warszawskiego Manteuffla i wicewojewody łódzkiego Garapicha. Ostatecznie kolejnym wojewodą kieleckim został mianowany wicewojewoda warszawski Ignacy Manteuffel (Manteuffel-Szoege) (1875–1927). Urodzony w majątku Taunagi w Inflantach Polskich był synem powstańca styczniowego i zesłańca. Wychowywany w patriotycznej atmosferze ukończył gimnazjum fi- lologiczne w Rydze, a następnie w 1897 r. wydział prawa uniwersytetu dorpackiego. W czasie studiów był członkiem korporacji „Polonia”. Praktykę adwokacką Mieczysław Bilski, wojewoda kielecki w l. 1923-1924 odbył w Petersburgu i Mitawie. Później prowadził Fot. ze zbioru Narodowego Archiwum Cyfrowego kancelarię w Rydze, udzielając się społecznie wśród administracji krajowej jako komisarz powiatowy, a na- tamtejszej kolonii polskiej, piastując m.in. godność stępnie sekretarz Namiestnictwa we Lwowie. Od 1918 prezesa Towarzystwa Dobroczynności i członka zarządu roku był kierownikiem inspektoratu administracyjnego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. W 1915 r. prze- Ministerstwa Spraw Wewnętrznych odrodzonego niósł się z rodziną do guberni witebskiej, a następnie państwa polskiego. W 1923 roku został awansowany do Rzeżycy, gdzie burmistrzem był jego brat Leon. na dyrektora Departamentu Bezpieczeństwa Publicznego Po wybuchu rewolucji w 1917 r. był członkiem Wydziału w MSW. 1 września 1923 roku został mianowany Wykonawczego działającego w Rzeżycy Komitetu wojewodą kieleckim, a rządy objął 25 września tegoż Polskiego troszczącego się o losy ludności polskiej. roku. Urząd wojewody kieleckiego pełnił najkrócej Wydalony przez bolszewików w marcu 1918 roku ze wszystkich ówczesnych wojewodów. Już 6 maja przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował jako referent, 1924 mianowano go wojewodą śląskim w miejsce a potem radca w Ministerstwie Opieki Społecznej zmarłego Tadeusza Konckiego. i Ochrony Pracy Królestwa Polskiego. Po odzyskaniu W Katowicach przyjęto go początkowo niechętnie niepodległości, w czerwcu 1919 rozpoczął pracę jako kolejnego reprezentanta władz centralnych, uparcie w wydziale administracyjnym, a następnie prawnym, przysyłających urzędników spoza Śląska. Wojewoda Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Po utworzeniu Bilski wkroczył w politykę w chwili gdy gospodarka województwa warszawskiego w styczniu 1920 r. został powoli wychodziła z kryzysu, pozory wskazywały, naczelnikiem Wydziału Administracyjnego Urzędu że kraj czeka okres niezależności, a autonomia Śląska Wojewódzkiego. W marcu 1923 r. objął stanowisko będzie jej wielkim beneficjentem. Niestety nastąpiło wicewojewody warszawskiego. załamanie gospodarcze na Śląsku, a rok później zaczęła Nominację na stanowisko wojewody kieleckiego się wojna celna między Polską a Niemcami, której otrzymał 24 maja, a obowiązki objął z dniem 4 czerwca skutki odczuły przede wszystkim śląskie kopalnie. 1924 r. W czasie trzyletniej pracy na tym stanowisku Spowodowało to falę strajków, wzrost bezrobocia, okazał się utalentowanym i pełnym inicjatywy orga- zamieszki i chaos polityczny. Mimo to wojewoda nizatorem życia publicznego. Dużą wagę przykładał Bilski przełamał początkową nieufność miejscowych do pracy samorządu terenowego, który wspierał elit, chociaż zarzucano mu np. małą operatywność i otoczył opieką, m.in. wprowadził regularne zjazdy i brak koncepcji zarządzania. Krytykowano też jego jego przedstawicieli. Położył duże zasługi w dziedzinie liberalizm w stosunku do mniejszości niemieckiej. szkolnictwa i opieki społecznej na terenie województwa. Tymczasem wojewoda starał się być tylko obiektywnym Wspierał działalność powołanego w 1925 r. Komitetu urzędnikiem i rozplątać ten śląski „węzeł gordyjski” Społecznego Województwa Kieleckiego, dzięki czemu na gruncie legalizmu. Na początku 1926 r. Bilski powstały m.in. sanatorium dla dzieci gruźliczych pod zgłosił chęć podania się do dymisji. O odwołaniu Olkuszem, Zakład dla dzieci jagliczych w Częstochowie,

116 Świętokrzyskie nr 22 (26) Wojewodowie kieleccy w ll Rzeczypospolitej (1919-1939)

do senatu z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem z woj. kieleckiego i została wybrana drugim zastępcą senatora z tej listy. Czwartym wojewodą kieleckim został Władysław Korsak (1890–1949). Urodzony w Sławucie na Wołyniu ukończył gimnazjum realne w Równem, a potem studiował w Instytucie Leśnym oraz w Instytucie Politechnicznym w Kijowie. Należał tam początkowo do lewicowej „Korporacji”, a następnie do Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej „Filarecja” i Związku Walki Czynnej. Od 1908 r. był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej Frakcji Rewolucyjnej. W 1913 r. został aresztowany i spędził kilka miesięcy w areszcie, po którym deportowano go do Witebska. Dopiero w 1917 r. wrócił do Kijowa, gdzie został ministrem do spraw polskich w rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej, członkiem Centralnej Rady Ukraińskiej i pracował w polskich instytucjach. Był wówczas zwo- lennikiem współdziałania z bolszewikami, pełnił funkcję zastępcy delegata Komisariatu Ludowego do Spraw Narodowościowych na Kijów. Kiedy w 1918 r. wrócił do Polski podjął pracę w administracji państwowej.

Od stycznia 1919 r. był starostą w Radzyminie. Następnie pracował w Warszawie od lutego 1921 r. będąc naczelnikiem wydziału samorządowego w Urzędzie Ignacy Manteuffel, wojewoda kielecki w l. 1924-1927 Fot. ze zbioru Narodowego Archiwum Cyfrowego Wojewódzkim Warszawskim, a od 1926 r. wicewojewodą warszawskim. Po przewrocie majowym we wrześniu Szkoła zawodowa żeńska w Chmielniku. Wspomagał 1926 r. został mianowany wojewodą stanisławowskim. również prace Czerwonego Krzyża, Komitetu Pomocy Stanowisko wojewody kieleckiego piastował od 2 Polskiej Młodzieży Akademickiej i innych organiza- października 1926 r. do 28 lutego 1930 r. Zdaniem cji. Przyczynił się także do założenia wodociągów „Gazety Kieleckiej” zostawił po sobie „dobrą pamięć i kanalizacji w większych miastach województwa. w Kielcach, gdzie przez czas swego urzędowania zyskał Jego zasługą było też przeprowadzenie prac remon- szacunek i sympatię”. towo-konserwatorskich i przywrócenie historycznego Po powrocie do Warszawy Władysław Korsak został wyglądu pałacu biskupiego w Kielcach. Był również dyrektorem departamentu samorządowego, a następnie zasłużonym działaczem pożarnictwa. W czasie bun- wiceministrem w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. tu więźniów w ciężkim więzieniu na Św. Krzyżu Na tym stanowisku pracował do wybuchu wojny we wrześniu 1925 r. wojewoda Manteuffel osobiście w 1939 r. W ministerstwie podlegały mu sprawy stanął na czele akcji pacyfikacyjnej. W sierpniu 1926 r. samorządowe. Między innymi za jego urzędowania Ignacy Manteuffel podejmował w Kielcach marszałka w 1933 r. została wydana tzw. ustawa unifikacyjna Piłsudskiego na V Zjeździe Legionistów Polskich. o zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Władysław Uważny za najlepszego wojewodę, ceniony był także Korsak był też prezesem Towarzystwa Krzewienia jako znakomity prawnik i człowiek o wysokiej godności Kultury Teatralnej w Warszawie, członkiem zarządu osobistej i kryształowym charakterze. Po trzech latach Polskiego Banku Komunalnego i rady nadzorczej urzędowania Ignacy Manteuffel zmarł nagle w Kielcach Banku Gospodarstwa Krajowego. Jak wielu wybitnych na anewryzm serca 17 sierpnia 1927 r. Uroczysto- działaczy politycznych II Rzeczypospolitej zaliczany ści pogrzebowe odbyły się 19 sierpnia w Kielcach był też do grona polskich wolnomularzy. Od 1939 r. i 20 sierpnia w Warszawie, gdzie Ignacy Manteuffel przebywał na emigracji. W 1941 r. znalazł się w Stanach został pochowany w grobie rodzinnym na Powązkach. Zjednoczonych, gdzie pracował m.in. w organizacjach Żona wojewody Manteuffla, Emilia Manteufflowa pomocy uchodźcom. Jako członek Prezydium Związku z Schroeterów (1886-1968), była pedagogiem i działacz- Obrony Niepodległości Polski, po pogromie kieleckim ką społeczną. W czasie pobytu w Kielcach rozwinęła w 1946 r. podpisał się pod deklaracją wnoszącą szeroką działalność społeczną Była m. in. inicjatorką o przeprowadzenie śledztwa w sprawie pogromu przez zakładów dla dzieci chorych na jaglicę i gruźlicę komisję międzynarodową. Zmarł na raka w Stanach oraz pierwszego w kraju zakładu wychowawczego Zjednoczonych w grudniu 1949 r. dla dzieci trudnych w Herbach). W r. 1927 po śmierci Przedostatni, piątym, wojewodą kieleckim był Jerzy męża powróciła do Warszawy. W 1928 r. kandydowała Paciorkowski (1893–1957). Urodzony w Będzinie

Świętokrzyskie nr 22 (26) 117 Wojewodowie kieleccy w ll Rzeczypospolitej (1919-1939)

W maju 1929 r. przeszedł na stanowisko szefa Gabinetu Prezesa Rady Ministrów, którym został Świtalski. 18 lutego 1930 r. otrzymał nominację na stanowisko wojewody kieleckiego i piastował je do połowy maja 1934 r. Miał opinię dobrego administratora, człowieka ludzkiego i przystępnego. Był powszechnie lubiany i ceniony, a odchodząc ze stanowiska pozostawił po sobie szczery żal ludzi, z którymi stykał się służbowo lub towarzysko. Odszedł z Kielc na stanowisko ministra opieki społecznej w gabinecie Leona Kozłowskiego, a następnie w rządzie Walerego Sławka. Jako minister dokonał wielu zmian organizacyjnych w resorcie, m. in. scentralizował wszystkie sprawy dotyczące walki z bezrobociem w jednej instytucji pod nazwą Fundusz Pracy. Zwiększył też zakres finansowania przez rząd robót publicznych, ale aby osiągnąć oszczędności przy- gotował też przepisy ograniczające zakres ubezpieczeń chorobowych. Z ministerstwa odszedł wraz z ustąpieniem gabinetu Sławka w październiku 1935 r. Był już wtedy posłem wybranym do Sejmu z Częstochowy.

Po śmierci Józefa Piłsudskiego związał się z grupą pułkowników Edwarda Rydza-Śmigłego dzięki czemu w końcu 1935 wrócił do MSW na ważne stanowisko dyrektora Departamentu Politycznego. Od 1936 r.

Władysław Korsak, wojewoda kielecki w l. 1927-1930 organizował Obóz Zjednoczenia Narodowego i odgrywał Fot. ze zbioru Narodowego Archiwum Cyfrowego w nim bardzo istotną rolę. W lutym 1937 r. awansował na wiceministra spraw wewnętrznych. Na tym stano- w 1912 r., maturę zdał w Gimnazjum Wojciecha Górskiego wisku kierował akcją tłumienia strajku chłopskiego w Warszawie. Później do 1915 r. studiował na wydziale w 1937 r., stosując masowe aresztowania przywódców, prawnym na uniwersytecie petersburskim. Już w latach rozpędzanie zebrań i manifestacji chłopskich, strzelanie szkolnych i uniwersyteckich działał w organizacjach do demonstrantów oraz pacyfikację niektórych wsi. Być społeczno-niepodległościowych należąc m.in. do Związku może z tego powodu podał się do dymisji, a w styczniu Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. W czasie 1938 r. przeszedł na dużo mniej prestiżowe stanowisko pierwszej wojny światowej działał w Towarzystwie wojewody warszawskiego, na którym pozostał aż Pomocy Ofiarom Wojny w Piotrogrodzie. W maju 1917 r. do wybuchu wojny. We wrześniu 1939 r. przez Kowno, wyjechał do kraju, a we wrześniu dotarł do Warszawy, Szwecję i Holandię dostał się do Francji, a w czerwcu gdzie brał udział w rozbrajaniu Niemców. W Warszawie 1940 r. ewakuował się z rodziną do Londynu. Odrzucano kontynuował studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu jego prośby o przyjęcie do wojska. Po wojnie pozostał Warszawskiego, gdzie w czerwcu 1921 r. zdał końcowy w Londynie ale w życiu emigracji polskiej nie brał egzamin państwowy. Od września 1919 r. pracował żadnego udziału. Żył z pracy fizycznej, pracując jako w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, a od grudnia tegoż ogrodnik, pakier w fabryce drzewnej, a pod koniec roku w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej. Tam życia z chałupniczej produkcji sztucznej biżuterii. Zmarł w marcu 1921 r. objął kierownictwo Wydziału Inspekcji, na atak serca w 1957 i został pochowany w Londynie. ad o czerwca 1925 r. został naczelnikiem Wydziału Ostatnim przedwojennym i najdłużej urzędującym Pracy i Walki z Bezrobociem. Wyjechał wtedy na kilka wojewodą kieleckim był Władysław Dziadosz (1893- miesięcy do Francji jako członek komisji omawiającej 1980). Urodził się w rodzinie komisarza straży skarbowej. układ o emigrantach polskich we Francji. Przypuszczalnie W 1913 r. ukończył I Gimnazjum w Tarnowie, a następnie był blisko związany z ludźmi obozu Józefa Piłsudskiego, wstąpił na wydział prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdyż po przewrocie majowym w grudniu 1926 został który ukończył dopiero w 1926 r. jako doktor praw. naczelnikiem Wydziału Społeczno-Politycznego Był członkiem Związku Walki Czynnej i Związku Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Wtedy też ściśle Strzeleckiego. W czasie I wojny światowej walczył związał się ze swoim szefem, dyrektorem Departamentu w 5 pułku piechoty Legionów Polskich. Został ciężko Politycznego Kazimierzem Świtalskim. Po awansie ranny w bitwie pod Konarami w 1915 r. Służbę Świtalskiego na stanowisko ministra wyznań religijnych w Legionach zakończył w stopniu podporucznika. i oświecenia publicznego, Paciorkowski w lipcu 1928 r. W latach był 1917–1918 był komendantem POW został dyrektorem Departamentu Politycznego MSW. w Tarnowie, gdzie w październiku 1918 r. dowodził rozbrajaniem wojsk austriackich. Był też uczestnikiem

118 Świętokrzyskie nr 22 (26) Wojewodowie kieleccy w ll Rzeczypospolitej (1919-1939)

Władysław Dziadosz, wojewoda kielecki w l. 1934-1939 Jerzy Paciorkowski, wojewoda kielecki w l. 1930-1934 Fot. ze zbioru Narodowego Archiwum Cyfrowego Fot. ze zbioru Narodowego Archiwum Cyfrowego walk z Ukraińcami w obronie Lwowa i wojny polsko- Patronował kolejnym obchodom Święta Niepodle- -bolszewickiej. W 1922 r. został zweryfikowany w stopniu głości i innych rocznic historycznych, m.in. Marszom majora w korpusie oficerów piechoty. Od 1919 do 1923 r. Szlakiem Kadrówki. Osobiście zaangażował się był w rezerwie oficerów sztabowych Dowództwa w ufundowanie w Kielcach Pomnika Niepodległości Okręgu Korpusu w Krakowie. Później służył jeszcze w 1929 r., pomnika „Czwórki legionowej” oraz Sank- kolejno w 12, 5 i 1 pułku piechoty. W grudniu 1928 r. tuarium Marszałka Józefa Piłsudskiego i Muzeum został przeniesiony do korpusu oficerów sądowych Legionów Polskich w pałacu biskupów krakowskich i pozostawał w dyspozycji MSW. Od kwietnia 1927 r. w Kielcach, czyli ówczesnej siedzibie „województwa”. pracował w administracji jako naczelnik Wydziału Obok kariery urzędniczej rozwijał swoją aktywność, Bezpieczeństwa w Urzędzie Wojewódzkim w Krakowie, działając w organizacjach kombatanckich: Związku a następnie w Tarnopolu. W styczniu 1928 r. mianowany Legionistów polskich i Federacji Polskich Związków został wicewojewodą kieleckim, a w lutym 1930 r. Obrony Ojczyzny, w którym w 1933 r. został nawet został przeniesiony do Białegostoku na stanowisko jednym z wiceprezesów. Działał również w Związku wicewojewody białostockiego. Następnie wyjechał Strzeleckim, w którym w czasie pracy w Warszawie do Warszawy, gdzie w grudniu 1930 r. zaczął pełnić był prezesem okręgu warszawskiego. obowiązki dyrektora Biura Sejmu. Wojewoda Władysław Dziadosz opuścił Kielce w pierwszych dniach września 1939 r. i nigdy już do nich Dnia 3 lipca 1934 r. prezydent Ignacy Mościcki nie powrócił. Przez Rumunię i Palestynę przedostał mianował Dziadosza wojewodą kieleckim. Swoje się do Anglii, gdzie osiadł na stałe. Angażował się obowiązki podjął już 10 lipca i spełniał je do wybuchu w życie polityczne emigracji, ale nie był politykiem II wojny Światowej. Jak prawie każdy kolejny wojewoda z pierwszego szeregu. Pełnił różne funkcje w rządzie od początku „dał się poznać jako energiczny admini- emigracyjnym, m.in. w latach 1954-1955 ministra strator”. W czasie pięcioletniego pobytu w Kielcach spraw wewnętrznych. Wchodził również w skład dwóch występował w roli „strażnika pamięci legionowej”, z czterech działających w Londynie Rad Rzeczypospolitej z dużym zaangażowaniem działał na rzecz kultywowa- Polskiej. Zmarł w Londynie w domu starców 13 marca nia tradycji legionowej, legendy Józefa Piłsudskiego 1980 r., a jego prochy złożone zostały na cmentarzu i idei Kielc jako miasta Legionów. w Nowym Targu.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 119 Jak Busko witało niepodległość w listopadzie 1918 roku

Robert Osiński

1795 roku, w wyniku III rozbioru, Polska Cywilnego – dr Stanisława Solańskiego – szczerego W ostatecznie utraciła niepodległość i przestała i oddanego Ojczyźnie patrioty, władze okupacyjne istnieć jako niezależny byt państwowy. Miasto Busko przemianowały Busk z osady na miasto, włączając znalazło się w granicach zaboru austriackiego. 1809 w jego granice wieś Nadole. Na mocy przywróconego roku, w wyniku błyskotliwej kampanii wojennej księcia w ten sposób samorządu, w dniu 17 stycznia 1917 roku Józefa Poniatowskiego, Busko zostało włączone zebrała się Rada Miejska, składająca się z 24 radnych w granice Księstwa Warszawskiego. W 1815 roku, mianowanych przez władze okupacyjne. w wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego, Busko znalazło się w granicach Królestwa Polskiego, połą- Na tej pierwszej sesji na burmistrza powołano czonego unią personalną z carską Rosją. Na podstawie Ludwika Jarczyńskiego, a na jego zastępcę Włady- Najwyższego Ukazu carskiego z 1 czerwca 1869 roku sława Śliwińskiego. Praca pierwszej Rady Miejskiej 336 miast Królestwa Polskiego zostało pozbawionych i Zarządu Magistratu odbywała się w wyjątkowo dawnych przywilejów i zdegradowanych do roli ciężkich warunkach. Miasto, zubożałe wskutek wojny, osady. W powiecie stopnickim Guberni Kieleckiej gnębione przez okupantów ustawicznymi rekwizycjami, degradacja dotknęła następujące miasta: Stopnica, nie było w stanie zaspokoić najpilniejszych potrzeb Oleśnica, Pacanów, Nowy Korczyn, Pierzchnica, mieszkańców. Jednym z pierwszych działań Rady Busk (taka nazwa wówczas obowiązywała), Szydłów Miejskiej było powołanie milicji miejskiej, dla zapew- i Kurozwęki. W przypadku Buska ukaz carski miał nienia mieszkańcom praworządności i bezpieczeństwa niewątpliwie charakter represyjny za udokumentowany publicznego. Na posiedzeniu w dniu 3 lutego 1917 udział mieszkańców w działaniach powstańczych roku uchwalono etat dla jednego starszego i trzech 1863 i 1864 roku. młodszych milicjantów. Postanowiono także dofinansować Po wybuchu I wojny światowej w Busku kilkakrotnie Ochotniczą Straż Pożarną kwotą 200 rubli na pokrycie przebywały oddziały kawalerii rosyjskiej gen. Nowikowa. najpilniejszych potrzeb. W maju 1915 roku, po klęsce w bitwie gorlickiej, W dniu 3 maja 1917 roku mieszkańcy Buska po raz oddziały rosyjskie wycofały się na wschód i do Buska pierwszy obchodzili uroczyście rocznicę uchwalenia wkroczyły oddziały austro-węgierskie. W czerwcu 1915 Konstytucji 3 Maja. 21 października tegoż roku przy- roku okupacyjne władze austro-węgierskie przeniosły padała setna rocznica śmierci Naczelnika Tadeusza do Buska siedzibę starostwa ze Stopnicy. We wrze- Kościuszki. W tym dniu odbyło się uroczyste posiedzenie śniu 1916 roku, z inicjatywy ówczesnego Komisarza Rady Miejskiej, na którym postanowiono odnowić kopiec

Pierwsza Rada Miejska w Busku. W środku dr Stanisław Solański. Fot ze zb. autora

120 Świętokrzyskie nr 22 (26) Jak Busko witało niepodległość w listopadzie 1918 roku

31 października 1918 roku członkowie buskiej POW udali się w szyku zwartym pod budynek więzienia, mieszczący się przy obecnej ul. Kościuszki (w tym miejscu stoi obecnie budynek Sądu Rejonowego). W czasie przemarszu do peowiaków dołączyła liczna grupa mieszkańców. Zebrani przed więzieniem odśpiewali „Rotę” a następnie delegacja udała się do naczelnika więzienia, żądając uwolnienia więźnia politycznego Antoniego Grudnia, członka POW. Pertraktacje z naczelnikiem więzienia przeciągały się, ale ostatecznie, pod groźbą użycia broni, zgodził się on uwolnić Antoniego Grudnia. Było to pierwsze publiczne wystąpienie członków POW w Busku. Żołnierze austro-węgierscy na kwaterze w Mikułowicach k. Buska. 1 listopada 1918 roku kilku członków POW Fot. ze zb. autora zatrzymało na ul. Stopnickiej (obecni ul. Partyzantów) samochód wojskowy wiozący zarekwirowane artykuły Naczelnika, otoczyć go artystycznym ogrodzeniem, żywnościowe. Kierowcę i konwojenta rozbrojono, na szczycie umieścić kamień z tablicą opatrzoną samochód zarekwirowano, żywność przekazano stosownym napisem. Postanowiono także przystąpić do dyspozycji Rady Miejskiej. 2 listopada przed do gromadzenia funduszy na umieszczenie na kopcu południem kurier z Kielc przywiózł rozkaz dla POW figury Naczelnika naturalnej wielkości. o rozbrajaniu okupantów. W pierwszej kolejności został W 1916 roku powołano w Busku tajne struktury rozbrojony przez miejscową placówkę POW posterunek Polskiej Organizacji Wojskowej. Założycielami byli w pobliskim Szańcu, liczący 13 żołnierzy. Zdobyto 13 dawni członkowie PPS Frakcji Rewolucyjnej: Jan Król, karabinów, 2 rewolwery i około 5 000 sztuk amunicji. Wincenty Rydzy i Jan Anyż ps. Czarny – późniejszy W nocy z 2 na 3 listopada peowiacy z Buska rozbroili czołowy działacz POW w powiecie stopnickim. 25 osobowy posterunek żandarmerii, mieszczący się W 1917 roku POW w Busku liczyła około 60 członków w budynku Tadeusza Chełmońskiego w rynku (obecnie i tworzyła II Obwód, należący do IV Okręgu Kielce. siedziba banku PKO BP). Następnie, po dołączeniu Komendantem II Obwodu Busko był nauczyciel Szkoły peowiaków z Mikułowic i Szańca, rozbrojono oddział Powszechnej – Stefan Brzosko. Większość członków około 250 Węgrów, kwaterujących w willach „Wesoła” POW należała do Ochotniczej Straży Pożarnej i pod i „Wiktoria”. Węgrzy początkowo zamierzali się bronić, przykrywką tej organizacji mogli oni przeprowadzać ale po dłuższych pertraktacjach zgodzili się złożyć musztrę i inne ćwiczenia terenowe. broń. Kwaterujących w willi „Brzozówka” Austriaków

Dawne koszary pograniczników rosyjskich, w których mobilizowała się kompania POW, Fot ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego

Świętokrzyskie nr 22 (26) 121 Jak Busko witało niepodległość w listopadzie 1918 roku

funkcję łączników, przekazując rozkazy, pełniąc służbę patrolową, a czasem nawet wywiadowczą. Piszą o tym w swoich wspomnieniach członkowie POW: Kazimierz Wójcikiewicz, Piotr Nurek, Stanisław Cegielski i Bolesław Jurecki.

Peowiacy z Buska, mając własny samochód zarekwirowany w dniu 1 listopada, uczestniczyli także w rozbrajaniu posterunków w Wiślicy, Chmielniku i Gnojnie. Kierowcą samochodu był członek POW Józef Gach. 10 listopada do komendy II Obwodu POW w Busku dotarł rozkaz Komendy Głównej o mobilizacji członków POW. W związku z tym w byłych koszarach pograniczników rosyjskich, mieszczących się przy obecnej ul. Mickiewicza, nastąpiła mobilizacja członków POW. W ciągu 3 tygodni zmobilizowano i uzbrojono kompanię liczącą około 250 żołnierzy, pod dowództwem porucznika Kuklińskiego, z szefem chorążym Zarembą. Na początku grudnia kompania pomaszerowała do Kielc, gdzie została włączona jako 7 kompania II batalionu do 25 pułku piechoty. Dowódcą kompanii został porucznik Marzec. W dniu 13 grudnia 1918 roku odbyło się w Busku ostatnie posiedzenie Rady Miejskiej z nominacji okupantów. W dniu następnym zebrała się nowa Jan Anyż ps. Czarny, czołowy działacz POW w powiecie stopnickim Rada z wyborów, uzupełniona drogą demokratycznej Fot. ze zb. autora kooptacji do 36 radnych i powołała na stanowisko burmistrza Kazimierza Gałdzińskiego, a na jego zastępcę Władysława Śliwińskiego. Najważniej- rozbrojono bez oporu z ich strony. Nadwyżkę zdobytej szym zadaniem nowej Rady było opracowanie list broni przekazano do magazynu przy Magistracie. wyborczych dla dokonania wyborów do Sejmu Ustawodawczego. Wybory odbyły się 26 stycznia W willi ‘Bristol” kwaterował, wraz ze swoim 2019 roku, a pierwsze posiedzenie Sejmu w dniu 19 sztabem, dowódca garnizonu w Busku. Z nimi właśnie lutego 1919 roku. peowiacy mieli największy kłopot, gdyż nie chciał W związku z licznymi rekwizycjami okupacyjnych dobrowolnie złożyć broni. W pewnej chwili zanosiło władz austro-węgierskich w mieście zapanował się na strzelaninę. Ostatecznie jednak, po upewnieniu głód, zwłaszcza wśród mieszkańców bezrolnych. się, że żołnierze garnizonu dobrowolnie złożyli broń, W związku z tym Rada Miejska postanowiła utworzyć oficerowie austro-wegierscy także broń oddali. przy Magistracie Wydział Aprowizacyjny, którego zadaniem było wyjednanie u władz przydziału zboża 3 listopada w rejonie Góry Kwiatkowej (ok.2 km lub mąki na wypiek chleba, cukru, kaszy i innych na zachód do Buska) 60 członków POW urządziło produktów spożywczych niezbędnych do wyżywienia zasadzkę na około 250 żołnierzy austro-węgierskich, przymierających głodem mieszkańców. Postanowiono którzy rozbili magazyny w Pińczowie i ze zrabowanymi także wystąpić do Rządu Polskiego, za pośrednictwem materiałami, załadowanymi na 4 samochody, zdążali Ministerstw: Skarbu, Spraw Wewnętrznych, Rolnic- w kierunku Buska. Kolumna została dopuszczona twa i Dóbr Koronnych o zwrot majątków miejskich na bliską odległość i wezwana do złożenia broni. zabranych przez władze carskie po 1869 roku. Pewna Żołnierze austro-węgierscy bez oporu poddali się poprawa sytuacji żywnościowej w mieście nastąpiła i pod konwojem peowiaków udali się do Buska, gdzie dopiero po zbiorach w 1919 roku. zostali przejściowo zakwaterowani w stodole dworskiej W takich oto okolicznościach mieszkańcy Buska na Nadolu. Przejęte materiały zmagazynowano pozbyli się okupacyjnych władz austro-węgierskich w szopie przy Urzędzie Miejskim. Nadwyżkę zdobytej i mogli zakosztować upragnionej niepodległości. broni przekazano do magazynu przy Magistracie. Czołową rolę w pozbyciu się okupantów odegrali członkowie II Obwodu POW. W późniejszym okresie Dużą pomoc członkowie buskiej POW uzyskali rolę organizatora życia społecznego i gospodarczego od członków miejscowej organizacji Skautów, założonej w mieście przejęła Rada Miejska i powołany przez przez Jana Rogowskiego. Starsi wiekiem skauci pełnili nią Magistrat na czele z burmistrzem.

122 Świętokrzyskie nr 22 (26) Żeromski – „duchowy wódz pokolenia” i „prorok niepodległości”

Bożena Bogucka-Tondera

etna rocznica odzyskania przez nasz naród rosyjskim władzom, jednak opowieść tę traktować S niepodległego bytu państwowego stanie się należy raczej jako jedynie (?) barwną anegdotę, gdyż na pewno okazją zarówno do gromkich uroczystości, nie znajduje ona potwierdzenia ani w zachowanych jak i do refleksji: jak to było możliwe, dzięki czemu dokumentach, ani w Dziennikach. Wiadomo natomiast, tak się stało, że mając za sąsiadów tak potężne że w powstaniu uczestniczyli liczni kuzyni, sąsiedzi i ekspansywne narody i państwa, jak Prusy i Rosję, i znajomi Żeromskich. Osobą przekazująca młodemu zdołaliśmy przez 123 lata niewoli zachować na- Stefanowi te ekscytujące relacje była rodzona siostra rodową tożsamość, ocalić polską tradycję, kulturę, jego ojca – ,„ciotka Janowa”, czyli Józefata z Żeromskich język i obyczaje. Co sprawiło, że kiedy wskutek Janowa Saska. Jej mąż, dzierżawiący majątek ziemski szczęśliwego zbiegu okoliczności – klęski wszystkich w Rudzie Zajączkowskiej w pobliżu Strawczyna, gdzie trzech państw zaborczych w czasie pierwszej wojny Stefan Żeromski się urodził, w lutym 1863 roku trafił światowej – pojawiła się taka szansa, okazaliśmy się do kieleckiego więzienia – w związku z wydarzeniami społeczeństwem zdolnym do utworzenia własnego powstańczymi. państwa, zorganizowania władz, walki o granice itd. Będzie się zapewne dyskutować, kto ma w tym dziele największe zasługi – i na pewno wskaże się wielu zasłużonych. Przede wszystkim wymieniani będą politycy, których zasługi nie ulegają wątpliwości, chociaż wpływ partii politycznych na postawy Polaków, miał zasięg ograniczony. Istotną, być może istotniejszą rolę, odgrywała w tym dziele literatura, oddziałująca znacznie szerzej, bo na dziesiątki tysięcy czytelników. Oddziaływała także głębiej, trafiała bowiem do emocji, budziła uczucia… I oddziaływała - trwale i uparcie – przez wiele dziesiątków lat. W tym dziele szczególne miejsce zajmuje najpierw pokolenie romantyków, potem generacja Sienkie- wicza i Konopnickiej a następnie - Wyspiańskiego i Żeromskiego. Przykład Żeromskiego wydaje się, z wielu powodów, najbardziej charakterystyczny. W rodzinie przyszłego autora Wiernej rzeki tradycje niepodległościowe były niezwykle bogate. Można zaryzykować twierdzenie, że przybrały one nawet formę swoistego kultu – zwłaszcza wobec uczestników Powstania Styczniowego. Do młodego Żeromskiego bezpośrednio docierały poruszające opowieści o po- wstańczych losach bliskich mu osób: wujów, kuzynów, Piechota, drzeworyt z prasy francuskiej. sąsiadów. Wyrosła z nich domowa legenda, która Fot. ze zb. Jerzego Osieckiego głęboko i trwale zakorzeniała się w jego świadomości; na tyle głęboko, by w późniejszym czasie w istotny Trzej synowie Saskich – Zygmunt, Ksawery i Gustaw sposób zaważyć na jego twórczości. – walczyli w oddziałach powstańczych, najmłodszy W niektórych dawnych publikacjach można się z nich, dziewiętnastoletni Gustaw, który uciekł do spotkać z informacjami o udziale w powstaniu ojca powstania z kieleckiego gimnazjum, we wrześniu pisarza, Wincentego Żeromskiego, który rzekomo 1863 poległ w potyczce pod Seceminem. W dworze w 1863 roku pojmany został przez chłopów ze w Rudzie przez jakiś czas ukrywany był ranny w bitwie Strawczyna, którzy jako „buntownika” zamierzali pod Małogoszczem powstaniec; historia jego pobytu go wydać w ręce władz, a który jednak uwolnił w dworze Saskich miała po latach stać się rdzeniem się z więzów, sam skrępował chłopów i wysłał ich fabuły Wiernej rzeki. W powstaniu uczestniczyli także

Świętokrzyskie nr 22 (26) 123 Żeromski – „duchowy wódz pokolenia” i „prorok niepodległości”

Carskie Gimnazjum Męskie w Kielcach, do którego uczęszczał Stefan Żeromski. Pocztówka ze zb. J. Osieckiego

inni kuzyni Żeromskiego: Juliusz Schmidt poległ Ten powstańczy mit, niezatarty w pamięci przez lata, w walce, a Antoni Schmidt skazany został na zesłanie. przechowywany w świadomości od dzieciństwa, miał Gdy po dwudziestu latach powrócił w rodzinne strony, istotny wpływ na rozumienie przez Żeromskiego naszej Żeromski zanotował ten fakt w Dziennikach pod datą narodowej historii, a przez to i na jego twórczość. Był 29 lipca 1883 roku: on głęboko przekonany, dając temu wyraz w wielu W kościele u Św. Katarzyny. Był tam Antoni utworach, że wskutek naszego geopolitycznego poło- Schmidt, wzięty na Syberią w roku 63. Powrócił w tych żenia między Rosją i Niemcami, a także ze względu na dniach. Miał być powieszony w powstanie, stał już na nasze doświadczenia historyczne zmuszeni jesteśmy szubienicy i stryczek miał na szyi, wyrabiał bowiem na podejmowanie zrywów niepodległościowych, trucizny, zatruwał sztylety itd. Jest aptekarzem. Powrócił nawet jeśli na razie nie mamy szans na pokonanie patriotą tysiąc razy gorętszym, niż pojechał1. zaborców na polu walki, że jeśli naród nie chce Dzięki Dziennikom ujawniają się także inne źródła znikczemnieć w niewoli, kolejne pokolenia Polsków wiedzy Żeromskiego o powstaniu. Wiadomo, że gdy muszą podejmować bunt i płacić krwią za pragnienie latem 1885 r. przebywał „na kondycji” w Sieradowicach życia w wolności i godności, za posiadanie własnego koło Bodzentyna, o niedawnej historii opowiadała państwa. Pierwszy ślad takiego pojmowania historii mu pani Mrozińska. Warta uwagi jest nie tyle treść widać już w powieści Syzyfowe prace. tej relacji, ile wrażenia, które ona wywarła: Można się zasłuchiwać – zapisał 21.08.1885 – gdy Jak pamiętamy, fabuła powieściowa, tocząca się opowiada sceny z powstania, sceny, których każdy pod koniec XIX wieku, a więc w okresie zaborów, dworek, każda piędź ziemi i każde serce polskie pełne. przedstawia losy grupy uczniów-Polaków uczęszcza- Mówili mi o Denisowiczu, jak z papierosem w ustach jących do rosyjskiego gimnazjum (bo polskich nie ma) szedł na śmierć, o Bezkiszkinie… Gdy siadam ot, i poddawanych wymyślnym zabiegom rusyfikatorskim, wieczorem sam w Belwederze, opowiadania te jak które pod koniec utworu okazują się kompletnie sen tłoczą się w mej myśli, odbiegam od pierwotnej nieskuteczne. Bohaterowie powieści, coraz lepiej ekscytacji, błąkam po głuszach, grobach, pobojowiskach, rozumiejący swój los, w tajemnicy przed władzami spalonych chatach, stratowanych polach – marzę2 szkolnymi poznają ojczystą literaturę i historię – buntują się przeciw niewoli. Już ten bunt, przedstawiony przez Żeromskiego w pierwszej jego opublikowanej 1 S. Żeromski, Dzieła pod red. S. Pigonia, Dzienniki. Oprac. J. Kadziela. T. powieści, wprowadzony został przezeń w ten cykl 1, Warszawa 1963, s.233. pokoleniowych zrywów wolnościowych, o którym 2 S. Żeromski, Dzieła pod red. S. Pigonia. Dzienniki. Oprac. J. Kądziela. T. 2, Warszawa 1964, s.247.. mowa była wyżej. Niektórzy historycy literatury łączą

124 Świętokrzyskie nr 22 (26) Żeromski – „duchowy wódz pokolenia” i „prorok niepodległości”

Artur Grottger, Bitwa z tym nawet tytuł powieści. Pisał na ten temat prof. na to patrzeć i że sobie w twoich oczach, gołowąsie, Zdzisław Jerzy Adamczyk: z pistoletu w łeb wypalę! To sobie zapamiętaj..«. W micie o Syzyfie istnieje wyraźny element cy- kliczności. Trud Syzyfa podlega wciąż temu samemu Istnieje więc jakaś powtarzalność, jakiś rytm pokoleń. rytmowi: wtaczanie kamienia i jego upadek, wtaczanie W sześćdziesiąt lat po powstaniu listopadowym, i upadek, wtaczanie i upadek. W fabule powieści taka w trzydzieści lat po styczniowym wyrosła, dojrzała powtarzalność – i to wymiarze ponadjednostkowym, w Polsce generacja, która jest gotowa przejąć pałeczkę historycznym – pojawia się w jednej tylko scenie, ale w sztafecie buntów przeciwko niewoli. Ta nowa w scenie szczególnej, w ostatnim rozdziale utworu, a więc generacja, mimo przegranej dziadów i ojców, na w miejscu szczególnie nacechowanym znaczeniowo. przekór oportunistycznym czy wręcz serwilistycznym W rozdziale tym – już po wakacjach, już ze świadectwem postawom części starszego pokolenia, pozostawiona maturalnym w kieszeni – Marcin Borowicz przyjeżdża sobie i zdana tylko na siebie, dojrzała do tego, by z Gawronek do Klerykowi i na swej dawnej stancji, na nowo zmierzyć się z narodową koniecznością, by w mieszkaniu pani Przepiórkowskiej rozmawia ze starym podjąć kolejną próbę wtoczenia na szczyt Syzyfowego radcą Somonowiczem, […] który pamięta i powstanie kamienia3. styczniowe, i nawet listopadowe, z przerażeniem Takie pojmowanie – i przedstawianie – naszej spostrzega, że oto dorosło nowe pokolenie zdolne historii przejawia się w twórczości Żeromskiego i gotowe do kolejnego buntu. Warto przypomnieć znacznie częściej – i na różne sposoby. fragment tej rozmowy: Ok. 1910 r. zaczął planować cykl powieści histo- » – A co, a co, słyszeliście? – krzyczał Somonowicz. rycznych, w których – na przykładzie losów kilku – Trzeci dziesiątek lat upływa, to jest nasionko. Macie pokoleń dwóch rodzin szlacheckich (Olbromskich państwo! Czy nie mówiłem? Ja to przeczuwam, ja to i Cedrów) – zamierzał ukazać tragizm naszego widzę! Tu mi włosy wyrosną, jeżeli ty znowu czego położenia geopolitycznego i naszej historii. Na nie zmajstrujesz – wołał podsuwając Borowiczowi do temat tego projektu pisał w liście do Stanisława oczu swe zmarszczone ręce – tu mi włosy wyrosną! Witkiewicza z 07.03.1910 r.: Ale to sobie waćpan zapisz w głowie, że ja nie chcę tego dożyć, że nie zgodzę się pod żadnym pozorem 3 Z.J. Adamczyk, Do czego potrzebny był Żeromskiemu Andrzej Radek. Trochę nowego światła na „Syzyfowe prace”, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kiel- cach” pod red. R. Kotowskiego. T. 31, Kielce 2016, s.30–31.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 125 Żeromski – „duchowy wódz pokolenia” i „prorok niepodległości”

Panorama Kielc z końca XIX wieku

Tu w Paryżu mogę znaleźć źródło nieocenione rosyjskich dragonów ginie ostatni z rodu Olbromskich, do trzech momentów, tj. rok 31, rok 46 i rok 63 – co znany z utworu o „roku 31”- Hubert . będzie stanowić całość: Popioły. Stara ramotka z czasu Napoleona będzie rodzajem przedmowy do tego obrazu Także w tym utworze pojawia się kwestia sensu przeszłości, w którym tragedia roku 46-go, tragedia i konieczności podnoszenia buntu, nawet jeśli nie Towarzystwa Demokratycznego, które kona pod nożem ma szansy na zwycięstwo. Zadziwiająca jest ta Szeli – przerasta swoim ogromem wszystko, co było opowieść o Powstaniu Styczniowym. Nie przynosi w Polsce straszliwego, no i przerośnie oczywiście opisów żadnych potyczek, wymiany ognia, przykładów moje siły4. bojowej odwagi czy brawury. Jest to historia rannego Akcja Popiołów rozgrywa się, jak wiadomo, na powstańca, który ucieka z pobojowiska, gdzie rosyjscy przełomie XVIII i XIX wieku, następny utwór z tego żołnierze dobijali takich jak on rannych, napotyka cyklu miał przedstawiać czasy Powstania Listopa- po drodze polskich chłopów, którzy obrzucają go dowego, a więc w okolicach roku 1830, następny nie tylko szyderstwami, ale i kamieniami, znajduje czas tzw. rzezi galicyjskiej Jakuba Szeli w roku 1846, wreszcie schronienie w zrujnowanym polskim dworze ostatni – Powstanie Styczniowe. Rytm wydarzeń w Niezdołach, gdzie mieszka tylko kuzynka gospodarzy, dziejowych pokrywa się mniej więcej – z rytmem Salomea Brynicka. Ale życie jego jest ciągle zagrożone, pokoleń, o których w Syzyfowych pracach Marcinowi mimo poświęceń i starań pięknej opiekunki… Dwór jest Borowiczowi mówił radca Somonowicz. zniszczony, zabudowania dworskie spalone, właściciel Pomysł ten Żeromski zrealizował tylko częściowo. siedzi w rosyjskim więzieniu, jego żona pojechała Powieść o „roku 31” to jest o powstaniu listopadowym szukać zwłok trzech poległych w powstaniu synów. rozpoczął, ale lej nie ukończył. Nosiła tytuł Wszystko Ojciec Salomei walczy gdzieś w powstaniu… Pewnego i Nic – opowiadała o tym, jak znany z Popiołów Rafał dnia zjawia się w Niezdołach Hubert Olbromski, który Olbromski na wezwanie przybyłego emisariusza jest emisariuszem narodowego rządu powstańczego. odsyła do szkoły w Kielcach kilkunastoletniego syna, Okazuje się on dawnym znajomym ojca Salomei, Huberta, bo sam opuszcza swój dwór w Wyrwach która, widząc, ile nieszczęść i cierpień sprowadziło w Górach Świętokrzyskich, ponieważ szykuje się nowy powstanie na nią i na jej rodzinę, zdobywa się na bunt. Dalszej części powieści nigdy nie napisał. Nie rozmowę z Olbromskim na temat sensu walki. Warto napisał także powieści o roku 46. Wiele lat później przypomnieć tutaj jej treść: stworzył dramat Turoń, opowiadający o śmierci – Panie! – krzyknęła. Rafała Olbromskiego i Krzysztofa Cedro a także ich – Słucham. dzieci z rąk buntowanego chłopstwa, ale nie była – Co wy robicie? to część planowanego wcześniej cyklu powieści – A co? historycznych. W roku 1912 napisał ostatnie ogniwo – To powstanie! tamtego cyklu- powieść Wierna rzeka, w której z rąk – Powstanie.

4 S. Żeromski, Pisma zebrane, t. 37, Listy 1905–1912, Oprac. Z.J. Adamczyk, Warszawa 2006, s. 257.

126 Świętokrzyskie nr 22 (26) Żeromski – „duchowy wódz pokolenia” i „prorok niepodległości”

Panorama Kielc z końca XIX wieku

– Niech mi pan wytłomaczy ze swego rozumu sytuacji bieżącej, odciśniętej piętnem na każdym i z głębokiego sumienia. Ja jestem prosta i głupia… Polaku, lecz – generalnie – do polskiego losu, do Nic nie mogę pojąć! konieczności nieustannego podnoszenia buntu, do – Wszystko powiem, wszystko, co tylko wiem. wszystkich zrywów niepodległościowych, które podjęli – Z sumienia swego? Polacy w XIX wieku. Obarczony tragiczną i krwawą – Z sumienia. historią swego ojca, uwikłany w historię swojego Spojrzała mu w oczy i zrozumiała, że prawdę kraju ma on prawo do wygłoszenia takich słów. usłyszy. Rzuciła mu w oczy z krzykiem: Następnego dnia po tej rozmowie zginie nierównej – Któż z was ośmieli się mówić, ze pobije tych, co walce z rosyjskimi dragonami; ta śmierć uwiarygodnia tu nocami przychodzą szarpać nas, ludzi bezbronnych? jego słowa, wzmaga wagę jego nakazu: „serce mężne A jeśli ich nie możecie pobić, to kto z was ośmielił się uzbrój w sobie”, bo trzeba walczyć. rozpętać w nich dzicz, co ją z sobą z okrutnych śniegów w duszach przynieśli? Czy macie w sobie siłę równą ich dziczy i taką, żeby tamto złe zgniotła? Olbromski milczał. Łkając oskarżała: – Sołdactwo pali dwory – rannych dobija na placu bitwy. Chłopi wiążą powstańców… Przerwał jej głosem innym, twardym: – Wolicie ich dzicz niż rany i śmierć? Będziecie mieli dzicz za wiecznego pana! – I tak go mamy, choć tyle ran… – Polskie plemię popadło między dwa młyńskie kamienie zagłady – między Niemców i Moskwę. Musi się stać samo młyńskim kamieniem, albo zostanie zmielone na pokarm Niemcom i Moskwie. Nie ma wyboru. Zbyteczne jest wszelkie o tym słowo. – Jaką mieć wiarę? Czym żyć? – Serce mężne uzbrój w sobie. – I cóż z serca mężnego? – jęknęła z rozpaczą. – Nie czas już pytać i odpowiadać5.

Salomea pyta o sens powstania, o sens ofiar i cierpień, skoro nie przynoszą one zwycięstwa. Odpowiedź Olbromskiego odnosi się nie tylko do

5 S, Zeromski, Wierna rzeka. Klechda domowa. Oprac. Z.J. Adamczyk, Wo- Artur Grottger, Bój cław 1978, s. 101–102.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 127 Żeromski – „duchowy wódz pokolenia” i „prorok niepodległości”

Józef Piłsudski ok. 1899 r. Pocztówka ze zb.J. Osieckiego

W wielu polskich utworach literackich powstałych do udzielenia temu programowi poparcia pojawiła z drugiej połowy XIX i początków XX wieku mowa się już w 1905 roku. jest o hańbie niewoli, o cierpieniach zadawanych W otoczeniu Piłsudskiego narodził się wówczas przez zaborców, o bohaterstwie najlepszych w naszym projekt gromadzenia funduszy na tworzenie i wypo- narodzie ginących na polach bitew lub umierających sażanie oddziałów wojskowych, z myślą o przyszłej na szubienicy lub pędzonych na Sybir, ale żaden walce powstańczej . Pierwszym krokiem ku temu chyba z naszych twórców nie mówił – tak wyraźnie miała być odezwa do społeczeństwa z wezwaniem i dobitnie jak Żeromski – o konieczności nieustannego do składania pieniędzy na przyszłą polską armię. sprzeciwu wobec niewoli, tak mocno nie wysuwał Proklamację tę miał napisać Żeromski, a podpisać się imperatywu walki. I żaden chyba nie trafiał do tak pod nią – on sam, a także inni pisarze cieszący się wielu czytelników. narodzie najwyższym poważaniem, to jest Stanisław Wyspiański i Stanisław Witkiewicz. Wiele lat później <»> Żeromski pisał o tym we wspomnieniu zatytułowanym Na broń: „W marcu 1905 roku w grupie spiskowców, Gdy się mówi o udziale Żeromskiego w niepod- której przewodnikiem był Józef Piłsudski, powzięty ległościowych dążeniach jego pokolenia, trzeba został zamiar tworzenia wojska polskiego. […] W małej także wspomnieć o jego działalności publicznej, to izdebce na piętrze willi Jordanówka w Zakopanem jest o udziale w różnych akcjach społecznych czy Józef Piłsudski zażądał ode mnie, bym wraz z kilkoma politycznych, które tej sprawie służyły. Niezwykła osobami podpisał odezwę wzywającą cały naród popularność, jaką zdobył jako powieściopisarz, spra- do składania ofiar pieniężnych na broń dla armii, wiła, że różne działające w jego czasach organizacje której zawiązki będą tworzone – bym wystosował czy stronnictwa polityczne zabiegały o pozyskanie list do Stanisława Witkiewicza, skłaniający go do jego poparcia, pragnęły jego nazwiskiem ozdabiać podpisania tejże odezwy, i bym udał się osobiście swoje sztandary. Zdawał sobie z tego sprawę, toteż do Stanisława Wyspiańskiego i przekonał go o ko- z takich wezwań do współpracy korzystał ostrożnie nieczności podpisania się również”6. – i tylko w takich wypadkach, gdy mogło to służyć idei, która była mu bliska. Od razu powiedzmy, że Nie była to misja łatwa. Wyspiański był już spośród programów i partii politycznych przez wiele poważnie chory, nie powodziło mu się najlepiej, lat najbliższy był mu program piłsudczykowskiej Polskiej Partii Socjalistycznej, a pierwsza okazja 6 S. Żeromski, Na broń…, „Pobudka” 1919, nr 23 (6 lipca); przedruk w tegoż: Pisma zebrane. T. 24. Pisma raperswilskie. Wspomnienia. Oprac. Z.J. Adam- czyk, Warszawa 2015, s. 492..

128 Świętokrzyskie nr 22 (26) Żeromski – „duchowy wódz pokolenia” i „prorok niepodległości”

miał małe dzieci… Żeromski wiedział o tym, wiedział także, że jeśli Wyspiański złoży podpis, narazi się na poważne konsekwencje; wiedział też, ile sam ryzykuje. A jednak poszedł do Wyspiańskiego, wyłożył mu plan Piłsudskiego, usłyszał, iż autor Wesela podpisze się pod apelem, a nadto na fundusze dla przyszłej armii ofiarował kilka swych obrazów i innych prac. Ostatecznie Piłsudski wycofał się wówczas z tego projektu, ale współpraca Żeromskiego z nim nadal trwała. Gdy wybuchła pierwsza wojna światowa i gdy w Galicji powstały Legiony, autor Popiołów już w sierpniu 1914 roku zgłosił się w Krakowie pod rozkazy Komendanta, który zlecił mu wyjazd do Kielc, gdzie swoja obecnością miał uświetnić 05.09.1914 przysięgę wojskową stacjonujących tam oddziałów legionowych. W napisanym dziesięć lat później liście do Tadeusza Łopalewskiego wspomniał to zdarzenie tak: „Stawiłem się u komendanta Piłsudskiego, a on polecił mi jechać do Kielc. Wstąpiłem tedy do Legionów i wyjechałem wraz z drem Kotem w dniu przysięgi legionowej przez legionistów w Kielcach”7.

Ostatecznie bliskiego sercu miasta nie odwiedził, gdyż w drodze nastąpiła awaria samochodu. Możliwe, że był to dla pisarza korzystny zbieg okoliczności, bowiem Legioniści w Kielcach, podobnie jak dzień wcześniej w Krakowie, przysięgali „wierność i posłuszeństwo” Portret K. Mordasewicza, 1909 r. nie żadnym polskim instytucjom, lecz „Najjaśniejszemu Monarsze Cesarzowi Austrii Franciszkowi Józefowi”. i nie wiedział, gdzie mieszkają. Pewien dziennikarz Żeromski nie ukrywał, że rozczarowała go rota włoski pytał się, jaki król panuje w Polsce. Jesteśmy przysięgi, oznaczała ona przecież, iż Legiony nie są zupełnie zapomniani, ale nie tylko przez ludzi małej wojskiem z założenia polskim, ale austriackim. Mimo inteligencji lub przez polityków i czytającą gawiedź, lecz to wstąpił do Legionów. Na pewno nie trafił na front, zapomniani jesteśmy przez inteligencję rzeczywistą”8 nie uczestniczył w działaniach wojennych, wspierał I dalej ze smutkiem spuentował (skonkludował): „Jest natomiast Legiony propagandowo. w tym nasza wina”. Na własną rękę podjął działania, by sytuację tę <»> zmieniać, wykorzystując do tego celu doskonale mu znane z lat 1892-1896 Muzeum Narodowe Polskie Krótko przed wybuchem wojny światowej prowadził w Rapperswilu w Szwajcarii niedaleko Zurychu, a więc Żeromski – tym razem z własnej inicjatywy i woli – w miejscu, do którego przyjeżdżały rzesze turystów zupełnie inną akcję „niepodległościową”: pokojową z całej Europy. Muzeum to gromadziło dokumenty i mającą przypominać Europie o naszym istnieniu i inne pamiątki odnoszące się do naszej przeszłości, i o naszym prawie do posiadania własnego państwa. głównie do naszych niedawnych powstań, Żeromski Znał przecież Europę. W latach 1892–1896 mieszkał zaś zapragnął, by także informowało Europę, jak przecież (i pracował) w Rapperswilu w Szwajcarii, liczny jest nasz naród, jaka jest polska gospodarka, w latach 1906–1907 przez kilka miesięcy mieszkał polska oświata, jak działają polskie uczelnie, jaka jest we Włoszech, głównie na Capri; w latach 1909–1912 polska literatura czy polskie malarstwo. Koncepcję w Paryżu. Wiedział, że o Polakach, o polskiej nauce, urządzenia w Rapperswilu polskiego okna na Europę kulturze czy sztuce Europa nic nie wie, że zostaliśmy najpełniej przedstawił w cytowanym wyżej liście do przez narody świata zupełnie zapomniani. Wielokrotnie Artura Śliwińskiego; przedstawił tutaj przemyślany skarżył się na to, najdobitniej chyba w liście do Artura do najdrobniejszych szczegółów plan urządzenia Śliwińskiego z 17.09,1913, gdzie pisał m.in.: ekspozycji muzealnej, informującej Europę o historii, ale „Jesteśmy w rzędzie jakichś plemion, niżej od przede wszystkim o problemach współczesnej Polski: Czarnogórców i Wołochów. Pewien rzeźbiarz utalen- W Rapperswilu właśnie powinna być urządzona towany – Finlandczyk – nie słyszał nigdy o Polakach jedna sala wykładowa o Polsce dzisiejszej, o jej pracy, znaczeniu, zmaganiu się i osiągniętej kulturze 7 List do Tadeusza Łopalewskiego z 22.09.1925. Zob. S. Żeromski, Pisma ze- brane. T. 39. Listy 1919–1925, Waarszawa 2010, s. 502. 8 S. Żeromski, Pisma zebrane. T. 38. Listy 1913-1918, Warszawa 2008, s.99.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 129 Żeromski – „duchowy wódz pokolenia” i „prorok niepodległości”

[...]. Tutaj powinny być rozwieszone w układzie jasnym miała reprezentować wolę wyrażoną w uchwale. Na jej i logicznym mapy polskie w chwili rozbiorów, za Księstwa przewodniczącego wybrany został Żeromski, jednym Warszawskiego, za Królestwa i dzisiejsze [...]. Niżej z jego trzech zastępców został Wincenty Szymborski, szedłby szereg tablic graficznych z wykazem ludności późniejszy ojciec Wisławy Szymborskiej; w skład w całej Polsce, w dzielnicach i na emigracji, w Ameryce, Prezydium Organizacji weszło ponad dwadzieścia osób, Paranie, w wielkich miastach, jak Paryż, Berlin, Wiedeń, które reprezentowały różne opcje i sympatie polityczne. Petersburg, w Westfalii i Danii. Następnie tablice co W końcu października sytuacja dojrzała do tego, by do oświaty w Królestwie, w Poznańskiem, w Galicji, Organizacja mogła – w imieniu przyszłych władz na Szląsku. [...] Oprócz tego w tejże sali powinny być polskich – przejąć władzę nad Zakopanem i okolicz- umieszczone w rogach tzw. wiatraki do ulokowania nymi wsiami. W dniu 1 listopada 1918 r. Organizacja w nich fotografii – zamków królewskich na Wawelu, Narodowa przekształciła się w Radę Narodową, której w Warszawie, Łazienkach, katedr, kościołów, budowli członkowie publicznie złożyli następujące ślubowanie: artystycznych, pomników, uniwersytetów, politechniki, My, tutaj zgromadzenie członkowie Zarządu Or- akademii handlowej, szkół nowych i nowego typu, ganizacji Narodowej w Zakopanem, jako tymczasowa kliniki, muzeów, kopalni, fabryk9. władza narodowa w Zakopanem, ślubujemy wierność i przyrzekamy posłuszeństwo narodowi polskiemu oraz W roku 1913 – na własny koszt – zamówił plansze, jego przedstawicielstwu i jedynej władzy, Rządowi mapy, fotografie, które miały być eksponowane Polskiemu w Warszawie. w raperswilskim „oknie”. Pewna część tych eksponatów Tę rotę przysięgi napisał Żeromski. Jej autograf trafiła do Szwajcarii i znalazła się na zaplanowanej zachował się w zbiorach Biblioteki Narodowej. przez Żeromskiego wystawie. Większość została Tego samego dnia do szefów zakopiańskich instytucji przygotowana do wysyłki dopiero w lipcu 1914. Gdy i urzędów, podlegających dotąd zaborczym władzom miała już być wysłana, wybuchła wojna. Wskutek austriackim, rozesłane zostało (podpisane przez opieszałości ludzi, których Żeromski zaangażował Żeromskiego jako prezesa i Medarda Kozłowskiego do przygotowania plansz, map i planów, i których jako sekretarza Rady Narodowej) wezwanie na zebranie sowicie opłacał, ta jego „niepodległościowa” akcja w urzędzie gminy w dniu 2 listopada . Tam dyrektorzy odniosła sukces mocno ograniczony10. szkół, szpitali, władze policji, kolei, wojska i wszelcy inni funkcjonariusze publiczni złożyli uroczyste ślubowanie <»> na tę samą rotę przysięgi. Żeromski wygłosił wówczas przemówienie o najważniejszych i najpilniejszych pracach, Stosunek Żeromskiego do naszych dążeń nie- jakie będzie musiał podjąć przyszły rząd polski11. To podległościowych i jego rolę w życiu społecznym przemówienie – było swoistym exposé premiera czy najpełniej charakteryzuje inny epizod w jego biografii prezydenta. Od tego momentu Zakopane należało do – przewodniczenie „Rzeczypospolitej Zakopiańskiej” nieistniejącego jeszcze formalnie państwa polskiego, w listopadzie 1918 roku. a władzę nad tym skrawkiem Polski dzierżył przez Od kilku miesięcy było wówczas wiadomo, że kilka tygodni właśnie Żeromski. wprawdzie wojna jeszcze trwa, ale że po jej zakoń- Na jedno jeszcze warto tutaj zwrócić uwagę. Kiedy czeniu zostanie wskrzeszone niepodległe państwo 13.10.1918 powstawała w Zakopanem Organizacja polskie, trwał więc i przybierał na sile spontaniczny Narodowa i kiedy powoływano jej przewodniczącego, ruch likwidowania zaborczych instytucji i urzędów, nie przeprowadzano żadnego głosowania. Jeśli nie tworzenia zalążków polskiej administracji. Kampania dla wszystkich zgromadzonych, to z pewnością ta nie ominęła Zakopanego, gdzie Żeromski mieszkał dla dominującej większości, było oczywiste, że z rodziną (a nawet z dwiema rodzinami) od jesieni 1914 jeśli w inicjatywie tej bierze udział Żeromski, to roku. Grupa prawie trzydziestu znanych w Zakopanem przewodniczącym może być tylko on. osób (lekarze, nauczyciele, miejscowy proboszcz, wójt, I na sam koniec jeszcze jedna informacja, czy może także dwaj pisarze – Żeromski i Reymont) zwołała przypomnienie. W ostatnim okresie życia Żerom- na 13.10.1918 r. wiec, na który przybyło ponad 500 skiego i krótko po jego śmierci w wielu publikacjach osób. Pierwsza uchwała zgromadzenia brzmiała podkreślano doniosłą rolę, jaką odegrał on - poprzez następująco: „Wobec przyjęcia zasad pokojowych swą działalność i przez swoje pisarstwo – w dziele Prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona przez odzyskania niepodległości. Włodzimierz Jampolski państwa rozbiorcze uważamy się odtąd za obywateli swoją książkę zatytułował Stefan Żeromski – duchowy Wolnej Niepodległej i Zjednoczonej Polski. Tej Polsce wódz pokolenia, a Juliusz Kaden-Bandrowski swoją winniśmy wierność i posłuszeństwo, mienie i krew broszurę – Stefan Żeromski – prorok niepodległości. naszą, nie uznajemy żadnych więzów tym najświętszym obowiązkom przeciwnych”. Następnie zebrani dokonali Dawne pocztówki ze zb. Krzysztofa Lorka i Jacka wyboru zakopiańskiej Organizacji Narodowej, która Szczepaniaka

9 Tamże, s. 100–101. 11 Rękopis zawierający tekst tego przemówienia także zachował się w Bi- 10 Zob. Z.J. Adamczyk, Sam na sam z Europą, „Teraz” (Kielce) 2008, nr 2, s. 6–7. bliotece Narodowej.

130 Świętokrzyskie nr 22 (26) Odsłonięcie tablicy Marszała Piłsudskiego w Śladkowie Dużym w 1936 r. Fot. ze zb.pryw. Upamiętnienie Józefa Piłsudskiego na Ponidziu w 1936 roku

Dr hab. prof. UJK Urszula Oettingen

upamiętnieniu postaci Marszałka Józefa W powyższych miejscowościach, komisyjnie ziden- O Piłsudskiego myślano zwłaszcza po jego śmierci, tyfikowano budynki, w których kwaterował Piłsudski kiedy w Warszawie zawiązał się Naczelny Komitet jako dowódca 1 Pułku Piechoty Legionów Polskich Uczczenia Pamięci Marszałka Józefa Piłsudskiego w 1914 r. zaś w 1915 r. jako Komeandant I Brygady. (NKUPMJP). Inicjatywy dotyczące tej ważnej dla Utworzone zostały komitety lokalne, które zajęły się ich dziejów Polski postaci były podejmowane odgórnie, wyremontowaniem, wmurowaniem tablic i przygotowaniem ale też przez społeczności lokalne, w tym związane uroczystości odsłonięcia. ze środowiskami byłych legionistów. Zwrócono się do kilku rzeźbiarzy o zaprojektowanie W marcu 1936 r. na Walnym Zebraniu Oddziału tablic w ten sposób aby występująca na nich symbolika Związku Legionistów Polskich (ZLP) w Busku-Zdroju i treść napisu mogły być wykonane według jednego mode- podjęto uchwałę o zwrócenie się do Wojskowego Biura lu, i umieszczone w budynkach w pięciu miejscowościach. Historycznego w Warszawie o podanie miejsc postoju Ostatecznie autorką projektu tablicy została rzeźbiarka i kwater Marszałka Józefa Piłsudskiego w ówczesnym Zofia Woynianka. Wzór tablicy został zatwierdzony przez powiecie stopnickim podczas walk I Brygady Legionów gen. Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, który stał Polskich w 1914 i 1915 r. oraz z propozycją ich ozna- na czele NKUPMJP i prof. Wojciecha Jastrzębowskiego czenia tablicami pamiątkowymi. Według otrzymanych kierującego sekcją plastyczną w Komitecie. Metalowe informacji Marszałek przebywał z 11 na 12 września tablice zostały wykonane w odlewni Jana Witwickiego 1914 r. w Grabkach Dużych, z 12 na 13 września 1914 r. w Skarżysku-Kamiennej. w Stopnicy, 20 września 1914 r. w Nowym Korczynie; Środki finansowe na ufundowanie pięciu tablic z dnia 12 na 13 maja 1915 r. w Śladkowie Dużym, przekazał oddział ZLP w Busku-Zdroju, Koło Polskiej natomiast 13 i 14 maja 1915 r. w Oględowie. Organizacji Wojskowej Związku Oficerów Rezerwy w Busku-Zdroju, Koło Inwalidów Wojennych i Związku

Świętokrzyskie nr 22 (26) 131 Upamiętnienie Józefa Piłsudskiego na Ponidziu w 1936 roku

1914 i 1915 r. dokonał odsłonięcia tablicy. Tablicę przejął w wieczną opiekę przewodniczący Komitetu lokalnego p. J. Nowakowski. Poświęcenia tablicy nie było, wobec wyraźnej odmowy Kurii Biskupiej w Kielcach (w załączeniu odpis pisma Kurii Biskupiej w Kielcach). Uroczystość zakończyła ogólna defilada przed tablicą Marszałka, w której wzięło udział prócz organizacji, szkół, około 3000 ludności miejscowej i okolicznej. W Grabkach Dużych przedstawicielem Związku Legionistów byli wiceprezes Oddziału inż. J. Madziara i 10 byłych legionistów członków tutejszego Oddziału. Odsłonięcia tablicy po przemówieniu dokonał ob. inż. J. Madziara. Tablicę przejął w wieczną opiekę wójt gminy p. Kowalski. Po okolicznościowych deklamacjach i śpiewach dziatwy szkolnej, odbyła się przed tablicą defilada, w której wzięli udział wszystkie okoliczne organizacje społeczne, dziatwa szkolna z okolicznych szkół i około 2000 ludności. Zakończeniem uroczystości było nadzwyczajne posiedzenie rady gminnej, na którym uchwalono założyć bibliotekę gminną im. Marszałka J. Piłsudskiego. Po skończeniu oficjalnej części uroczystości w budynku, w którym wmurowana została tablica, odbyła się staraniem Państwa Jarnuszkiewiczów zabawa ludowa. W Stopnicy Związek Legionistów reprezentował Tablica odsłonięta w Śladkowie Dużym we wrześniu 2018 r. ob.. L Szydłowski członek tutejszego Oddziału, po wzniosłym Fot. autorka przemówieniu i krótkim zarysie walk I Brygady Leg. Pol. Rezerwistów oraz Wydział Powiatowy w Busku- w okolicach Stopnicy, w których sam brał udział, dokonał -Zdroju. Tablice zostały odsłonięte w dniu 11 listopada odsłonięcia tablicy. Akt erekcyjny odczytał wiceprezes 1936 r. Zarząd Oddziału ZLP w Busku-Zdroju sporządził Pow. Związku Strzeleckiego rejent Sikorski. Tablicę z uroczystości dokładne sprawozdanie, które zachowało przejął Komendant placówki P.O.W. w Stopnicy, tamtejszy się w zbiorach Archiwum Akt Nowych w Warszawie. adwokat ob. Rajnsztein, który imieniem miejscowego Jego treść brzmi: społeczeństwa ślubował, że tablicę tę bierze w wieczną Z inicjatywy Związku Legionistów Polskich zostały opiekę i przyrzeka, że budynek w którym została ona odsłonięte tablice pamiątkowe w tych miejscowościach wmurowana będzie w najbliższym czasie wykupiony z rąk i w tych domach, w których kwaterował Marszałek żydowskich obecnych właścicieli i przeznaczony na dom J. Piłsudski jako Komendant I Brygady Legionów Polskich ludowy im. Marszałka J. Piłsudskiego, w którym będą w pierwszych walkach o niepodległość Polski na terenie miały pomieszczenie wszystkie organizacje społeczne powiatu stopnickiego, a mianowicie: i ogólna świetlica. Na zakończenie uroczystości odbyła W Oględowie odsłonięcia tablicy dokonał starosta się defilada przed tablicą, w której wzięły udział wszystkie powiatowy p. L. Witkowski. Zarząd Związku Legionistów organizacje, dziatwa szkolna i około 3000 ludności. reprezentował prezes oddziału Rtm. Staszewski, który W Nowym Korczynie Związek Legionistów reprezentował odczytał akt erekcyjny. Krótki rys historyczny o walkach sekretarz oddziału ob. M. Mika, który po odczytaniu I Brygady Legionów Polskich na ziemi kieleckiej wypowie- krótkiego zarysu walk legionowych w okolicach Nowego dział Krzysztof Radziwiłł. Ze Staszowa przybył Batalion Korczyna dokonał odsłonięcia tablicy. Imieniem Gminy 2 p.p. Leg., którego dowódca przemówił do rekrutów i lokalnego Komitetu przejął tablicę w wieczną opiekę i wzniósł okrzyk na cześć Marszałka E. Śmigłego-Rydza. kierownik szkoły w Nowym Korczynie p. Stradowski. Poświęcenia tablicy dokonał ks. Proboszcz z Kurozwęk Po okolicznościowych deklamacjach na cześć Komendanta na specjalne zlecenie Kurii Biskupiej z Sandomierza. przez dziatwę szkolną, odbyła się defilada, w której prócz Po przemówieniu wójta, przejęciu tablicy i zapewnieniu, wszystkich organizacji społecznych, dziatwy szkolnej, że tablica ta będzie zawsze w należytej opiece odbyła wzięło udział z górą 3000 ludności. się defilada. W uroczystości wzięły udział wszystkie Co do poświęcenia tablic o zezwolenie na które okoliczne organizacje, szkoły i około 2000 miejscowej specjalnym pismem zwróciliśmy się do Kurii Diecezjalnej i okolicznej ludności. w Kielcach i Sandomierzu otrzymaliśmy odpowie- W Śladkowie Dużym Związek Legionistów repre- dzi następujące: zentował poseł na Sejm prezes Powiatowego Koła Z Kurii Kieleckiej: Co się tyczy poświęcenia tablic Polskiej Organizacji Wojskowej ob. Jan Wójcik, który pamiątkowych te, poza kościołem i cmentarzem, nie po wzniosłym przemówieniu obejmującym krótki zarys walk wymagają poświęcenia, aczkolwiek księża mogą brać udział legionowych na terenie powiatu stopnickiego w latach w uroczystym ich odsłonięciu. I z Kurii Sandomierskiej:

132 Świętokrzyskie nr 22 (26) Upamiętnienie Józefa Piłsudskiego na Ponidziu w 1936 roku

Zachowana tablica Piłsudskiego z 1936 na domu w Oględowie. Fot. autorka

Natomiast pozwolenie na poświęcenie tablicy pamiątkowej umieszczonej na kamieniu umiejscowionym przy bra- ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego w Oględowie mie pałacu. Rozpoczęła ją msza święta z udziałem Kuria przesyła ks. Proboszczowi w Kurozwękach. Młodzieżowej Orkiestry Dętej. Następnie prof. UJK Uroczyste poświęcenie tablicy przez duchowieństwo było Urszula Oettingen. przedstawiła przebieg walk I Bry- dokonane jedynie w Oględowie (Diecezja Sandomierska) gady Legionów Polskich nad Nidą wiosną 1915 r. zaś w pozostałych miejscowościach poświęcenie nie odbyło Zaprezentowano opracowanie autorstwa miejscowego się. Duchowieństwo miejscowe przybyło w charakterze historyka Jana Rękasa: „Śladków Duży w hołdzie prywatnym, a nie w strojach liturgicznych. Nadmieniamy, Niepodległej”. Dzieci i młodzież ze Śladkowa Dużego że w Stopnicy i Nowym Korczynie odsłonięcie tablicy przedstawiły spektakl: „Pan Marszałek – Komendant było poprzedzone mszą św. odprawioną jedynie z okazji czy Dziadek”, później wystąpiła V Artystyczna Drużyna Święta Niepodległości. Harcerska z Chmielnika. Na zakończenie polskiego Odsłonięcie tablic odbyło się we wszystkich miej- Poloneza zaprezentowali uczniowie Szkoły Podstawowej scowościach w nastroju b. poważnym i podniosłym przy im. Stefana Żeromskiego w Chmielniku. Uroczystości udziale najszerszych warstw społeczeństwa miejscowego. zakończył piknik niepodległościowy. W 100. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości społeczeństwo Śladkowa Dużego na czele z radną Powyższa inicjatywa to jedna z wielu realizowanych Rady Miejskiej w Chmielniku Agnieszką Lenartowicz przez lokalne społeczności w ważnym jubileuszowym podjęło ideę przywrócenia tablicy, która znajdowała roku. To wyraz odbudowy pamięci o tych, którzy się pierwotnie na murze pałacu w Śladkowie Dużym. walczyli i ginęli za naszą wolność, pamięci zapisanej W dniu 22 września 2018 r. odbyła się podniosła w materialnych znakach polskiego krajobrazu. uroczystość odsłonięcia i poświęcenia nowej tablicy

Świętokrzyskie nr 22 (26) 133 Armia Polska we Francji „Błękitna Armia”

Konrad Otwinowski

krótce po wybuchu I wojny światowej polskie W środowiska emigracyjne we Francji podjęły starania o zorganizowanie oddziałów o odrębnym narodowym charakterze, walczących u boku wojsk francuskich. 31 lipca 1914 r. w Paryżu zawiązał się Komitet Ochotników Polskich1. W wyniku jego starań, w dniu 21 sierpnia 1914 r. rząd francuski wyraził zgodę na ochotniczy zaciąg Polaków do Legii Cudzoziemskiej. Kilkuset Polaków weszło w skład II kompanii batalionu C 1. Pułku Legii Cudzoziemskiej2. Od nazwy miejscowości, w której prowadzono szkole- nie – Bayonne, zaczęto nazywać ich „bajończykami”. Gen. Józef Haller Szkolenie kolejnych kilkuset ochotników rozpoczęto dyplomatycznych Romana Dmowskiego i Ignacego Jana w obozie Rueilly pod Paryżem, lecz w tym wypadku Paderewskiego Komitet został uznany przez Francję, nie udało się utworzyć oddziału o polskim charakterze. Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone za jedynego 22 października 1914 r. „bajończycy” przeszli chrzest reprezentanta polskich dążeń niepodległościowych5. bojowy w okolicach Sillery w Szampanii. Wiosną 4 czerwca 1917 r. prezydent Francji Raymond Poincaré 1915 r. obsadzili odcinek frontu koło Arras3. W toku wydał dekret o utworzeniu Armii Polskiej. Miała ciężkich walk toczonych w maju pod Vimy oraz ona podlegać francuskiemu dowództwu, opierać się Souchez w czerwcu 1915 r. II kompania 1. Pułku na francuskich regulaminach, a koszty jej organizacji Legii Cudzoziemskiej poniosła dotkliwe straty. Sięgały i utrzymania miał pokryć francuski rząd. Zaciąg one 75 % stanu wyjściowego, co spowodowało, że bazował na Polakach – jeńcach z armii niemieckiej, oddział praktycznie przestał istnieć jako formacja ochotnikach polskiego pochodzenia z Kanady i Stanów wojskowa i uległ rozformowaniu4. Zjednoczonych, Polakach zamieszkałych we Francji Na tworzenie polskich oddziałów o narodowym oraz przybyłych z Rosji. Dowódcą Armii mianowano charakterze niechętnie patrzyła carska Rosja związana francuskiego gen. Louisa Archinard’a. Nad realizacją z Francją sojuszem w ramach Ententy. Stan ten uległ całego przedsięwzięcia czuwać miała Francusko-Polska zmianie dopiero w efekcie pogarszającej się sytuacji Misja Wojskowa, powołana już 20 maja 1917 r.6. militarnej sprzymierzonych, wydania przez Niemcy Pierwsi ochotnicy w końcu lipca 1917 r. trafili do i Austro-Węgry „Aktu 5 listopada”, który zapowiadał obozu szkoleniowego w Sille le Guillaume w pół- utworzenie Królestwa Polskiego, oraz wybuchu re- nocno-zachodniej części kraju7. Ich liczba była jednak wolucji w Rosji. Niezwykle istotną rolę w powstaniu niewielka. Okazało się, że bez masowego zaciągu polskiego wojska na froncie zachodnim odegrała Polaków ze Stanów Zjednoczonych, Kanady i Brazylii polityka prowadzona przez Komitet Narodowy Polski. powstanie Armii Polskiej we Francji nie będzie możliwe. Była to organizacja polityczna powstała 15 sierpnia Misja Wojskowa podjęła współpracę z organizacjami 1917 r. w Lozannie w Szwajcarii, której celem była polonijnymi. W efekcie podjętych działań, 6 października odbudowa państwowości polskiej w oparciu o pomoc 1917 r. rząd amerykański wyraził zgodę na werbunek8. Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji. W efekcie działań Dużą rolę odegrała tu działalność dyplomatyczna 1 Nazywano go również Komitetem Wolontariuszy Polskich do Służby Ignacego Jana Paderewskiego. Na terenie Stanów w Armii Francuskiej. Zob. J. Cisek, M. Cisek, Do niepodległości, War- Zjednoczonych do Armii Polskiej mogli wstępować szawa 2008, s. 265. 2 W różnych opracowaniach występują duże rozbieżności w określeniu li- 5 T. Schramm, Wygrać Polskę 1914-1918. Dzieje Narodu i Państwa Pol- czebności tego oddziału. A. Szczepanowski podaje liczbę 300 ochotników, skiego, t. III, z. 57, Warszawa 1989, s. 39-41, 57. zob.: W. Krajewski, M. Mackiewicz, A. Szczepanowski, J. Wesołowski, Błę- 6 W. Krajewski, M. Mackiewicz, A. Szczepanowski, J. Wesołowski, op. cit., s .52. kitna Armia. Dla Ciebie Polsko i dla twojej Chwały, Warszawa 2017, s. 51. J. 7 M. Wieliczko, Polska w latach wojny światowej w kraju i na obczyźnie. i M. Cisek określają stan kompanii na 180 żołnierzy, zob. J. Cisek, M. Ci- Pamiątkowy zbiór fotografji i dokumentów, Warszawa 1930, s. 209. sek, op. cit., s. 265. 8 Do momentu zakończenia zaciągu w lutym 1919 r. amerykańskie środo- 3 J. Cisek, M. Cisek, op. cit., s. 265. wiska polonijne zasiliły „Błękitną Armię” 23 tys. żołnierzy, a były to je- 4 J. Ludyga Laskowski, Piechota Polska we Francji, [w:] Księga Chwały Pie- dynie osoby nie podlegające poborowi do US Army, gdzie wcielono 38 tys. choty, pod red. B. Prugar-Ketlinga, Warszawa 1937-1939, s. 152 oraz J. Ci- polskich emigrantów. Zob. W. Krajewski, M. Mackiewicz, A. Szczepanow- sek, M. Cisek, op. cit., s. 265. ski, J. Wesołowski, op. cit., s. 53-54.

134 Świętokrzyskie nr 22 (26) Armia Polska we Francji

Haftowany orzeł z munduru Stanisława Marcinkowskiego. Ze zb. Muzeum Historii Kielc i gen. Josepha Jeana Bernard. Płk Julian Jasieński został dowódcą piechoty dywizyjnej. Dowództwo nad 1. pułkiem strzelców objął płk Mikołaj Korszun-Osmołowski, 2. pułkiem strzelców – ppłk Edward Berecki, 3. pułkiem strzelców – płk Leon Pachucki. Warto nadmienić, iż dla sformowania polskiej jednostki, wobec braku rodzimych Żołnierz „Błękitnej Armii kielczanin Stanisław Marcinkowski kadr oficerskich i podoficerskich rozwiązano francuską w typowej dla tej formacji „rogatywce”. Ze zb. pryw. 63 Dywizję piechoty14. Z czasem francuscy oficerowie i podoficerowie mieli być zastąpieni odpowiednio Polacy oraz osoby polskiego pochodzenia w wieku wyszkolonymi Polakami. od 18 do 21 lat oraz powyżej 31 roku życia, lecz nie Od koloru mundurów, jakie nosili żołnierze Armii posiadające rodzin9. Polskiej we Francji formację tą zaczęto nazywać „Armią Zorganizowano w tym celu 41 punktów rekrutacyj- Błękitną”. W pierwszym okresie istnienia oddziały nych. Ochotników kierowano do obozu szkoleniowego borykały się z wieloma problemami organizacyjnymi. Niagara on the Lake w Kanadzie oraz Fort Niagara Znaczna część ochotników nie znała języka francuskiego, po amerykańskiej stronie granicy10. Pierwszy 1000 a wielu nawet polskiego, co powodowało duże trudności polskich żołnierzy dotarł drogą morską do Francji 27 i opóźnienia w procesie szkolenia żołnierzy. Brakowało grudnia 1917 r. polskich oficerów i podoficerów. Mimo to, 4 czerwca 10 stycznia 1918 r. we Francji utworzono 1. pułk 1918 r. w rejonie Bouy w Szampanii, do walki wszedł strzelców polskich pod dowództwem oddelegowanego 1. Pułk Strzelców Polskich15. W nocy z 22 na 23 lipca z armii francuskiej płk. Juliana Jasieńskiego11. W jego kilkuset żołnierzy polskich odniosło rany padając skład wchodziło 3389 ochotników ze Stanów Zjedno- ofiarą niemieckiego ataku gazowego z użyciem iperytu czonych, 721 z Holandii, 65 z Brazylii, 433 z Francji, w rejonie Saint Hilarire le Grand16. 147 z Afryki Północnej, 24 z Wielkiej Brytanii, 4 28 września 1918 r. Komitet Narodowy Polski z Belgii, 2 ze Szwajcarii, oraz kilkudziesięciu z Chin reprezentowany przez Maurycego Zamoyskiego zawarł i Rosji12. 28 lutego utworzono 2. pułk strzelców polskich, z rządem francuskim porozumienie, na mocy którego a w marcu rozpoczęto organizowanie kolejnego oddziału. strona polska uzyskała całkowite zwierzchnictwo nad 22 czerwca 1918 r. w Brienne-le-Château odbyła się Armią Polską we Francji oraz prawo do prowadzenia uroczystość przysięgowa, podczas której prezydent rekrutacji17. Stawiało to Polskę w szeregu państw Poincaré w obecności Romana Dmowskiego wręczył sprzymierzonych. Przy Komitecie Narodowym Polskim pułkom polskim sztandary. powstała Komisja Wojskowa. W jej skład wszedł przybyły 4 sierpnia stworzono 1. Dywizję Strzelców Polskich. do Paryża gen. Józef Haller. Uprzednio pełnił on funkcję Liczyła ona 342 oficerów i 14 463 podoficerów i sze- dowódcy II Brygady Legionów Polskich. 15 lutego 1918 r. regowych13. Początkowo dywizją dowodził gen. Joseph protestując przeciwko podpisaniu traktatu brzeskiego, Ecochard, zastąpiony później przez gen. Josepha Vidalon który stanowił usankcjonowanie przez Niemcy i Austro- 9 J. Cisek, M. Cisek, op. cit., s. 266. -Węgry powstania Ukraińskiej Republiki Ludowej, Józef 10 M. Wieliczko, op. cit., s. 225. 11 J. Ludyga Laskowski podaje datę 17 grudnia 1917 r. Zob. Księga Chwały 14 H. Zieliński, Pułki Francuskie, [w:] Księga Chwały Piechoty, pod red. B. Piechoty, pod red. B. Prugar-Ketlinga, Warszawa 1937-1939, s. 154-155. Prugar-Ketlinga, Warszawa 1937-1939, s. 172. 12 J. Cisek, M. Cisek, op. cit., s. 268. 15 J. Ludyga Laskowski, op. cit., s. 157. 13 W. Jarno, 1 Dywizja Strzelców Armii generała Hallera w latach 1918-1919, 16 Ibidem, s. 163. Łódź 2006, s. 55-57, 67. A. Szczepanowski podaje stan Dywizji na 227 ofi- 17 Zwierzchnictwo polityczne nad Armią gwarantowała Komitetowi Naro- cerów i 9965 żołnierzy. Zob.: W. Krajewski, M. Mackiewicz, A. Szczepa- dowemu Polskiemu umowa z rządem francuskim z 22 lutego 1918 r. Zob. J. nowski, J. Wesołowski, op. cit., s. 53-54. Pajewski, Historia powszechna 1871-1918, Warszawa 2002, s. 433.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 135 Armia Polska we Francji

Haller wraz z podległymi sobie oddziałami przebił się przez front pod miejscowością Rarańcza na Węgrzech. Do swoich podkomendnych powiedział: Kości zostały rzucone. Droga, którą trzeba przejść, jest bezpowrotna. 18 Jeden może mieć tylko kres zwycięstwo albo śmierć . Po Francuski bagnet do karabinu Grass wz. 1866/74 dotarciu do Rosji został dowódcą 5. Dywizji Strzelców Polskich, a następnie II Korpusu Polskiego. Po bitwie określające trasę i zasady przerzucenia oddziałów z Niemcami pod Kaniowem na Ukrainie i rozbrojeniu II polskich drogą lądową24. Żołnierze podróżowali bez Korpusu Polskiego, gen. Haller ponownie przedostał się broni, którą wieziono osobnymi, zaplombowanymi do Rosji, a następnie do Francji. 4 października 1918 r., wagonami. Do końca czerwca 1919 r. „Armia Hallera”, ze względu na swe doświadczenie bojowe i autorytet, licząca wówczas 70 tys. żołnierzy i 2700 oficerów, gen. Józef Haller został mianowany przez Komitet wraz z całym wyposażeniem dotarła 400 transportami Narodowy Polski głównodowodzącym (Naczelnym kolejowymi z Luneville do Kalisza25. Wodzem) Armii Polskiej we Francji19. W chwili przybycia do Polski struktura „Błękitnej W końcowym okresie wojny, obejmująca 1 dywizję, Armii” obejmowała dwa korpusy pod dowództwem gen. „Błękitna Armia”, nazywana wówczas także „Armią Dominique Odry i gen. Jeana de Mondésir. I Korpus Hallera”, znajdując się w rejonie Wogezów nie brała obejmował 1. Dywizję Strzelców Polskich (1., 2., 3. pułk już udziału w większych starciach. W dniu zawieszenia strzelców) i 2. Dywizję Strzelców Polskich (4., 5., 6. pułk broni 11 listopada 1918 r. liczyła ok. 19 000 żołnierzy20. strzelców). III Korpus26 składał się z 3. Dywizji Strzelców Po wycofaniu z frontu jej oddziały umieszczono w obozie Polskich (7., 8., 9. pułk strzelców) i 6. Dywizji Strzelców Mailly-le-Camp, a następnie Bayon. W walkach we Polskich (10., 11., 12. pułk strzelców). W ramach każdej Francji poległo 98 żołnierzy „Błękitnej Armii” (w tym dywizji operował pułk artylerii lekkiej oraz dywizjon 6 oficerów). 8 żołnierzy odznaczono Srebrnym Krzyżem szwoleżerów. Poza korpusami funkcjonowała 7. Dywizja Orderu Wojennego Virtuti Militari21. Strzelców (19., 20., 21. Pułk strzelców, pułk artylerii lekkiej, Mimo wstrzymania działań wojennych na froncie kawaleria dywizyjna, saperzy), Dywizja Instrukcyjna (1., zachodnim, Komitet Narodowy Polski mając na uwadze 2., 3., pułk instrukcyjny), 1. i 3. pułk artylerii ciężkiej, odradzanie się polskiej państwowości, nadal dążył do 1. pułk czołgów i 5 eskadr rozpoznawczych, 1 eskadrę rozwoju „Armii Hallera”. Za zgodą rządu brytyjskiego bombową i 1 eskadrę myśliwską (łącznie 90 samolotów)27. przybywali także zwolnieni z niewoli Polacy wcieleni do I Korpus „Armii Hallera” skierowano w rejon walk armii niemieckiej. Jesienią 1918 r. we Włoszech powstał z Ukraińcami w Galicji Wschodniej. Pozostałe od- oddział złożony z jeńców – Polaków walczących w armii działy lokowano wzdłuż granicy zachodniej oraz Prus austro-węgierskiej. Przebywali oni w obozach w Santa Wschodnich w obawie przed Niemiecką agresją. Maria i Casagiove pod Neapolem i La Mandria di Z czasem i one trafiły na front walki z Ukraińcami Chivaso pod Turynem. Do kwietnia 1919 r. sformowano i Rosją bolszewicką. 1 września 1919 r. „Błękitna Armia” z przebywających tu 32 000 żołnierzy i 700 oficerów została formalnie włączona w skład Wojska Polskiego 8 pułków piechoty, pułk artylerii i pułk saperów22, i uległa reorganizacji. które po przetransportowaniu do Francji włączono Nowoczesne uzbrojenie i wykwalifikowana kadra w skład Armii Polskiej. Broń i umundurowanie dla tych „Błękitnej Armii”, wpłynęły na powstanie i kształt, oddziałów pochodziły ze zdemobilizowanych jednostek tzw. broni technicznych (oddziałów samochodowych, francuskich. W okresie od marca do maja 1919 r. udało lotniczych i pancernych) w odrodzonym Wojsku Polskim. się sformować liczący 120 pojazdów Renault FT 17 pułk Było to wielkim atutem podczas wojny 1920 r. czołgów. W tym samym czasie uruchomiono Polski Powstanie „Błękitnej Armii” nie miało dużego Obóz Lotniczy w Pau23. znaczenia militarnego. Jednak dzięki istnieniu tej formacji Przerzucenie „Błękitnej Armii” do Polski rozpatrywano delegacja polska mogła zasiąść wśród państw zwycięskiej już w październiku 1918 r. Francuzi oraz Komitet koalicji i współdecydować o kształcie powojennej Europy Narodowy Polski proponowali, aby oddziały polskie podczas konferencji pokojowej w Wersalu. Przybycie przetransportować drogą morską do Gdańska. Przeciw hallerczyków do kraju w dużej mierze zadecydowało temu rozwiązaniu oponowały pokonane Niemcy oraz o sukcesie w wojnie z Rosją Radziecką i ocaleniu Wielka Brytania, uznając że doprowadzi to do zajęcia bytu niepodległej Polski w 1920 r. Dlatego też warto przez Polaków Pomorza. W efekcie, 4 kwietnia 1919 r. przypominać historię tej mało znanej polskiej formacji marsz. Ferdinand Foch podpisał z Niemcami porozumienie wojskowej okresu „wielkiej wojny”. 24 Ibidem, s. 425-426. 18 Cyt. za: S. Czerep, II Brygada Legionów Polskich, Warszawa 2007, s. 231-232. 25 W. Krajewski, M. Mackiewicz, A. Szczepanowski, J. Wesołowski, op. cit., s. 57. 19 M. Wieliczko, op. cit., s. 216. 26 II Korpus Polski podlegający gen. Hallerowi operował na terenie Ro- 20 W. Krajewski, M. Mackiewicz, A. Szczepanowski, J. Wesołowski, op. cit., s. 56. sji i składał się z 4. i 5. Dywizji Strzelców Polskich. 11 maja 1918 r. ska- 21 J. Cisek, M. Cisek, op. cit., s. 272. pitulował pod Kaniowem przed przeważającymi siłami niemieckimi. Zob. 22 W. Krajewski, M. Mackiewicz, A. Szczepanowski, J. Wesołowski, op. cit., s. 56. L. Dziedzic, K. Otwinowski, Przystanek niepodległość, Kielce 2008, s. 22. 23 J. Haller, Armia Polska we Francji, jej powrót do Polski, [w:] Rok 1918 we 27 H. Zieliński, Organizacja Armii Polskiej we Francji, [w:] Księga Chwały Pie- wspomnieniach mężów stanu, polityków i wojskowych, oprac. Jan Borkow- choty, pod red. B. Prugar-Ketlinga, Warszawa 1937-1939, s. 167-170; W. Kra- ski, Warszawa 1987, s. 424. jewski, M. Mackiewicz, A. Szczepanowski, J. Wesołowski, op. cit., s. 57-58, 128.

136 Świętokrzyskie nr 22 (26) List Strzelca z pobytu w Kielcach w 1914 r.

Do druku przygotował Jerzy Osiecki

Strzelecka msza polowa w Kielcach w dn. 30. 08. 2014 r. Fot. ze zb. J. Osieckiego

jubileuszowym (1914 – 1934) numerze geodezję w Liege, gdzie należał do Związku Strze- W „Strzelca”, organu Towarzystwa Związku leckiego. W Polsce niepodległej dosłużył się stopnia Strzeleckiego, ukazał się bardzo interesujący list pułkownika dyplomowanego. Był wicedyrektorem napisany dnia 23 sierpnia 1914 r. przez 27-letniego Wyższej Szkoły Wojennej oraz szefem Wojskowego żołnierza Pierwszej Kompanii Kadrowej do pani Instytutu Geograficznego. W czasie II wojny światowej Jadwigi Kwiecińskiej prawdopodobnie z Krakowa. dowodził Grupą Operacyjną swojego imienia. Zginął Opisuje on pierwsze wrażenia z dwutygodniowego tragicznie w 1971 roku. pobytu w naszym mieście. Zieleniewski służył List napisany został do Jadwigi Kwiecińskiej, w 1 pułku, a następnie w I Brygadzie do końca, opiekunki strzelców i drużyniaków, którą Kalina wraz to jest do „kryzysu przysięgowego” w 1917 r. W Polsce z grupą swoich przyjaciół nazywał ciocią. Odnalazł niepodległej ukończył Szkołę Sztabu Generalnego go po latach wśród różnych dokumentów, zapewne (1921-1923). Pełnił m.in. obowiązki II dyrektora po śmierci adresatki. Autor wyjaśnił: „Opisuje on nauk w Wyższej Szkole Wojennej, dyrektora Woj- czasy Kieleckie takie, jakiemi one były i jakiemi my, skowego Instytutu Geograficznego i dowódcy 59 p.p. strzelcy Kadrówki, widzieliśmy je”. w Inowrocławiu. W czasie kampanii wrześniowej dowodził 36 Dywizją Piechoty w Grodnie. W czasie II wojny pełnił funkcje dowódcze Kielce, dn. 23 sierpnia 1914 r. w Polskich Siłach Zbrojnych. W 1947 r. zamieszkał w Warszawie. Pracował jako adiunkt na Wydziale Droga Ciociu! Geodezji i Kartografii Politechniki Warszawskiej. W 2016 r. 6. Samodzielny Oddział Geograficzny Korzystając z nieocenionych usług naszej poczty w Toruniu płk. dypl. Tadeusza Zieleniewskiego obrał polowej, pragnę nadesłać parę wiadomości, które za swego patrona. niewątpliwie sprawią Jej przyjemność. Otóż przedew- szystkiem jesteśmy cali i zdrowi, wszyscy, którzyśmy List strzelca z Kielc opuścili mieszkanie Cioci. A więc Młot nosi głowę wysoko, bo dostał czerwony sznurek, Borecki również. Jedyny w swoim rodzaju dokument z okresu kieleckiej Narbut jest k-m kompanii, Krowajtys tylko trochę kampanii Piłsudskiego: list napisany przez strzelca marnie wygląda. Trudy wojny widać mu nie służą. 1 Kompanii Kadrowej, Tadeusza Zieleniewskiego, Ajaksa widziałem wczoraj dopiero po raz pierwszy: ps. Kalina, urodzonego w Ostrówku koło Lubartowa jechał sobie spokojnie na wozie w nowym galantym w 1887 r. W latach 1910–1914 Zieleniewski studiował mundurze; wygląda znakomicie.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 137 List Strzelca z pobytu w Kielcach w 1914 r.

Przysięga strzelców w Kielcach 5 września 1914 r. Fot. ze zb. Stanisława Wyrzyckiego

Coo d mnie, to czuję się świetnie. Nareszcie, tak samochód zajechał przed stację i rozpoczął ogień przyzwyczaiłem się do tornistra, że noszenie go nie z karabinu maszynowego (650 strzałów na minutę), sprawia mi żadnej różnicy. Zaznaczyć muszę, że po- zabijając oficera austriackiego, stangreta cywilnego czątkowo wszyscy znosiliśmy prawdziwe męczarnie i konie. Nasze pogotowie bojowe odpowiedziało od tej obroży, jaką jest rynsztunek. salwą z karabinów, po której nastąpiła druga i dalsze. Podczas 16-u dni naszej wojaczki nie odłączałem się W oknach murowanego budynku stacji ukazali się zupełnie od 1-szej Kadrowej Kompanji, składającej się pojedynczy strzelcy, waląc bez przerwy z karabinów. z dwóch szkół podoficerskich: Związkowej i Drużynowej. Było kilka chwil, podczas których głosy komendy nie My pierwsi przekroczyliśmy granicę dnia 6-go b.m. mogły być słyszane, z powodu huku, który wstrząsał i marszem ubezpieczonym, dawszy tylko parę strzałów murami stacji. Bokiem, przez ogrody biegły już do uciekających na wozach zapóźnionych strażników, zaalarmowane nasze plutony z najeżonemi bagnetami. raniąc jednego z nich, nad wieczorem stanęliśmy Na polach ku Karczówce w inne strony rozwinęły się w Słomnikach, gdzie nasz pluton dostał nocną wartę piorunem nasze linje tyralierskie. Samochód i kozacy podczas dżdżystej i burzliwej nocy. Następnego dnia zebrawszy na sobie masy kul uciekli na rynek, gdzie koło południa zajęliśmy bez wystrzału Miechów, natknęli się na oddział konny naszej Kompanji. Tam konfiskując gmachy monopolu wódczanego powiatu, oficerowie rosyjscy próbowali ustawić parokrotnie oraz przedmioty i broń. Po jednodniowym odpoczynku karabin maszynowy, lecz bezskutecznie. Ciężko ranny stanęliśmy w Jędrzejowie dnia 9. b.m., konfiskując szofer wywiózł za miasto tylko 5 trupów oficerskich co się da. Znowu wypoczynek. 11-go rozłożyliśmy i sam wyzionął ducha wywracając samochód. Przez się na nocleg w lasach między Chęcinami i Kielcami. godzinę trwało polowanie na kozaków po ulicach 12-go w środę wkroczyliśmy do Kielc pośród entu- i zakamarkach Kielc. Konnica rosyjska, która nas zjazmu mieszkańców. W sile 3-ch kompanij – 400 zaszła z tyłu, uciekła w popłochu. Piechota też ludzi obsadziliśmy stację kolejową, która miała nam gdzieś zniknęła. Szwadron austriackich dragonów służyć za koszary; nie omieszkaliśmy odpowiednio uciekł po pierwszych strzałach! Z naszej strony nie zabezpieczyć się placówkami od strony Radomia było nawet rannych. i pogotowiem bojowem na samej stacji. Ostrożności W nocy zajęliśmy stanowisko obronne na folwarku okazały się na miejscu, gdyż zawiadomieni o naszych w stronie Karczówki. O chłodzie i głodzie spędzi- skromnych siłach Moskale postanowili nas zniszczyć liśmy noc bezsenną, przerywaną paroma silnemi za jednym zamachem, mając nas widocznie za marnie detonacjami wysadzanych w powietrze mostów. Czuć uzbrojoną i kiepsko zorganizowaną bandę. Oto kilku było w powietrzu zbliżającą się bitwę. I rzeczywiście, oficerów sztabowych, pragnąc zasłużyć na orde- po spożyciu ohydnie tłustego krupniku, po którym ry, wsiadło do samochodu uzbrojonego w karabin dostałem nieprzyjemnych mdłości, usłyszeliśmy maszynowy i ruszyło do Kielc. Jednocześnie szosą działa rosyjskie, których pociski zaczęły wyszuki- jechały 2 platformy samochodowe z piechotą i oddział wać nasze pozycje. Rozpoczęliśmy odwrót małemi kozaków, zaś oddział dragonów zaszedł nas z tyłu ugrupowaniami, zajmując duże przestrzenie terenu, od Karczówki. Pomimo strzałów naszych wedet, utrudniając w ten sposób strzały artylerii. Wrażenie

138 Świętokrzyskie nr 22 (26) List Strzelca z pobytu w Kielcach w 1914 r.

Przysięga strzelców w Kielcach 5 września 1914 r. Fot. ze zb. Stanisława Wyrzyckiego

pocisków było deprymujące na razie. Huk dział, Przez parę dni staraliśmy się okrążyć cofającego świst granatów i szrapneli, ich gardłowe dźwięki się przeciwnika, lecz ten wymykał się szybko. Ostatni przy pękaniu lub w powietrzu, wszystko to było nasz manewr okrążający, wykonany na północ od Kielc nieprzyjemną nowością. Przekonano się jednak naszemi siłami 1500 ludzi również nie odniósł skutku, wkrótce, że nie taki straszny diabeł, jak go malują, gdyż nieprzyjaciel już rozbity został dwukrotnie bo oto, obsypywane odłamkami granatów, a głównie przez Austriaków, raz pod Kielcami, drugi raz pod ziemią i kamieniami plutony, posuwały się naprzód Suchedniowem, tracąc działa i podobno 1.5 tysiąca krokiem zwykłym i bez strat; w rezultacie mieliśmy ludzi z piechoty, wziętych do niewoli. Tymczasem tylko 2-ch rannych: jednego lekko, drugiego ciężko, nie siedzimy oto w Kielcach, wypoczywając po trudach licząc kilku kontuzjowanych zupełnie nieszkodliwie. marszów, odjadając niezjedzone obiady i kolacje, Gorzej było z taborem. Jeden granat rozerwał wóz odsypiając niewyspane noce. Moskala za żadną cenę z apteką. Inne, jak stado wpadły między wozy dostać nie można. Wątpliwe jest, czy znajdziemy ich i konie, raniąc i zabijając parę biednych zwierząt, nawet w Radomiu. które rozpierzchły się w popłochu. Niemniej jednak wszystkie prawie wozy, wyjąwszy 2-ch, czy 3-ch, Tyle z wojny. Teraz mam do Cioci maleńką prośbę. zdołały umknąć ze swym ładunkiem. Okazało się Niezwykle zależy mi na wysłaniu listów. Byłbym poniżej,o że d odwrotu czas już był najwyższy, bo oto bardzo wdzięczny, gdyby Ciocia była łaskawa, każdy mieliśmy do czynienia z całą dywizją kawalerii – z załączonych przy niniejszym listów włożyć do koperty, 5000 ludzi, która gdyby zręcznie manewrowała, zaadresować i wrzucić do skrzynki, nie naklejając mogłaby nas zniszczyć zupełnie. Poprzedni dzień marki i nie zaklejając, jak wymaga prawo obecne; to, nie poszedł jednak widocznie w smak Moskalom, że tam zapłacą podwójnie zupełnie mnie nie wzrusza, gdyż atakowali bardzo ostrożnie w myśl zasady gdyż nie mam wcale gotówki, a nawet gdybym ją miał, z „Pana Tadeusza”: „Pomni Rykow kamrat, żeby to nie mógłbym kupić austriackich marek w Kielcach. tya n Lachów nie chodził bez armat”. Wypuścili też Adresy Ciocia znajdzie w nagłówku każdego z listów. na nas 148 strzałów armatnich bezskutecznie zresztą. Będę niezmiernie wdzięczny za tę przysługę. Również Nasza straż tylna, z 30-u ludzi złożona cofała się proszę o parę słów odpowiedzi dla mnie. Adres mój z godzinnym opóźnieniem, ścigana przez kozaków, jest następujący: którzy tylekrotnie pierzchali, ilekroć nasi rozpoczynali tyralierski ogień. Reszta dnia przeszła na strzelaniu Polska Komenda Etapowa między dragonami austriackimi i Moskalami, przy ul. Jagiellońska 5, w Krakowie. małych obustronnych stratach. Nocą przeszliśmy Dla Kaliny, żołnierza 3 bataljonu 1 kompanji, Nidę i zajęliśmy obronne pozycje na drugim brzegu. 4 plutonu. Spaliśmy z nabitemi karabinami w rękach. Rano cała nawała rosyjska została wstrzymana celnemi Tymczasem ściskam i całuję rączki drogiej Cioci. strzałami węgierskiego karabinu maszynowego i naszych strzelców. Podpis Kalina vel Tad. Zieleniewski

Świętokrzyskie nr 22 (26) 139 Jan Styka przed swoim obrazem. Fot. ze zb. J. Osieckiego Niepodległość Polski w poezji Jana Styki

Elżbieta Stec

la przypomnienia: Jan Styka(1858 – 1925) „Gazeta Kielecka” z dn. 8 września 1889 r. zareje- D znany jest głównie z twórczości malarskiej, strowała: W pracowni Jana Styki oglądaliśmy szereg a przede wszystkim z panoram: „Racławice” (z W. nowych prac, już to zupełnie wykończonych, lub też Kossakiem), „Golgota” i „Męczeństwo chrześcijan będących na ukończeniu […] oglądamy w pracowni jego w cyrku Nerona”. Z synem Tadeuszem opracował to rozpoczęty obraz historyczny na wielką skalę, to szkice do nie zrealizowanej panoramy „Bitwa pod obrazy religijne wykonane do budującego się kościoła Grunwaldem”, którą zamierzał umieścić w krakowskim św. Wojciecha […] to znowu zupełnie realistyczne Barbakanie, jednak nie pozwolili mu na to krakowscy obrazy dziadów z odpustu na Karczówce. Ponieważ już malarze. 20 października odbędzie się uroczyste poświęcenie Jan Styka pochodził ze Lwowa, studia artystyczne kościoła św. Wojciecha w Kielcach, widzimy skończony odbywał w Wiedniu, Rzymie i w Krakowie pod opieką obraz św. Józefa, św. Rozalii, św. Franciszka i św. Jana. mistrza Jana Matejki, który zaszczepił w nim zaintere- […] Równocześnie rozpoczyna artysta szereg obrazów sowanie malarstwem historycznym. Powodzenie Styki z życia Matki Boskiej. Płótna te będą wlepione na jako malarza historycznego, religijnego i portrecisty ściany kościoła Matki Boskiej Śnieżnej we Lwowie. oraz jego pracowitość, wzbudzało zazdrość malarzy […] Po skończeniu tej pracy zamierza p. Styka osiąść krakowskich i powodowało, że bywał wraz z synem we Lwowie.1 Trzeba tu przypomnieć, że w Kielcach, Tadeuszem tematem złośliwych fraszek oraz anegdot, w Kościele św. Wojciecha znajduje się siedem obrazów rozgłaszanych przez satyryków z „Zielonego Balonika” namalowanych przez Jana Stykę. W ołtarzu głównym i przez niektórych malarzy. – „Cudowne rozmnożenie chleba”, to obraz malowany Jan Styka był także związany w Kielcami, w 1886 r. w 1885 r., eksponowany na wystawach w Wiedniu, we poślubił w Kielcach Lucynę Olgiati, siostrę żony Lwowie, w Krakowie i Peszcie oraz w Kielcach. Został Ludwika Stumpfa. Wkrótce po ślubie wyjechał z żoną kupiony z funduszy składkowych parafian w 1889 r. do Paryża, gdzie tworzył w swojej pracowni, lecz za 3 000 rubli. Kupiono również obrazy: „Najświętsza w 1889 r. powrócili Stykowie do Kielc i zamieszkali Maria Panna”, „Święty Franciszek Seraficki”, „Święta w klasycystycznym dworku Stumpfów. W Kielcach Rozalia” i „Święta Anna z Marią”. Jan Styka podarował urodzili się ich dwaj synowie – Tadeusz w 1889 r. obrazy - „Święty Jan Nepomucen” oraz „Święty i Adam w 1890 r., (również malarze). 1 Wiadomości bieżące. „Gazeta Kielecka” 1889, nr 71, s. 1

140 Świętokrzyskie nr 22 (26) Niepodległość Polski w poezji Jana Styki

Józef z Dzieciątkiem”.2 Według towarzyskich plotek z powodu niewoli, w jakiej znajdowała się Polska oraz ówczesnych kielczan, św. Józef otrzymał twarz znanego o radości wywołanej przyjazdem do grupy polskich kieleckiego aptekarza – Bronisława Saskiego (wuja emigrantów w Wiedniu byłego powstańca z 1846 roku. Stefana Żeromskiego), posiadającego aptekę w rynku. Wizyta K. Ujejskiego – poety i publicysty stała się W Muzeum Diecezjalnym w Kielcach eksponowane patriotycznym świętem dla Polaków przebywających są dwa płótna artysty – portret biskupa Tomasza poza krajem. Jan Styka wyraził to słowami: Kulińskiego (1889 r.) oraz „Chrystus w koronie cier- niowej” (1900). Trzeba też dodać, że podczas około Boże! My wiecznie w błagalnych modlitwach Do Ciebie oczy płonące zwracali dwuletniego pobytu w Kielcach J. Styka ujawnił Ojcowie nasi w wielkich krwawych bitwach, także inne swoje talenty – projektował kostiumy na A my przez cały wiek z krzyża wołali. bale karnawałowe, które czasami sam organizował, bywał „duszą” towarzystwa podczas zabaw i przyjęć, Mamy za sobą wiekowe cierpienia, ponadto pięknie śpiewał barytonem. Także pisał W nich nasze ziemskie straciliśmy ciało – wiersze. W czasie pobytu malarza w Kielcach, trwała Podobni dzisiaj do narodu – cienia – budowa jego willi w stylu neoromańskim we Lwowie, Czy krwi i ofiar daliśmy za mało? według projektu prof. Juliana Zachariewicza, do której […] przeniósł się z rodziną w październiku 1890 r. Z radością Błoga więc chwila, w której wśród rodaków, wrócił do ukochanego miasta, w którym się urodził. Ciebie na obcej dziś witamy ziemi, W swoim domu miał doskonałe warunki do malowania Patrz, jako serca znów drgają Polaków – w obszernej, dobrze oświetlonej, własnej pracowni. Przyszedłeś, prowadź je i hetmań niemi!

Jan Styka jako poeta Styka przeżywał wszystkie patriotyczne wydarzenia i rejestrował je wierszem, bo wierzył, że przyczyniają Najstarszy wiersz, o tytule Tęsknota do sztuki nosi się one do budzenia świadomości narodowej Polaków. datę 1876, gdy autor miał 18 lat. Ostatnie wiersze Wierzył w siłę poezji, również własnej. które zostały wydrukowane, pochodzą z 1918 roku. W 1890 r. napisał utwór „Na sprowadzenie zwłok Jako artysta wrażliwy, czuł potrzebę wyrażania swoich Mickiewicza”.7 Oto fragment wiersza: przemyśleń i idei także w poezji. Napisane wiersze wydał w trzech tomikach. Pierwszy zbiór ukazał się I przyszedł dzień Gdzie Jego cień w 1892 r. pt. Poezye Jana Styki3. Książka liczy 60 Widomie wśród nas się zjawia stron, zawiera 34 wiersze. Drugi tomik został wydany Gdzie z palmą dłoń 4 w 1916 r. pt. Z łez, krwi i żelaza. Jest to piękne wydanie Straszy jak broń bibliofilskie z dziewięcioma ilustracjami autora, liczy Bo wróg się dziś ducha obawia 31 stron, zawiera 16 wierszy. Tomik trzeci ukazał się w 1919 r. i nosi tytuł Poezye z czasów wojny.5 Na O, Polsko mów, 51 stronach znajduje się 26 wierszy. Łącznie w trzech Czy z wieszcza snów, tomikach autor opublikował 76 swoich wierszy, przy Marzenia ci tylko zostaną czym ciekawy utwór „Do pędzla” napisany w Kielcach Lub czy ta skra, w 1890 r., występuje dwukrotnie, w tomiku pierwszym Co w wieszczu drga, i drugim. W tysiące serc będzie przelaną?

Tematyka poezji Jana Styki jest różnorodna. Są Z grudnia 1891 r. pochodzi wiersz „Tyrany narodu”8, w nich rozmyślania o sztuce, o pięknie w przyrodzie, składający się z czternastu zwrotek. Autor ubolewa o twórczości malarskiej i poetyckiej, o miłości do Boga w nim nad żałosną sytuacją Polski pod zaborami, i do kobiet, które kochał, o przyjaźni. Ale są też tematy lecz także zwraca uwagę na zagrożenia istniejące dotyczące stosunków międzyludzkich i międzynaro- wewnątrz kraju, którymi byli Polacy – zdrajcy ojczyzny. dowych. Najwięcej wierszy poświęcił problematyce niewoli narodowej Polski i jej walki o niepodległość. Gdy słyszę jako nowe uciski Na nasze wgniatania wróg głowy Już w 1878 r. powstał wiersz pt. „Powitanie Kornela 6 Zwątpienia wówczas nie jestem bliski Ujejskiego w Ognisku we Wiedniu”. Dwudziestoletni Duch odpór gotuje nowy. […] artysta pisze w nim o odczuwaniu wielkiej goryczy I mimo strasznych tortur tysiąca, 2 F. Mazurek , Kościół i parafia św. Wojciecha w Kielcach. Kielce 1935, s. Szatańskiej tyranów władzy, 53-56, 97-98 Wróg nam nadziei gmachu nie strąca, 3 [J. Styka], Poezye [ !] Jana Styki. Lwów 1892. Dalej, cytując wiersze z tego Bohaterami – my nadzy! tomu podaję skrót Poezye… 4 J. Styka, Z łez, krwi i żelaza. Paryż 1916 5 J. Styka, Poezye [!] z czasów wojny. Paryż 1919. Przy cytatach stosuję skrót Poezye z czasów… 7 Tamże, s. 39 6 [J. Styka], Poezye [!] op. cit. s. 50 8 Tamże, s. 34

Świętokrzyskie nr 22 (26) 141 Niepodległość Polski w poezji Jana Styki

I tak bym zwracał duszę radośnie Czy w zbroi Jana, czy w Bartka sukmanie Ku niebu, silny tą wiarą, Poszedłeś Polskę przypominać Bogu. Że po tej zimie czas przyjdzie wiośnie […] A przeszłość stanie się marą. Te bratobójstwa, te śmierci bez chwały, Te bezimienne ofiary w skrytości Lecz tak niestety, myśleć nie mogę, I te tortury strasznej niepewności Inna, straszniejsza tu siła One przed Panem posłuch będą miały. Depce marzenia, podstawia nogę, By Polska w grób się zwaliła. Więc kiedy jękiem tym wypełnisz wargi Niebo poruszysz! Anieli zapłaczą, Podłość współbraci, ich niecne żądze, Przejęci wielką twej matki rozpaczą Ciosy i razy tak mierzą, Do tronu Pana, hymn zaniosą Skargi. Jako za marne Judasz pieniądze, Tak oni, podli łupieżą. Wielkiego polskiego polityka i pianistę, Ignacego Więc dla prywaty nikczemnej zysków, Paderewskiego, porównał Styka do Tyrteusza, grec- Bryzgają błotem wszetecznie, kiego, wędrownego śpiewaka i poety (z VII w. p.n.e), Chcąc onych czystych, pozbawić błysków który pieśnią zagrzewał żołnierzy do walki z najeźdźcą. By w mętach łowić bezpiecznie. […] Oto fragment sonetu pt. „Paderewskiemu”: 14 Również w 1891 r. powstał wiersz „Przed obrazem Maryi Magdaleny na Wawelu”. 9 Ma on charakter […] Kiedy świat stary w ogniach krwawych wojen płonie modlitwy o wolność dla kraju: Zawołałeś do braci „Niech z was każdy ruszy Tak, Pokutnico podnosisz twe ręce, Na ratunek Ojczyźnie! Kajdany jej skruszy! Jako mój naród w swej stuletniej męce Czas tyranów obalić na polskim zagonie!” I tak jak Tobie, niechaj jemu spłynie Łaska od krzyża w stulecia godzinie. I jak Tyrteusz pieśnią zagrzewał swe druchy, Tak Ty za oceanem walecznych zastępy Niechaj co marne, tak pod stopy rzuci, Zwoływałeś, by tępić despotyczne sępy Jako Ty twoją złotolitą szatę: Niechaj oblicze swe ku Tobie zwróci, I z pieśnią ‘nie zginęła’ przez morza jak duchy A światło wpadnie przez więzienną kratę, Przylecą mściciele na te polskie kępy Jako do Twojej ciemnej wpadło groty, I wskrzeszą wolność, pokruszą łańcuchy! Gdyś grzechów brzemię zamieniła w cnoty. Wymowę patriotyczną posiada również wiersz „Na grobie Patriotyczną wymowę posiadają wiersze poświęcone Leonidasa (z podróży Greckiej)” 15 napisany w listopadzie wybitnym Polakom. Noszą tytuły: „Tadeuszowi Kościusz- 1916 r. Autor oglądając grób greckiego bohatera pod ce” (1916 r.)10, „Orędownictwo Henryka Sienkiewicza” Termopilami, próbuje porównywać jego poświęcenie dla (1916 r)11, „Pamięci Władysława Szujskiego” (1916 r.)12, ojczyzny z walecznością polskich przywódców. „Paderewskiemu” (1917 r.)13 Wiersz ku czci Henryka Sienkiewicza napisał J. Styka w osiemaście dni po Pamiętny to dzień dla mnie, kiedy ze synami, Aż do wzgórzy Tajgetu dotarliśmy prawie – śmierci polskiego noblisty. Są w nim wspomniane Żeby cześć złożyć szczerą bohatera sławie, bohaterskie czyny postaci z jego powieści, a zmarłemu Co tak walecznie poległ z trzystu Spartanami. pisarzowi wyznacza rolę posłańca, który przedstawi […] Bogu tragiczny los Polski w niewoli. Czyż w istocie tak bardzo my już upodleni? Czyśmy nic nie czynili, by zerwać kajdany, W jakim ty stroju stanąłeś przed Panem? By z niewoli wyzwolić nasz kraj ukochany, Czy jak Zawisza w grunwaldzkiej zbroicy, Czy nam się lękać trzeba tych szlachetnych Cieni? Srogi spojrzeniem spod czarnej przyłbicy. […] Czy apostoła okryty łachmanem, - głos z grobu -:

„Niesłuszne wasze skargi, przecież i i wy macie Który się włóczył na Golgockim pyle. Prawdziwe Termopile w dziejów waszych łonie Czyś poszedł Stwórcę zaklinać na blizny Pod Maciejowicami są te krwawe błonie. Mieczem i Ogniem zniszczonej Ojczyzny, Na których do Kościuszki rzekłem: witaj bracie”. Tej Matki, w którą ciosów bito tyle?

W jakim ty stroju na wieczności progu Podobne rozważania znajdujemy w wierszu „Do M. Stanąłeś błagać miłosierdzia dla Niej Maeterlincka” 16 (z 1916 r.), w którym J. Styka składa 9 Tamże, s. 20 podziękowanie belgijskiemu pisarzowi – nobliście za 10 J. Styka, Poezye z czasów…s. 12 11 Tamże, s. 36 14 Tamże, s. 17 12 J. Styka, Z łez… s. 8 15 Tamże, s. 15 13 J. Styka, Poezye z czasów… s. 17 16 J. Styka, Z łez..op. cit. s. 19

142 Świętokrzyskie nr 22 (26) Niepodległość Polski w poezji Jana Styki

Jan Styka we włoskiej pracowni Fot. ze zb. J. Osieckiego to, że w swoich utworach „stanął w obronie świętych Kiedyż Twych cierpień dopełni się miara, praw wolności”. Porównał w wierszu los Polski do Kiedyż Twój łańcuch hańby i niewoli losu Belgii, która odzyskała niepodległość dzięki Otrząśniesz z siebie, niewolnico cara! waleczności swojego narodu. Ach ty tem żyjesz, co krwawi i boli! […] Przebywając w Garches pod Paryżem, Jan Styka Jękiem boleści wzruszyłaś narody, z uwagą analizował przebieg walk podczas I wojny Dziś znów hord obcych jesteś służebnicą. światowej. Ich wyniki przybliżały lub oddalały nadzieje Kiedyż, ach, kiedyż ujrzę Wisły wody na odzyskanie przez Polskę niepodległości. Swoje Z tęczą wolności nad wolną stolicą. niepokoje lub błyski optymizmu oddał w wierszach: „Warszawie - męczennicy” 17 , „Tułaczom na obczyźnie” 18 Dwa kolejne wiersze wykazują nadzieję na zwy- oraz „Braciom w okopach” 19. Pierwszy z wymienionych cięstwo. W utworze „Tułaczom na obczyźnie czytamy”: wierszy świadczy o smutnych refleksjach autora, patrzącego na stolicę swego kraju. Hej – tułaczu, w obcej ziemi, Przestań ronić łzy! Nie patrz w przeszłość, przetrzyj oko, Bo już dzionek drży! 17 Tamże, s. 14 18 Tamże, s. 12 […] 19 Tamże, s. 7 I przyleci Orzeł biały

Świętokrzyskie nr 22 (26) 143 Niepodległość Polski w poezji Jana Styki

[…] […] Kopiąc te rowy myślcie bracia drodzy, Przez cały żywot żmudny czekałem tej chwili, Że odwalacie grobu stuletniego wieko, W której tyranów trony obali ład świata – W który wtrącili wam najeźdźcy srodzy W której wolni z wolnymi by się skojarzyli Waszą Ojczyznę – Świt już niedaleko! I szlachetni w szlachetnych uściskali brata. O życie wołam! Chcę być świadkiem dnia pięknego Radosna wizja nowych granic niepodległej Polski A potem możesz Panie wezwać sługę swego. pojawiła się w wierszu „Odpowiedź wrogom”20 : Tematykę niepodległościową zamyka wiersz […] pt. „Z Bożym poselstwem” 24 napisany w Garches Będziem mieć Polskę od morza do morza, w listopadzie 1918 r. Bohaterem utworu jest Godło Od Karpat szczytów do brzegów Bałtyku, Wolną na zawsze od tyranów krzyku, Polski orzeł biały, który wyszedł zwycięsko z długich Lecz taką wskrzesi tylko wola Boża! i krwawych walk. […] […] Bywaj ptaku mój kochany Utwory z 1917 r. wróżą pomyślne dla Polski Nie złamał cię bój, zakończenie I wojny światowej. Wiersz „Spadłe W ogniu tyś zahartowany 21 korony” zapowiada nowy ład w Europie: Dzielny wygląd twój. […] […] Niech wolnością żyje nową Hohenzollernów, Habsburgów korony Twój Lechicki ród Stoczą się jako Romanowów mitra, Niechaj drogą Chrystusową I wśród narodów cyklon przeleci szalony, Kroczy wzorem cnót. Łamiąc konary starych drzew bez jutra. […] Radość Styki ze zbliżającej się wolności Polski odzwierciedla wiersz z 1918 r. pt. „Rewia wojsk W przedstawionych wierszach poznajemy Jana w Paryżu 14-go lipca 1918 r”22 Ogromnie ucieszył Stykę jako artystę bardzo wrażliwego, refleksyjnego autora widok Polaków wśród defilujących żołnierzy. i pobożnego, a głównie jako gorącego patriotę. Słowo „ojczyzna” występuje w wielu jego wierszach, nie Widziałem przegląd wojska, jedyny na świecie! sposób przytoczyć tu wszystkie. Zaprezentowane Z którego dumne może być nasze stulecie, utwory odzwierciedlają przemyślenia artysty na temat Bo w braterstwie złączone szły wszystkie narody, Którym droższe nad życie jest prawo swobody! losów Polski i Polaków. Niektóre jego spostrzeżenia […] zawarte w poezji, mają wymowę uniwersalną i są O rozkoszy dla duszy polskiej niezmierzona, wciąż aktualne. Wiersze posiadają formę tradycyjną, Widzieć Cię w tej szlachetnej narodów drużynie, rymowaną, typową dla poezji przełomu XIX i XX wieku. Ty od wieków przemocą wrogów wykreślona, W 1919 r. Styka zamieszkał na wyspie Capri, gdzie Dziś żyjąca znów jesteś, krwią co z Ciebie płynie. nadal malował. Tam utworzył prywatne muzeum swoich dzieł malarskich. Także w 1919 r. został członkiem Ach! Ty wiecznie krwią żyłaś swoich własnych dzieci! Akademii Sztuk Pięknych św. Łukasza w Rzymie, Za innych ludów wolność toczyłaś ją hojnie – co świadczyło o dużej randze jego sztuki. Trudno Tym razem Zmartwychwstania anioł z niebios zleci ustalić, czy nadal pisał wiersze. Zmarł 28 kwietnia Zdobędziesz wolność Twoją w tej Światowej Wojnie. 1925 r. w Rzymie. […] W tym pochodzie narodów myśmy się stawili Bibliografia: I zacięży nad wrogiem Zawiszów prawica! Znów wskrzesimy Grunwaldu wielkie w dziejach czyny Zbiory wierszy: – 1. [Styka J.], Poezye [!] Jana Styki. Lwów 1892 Polski lud, polski duch nasz, wierne jemu syny. 2. Styka J., Z łez, krwi i żelaza. Paryż 1916 3. Styka J., Poezye [!] z czasów wojny. Paryż 1919 […] Opracowania: W październiku 1918 r. artysta ma już pewność, że 1. Główka J.,Kielecki epizod Jana Styki. „Rocznik Muzeum Polska odzyskuje wolność. Pisze pełen entuzjazmu Narodowego w Kielcach” T.19, s.211-227 23 2. Małaczyński A., Jan Styka. Szkic biograficzny, Lwów 1930 wiersz pt. „O życie wołam” . Zwraca się w nim 3. Mazurek F., Kościół i parafia św. Wojciecha w Kielcach, Kielce do Boga, by pozwolił mu dożyć dnia ogłoszenia 1935 niepodległości Polski. 4. Stec E., Twórczość poetycka Jana Styki, „Rocznik Świętokrzyski”, Seria A -Nauki Humanistyczne T. 30, Kielce 2002, s. 157-172 5. Weiss T., Legenda i prawda Zielonego Balonika, Kraków 1976 6. Wiadomości bieżące, „Gazeta Kielecka”, 1889, nr 71, s.1 20 J. Styka, Poezye z czasów…op. cit. s. 5 21 Tamże, s. 4 22 Tamże, s. 7 23 Tamże, s. 50 24 Tamże, s. 37

144 Świętokrzyskie nr 22 (26) Pierwszy lot z Kielc dookoła Polski w 1928 r.

Maciej K. Cichoń

nia 3 września 1928 r. podpułkownik Ocetkiewicz Warszawą a Krakowem, razem z Kielcami lotnisko D i mechanik Lange wystartowali z Kielc do lotu mogło stanowić przystanek dla pasażerskiej komunikacji dookoła Polski, pierwszego tego typu przedsięwzięcia lotniczej. Natomiast głównym przeznaczeniem Sadkowa lotniczego w kraju. Wydarzenie było poza propagan- miała być pierwsza w Polsce cywilna szkoła pilotów. dowym pokazem możliwości cywilnego lotnictwa, próbą Kursy lotnicze pozostawały domeną wojska i jego zebrania funduszy na budowę pierwszej w Polsce szkół lotniczych, choć pierwsze cywilne legitymacje cywilnej szkoły pilotów w Sadkowie pod Radomiem. wydano jesienią 1928 r. w Aeroklubie Akademickim Lotnicze tradycje w Polsce są powodem do dumy, w Warszawie. Jednak budowana od podstaw szkoła opisują zmagania zwykłych, ale zdeterminowanych wypuszczająca pilotów cywilnych była bardzo ważnym ludzi z żywiołem. Odbudowa zniszczeń po I wojnie projektem, odpowiadającym nie tylko zapotrzebowaniu światowej i budowa państwa ograniczyła możliwości na lotników, ale także przedsięwzięciem prestiżowym. latania do śmiałków, inżynierów, oraz wojskowych. Pewnym problemem pozostawało finansowanie. Początki cywilnego lotnictwa w międzywojennej Polsce W Polsce istniała bardzo silna tradycja składek związane są z powstającymi oddolnie organizacjami, społecznych, a L.O.P.P. dysponowała liczną bazą które w oparciu o składki prowadziły swoją działalność członkowską. Jednak koszty projektu mogły przekroczyć edukacyjną, a z czasem praktyczną. W Kielcach taką możliwości finansowe entuzjastów lotnictwa. Specjalnie organizacją był Kielecki Oddział Towarzystwa Popierania na budowę powołano, pod patronatem wojewody kielec- Żeglugi Powietrznej w Brześciu nad Bugiem, powstały kiego Władysława Korsaka, loterię z główną nagrodą 23 lipca1923 r. oraz powołany przy Sądzie Okręgowym w postaci majątku ziemskiego w Bolminie, wartości 15 września Komitet Pomocy Warszawskiemu Instytutowi 150 000 zł. Z budowy postanowiono uczynić także Przeciwgazowemu. Już 19 października obie organizacje motyw przewodni nadchodzącego Tygodnia Lotniczego, połączyły się w Towarzystwo Obrony Powietrznej i Prze- cyklicznego wydarzenia, przez duży udział Polskiego ciwgazowej. Towarzystwo, 24 września 1924 r. weszło Towarzystwa Przeciwgazowego (T.O.P.) zwanego także w skład Ligi Obrony Powietrznej Państwa jako Komitet Tygodniem Lotniczym i Przeciwgazowym. W 1928 r. Wojewódzki w Kielcach (KW). Organizacja łączyła obie organizacje, Liga Obrony Powietrznej Państwa zainteresowania lotnicze z edukacją na temat lotniczego i T.O.P. połączyły się w Ligę Obrony Powietrznej użycia gazów bojowych, co jak się spodziewano będzie i Przeciwgazowej (L.O.P.P.). Piąta edycja Tygodnia pierwszym atakiem, dziesiątkującym ludność cywilną. Lotniczego była więc zarówno pokazem jedności jak Organizacja, działająca centralnie i mająca dostęp do i wyjątkową okazją na dotarcie do szerszego środowiska. funduszy w całym państwie, była odpowiedzialna za W tym czasie większość samolotów jakimi dyspono- wiele projektów lotniczych, większość jednak będących wała Liga stacjonowała w Warszawie, pozostając do poza granicami ówczesnego województwa kieleckiego. dyspozycji i wykonując przeloty na prośbę lokalnych Poprawiająca się sytuacja gospodarcza, moda na komitetów. Dar w postaci 26 maszyn wycofanych ze latanie oraz aspekt lotnictwa cywilnego jako zaplecza szkół wojskowych umożliwił jednak rozdysponowanie osobowego dla wojska skłoniły władze Ligi do wdrożenia samolotów na lotniska, lub lądowiska lokalnych oddziałów w 1927 r. trzyletniego planu rozwoju infrastruktury L.O.P.P. Właśnie z takiej możliwości skorzystały władze lotniczej w Polsce. Kraj miał zostać pokryty siecią lotnisk, Komitetu Wojewódzkiego w Kielcach, zakupując ponie- umożliwiającą utrzymanie umiejętności lotniczych oraz miecki samolot Albatros B.II, dwupłat wyprodukowany realne istnienie lotnictwa cywilnego. Składały się na w 1917 r. Na maszynie według zamysłów władz Ligi nie większe lotniska z pasami startowymi, hangarami, miano dokonać przelotu dookoła Polski, odwiedzając warsztatami, które w województwie kieleckim miały wszystkie komitety wojewódzkie, apelując do hojnych serc powstać w Częstochowie, Radomiu i Kielcach, oraz lokalnych członków i sympatyków. Samolot, choć stary, sieć trawiastych lądowisk oddalonych od siebie o ok. został wyremontowany na lotnisku mokotowskim przez 50 km, wyposażonych jedynie w płócienne płachty mechanika Kazimierza Piskorza. Posiadał mocniejszy niż orientacyjne, białe w lecie i czerwone zimą. fabryczny, 160 konny silnik Mercedes D.III i wyróżniał Najpierw, w 1928 r. oddano lotnisko pod Często- się swoim białym kolorem. chową, W tym samym roku miał miejsce wykup ziemi 15 lipca 1928 r. bezpośrednim lotem do Kielc sprowadził w podradomskim Sadkowie. Zajmując przestrzeń między go podpułkownik Marian Ocetkiewicz, lotnik-amator,

Świętokrzyskie nr 22 (26) 145 Pierwszy lot z Kielc dookoła Polski w 1928 r.

strzałek wskazujących północ i wielkich napisów z nazwą miejscowości. W Kielcach znajdowały się one na dachu Seminarium Duchownego oraz szkoły im. Mikołaja Reja. Nawigacją zajmował się osobiście Ocetkiewicz, siedzący w przedniej kabinie Albatrosa mechanik Lange, o którym niewiele wiadomo, zajmował się samolotem jedynie na ziemi, doglądając maszyny i silnika oraz przygotowując go do startu. Albatros B.II, rys. W. Sankowski Trwający Tydzień Lotniczy był idealnym czasem na podobne wydarzenie, które wpisywało się w obchody aktualnie pełniący jedynie funkcje administracyjne i oczekiwania entuzjastów lotnictwa. Jednocześnie, oficer piechoty Wojska Polskiego. Ocetkiewicz, który przy bardzo bogatym programie w poszczególnych w trakcie zamachu majowego stanął po stronie legalnych miastach, przylot ginął w prasie, zagłuszany przez władz przeciw Piłsudskiemu miał pewne problemy bardziej widowiskowe wydarzenia. Tych było dużo. przydziałowe, w bieżącym 1928 roku pełnił funkcje Praktycznie wszędzie odbywały się loty widokowe oficera placu garnizonu w Prużanach w województwie lokalnych pułków lotniczych i aeroklubów, niektóre poleskim, dysponował jednak dużą ilością wolnego czasu miasta odwiedzał także samolot pasażerski Fokker jako sekretarz L.O.P.P. w Kielcach i wykorzystywał F.VII, zakupiony jako wzorcowy do produkcji na licencji go na liczne odczyty i pogadanki, tak o wojsku jak w lubelskiej wytwórni samolotów Plage i Laśkiewicz. i lotnictwie. On także miał pilotować maszynę w czasie Bardzo licznie były reprezentowane działania prze- lotu dookoła Polski. ciwgazowe, poza wykładami a także samochodami i wagonami z obwoźnymi wystawami i kinem poprzez Ówczesne Kielce nie dysponowały jeszcze lotniskiem, pokazy działań przeciwgazowych. Największe tego planowano wybudować takie w trzyletnim planie do typu manewry miały miejsce w Warszawie, brało 1930 r., choć udało się to dopiero pod koniec lat 30. Do w nich udział ponad 40 policjantów. W województwach tego czasu wszystkie planowane starty i lądowania, oraz wschodnich obchody Tygodnia ograniczały się do tego większość przygodnych lądowań w okolicy miasta miała typu pokazów i wykładów. Po części było to spowo- miejsce na polach między Czarnowem Podklasztornym dowane przesunięciami terminów obchodów Tygodnia. a Kielcami. Teren zamknięty dziś ulicami Piekoszowską, W województwie kieleckim z powodu zajęć służbowych Podklasztorną, Karczówkowską i Mielczarskiego wojskowych, Tydzień Lotniczy został przesunięty na dni (d. Młynarską) pozostawał poza granicami miasta do 7-14 października. 1930 r. Z lądowiska odbywały się loty widokowe na Z powodu złej pogody start opóźnił się z początkowo Albatrosie nad miastem i na inne lądowiska w woje- planowanego 2 na 3 września. Pierwszym przystankiem wództwie, sprawiając że była to pierwsza, ale nadal był Kraków z bardzo bogatą wystawą przeciwgazową. nieregularna komunikacja powietrzna w województwie Pogoda zmusiła Albatrosa do lotu nad chmurami, bardziej kieleckim. Odbywały się także loty robocze, w czasie według przyrządów niż lotnicy byli przyzwyczajeni. których w sierpniu wykonano lotnicze zdjęcia Kielc, Podobna sytuacja nastąpiła po południu w czasie lotu na Buska, Solca i Częstochowy, które następnie w postaci Katowice. Chmur było mniej, ale zwykła nawigacja dla pocztówek dystrybuowano na cele budowy szkoły lotniczej. nieprzyzwyczajonego pilota była utrudniona skutkiem Lot, zwany okrężnym, planowano odbyć między większego zagęszczenia linii kolejowych na Śląsku. 2 a 9 września, w czasie trwania Tygodnia Lotniczego. Lokalne lotnisko w Muchowcu nie zostało jeszcze Trasa Kielce – Kraków – Katowice – Łódź – Poznań oficjalnie otwarte, choć dopuszczono do lotów widokowych -Toruń – Warszawa – Lublin – Lwów – Stanisławów – i propagandach z niego nad całym województwem. Tarnopol – Łuck - Brześć nad Bugiem – Lida – Wilno W Łodzi i Poznaniu lokalna prasa nie odnotowała – Białystok – Warszawa - Kielce liczyła ok 3200 km, przylotu załogi Albatrosa, a mieszkańcy byli bardziej podobnie do odcinka Dęblin – Bagdad, tragicznie zaabsorbowani lokalnymi wydarzeniami sportowymi. zakończonego lotu Kaliny, Szałasa i Kłosinka jeszcze Po spędzonej w Poznaniu nocy, 4 września Albatros w lipcu tego roku. Pewnym cieniem kładły się tu wystartował do Torunia, gdzie na lotnisku 4 pułku także nieudane próby przelotu Idzikowskiego i Kubali myśliwskiego trwały loty widokowe na samolotach przez Atlantyk. Załoga kieleckiego Albatrosa mogła i balonie. W Warszawie obchody były najbogatsze, jednak liczyć na udogodnienia, dysponowała planem przy wspomnianych wyżej pokazach przeciwgazowych, lotu, więc zawsze ktoś na nich czekał, spodziewając lotach widokowych na Fokkerze F.VII, należącym do się przylotu zgodnie z podanym czasem. Ocetkiewicz linii lotniczej Aero Junkersie F.13, samolotach L.O.P.P. pilotował według mapy i kompasu, pilnując odchyłek i Aeroklubu Akademickiego. Po przeglądzie silnika od zamierzonego kursu. Dla rozpoznania terenu lotnicy lotnicy wystartowali do Lublina. zawsze posiłkowali się liniami kolejowymi, rzekami oraz charakterystycznymi obiektami. W 1928 r. dodatkowo Następnego dnia, przed startem, Ocetkiewicz wizytował wiele miast w Polsce posiadało oznaczenia w postaci wytwórnię Plage i Laśkiewicz, na której fabrycznym

146 Świętokrzyskie nr 22 (26) Marian Ocetkiewicz i Alojzy Piskorz w samolocie Albatros B.II. Fot ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego lotnisku odbywały się obchody z lotami widokowymi, w twarz. Ze śmiertelnego przeważnie wypadku mechanik także nocnymi. Po wylocie silnik zaczął się przegrzewać, wyszedł tracąc jedynie kilka zębów. Ocetkiewicz posta- nie pozwalając odlecieć daleko od Lublina i zmuszając nowił nie przerywać lotu i z dwugodzinnym opóźnieniem lotników do awaryjnego lądowania pod Krasnymstawem. wyleciał na Białystok. W przedniej kabinie towarzyszył Po ostygnięciu silnika, maszyna dotarła na podlwowski mu tym razem mechanik wileńskiego oddziału L.O.P.P. Skniłów już po zmroku. Chcąc nadrobić czas, Ocetkiewicz sprawdził możliwości We Lwowie planowano bogaty program, łącznie Albatrosa, pokonując 220 km przy średniej prędkości z otwarciem Laboratorium Aerodynamicznego na 163 km/h, przekraczając maksymalną fabryczną - 130 Politechnice Lwowskiej, do czego jednak nie doszło. Tego km/h. Tego samego dnia, po zakończeniu skoków spa- dnia, 6 września, Albatros odleciał do Stanisławowa, dochronowych, pod wieczór, znalazł się w Warszawie, gdzie choć Tydzień Lotniczy miał odbyć się, podobnie jak na Lotnisku Mokotowskim. w Kielcach, w dniach 7-14 października, lokalna Dyrekcja Po dniu odpoczynku, 11 września wraz z dziennikarką PKP zorganizowała wagon Obrony Przeciwgazowej. lotniczą Zofią Trzcińską-Kosterbiną odleciał do Kielc, Po starcie do Tarnopola, silnik Mercedes znów się kończąc propagandowy lot dookoła Polski. Okazał się przegrzał, zmuszając załogę do awaryjnego lądowania on wielkim sukcesem. Sprawa budowy szkoły została pod Złotnikami i spędzenia nocy w majątku państwa nagłośniona, dodatkowe datki i wkład obywatelski Gużkowskich w Bereżowicach Wielkich. pomogły finansowo. Jej otwarcie miało miejsce w 1932 r. Następnego dnia Ocetkiewicz wystartował nad Tarno- Ale jest jeszcze jeden aspekt lotu Ocetkiewicza pol z jedną z córek p. Gużkowskich, a po odwiedzinach i Langego. Cały przelot składał się tylko z krótkich w mieście, już z Langiem na pokładzie odleciał na Łuck. odwiedzin, startów i lądowań, pomiędzy którymi pilot Po zaliczeniu tego postoju lot na Brześć nad Bugiem wygłaszał przemówienia i angażował się towarzysko. przerwało kolejne przymusowe lądowanie. Samolot, Ale musimy pamiętać, że był to pierwszy lot dookoła będąc bardzo podatnym na wiatr, nie zdążył pokonać ówczesnych granic państwowych. Organizowane w tym 210 km trasy do Brześcia i tym razem w ciemnościach, czasie rajdy wojskowe mogły być dłuższe (jak Rajd przy braku widocznych wskazówek co do lokalizacji, Małej Ententy i Polski) a loty cywilne gromadzić lądował, jak się okazało ledwie 400 metrów od miasta. więcej entuzjastów i ich maszyn (dwudniowe Rajdy 8 września, po przelocie nad malowniczą Puszczą Awionetek, ale na krótszych dystansach). Trzeba także Białowieską, lotnicy znaleźli się w Lidzie, na lotnisku pamiętać, że Ocetkiewicz choć był aktywnym wojskowym, wojskowym, a w drogę do Wilna zostali odeskortowani pokazał, że rekordowe przeloty nie muszą być firmowane przez samoloty SPAD S.61 i Breguet XIX. Gościnność przez wojsko, że społeczeństwo dojrzewa na tyle, by oficerów i podoficerów z Lidy oraz grupowy przelot samodzielnie organizować przedsięwzięcia lotnicze opóźniły lądowanie na Parubanku. z dużym rozmachem. Tam miał miejsce najniebezpieczniejszy wypadek całego przelotu. Następnego dnia, 9 września rano, Fotografie ze zbiorów prywatnych. przy próbnym rozruchu silnika śmigło uderzyło Langego

Świętokrzyskie nr 22 (26) 147 Unikatowe karty pocztowe Polskiego Białego Krzyża w Kielcach

Jarosław Machnicki

I tak moiście mili gdy serca wojaków od koniec 1920 r. na fali wiktorii w Bitwie Coraz to już czarniejszy szarpał ból i troska P Warszawskiej Wydawnictwo Kieleckiego Koła Wiecie, Matuś, kto kraj nasz polski uratował Białego Krzyża wydało przepiękne karty pocztowe Od wrogów i upadku?... wiecie?...Matka Boska!... z litografiami Stanisława Święckiego (1849-1910) Słuchajcie jeno wszyscy co Wam prawić będę, – drukarza, wydawcy, patrioty i tekstami Kazimiery Słuchajcie jeno dobrze, a chwalcie Maryją, Sławoszewskiej (?-1928) poetki i działaczki społecznej, Bo ten, co wtedy widział, ro już nie zapomni która wraz z mężem Aleksandrem przybyła do Kielc Wieczoru w Przenajświętszej Zielnej wigiliją!... z Wołynia w 1916 r. Piekło było okrutne od samego rana (Jak zima przy pożarze u nas tam w Grabowej): Tośmy wieczorem wytchnąć poszli trochę razem List Jędrka ochotnika Z Kowalów dziarskim Stachem i z Jaśkiem Wawrzkowej Usiedliśmy pod lasem, do snu chyląc głowy Matuś moja serdeczna! List Wam dziś posyłam, Słonko już zachodziło czerwone, pożarne, Z naszych polskich okopów, aż hen z pod Warszawy, Złociło nadwiślańskie zieloniutkie łąki Gdzie ostre świszczą kule i huczą armaty, I przesiąkłe krwią naszych pól ugory czarne. Gdzie od rana do nocy toczy się bój krwawy… Nagle-jasność nas jakaś zewsząd oświeciła; Najprzód niechajże będzie Chrystus pochwalony! Mrok wieczorny zajaśniał nam łuna purpury, Pozdrawiam Was z daleka, moiście Ojcowie, Zerwaliśmy się Matuś, wylękli zdziwieni, I słucham sercem całem, jako w naszej chacie Że słonko niby zaszło, a świeci tak z góry!... „Na wieki wieków amen” każdy mi odpowie! Wtem-oj! Wszechmocny Boże! Cośmy zobaczyli, Chciałbym, ja chciałbym dzisiaj uklęknąć tam z Wami Nad nasza starą Wisłą w srebrnych, mglistych cieniach W naszym wiejskim kościele, oj! Matulu droga, Płynęła niebios szlakiem jakaś postać jasna, Za naszych bohaterów, za waleczne boje Jak gdyby prosto z nieba w gwieździstych promieniach! Całem sercem i duszą z Wami chwalić Boga! Jasnogórska ci była! Jasnogórska Pani Ale iżeście wszyscy hen bardzo daleko, Królowa nasza Polska! Nikt inny, jak Ona! To chociaż Wam opowiem przeróżne te dziwy, Zstąpiła na tę naszą umęczoną Ziemię A wy dziękujcie co dzień, że mnie tu od śmierci By bronić nas od wrogów, jak Matka rodzona! Miłosiernie ratował Pan nasz litościwy. Na kolana się wszyscy rzuciliśmy razem Bo strasznie tutaj strasznie chłopcy nam ginęli I płacz ci powstał taki, Matulu kochana, Od tych kul bolszewickich, Matuś moja mila, Jak latoś w Wielki Piątek, gdy w naszym kościele A tu codzień straszniejsza jakoby z pod ziemi, Ksiądz proboszcz krwawą mękę opowiadał Pana! Rosła Moskiewskiej hordy piekieł godna siła… Pieśnią cichą szumiały nadwiślańskie trawy, Jużeśwa byli całkiem i wiarę stracili Miesiąc słał Jej pod stopy promienie złocone, W nasze polskie Zwycięstwo, no i w polską sprawę, Sukienkę miała białą z jasności utkaną, I serca nasze marły od wielkiego żalu, Nad główką Przenajświętszą z gwiazd złotych koronę! Że trzeba będzie wrogom oddać już Warszawę! Płakaliśmy ze szczęścia, a Bogarodzica Poległ nam ksiądz Skorupka, obrońca-bohater, Patrzyła ku nam z góry słodko i łaskawie… Co jeno z Krzyżem w ręku szedł, Matuś na wroga. Smutnych Pocieszycielka, Ucieczka grzeszników A żołnierzy zaklinał na Chrystusa rany, Żegnała pole bitwy i… szła ku Warszawie… By nie szczędzili życia dla kraju i Boga!... Idąc tak ponad ziemią Częstochowska Pani Szły za nim w bój zaciekły młodziutkie wiarusy, Tchnieniem błogosławiąc polskich wojowników Dzieci jeszcze oręża utrzymać nie zdolne, Siejąc w sercach ich wiarę, męstwo i nadzieję, Idąc w ogień na wroga kładły się szeregi A lęk śmiertelny w duszach wrogich bolszewików! Kosą śmierci podcięte jak kwiaty polne! Inny duch, Matko droga, ogarnął żołnierzy, Sam pan Jenerał Haller objeżdżał zastępy Porwali się do boju, czując, kto ich broni; Zagrzewał nasze męstwo, dodawał otuchy, Wróg powinien już wygranej cofał się w nieładzie Ale złe już, Matulu, jakby się sprzysięgło, Widząc zapał, co dźwigał kraj z nieszczęścia toni! Wciąż o cofaniu naszych dochodziły słuchy!... I zbiliśwa Moskali! Oj! Okrutnie zbili!

148 Świętokrzyskie nr 22 (26) Unikatowe karty pocztowe Polskiego Białego Krzyża w Kielcach

Pocztówka z tekstem „Listu Jędrka ochotnika” (ze zbioru Jarosława Machnickiego).

Ominęła Ojczyznę spodziewana klęska, nad nimi pomagała mu siostra Antonina Gomółkowa. Jak lwy bili się nasi, bo ich ratowała Pracował w miejscowej kopalni ropy naftowej. Było Nasza Polska Królowa… Maryja Zwycięska!... mu ciężko. Ożenił się po raz drugi. Maria urodziła W naszym starym kościele wszyscy się tam zbierzcie troje dzieci: Franciszka, Barbarę i Stanisława. Była Starzy, młodzi, padnijcie razem na kolana dobrą matką dla wszystkich dzieci. Po wybuchu II Pochwalcie za kraj miły cudem ocalony wojny światowej na rozkaz z kopalni Jan ze wszyst- Częstochowską Panienkę i Chrystusa Pana! kimi mężczyznami uciekał na Wschód. Po dwóch Idziemy teraz naprzód, Idziemy ochoczo, tygodniach wrócił jednak do domu. Na prośbę dzieci Pędzimy bolszewików z granic polskiej ziemi, często opowiadał o wojnie z bolszewikami. Zmarł Da Bóg, Ojcowie moi, niedługo, niedługo 21 lipca 1942 r. Spoczywa na parafialnym cmentarzu Wrócimy do Was wszyscy, wrócimy stęsknieni! w Lipinkach.”1 Śni mi się nieraz, Matuś, ta chwila radosna, Kiedy do Was powrócę i szczęśliwy zoczę Druga pocztówka to patriotyczno-religijna karta Nasze pola i lasy, nasze bujne łany świąteczna – datowana w korespondencji na 1 stycznia I Hanki mojej miłej złociste warkocze!... 1921 r.. Na tem kończę już moje, Matulu pisanie Pozdrawiam wszystkich moich i ojczyste strony, Kolęda Polskiego żołnierza. A Wam do nóg się chyli serdeczni Ojcowie, Wasz syn, Jędrek ochotnik, Na tajemniczym niebios błękicie Wasz Jędrek Rodzony!... Gwiazd srebrnych cicha jaśnieje toń, Polski żołnierzu… dziś się w Bethleem Udało się ustalić bohatera wiersza. Był nim Jan Dziecinie Bożej pokornie skłoń!... Lewek z Lipinek. Aniołów chór oznajmia wieść „Po triumfie nad Wisłą przysłał do rodziców Cieszymy się, spiesząc tam wszyscy wraz w Lipinkach wzruszający, wierszowany list ze stemplem Dziecinie Tej oddajmy cześć Poczty Polowej nr 26 i datą 20 stycznia 1921 r. Błogosław Jezu, błogosław nas!... Jan Lewek wrócił z wojny do Lipinek w 1922 r. Trzy W nędznej stajence dziś narodzony, lata później ożenił się z Zofią Karp z Wójtowej. Królu Wszechświata i Panie nasz, Urodziło się im czworo dzieci: Maria, Józef, Aleksander Z Polskiej krainy, dzisiaj żołnierze i Genowefa. W 1934 r. żona zachorowała na zapalenie 1 Maria Wrzeszcz , 85. rocznica Cudu nad Wisłą, w: Niedziela Ogólno- płuc i zmarła. Został sam z małymi dziećmi. W opiece polska 33/2005

Świętokrzyskie nr 22 (26) 149 Unikatowe karty pocztowe Polskiego Białego Krzyża w Kielcach

Boża Dziecino strzeż nas i chroń! Aniołów chór oznajmia wieść Cieszmy się, spiesząc tam wszyscy wraz, Dziecinie Tej oddajmy cześć Błogosław Jezu, błogosław nas!... Lilak-że, lulaj cicho Jezuniu, Zaśnij spokojnie Królu Ty nasz, Bo dzisiaj wierni Polscy żołnierze Przy Twoim żłobku trzymają straż!... Aniołów chór oznajmia wieść Cieszmy się, spiesząc tam wszyscy wraz, Dziecinie Tej oddajmy cześć Błogosław Jezu, błogosław nas!...

W zasobach archiwalnych zachował się także tekst Kazimiery Sławoszewskiej i zapis nutowy pieśni poświęconej tej samej tematyce pt. „Cud Wisły”. Muzykę skomponował ks. Andrzej Nodzyński (1888-1939) w latach 1913-1919 profesor śpiewu w seminarium duchownym i dyrygent chóru katedralnego w Kielcach.

Cud Wisły

Niech się ozwie z wież Wawelu, Zygmuntowski dzwon, O Warszawie niechaj głosi pieśń na chwały ton; Nad brzeg Wisły pod Warszawę, pod ojczysty gród Szedł umierać lub zwyciężyć, cały polski lud.

Słońce krwawo hen zachodzi w nadwiślańskich mgłach, Krwawe wstaje w srebrnych rosach polskiej ziemi łzach; Pocztówka z tekstem „Kolędy Polskiego żołnierza” (ze zbioru Idą Chrobre wojska nasze, z wiarą w krwawy bój Jarosława Machnickiego). Nie przestraszy ich moc wroga, nie przerazi znój.

Przy Twoim żłobku, trzymają straż! Poszły młode bohatery, myślą biegnąc w zwyż, Aniołów chór oznajmia wieść Na ich czele sługa Boży, w ręku dzierży krzyż; Cieszmy się, spiesząc tam wszyscy wraz, Za mną bracia naprzód śmiało! wśród ognistych dróg, Dziecinie tej oddajmy cześć Poprowadzi nas Maryja, dopomoże Bóg! Błogosław Jezu, błogosław nas!... Z okopów śnieżnych w ciche przestworza Ufał zbrojny w duch niezłomny, co w nim wiary strzegł, Jeden ku Tobie dziś płynie śpiew: I zwyciężył, choć sam cicho z swoim krzyżem legł; „Za wolność Polski, za Wiarę świętą Poszły młode bohatery, już na Boski żołd, Oddany życie, oddamy krew!” W bratnich duszach nie zaginie, dla nich cześć i hołd. Aniołów chór oznajmia wieść Cieszmy się, spiesząc tam wszyscy wraz, Polskich naszych rzek królowa, fale swoich wód Dziecinie Tej oddajmy cześć Krwią poległych ubarwiła, krwią za Wisły cud; Błogosław Jezu, błogosław nas!... Niech się ozwie z wież Wawelu, Zygmuntowy dzwon, Z ciemnych litewskich borów idziemy, Bohaterom niechaj głosi pieśń na chwały ton. Z kresowych bujnych, rozległych pól, W ofierze serca nasze składamy Polski Biały Krzyż Ducha tęsknotę i cichy ból!... Aniołów chór oznajmia wieść W latach 1918-1961, obok Polskiego Czerwonego Cieszmy się, spiesząc tam wszyscy wraz, Krzyża, istniała także inna organizacja – Polski Dziecinie Tej oddajmy cześć Biały Krzyż. Historia powstania tej, mocno anonimowej, Błogosław Jezu, błogosław nas!... organizacji przedstawiała się następująco. W maju Losem Ojczyzny Zmartwychpowstałej 1916 r. z inicjatywy Heleny Paderewskiej (żony Niech Twoja Święta kieruje dłoń, Ignacego), zorganizowano wiec w Hotelu Gotham Przed zwątpień grozą, upadkiem wiary w Nowym Jorku, na którym powołano Towarzystwo

150 Świętokrzyskie nr 22 (26) Unikatowe karty pocztowe Polskiego Białego Krzyża w Kielcach

postanowiono powołać Polski Biały Krzyż. 21 czerwca 1918 r. Komitet Narodowy Polski zatwierdził statut uznając Polski Biały Krzyż, jako stowarzyszenie zorga- nizowane „w celu niesienia pomocy i dawania opieki woluntariuszom służącym w Polskiej Armii we Francji, nie tylko w obozach, lecz i na polu walki, głownie zaś w celu opiekowania się rannymi i rozdawania darów przysyłanych przez krewnych i przyjaciół żołnierzy”.

Siedziba organizacji mieściła się w Nowym Jorku w Hotelu Gotham, a jej prezydentem została Helena Paderewska. Polski Biały Krzyż, w założeniu, miał być organizacją przejściową, „która ma, o ile to będzie możliwem i wykonalnem, po odzyskaniu niepodległości połączyć się z Genewskim Czerwonym Krzyżem, zachowując jednakże swój polski charakter w możliwie najwyższym stopniu”. W kwietniu 1920 roku, zgodnie z rozkazem Mi- Godłem PBK były dwa najdroższe Polakom symbole: Orzeł Biały nisterstwa Spraw Wojskowych o podziale agend i Krzyż Biały, godło otuchy, wiary i zwycięstwa. pomiędzy PBK a PCK, wszelka pomoc dla zdrowych żołnierzy została przekazana PBK (PCK zajmował Pomocy im. H. Paderewskiej w celu organizacji się chorymi i rannymi żołnierzami). Polski Biały pomocy dla polskich żołnierzy i ich rodzin. Krzyż prowadził działalność oświatowo-kulturalną W 1917 r. powołano Komitet, którego głównym oraz charytatywną w trakcie II wojny światowej, zadaniem było koordynowanie akcji wsparcia dla a następnie na emigracji do 1961 roku. tworzącej się we Francji armii polskiej. Prezydentem W styczniu 1936 roku Polski Biały Krzyż uzyskał Komitetu została Helena Paderewska. Kilka miesięcy rangę stowarzyszenia wyższej użyteczności oraz później Komitet przekształcono w polski oddział przywilej „wyłączności działania na obszarze całego Amerykańskiego Czerwonego Krzyża. Podobny oddział Państwa w udzielaniu pomocy wojsku w prowadzeniu powstał także w Paryżu. Polska, jako nieistniejące pracy kulturalno-oświatowej nad żołnierzem”. Zadanie na mapie Europy państwo, nie była członkiem Mię- to PBK realizował prowadząc czytelnie, świetlice dzynarodowego Czerwonego Krzyża i nie mogła i biblioteki żołnierskie oraz organizując szkoły stworzyć własnej organizacji pod tą nazwą. Dlatego i kursy dla żołnierzy.

Hotel Gotham w Nowym Jorku – pocztówka reklamowa z początku XX w.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 151 Kopiec 10-lecia odzyskania niepodległości w Cisowie

dr Bartosz Kozak

iewiele osób jadących szosą z Daleszyc pokoleń oraz przypomnieć jak uczciła ją społeczność N w kierunku Rakowa zwraca uwagę na krzyż niewielkiego Cisowa na Kielecczyźnie. stojący przy odgałęzieniu drogi do wsi Cisów. Wyko- W 1928 r. z inicjatywy miejscowego proboszcza nany z grubych rur, ogrodzony metalowym płotkiem ks. Stefana Baci zawiązał się komitet organizacyjny na pozór nie wyróżnia się niczym szczególnym spośród obchodów. Udział w tym przedsięwzięciu wzięła cała wielu innych, przydrożnych krzyży; może tylko tym, lokalna społeczność, łącznie z nauczycielką szkoły iż usytuowany jest na niewielkim, około 2-metrowej powszechnej oraz pracownikami administracji leśnej. wysokości wzniesieniu, wyraźnie uformowanym ręką Uroczystości odbyły się 11 listopada1; dzień ten człowieka. co prawda nie był jeszcze wówczas oficjalnie uznany za święto państwowe, jednak w powszechnym odczuciu data zakończenia pierwszej wojny światowej oraz przekazania przez Radę Regencyjną zwierzchnictwa nad armią Józefowi Piłsudskiemu2 odbierana była jako moment odzyskania przez nasz kraj pełnej suwerenności. Wydarzenie to szczegółowo zrelacjonowała „Gazeta Kielecka” w numerze z 18 listopada 1928 r.: „O godzinie 11-ej w kościele, wypełnionym po brze- gi, ks. proboszcz odprawił uroczyste nabożeństwo z okolicznościowem kazaniem. Po nabożeństwie, przy odgłosie dzwonów, odśpiewano „Te Deum” i „Boże coś Polskę”, a następnie uformował się pochód, w którym bardzo licznie wzięła udział miejscowa ludność. W po- chodzie tym wyróżniała się dziatwa szkolna ze swoimi sztandarami na czele i chorągiewkami narodowemi w rękach. Szczególną uwagę zwracał oddział maluczkich kosynierów. Zasługa to nauczycielki, p. Borczowskiej, kierowniczki szkoły w Cisowie. Pochód, przy dźwiękach orkiestry, skierował się do skromnego, lecz efektownego pomnika Wolności, który dzięki niestrudzonej pracy p. Stępnia, leśniczego i dobrej woli mieszkańców, stanął w tym dniu. Tu u Krzyża – pomnika, postawionego na wysokim nasypie, zostały wygłoszone przemówienia, deklamacje i śpiewy dziatwy szkolnej. Pierwszy Kopiec w Cisowie, kwiecień 2018. Fot. autor przemówił ks. Stefan Bacia, w prostych lecz gorących słowach, nawołując obecnych do bezinteresownej Przy dokładniejszych oględzinach zauważyć miłości do Ojczyzny. Odczyt o minionem dziesięcioleciu można leżący obok nieforemny fragment piaskowca wygłosił p. Tyrowski, leśniczy kładąc nacisk na wielki (o wymiarach 143 x 64 x ok. 30 cm) z wykutą, choć postęp naszej Ojczyzny w różnych dziedzinach, mimo słabo już czytelną inskrypcją: „Ojczyźnie wolnej trudności jakie musiała pokonać. Następnie wzniesiono cześć! r. 1918 – 1928”, nad którą widnieje uproszczony okrzyki na cześć Najjaśniejszej Rzeczpospolitej Polskiej, wizerunek Orła Białego (11 x 8,5 cm). Poniżej, pana Prezydenta i bohaterów narodowych”3. po prawej stronie napisu w późniejszym czasie ktoś Co ważne, uczczenie dziesięciolecia niepodległości zamieścił dodatkową datę: „1957”. miało także wymiar praktyczny: Jest to zatem miejsce trwałego upamiętnienia „Po odbytym pochodzie miejscowi gospodarze z ks. 10-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości. proboszczem na czele udali się do sali szkolnej, pięknie W kontekście przypadającej obecnie setnej rocznicy tego wydarzenia warto zastanowić się nad tym jakie 1 „Gazeta Kielecka” nr 91, 18.XI.1928, s. 3. 2 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914-1993, Kielce 1994, s. 28. znaczenie miała listopadowa data dla minionych 3 „Gazeta Kielecka” nr 91, 18.XI.1928, s. 3.

152 Świętokrzyskie nr 22 (26) Kopiec 10-lecia odzyskania niepodległości w Cisowie

przybranej, gdzie, jako żywy pomnik tej wielkiej rocznicy w „Wiadomościach”, szerzej poruszając ten temat zostało założone Kółko Rolnicze Odrodzenia Polski”4. w audycji „Raport Dnia” z 9 kwietnia. Burmistrz Do nowopowstałej organizacji zapisało się łącz- Daleszyc Dariusz Meresiński zapewnił dziennikarzy, nie dziesięć osób: ks. Stefan Bacia – organizator że zarówno krzyż, jak i pamiątkowy kamień zostaną i pełnomocnik pozostałych członków, wspomniani przeniesione o kilkanaście metrów wzdłuż drogi wcześniej leśniczowie – Józef Stępień i Józef Tyrawski, do Cisowa, przy czym zabytkowa inskrypcja poddana a także mieszkańcy Cisowa: Jan Gonciarz, Jan Jaroń, będzie renowacji przez odpowiednią firmę11. Miejmy Jan Kobryń, Stanisław Kobryń, Karolina Kraska, nadzieję, że w nowym miejscu odtworzony zosta- Andrzej Szczepaniak i Maksymilian Zemsta5. Niestety, nie również historyczny kopiec (aby jak najściślej inicjatywa ta nie przetrwała długo; jak wynika z kore- nawiązać do tradycji wskazanym byłoby przy tym spondencji między kieleckim starostwem powiatowym wykorzystanie ziemi pochodzącej z oryginalnego a wojewodą z 25 listopada 1930 r. do tego czasu nie nasypu). Niewykluczone, iż jego wzniesieniu w 1928 r. zdołano dopełnić niezbędnych formalności związanych towarzyszyło zakopanie okolicznościowego dokumentu z rejestracją kółka, które wobec wyjazdu z Cisowa ks. w butelce, na co należałoby zwrócić uwagę podczas Baci oraz braku aktywności pozostałych członków niwelacji terenu12. wkrótce przestało istnieć6. Cisów niebawem opuściła Jak zauważył prof. Adam Massalski patriotyczna także nauczycielka Borczowska7; według wykazu z 28 postawa mieszkańców Cisowa kształtowała się października 1929 r. obowiązki kierownika miejscowej co najmniej od czasów powstania styczniowego, szkoły pełniła już Bogumiła Węglarska, która w opinii kiedy zarówno w samej wsi, jak i pobliskim lesie przełożonych nie brała żadnego udziału w życiu stacjonowały polskie oddziały (m.in. 3 Pułk Stop- publicznym i społecznym8. nicki płk. Karola Kality-Rębajły). Cisowianie mieli Opisywany obiekt szczęśliwie przetrwał okres wówczas możliwość zetknięcia się z problematyką okupacji niemieckiej; trudno dziś ustalić czy było walki narodowowyzwoleńczej, w którą bardzo się to dziełem przypadku, czy też następstwem celowych zaangażowali13. Wyrazem tej postawy były nie tylko zabiegów mieszkańców. Zastanawiające są również uroczystości z 1928 r., ale i późniejsza współpraca okoliczności zamieszczenia dodatkowej, powojennej z oddziałem partyzanckim AK „Wybranieccy” ppor. daty. Wydaje się przy tym prawdopodobne, iż kamień Mariana Sołtysiaka – „Barabasza”14, latem 1944 r. z inskrypcją znajdował się pierwotnie przy krzyżu, we wsi działał również niewielki szpital 4 Pułku na szczycie nasypu9. Z czasem zabytkowy kopiec popadł Piechoty Legionów AK15. w zapomnienie; spotkany przez autora w kwietniu Przykład Cisowa świadczy, iż radość z odzyskania tego roku jeden z mieszkańców, który stawiał obecny niepodległości nie była wyłącznie domeną dużych krzyż, nie był świadomy nie tylko okoliczności ośrodków miejskich; fakt ten doceniało wówczas całe jego usypania10, ale nawet istnienia napisu (słabo polskie społeczeństwo16. Tutejszy kopiec wzniosło widocznego) na leżącym tuż obok kamieniu. pokolenie, które z własnego doświadczenia wiedziało W bieżącym roku rozpoczęto przebudowę drogi nr czym jest życie w kraju zniewolonym przez zaborcę. 764 między Sukowem a Łukawą. W ramach tej inwestycji Czy dzisiaj potrafimy odpowiednio docenić wolność przewidziano m.in. poszerzenie pasa drogowego, naszej Ojczyzny i właściwie z niej korzystać? w obrębie którego znalazł się zabytkowy kopiec. Autor składa podziękowania pp. prof. dr. hab. Z relacji pracowników zatrudnionych przy budowie Adamowi Massalskiemu, dr. Cezaremu Jastrzębskiemu, wynikało, iż wykonawca zaplanował przeniesienie dr. hab. Zbigniewowi Tucholskiemu, prof. PAN, jedynie stojącego na nim krzyża, najwyraźniej nie Burmistrzowi Miasta i Gminy Daleszyce p. Da- zdając sobie sprawy z wartości historycznej całości riuszowi Meresińskiemu oraz dziennikarzom Radia obiektu. Dzięki zaangażowaniu prof. dr. hab. Adama Kielce – pp. Danielowi Lenartowi i Robertowi Massalskiego oraz dr. Cezarego Jastrzębskiego Szumielewiczowi za zaangażowanie w sprawę zagrożonym zabytkiem zainteresowało się Radio zachowania historycznego obiektu. Kielce; informację o nim wyemitowano 6 kwietnia 4 Ibidem. 5 Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej: AP Kielce), Starostwo Powia- towe Kieleckie I (dalej: SPK I), sygn. 736, k. 9. 11 Wypowiedź D. Meresińskiego w audycji „Raport Dnia” z 9.IV.2018 r. 6 Ibidem, k. 14. 12 W czerwcu 2017 r. depozyt taki odnaleziono podczas prac zwianych 7 Autorowi nie udało się ustalić jej imienia; być może była spokrewniona z Al- z wymianą krzyża harcerskiego na g. Bruśni k/Kielc; http://www.kielce.tvp. bertem Borczowskim – nauczycielem jednej z kieleckich szkół w okresie oku- pl/34708507/historia-zamknieta-w-butelce (dostęp: 27.VIII.2018). pacji hitlerowskiej; AP Kielce, Inspektorat Szkolny Kielecki, sygn. 328, k. 13. 13 Wypowiedź prof. A. Massalskiego w audycji „Raport Dnia” z 9.IV.2018 r.; 8 AP Kielce, SPK I, sygn. 869, k. 27, 74. K. Kalita, Ze wspomnień krwawych walk, Lwów 1913, s. 81, 86; J. Kowal- 9 Być może podczas okupacji kamień zabezpieczono przewracając go napi- czyk, A. Massalski, T. Wągrowski, W hołdzie przeszłości 1863-1864. Woje- sem do ziemi, zaś w 1957 r. (początek odwilży politycznej po śmierci Bo- wództwo świętokrzyskie, Kielce 2003, s. 44, 66, 128. lesława Bieruta) ponownie wyeksponowano, co upamiętniono umieszcze- 14 J. Kotliński, „Wybranieccy” w Lasach Cisowskich, Wrocław 1993, s. 5-7; niem dodatkowej daty. M. Sołtysiak, Chłopcy „Barabasza”, Warszawa 1971, s. 19, 10 Mieszkaniec ten uważał, że kopiec jest mogiłą żołnierzy niemieckich 15 M. Michalczyk, Gdy każdy dzień był walką, Warszawa 1982, s. 224. z końca II wojny światowej. 16 Wypowiedź prof. A. Massalskiego w audycji „Raport Dnia” z 9.IV.2018 r.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 153 Westerplatczyk Franciszek Zameryka (1915-1988)

Dr Bartosz Kozak

esienią 1918 r. Polska odzyskała niepodległość, J ustalając granice państwowe w toku trwających przez trzy kolejne lata działań zbrojnych. Po zaledwie dwóch dekadach suwerennego bytu wolność naszego kraju znów została zagrożona. We wrześniu 1939 r. do walki w jej obronie stanęli żołnierze w dużej części należący do pokolenia wychowanego już w niepodległej ojczyźnie. Pierwsze strzały II wojny światowej rozległy się w Gdańsku, na Westerplatte. Obchodząc dziś setną rocznicę odzyskania przez nasz kraj niepodległości warto wspomnieć tych, którzy blisko 80 lat temu jako pierwsi stawili czoła niemieckim nazistom. Wielu z nich pochodziło z Kielecczyzny. Jednym z około 210 obrońców Wojskowej Składnicy Tranzytowej był kapral Franciszek Zameryka z Goleniaw k/Zagnańska. Historia rodziny Zamaryków1 wiąże się z dziejami pobliskiego Samsonowa. Według rodzinnej tradycji ich przodkowie pochodzili z Anglii, skąd sprowadzono ich do pracy w miejscowej hucie żelaza; do „zamorskiego” pochodzenia przybyszów prawdopodobnie nawiązywało nadane im w Polsce nazwisko. Po wielu latach pracy stary giser Zamaryka otrzymał od dyrekcji zakładu na własność kilka hektarów gruntu po wyciętym lesie. Wykarczowana pod pole uprawne działka została w późniejszym czasie podzielona pomiędzy jego dzieci; tak według rodzinnej klechdy miał powstać obecny Franciszek Zameryka w okresie szkoły podoficerskiej przysiółek Górne Goleniawy2. Warto zaznaczyć, iż źródła historyczne odnotowują pracujących w Samsonowie W marcu 1939 r. został skierowany na Westerplatte, kowalczyków: Jana (1757 r.) oraz Walentego i Mikołaja co było dlań wyróżnieniem ze strony dowództwa za Zamaryków (1789 r.)3. wzorową służbę; wyznaczając skład załogi kierowano Franciszek Zameryka przyszedł na świat 6 stycznia się bowiem wysokim morale, patriotyzmem i doskonałym 1915 r.4 Jego chrzest odbył się w kościele parafialnym wyszkoleniem bojowym kandydata7. Z Kielc wyruszył w Tumlinie. Był jednym z sześciorga dzieci Wincentego 21 marca w składzie 55-osobowej grupy podoficerów oraz pochodzącej z Tumlina Agrypiny z Wiśniowskich. i szeregowców pod dowództwem chor. Jana Gryczmana. Młodość spędził w rodzinnych Goleniawach k/Zagnańska Wobec napiętej sytuacji w Gdańsku przybycie na (dom nr 3), skąd uczęszczał do Szkoły Powszechnej Westerplatte poprzedził kilkudniowy przymusowy pobyt w Zagnańsku-Chrustach5. Po ukończeniu nauki pracował w koszarach 2 Baonu Morskiego w Orłowie k/Gdyni8. jako cieśla budowlany. W 1938 r. otrzymał powołanie Na terenie Wojskowej Składnicy Tranzytowej kpr. do 6. drużyny 3. kompanii 4 Pułku Piechoty Legionów Franciszek Zameryka otrzymał przydział do wartowni w Kielcach, gdzie odbył szkolenie celowniczego nr 2, dowodzonej przez kpr. Bronisława Grudzińskiego9. ciężkiego karabinu maszynowego6. Budynek ten zlokalizowany był w południowej części 1 W obrębie rodziny występuje różnica w pisowni nazwiska; część pisze się Westerplatte, naprzeciw kanału portowego, na którym Zamaryka a część Zameryka. w późniejszym czasie cumował pancernik Schleswig- 2 Zygmunt Kuczyński – relacja z dn. 26.IX.2011 r. 3 H. Kmieć, Dzieje techniki zbrojeniowej nad rzeką Bobrzą i w jej okolicach 7 Z. Flisowski, Westerplatte, wyd. 7, Warszawa 1974, s. 81. od XVI do XIX wieku, Kielce 2000, s. 112-113. 8 mjr I. Skowron – relacja z dn. 5.X.2011 r.; Z. Flisowski, Westerplatte, op. 4 http://www.westerplatte.pl (dostęp: 22.VIII.2018). cit., s. 92-93. Według relacji mjr. I. Skowrona grupa, w której znajdował się 5 Z. Kuczyński – relacja z dn. 26.IX.2011 r. on razem z F. Zameryką wyruszyła z Kielc 23 marca, na Westerplatte do- 6 mjr Ignacy Skowron – relacja z dn. 5.X.2011 r.; http://www.westerplatte. cierając 31 marca. pl (dostęp: 22.VIII.2018). 9 Z. Flisowski, Westerplatte, op. cit., s. 176.

154 Świętokrzyskie nr 22 (26) Westerplatczyk Franciszek Zameryka (1915-1988)

Po kapitulacji Wojskowej Składnicy Tranzytowej był hospi- talizowany na terenie Akademii Medycznej w Gdańsku-Wrzeszczu, skąd trafił do obozu jenieckiego Stalag I A21 w Stablack (obecnie Stabławki, woj. war- mińsko-mazurskie), gdzie otrzymał numer 1534). Karta personalna Zameryki ze stalagu I A w Stablack Zameryka jako jeniec wojenny Na obozowej foto- w Stablack grafii widoczny jest -Holstein; usytuowany na wyniosłości terenowej, noszony przez niego odsłonięty obiekt był szczególnie narażony na ostrzał w tym czasie kołnierz ortopedyczny22 . nieprzyjaciela10. Jego załoga liczyła łącznie 13 osób11. Jako jeniec przez siedem miesięcy pracował w cha- Kpr. Zameryce powierzono obsługę jednego z dwóch rakterze robotnika rolnego23, w późniejszym czasie ciężkich karabinów maszynowych Browning wz. 30 przeniesiono go do innego obozu, w pobliżu granicy zamontowanych we wschodniej ścianie wartowni12 z Francją. Panowały tam ciężkie warunki bytowe; (taśmowym był strz. Jan Zmitrowicz)13. Drugi z ce- szczególnie dokuczliwy był niedobór żywności, zwłaszcza kaemów, po jego prawej stronie14 obsługiwał kpr. w początkowym okresie24. Franciszka Zamerykę jako Ignacy Skowron15. Ich wspólnym zadaniem była osłona cieślę przydzielono do jednostki budowlanej Baum wartowni nr 1, z kierunkiem ostrzału na bramę główną, Batalion nr 41. W 1943 r. trafił do północnej Norwegii, placówkę „Prom” oraz kanał16. W dniu 1 września gdzie w okolicach miejscowości Bodo budował linię 1939 r. kpr. Franciszek Zameryka, prawdopodobnie kolejową. 1 maja 1945 r. jeńcy zostali uwolnieni przez jako pierwszy z obrońców Westerplatte, o godzinie 4:53 armię norweską. F. Zamarykę przekazano Brytyjczykom, otworzył ogień do nacierających Niemców17. Podczas którzy skierowali go do Polskiego Obozu Emigracyjnego trwającej 7 dni obrony wykazywał się odwagą i hartem w rejonie Hamburga. W 1946 r. wstąpił kompanii trans- ducha; według relacji zastępcy dowódcy placówki kpr. portowej; po sześciotygodniowym szkoleniu w Cuxhaven Władysława Domonia strzelając do wroga powtarzał od 1947 r. służył jako stolarz w jednostce naprawczej25. sobie „zemściłem się za moich kolegów”18. W czasie W Niemczech poznał pochodzącą z Kresów (terenu walki został zraniony w głowę odłamkiem pocisku, obecnej Białorusi) Józefę Juncewicz, która walcząc jednak mimo to nie opuścił stanowiska bojowego19. w oddziale partyzanckim dostała sie do niewoli W okresie powojennym wspominał, iż morale obrońców niemieckiej. Wkrótce w Rendsburgu k/Hamburga zawarli ulegało skrajnym wahaniom – od euforii do uczucia związek małżeński26. W 1951 r. dzięki pomocy siostry beznadziejności. Kiedy ostatniego dnia oblężenia Józefy państwo Zamerykowie wyemigrowali do Stanów skutkiem ostrzału artyleryjskiego wartownia nr 2 Zjednoczonych, gdzie zamieszkali w polskiej dzielnicy zawaliła sie, kpr. Zameryka będąc sam ranny wyciągał Nowego Jorku. Franciszek podjął pracę w miejscowej spod gruzów jednego ze swoich kolegów20. stoczni27. Początkowo życie w nowym kraju utrudniała 10 Ibidem, s. 188. nieznajomość języka oraz niechęć względem przybyszów 11 Ibidem, s. 176. części amerykańskiego społeczeństwa, jednak z czasem 12 mjr I. Skowron – relacja z dn. 5.X.2011 r. sytuacja uległa poprawie. Wkrótce urodziła się córka 13 Z. Flisowski, Westerplatte, op. cit., s. 188; http://www.westerplatte.pl (do- stęp: 22.VIII.2018). Irena, a nieco później syn John. Niebawem państwo 14 mjr I. Skowron – relacja z dn. 5.X.2011 r. Zamerykowie zakupili własny dom w nowojorskim 15 Mjr Ignacy Skowron - urodzony 24 lipca 1915 r. w Osinach k/Pierzch- okręgu Brooklyn28. Poza pracą zawodową Franciszek nicy, żołnierz 4 Pułku Piechoty Legionów. Ze względu na stan zdrowia 11 lutego 1941 r. został zwolniony z obozu jenieckiego. Wraz z żoną i roczną udzielał się społecznie, pełniąc funkcję w zarządzie córką zamieszkał w Radkowicach. Od 1941 r. aż do przejścia na emery- Stowarzyszenia Polskich Kombatantów im. gen. turę w 1975 r. pracował na kolei. Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Sosnkowskiego29. Orderu Odrodzenia Polski oraz Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari (http://www.westerplatte.pl - dostęp: 22.VIII.2018; mjr I. Skowron – relacja 21 http://www.westerplatte.pl (dostęp: 22.VIII.2018). z dn. 5.X.2011 r.), po 1989 r. awansowany został do stopnia majora. Pod 22 Beschriftung der Erkennungsmarke nr 1534, Lager Stablack, kopia ze zbio- koniec życia mieszkał u swojej córki w Sitkówce. Zmarł 5 sierpnia 2012 r. rów rodziny F. Zameryki. jako ostatni z obrońców Westerplatte. Pochowany został na cmentarzu pa- 23 http://www.westerplatte.pl (dostęp: 22.VIII.2018). rafialnym w Brzezinach k/Morawicy. 24 Z. Kuczyński – relacja z dn. 26.IX.2011 r. 16 Z. Flisowski, Westerplatte, op. cit., s. 176. 25 http://www.westerplatte.pl (dostęp: 22.VIII.2018). 17 http://www.westerplatte.pl (dostęp: 22.VIII.2018). 26 Z. Kuczyński – relacja z dn. 26.IX.2011 r. 18 Z. Flisowski, Westerplatte, op. cit., s. 191. 27 Ibidem; http://www.westerplatte.pl (dostęp: 22.VIII.2018). 19 Ibidem, s. 180, 184, 196. 28 Z. Kuczyński – relacja z dn. 26.IX.2011 r. 20 Z. Kuczyński – relacja z dn. 26.IX.2011 r. 29 http://www.westerplatte.pl (dostęp: 22.VIII.2018).

Świętokrzyskie nr 22 (26) 155 Westerplatczyk Franciszek Zameryka (1915-1988)

Z wizytą w ojczyźnie w 1974 r. Od prawej: Franciszek, jego brat Władysław, syn John, żona Józefa

Pamiątkowy napis z 1974 r. wystawiony w lesie koło Goleniaw

Zaświadczenie wystawione przez por. Leona Pająka w 1974 r. Grób kaprala Franciszka Zameryki w Filadefii Początkowo panująca w Polsce sytuacja polityczna nie sprzyjała planom odwiedzenia rodzinnych stron. Do W latach 80. XX w. Franciszek przeszedł na emeryturę. kraju przybyli dopiero w sierpniu 1974 r., spotykając Pogorszeniu uległ jego stan zdrowia; w 1985 r. na się z zamieszkałą w Goleniawach rodziną Franciszka. skutek choroby amputowano mu nogę. Podczas pobytu w Polsce odwiedzili Kraków, Zakopane, a także Westerplatte oraz Kielce, gdzie doszło Zmarł 14 stycznia 1988 r. Został pochowany w Fi- do spotkania z por. Leonem Pająkiem30; Franciszek ladelfii, na kwaterze wojskowej polskiego cmentarza33 otrzymał od niego wówczas pisemne zaświadczenie Za pełną poświęcenia obronę Westerplatte za życia nie o udziale w obronie Wojskowej Składnicy Tranzytowej31. otrzymał żadnego polskiego odznaczenia; przyznany Niestety, ze względu na nieobecność domu, nie mu pośmiertnie Srebrny Krzyż Orderu Virtuti Militari udało mu się spotkać z towarzyszem broni Ignacym wdowa Józefa odebrała dopiero w 1990 r.34 Skowronem32. Pamiątką po wizycie w kraju Franciszka Rodzina obrońcy Westerplatte kpr. Franciszka Zameryki jest zachowany do dziś napis, wycięty Zameryki do dziś mieszka na Górnych Goleniawach. przez niego na buku rosnącym za rodzinną zagrodą w Goleniawach: „28.VIII. 1974 Fr. Za. P. P. U.S.A.” ). Autor składa podziękowanie Państwu Kuczyńskim za przekazane relacje oraz udostępnienie rodzinnych 30 Z. Kuczyński – relacja z dn. 26.IX.2011 r. fotografii. 31 Oryginał w posiadaniu rodziny F. Zameryki. 32 Według relacji mjr. I. Skowrona Franciszek kazał rodzinie przekazać mu 33 Z. Kuczyński – relacja z dn. 26.IX.2011 r. serdeczne pozdrowienia, zostawiając 20 dolarów „na szampana”. 34 http://www.westerplatte.pl (dostęp: 22.VIII.2018).

156 Świętokrzyskie nr 22 (26) Portrety konne z kolekcji Muzeum Narodowego w Kielcach

Piotr Walczyk

olskie portrety konne są szczególne i bardzo na kresach Rzeczypospolitej, lecz były tam prowadzone P związane z narodową tradycją. Wytworzone już dużo wcześniej. Ich hodowla polegała na trzymaniu na terenie Grecji kanony wiele wieków później urze- wierzchowców w stanie półdzikim na wielkich otwartych czywistniły się na terenie Rzeczypospolitej. Kiedy terenach, starając się równocześnie próbować łączyć powstała warstwa szlachecka, każdy szlachcic konia je ze sprowadzanymi z Europy i ze Wschodu innymi posiadał i wszędzie się na nim poruszał. Antyczne gatunkami koni. Hodowla tych zwierząt w Polsce posągi ubrane w strój polski i na bogatych rzędach przyczyniła się do stworzenia nowej rasy – konia ożyły w tysiącach, poruszając się od kresów aż polskiego2. Z miejsca podbił on Europę zaskarbiając po zachodnie krańce. Polacy bez koni nie istnieli i kiedy sobie szacunek za wiele pozytywnych cech. Polska malarstwo przejęło ten rodzaj portretu dla siebie, polskie rasa konia charakteryzowała się „szeroką piersią postacie historyczne ożyły na nowo wespół z pięknym i zadem, prostym grzbietem, niezbyt długą szyją, zwierzęciem, jakim jest koń. To wyjątkowe stworzenie dużymi wypukłymi oczami, ruchliwymi uszami”3. w świadomości jak i życiu Polaków było niemal Wszystkie te atuty były doceniane zarówno przez od zawsze. Już w czasach wczesnego średniowiecza nas, jak i wielu obcych posłów, którzy przebywali na dworze Piastów powstał specjalny urząd koniuszego, na misjach w Rzeczypospolitej. który miał za zadanie opiekować się stadami i stajniami królewskimi. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą 2 Był on połączeniem w dużej mierze naszego rodzimego konia z rasą z początku XIII wieku1. Z okresu renesansu zachowały wschodnią i to jej cechy były wyróżniającymi się, ale tak naprawdę Koń Polski był połączeniem wielu cech wielu odmian koni, które pojawiły się się pierwsze dokumenty poświadczające hodowlę koni w naszych stadninach. 3 A.R. Chodyński, Konie i rzędy jeździeckie w średniowieczu i czasach no- 1 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, wyd. V, t. III, Warszawa wożytnych (zagadnienia wybrane), w: Tenże, Militaria malborskie, Muzeum 1985, s. 78. Zamkowe w Malborku, Malbork 1991, s. 4.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 157 Portrety konne z kolekcji Muzeum Narodowego w Kielcach

Szlachta była rozmiłowana w koniach. Z tego powo- w życiu. Co najważniejsze takie wizerunki są wręcz du nasz naród zaczął być łączony z koniem w oczach wymagane w życiu każdego człowieka10. Ale sztuka innych narodowości. Doprowadziło to do wytworzenia nie potrzebowała czekać na wydanie tego dzieła, się wielu przysłów, w których to Polak i koń są bo- aby móc zacząć sylwetki końskie wplatać w dzieła haterami. Powstało przysłowie, że Polak na koniu się plastyczne. Zrobiła to dużo wcześniej. rodzi, a w Rosji mówiono, że Lach bez konia jak ciało W malarstwie polskim pierwsze sylwetki końskie bez duszy4. O tym, jak bardzo Polak miłował konia występują w średniowiecznym malarstwie tablicowym może świadczyć kilka faktów. Pierwszy, to liczba oraz w postaci miniatur w ręcznie dekorowanych zachowanych elementów oporządzenia końskiego – księgach i kodeksach11. W Nowożytności natomiast rzędy, siodła, ogłowie itd., które były bardzo bogato koń był bardzo ważnym składnikiem malarstwa zdobione i często wykonywane w profesjonalnych batalistycznego, którego przykłady powstawały zakładach złotniczych5. Wiązało się to oczywi- na zamówienie dworu królewskiego. Zjawisko to upo- ście z dużymi nakładami finansowymi, ale miłości wszechniło się w Polsce za czasów dynastii Wazów, do koni nie przekładano wówczas na pieniądze. Przez dla których malowane zwycięskie bitwy i wojny stały too d naszych czasów zachowało się wiele elementów się ważnym narzędziem propagandowym12. końskiego oporządzenia wysadzanych drogocennymi Obok batalistyki bardzo ważną gałęzią malarstwa, kamieniami i kruszcami. Były to rubiny, szmaragdy na których koń po prostu musiał być, jest portret czy szafiry. Drugim dowodem poświadczającym konny. Była to najbardziej okazała i dostojna forma tę miłość był fakt upiększania ich ciał na ważne portretu. Piękne zwierzę podnosiło rangę i dostojeństwo uroczystości, który zwłaszcza za Wazów był mocno osoby portretowanej. Odkąd się pojawił w Europie, praktykowany6. Innym bardzo dobrym przykładem zaczął się cieszyć dużym powodzeniem i stał się obopólnej miłości jest pojawienie się ich w tekstach przynależny najwyższym warstwom społeczeństwa nowożytnych moralizatorów i kaznodziei. Słynny Piotr oraz wybitnym dowódcom. Lecz zanim koń pojawił Skarga grzmiał i wypominał polskiemu szlachcicowi, się w malarstwie, wcześniej zaznaczył swą obecność że milszy Tobie syn kobyli aniżeli Syn Boski7. I była w postaci wolnostojącego pomnika. Pierwsze wzmianki to niestety prawda. Tych kilka faktów poświadcza, o takich rzeźbach pochodzą z Grecji, z okresu helleni- jak silną pozycję miało to zwierzę w naszym kraju. stycznego13. Konne pomniki upowszechniały się coraz Przez wieki się ona umacniała stając się z czasem bardziej aż do schyłku XVIII w.14 w innych sztukach luksusem przynależnym tylko warstwie szlacheckiej8. plastycznych: w malarstwie, grafice i rzemiośle. Portret W czasach nowożytnych liczne traktaty próbowały konny zaczął spełniać bardzo ważną funkcję, ponieważ wytłumaczyć wielką miłość do koni9. W nich to obok obok propagandowej, zaczął być nośnikiem uosobienia uwag dotyczących szkolenia i hodowli, próbowano władzy. Wyrażał siłę, wielkość oraz majestat tego, również odpowiedzieć na pytanie skąd to uwielbienie który był portretowany15. pochodzi. Bardzo ciekawe spostrzeżenia zawarł Przedstawianie wybitnych Polaków, często wo- Johann Christoph Pinter von der Au w wydanym dzów czy generałów, wiązało się ze zniewoleniem w 1668 roku w Niemczech w dziele zatytułowanym naszego Państwa przez obce mocarstwa, które Neuer Volkommener verbesserter und ergänzter miało miejsce pod koniec XVIII wieku. Bezowocne Pferd-Schatz. Wielkie znaczenie konia wiązał z jego próby odzyskania niepodległości, liczne powstania wielbieniem i darzonym afektem przez samego Boga, i działania podziemne prowadzone przez ponad który niewątpliwie sam był i jest jeźdźcem. Ten wiek, pobudzane były licznymi wizerunkami polskich traktat ważny jest również i dla sztuk plastycznych, bohaterów narodowych. Ich podobizny miały podobną gdzie występuje sylwetka końska. Autor wiązał funkcję jak malarstwo historyczne. Umieszczanie obecność konia na obrazie z umocnieniem jego pozycji ich na portretach, w rzemiośle, w drobnej plastyce podtrzymywały na duchu oraz dawały nadzieję. Ich 4 Całe przysłowie brzmi: Lach bez konia jak ciało bez duszy, jak żyd bez kozy, jak diak bez psałterki, jak gospodarstwo bez kota na zapiecku. Zob.: B. wizerunki napędzały do dalszych działań, a niemo- Dyakowski, Koń towarzysz człowieka, Warszawa 1911, s. 19; H. Cękalska- -Zborowska, Koń malowany…, Warszawa 1981, s. 5. 10 M. Morka, op. cit., s. 78-79. 5 A.R. Chodyński, op. cit., s. 17-18. 11 Polski koń w średniowiecznym malarstwie bardziej przypomina osła ani- 6 Modne wówczas stało się malowanie ich ciał na dwa sposoby. Pierwszy żeli zwierzę, jakie powinniśmy sobie wyobrazić przywołując na myśl ko- polegał na malowaniu całej powierzchni ciała, zaś drugi polegał na ubar- nia w naszej głowie. wieniu tylko samej grzywy i ogona. Kolorami najczęściej używanymi były 12 M. Morka, op.cit., s. 79. żółty oraz czerwony. Moda ta przywędrowała do nas ze wschodu, jednak 13 Informacje o takich pomnikach zawarł Pauzaniasz, geograf grecki ży- po pewnym czasie zanikła na rzecz powrotu do naturalnego kolorytu zwie- jący w II wieku. rzęcia. Zob.: B. Dyakowski, op. cit., s. 204. 14 Schemat typowego pomnika konnego był dwojaki: na idącym stępa lub 7 M. Morka, Polski nowożytny portret konny i jego europejska geneza, Wro- na wspiętym koniu, jednocześnie tratując przeciwnika, częste przedstawienie cław 1986, s. 83. w płaskorzeźbie. Typowy pomnik przełamał Etienne Maurice Falconet w 1782 8 B. Dyakowski, op.cit., s. 10-11. roku przedstawiając władcę cara Piotra I bez cokołu tylko na skale, po której 9 Takie księgi powstały również w Polsce w XVII stuleciu. Była to m.in. wspina się jego koń tratując jednocześnie węża. Zob.: M. Morka, op.cit., s. 13. praca Krzysztofa Dorohostajskiego, Hippica to iest o koniach xięgi, wydana 15 Do dzisiaj powszechny jest zwyczaj pokonywania nie tylko wroga, ale w Krakowie w 1603 roku czy praca Krzysztofa Pieniążka, Hippica albo spo- także wszystkich jego pomników, które poniekąd są jego uosobieniem. Za- sób poznania chowania y stanowienia koni, wydana w 1609 roku (bez po- uważyć to było można kilka lat temu na terenie Iraku, gdzie oprócz odsu- dania miejsca wydania). niętego despoty niszczono ostentacyjnie także jego pomniki.

158 Świętokrzyskie nr 22 (26) Portrety konne z kolekcji Muzeum Narodowego w Kielcach

Michałowskiego, który przedstawił nieznanego kirasjera na wspiętym koniu. Dwa pierwsze portrety ukazują postać uwielbia- nego przez żołnierzy księcia Józefa Poniatowskiego (1763-1813). Ten wybitny polski dowódca utrwalił się w świadomości Polaków jako nośnik symbolu dążeń wyzwoleńczych, zwłaszcza po bohaterskiej śmierci w nurtach Elstery16, przez co jego wizerunek był bardzo często wykorzystywany w prawie wszystkich dziedzinach plastycznych17. Pierwszym chronologicznie wizerunkiem księcia Józefa, zwzwanego pieszczotli- wie Pepi, jest akwarelowa praca autorstwa Józefa Grassiego18 wykonana w Wiedniu pod koniec lat 80-tych XVIII wieku19. Przedstawia elegancko ubranego młodego mężczy- znę, którego postawa i ubiór wcale nie zapowiadają jego przyszłych sukcesów militarnych, ani tego, że w ogóle jest wojskowym20. Sportretowany został w trakcie konnej przejażdżki poza mury miejskie, w tle po lewej stronie widać jakieś zabudowania, po prawej skraj lasu. Młodzieniec i koń ukazani na tle fragmentu potężnego drzewa. Wytworna postać księcia ukazana jest na wprost, w kontrapoście. Swobodnie opiera się Józef Maria Grassi, Ks. Józef Poniatowski, akwarela, papier, lewą ręką o grzbiet swojego towarzysza, pięknego 36x26 cm., 1787 -1788, wł. MN Kielce wierzchowca maści siwej, a prawą dłonią podpiera bok. Ubrany w połyskujący dopasowany frak, który gącym walczyć, dawały otuchę podczas trudnego składa się z jasnożółtych spodni, tego samego koloru oczekiwania na koniec niewoli. Portrety generałów, kamizelki oraz rozpiętej długiej marynarki w kolorze hetmanów, wielkich wodzów i królów spełniały rolę zielonym podbitej czerwonym materiałem. Biodra pamiątek, które przechowywano jak relikwie, zwłaszcza opasa fantazyjnie zawiązany pas, do którego po prawej podczas wymuszonej emigracji lub zsyłki. Książę Józef stronie przymocowany jest temblak ze szpadą. Pod Poniatowski, Hetman Czarniecki, Tadeusz Kościuszko, szyją zawiązany czarny halsztuk. Jego prawe ramię czy zwykli bezimienni anonimowi żołnierze, zapełniali opasa błękitna wstęga Orderu Orła Białego21. ściany niejednego domu w czasie, kiedy patriotyzm W lewej dłoni trzyma ściągniętą żółtą rękawiczkę oraz miał zupełnie inny wymiar niż obecnie. Był bardziej wojskowy kapelusz, bikorn. Twarz księcia kształtu wewnętrzny, często konspiracyjny i wyrażał się owalnego zwrócona ¾ w prawo, bardzo chłopięca przede wszystkim w takich małych wizerunkach. i niezwykle wytworna, podobnie jak i cała postać To one zapełniały ściany i spełniały patriotyczne 16 Jego śmierć przepowiedziała pewna cyganka, kiedy po wygranym zakła- funkcje. Stały się nośnikiem tego wszystkiego, czego dzie o przepłynięcie rwącej Łaby (nagrodą był kosz szampana, którego na- zaborca zakazywał. Zastępowały język, godło, barwy wiasem mówiąc nigdy nie otrzymał), na koniu i w pełnym oporządzeniu, po- narodowe. Były obiektami westchnień i przywoływały wiedziała do niego: „Pokonałeś wprawdzie Łabę, ale Elstera Cię zabije”. Zob. A. Kacperski, Książę Józef Poniatowski i jego epoka, wyd. Muzeum w Gliwi- ciemiężonym Polakom chlubne karty historii. Bardzo cach, Gliwice 2013, s. 27, 224. często, aby podnieść ich pozycję i rangę, bohaterów 17 Oprócz przedstawień malarskich bardzo często używany był jego wize- narodowych prezentowano na koniach, podobnie jak runek w rzemiośle artystycznym do tworzenia różnego rodzaju puzderek ta- bakierek czy na filiżankach. czyniła to dotychczas większość władców europej- 18 Józef Maria Grassi (1757-1838) artysta austriacki włoskiego pocho- skich. Takich wizerunków w malarstwie czy grafice, dzenia, wykształcony na Akademii w Wiedniu. Wysoką pozycję w świecie zachowało się dość dużo. sztuki zdobył wykonując portrety na zamówienie wysokich kręgów arysto- kracji i dworu. Na zaproszenie polskiego króla Stanisława Augusta Ponia- towskiego przyjechał do Polski, gdzie osiadł w Warszawie kontynuując ma- W kolekcji Muzeum Narodowego w Kielcach larstwo portretowe. Zob.: J. Ruszczycówna, Grassi (Grassy) Josef, w: Słownik znajduje się kilka portretów, które są typowymi artystów polskich i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, gra- ficy, t. IV, red. J. Maurin-Białostocka, J. Derwojed, Wrocław 1986; J. Rusz- portretami konnymi. Cztery z nich przedstawiają czycówna, Portrety polskie Józefa Grassiego, „Biuletyn Historii Sztuki” 1954, wybitnych polskich dowódców, dwa ks. Józefa Po- nr 2, rok XVI, s. 262-263. niatowskiego, jeden hetmana Stefana Czarnieckiego 19 Józef Maria Grassi (1757-1838), Książę Józef Poniatowski, akwarela, pa- oraz jeden Tadeusza Kościuszkę. Pozostałe prezentują pier, wym. 36 x 26 cm, 1787-1788, nr inw. MNKi/M/68 20 Książę Józef od dziecka przygotowywany był do kariery wojskowej. anonimowych żołnierzy, podoficera wojsk Księstwa Wstąpił, podobnie jak jego ojciec do armii austriackiej, gdzie w 1780 roku Warszawskiego, czerkieskiego wojownika. Ostatni został porucznikiem. W 1788 roku, czyli około roku powstania tej akwa- portret, to niedokończona akwarelowa praca Piotra reli książę Józef Poniatowski został pułkownikiem i równocześnie adiutan- tem cesarza Józefa II. 21 Otrzymał go w 1787 roku.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 159 Portrety konne z kolekcji Muzeum Narodowego w Kielcach

Juliusz Fortunat Kossak, Ks. Józef na koniu, akwarela, papier, Marcin Kasiewicz, Czarniecki na koniu, olej, pł. 48x39 cm., Druga 45.5x37.5 cm. Wł. MN w Kielcach poł. XIX w. Wł. MN Kielce

Poniatowskiego, delikatnie kręcące się loki wzmagają Książę oraz jego koń prezentują się wspaniale. Pepi jeszcze takie wrażenie. Jego towarzysz prezentuje ubrany w okazały mundur generalski24, na który się równie wspaniale, co książę. Smukła budowa składają się spodnie koloru karmazynowego ozdobione ciała, starannie przystrzyżony ogon i grzywa. Duży po bokach dwoma białymi lampasami, kurtka koloru rozumny łeb zwrócony na wprost, wielkie okrągłe granatowego z czerwonym postawionym do góry oczy, sterczące uszy, pomiędzy którymi ułożona kołnierzem i podwiniętymi do góry rękawami. Na ra- jest bardzo elegancko część jego grzywy. Ozdobne mionach ma srebrne epolety generalskie. Biodra elementy oporządzenia końskiego połyskują na nim. opasuje przylegający do ciała jasnosrebrny pas. Przez Stoi pewnie wyprostowany na swoich kończynach, lewe ramię przerzucony ma dość zawadiacko futrzany a jedną z nich, prawą tylną bardzo zalotnie podniósł, płaszcz podbity karmazynowym suknem. być może naśladując swojego Pana, co nadaje mu elegancji i wdzięku. Twarz księcia owalna, zwrócona ¾ w lewo. Jest Odmiennym portretem księcia jest również akwa- nieruchoma, silny, pewny wzrok skierowany w lewo. relowa praca autorstwa Juliusza Kossaka22, który Małe zaciśnięte usta, nad nimi starannie ułożony wąs, przedstawił Poniatowskiego, można by rzec, w całej na policzkach bokobrody. Na głowie wysoka rogata generalskiej okazałości23. Ukazał go w centrum czapka zakończona czarnobiałym piórem, nieznacznie na białym koniu skierowanym profilem w prawo. zsunięta na lewo odsłania kręcone włosy. Dumna, Zatrzymał go w trakcie triumfalnego przejazdu w asy- wyprostowana postawa, lewą dłonią przytrzymuje wodze ście najbliższych oficerów zaraz po stoczonej bitwie delikatnie kierując nimi konia, prawa dłoń podpiera z wojskami austriackimi pod Raszynem w 1809 roku. bok. Artysta zatrzymał go w chwili przejazdu przez 22 Juliusz Fortunat Kossak (1824-1899) podczas studiów prawniczych po- pole bitwy, na pierwszym planie po lewej porzucona święcił się rysunkowi, który przeważył nad prawem i młody Juliusz udał się wojskowa czapka, w tle na prawo od sylwetki końskiej na kresy wędrując po dworach i pałacach oraz przede wszystkim po staj- leżący na wznak zabity żołnierz, nieopodal martwy niach, gdzie poznawał anatomię, budowę i zachowanie koni. Jego malarstwo to głównie sceny z życia kresowych dworów, sceny rodzajowe, historyczne koń. Na lewo od księcia, w tle kilku wiwatujących a najważniejszym motywem był dla niego koń, którego potrafił po mistrzow- oficerów jadących konno za swoim ukochanym wodzem. sku uchwycić w najróżniejszych i najbardziej charakterystycznych ujęciach, Daleko w tle po prawej pozostała część wojska. Rząd przez co był naturalny. W swojej twórczości często sięgał do historii Pol- ski, szczególnie XVII wieku i do wtedy prowadzonych wojen. Zob.: H. Ku- konia jest równie okazały jak mundur generalski. baszewska, Kossak Juliusz (Fortunat Juliusz), w: Słownik artystów polskich Derka w kolorze granatowo-karmazynowym z białymi i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, t. IV, red. J. Mau- lampasami od wewnętrznej strony i zakończona rin-Białostocka, J. Derwojed, Wrocław 1986, s. 134-141). srebrnymi chwostami. Poszczególne części złożone 23 Juliusz Fortunat Kossak (1824-1899), Książę Józef Poniatowski na ko- niu, akwarela, papier, wym. 45,4 x 37,6 cm, 1882 r., nr inw. MNKi/M/1150; z bardzo ozdobnych rzemieni z nałożonymi na nie praca przedstawiająca księcia Józefa Poniatowskiego należy do cyklu czte- metalowymi taśmami złożonymi z wypukłych guzów. rech portretów konnych ukazujących polskich bohaterów narodowych, które stworzył Juliusz Kossak, pozostałe prace ukazywały: Jana III Sobieskiego, 24 Mundur generała z okresu Księstwa Warszawskiego uważany jest za naj- Tadeusza Kościuszkę oraz hetmana Stefana Czarnieckiego. bardziej bogaty i ozdobny w całej historii naszego Wojska.

160 Świętokrzyskie nr 22 (26) Portrety konne z kolekcji Muzeum Narodowego w Kielcach

Marcin Kasiewicz, Kościuszko na koniu, olej, pł., 48x39 cm., II poł. Marcin Kasiewicz, Czerkies na koniu, olej, pł., 48x39, II poł. XIX w. XIX w. Wł. MN Kielce Wł. MN Kielce

Przy niektórych elementach duże czerwone chwosty. na nogach czerwone spodnie i czarne buty z wysoką Całość prezentuje się bardzo dostojnie i majestatycznie, cholewą. Przez lewe ramię przewiązany bandolet, zupełnie inaczej jak w poprzedniej pracy, Książe pod szyją złocony ryngraf. Głowa nakryta futrzanym Pepi na tej akwareli jawi się jak prawdziwy bohater kołpakiem z ozdobnym piórem zwrócona podobnie jak narodowy. tors ¾ w lewo, hetman pewnie spogląda w tę stronę. Dwie kolejne prace będące portretami konnymi Dumny, niezwykle chmurny wyraz twarzy, lekko przedstawiają innych polskich bohaterów, hetmana zmrużone oczy wypatrują zagrożenia, zamykające się Stefana Czarnieckiego oraz Tadeusza Kościuszkę. usta wyrzucają ostatnie dźwięki rozkazu, który dopiero Ich autor, Marcin Kasiewicz25, przedstawił obu co rzucił swoim wiernym żołnierzom. Koń, którego bohaterów konno, w pozach typowych dla portretu dosiada wygląda równie imponująco i groźnie jak konnego. Pierwszy obraz26 przedstawia centralnie jego pan. Smukłe tylne kończyny pewnie opierają się umieszczoną postać hetmana Stefana Czarnieckiego na ziemi, wyrzucając przednie do przodu i wypinając na tle krajobrazu o niskim horyzoncie. szeroką pierś do przodu. Silna, muskularna szyja Dosiada wspiętego smukłego białego konia, lewą podtrzymuje niewielkich rozmiarów łeb zakończony dłonią wstrzymując go wodzami. Sylwetka wodza dwoma niewielkimi uszami, wielkie oczy spoglądają bardzo dostojna, zwrócona ¾ w lewo. W wyprostowanej na wprost. Wyrzucony do tyłu ogon zdradza gwałtowne prawej ręce trzyma obnażoną szablę wskazując kierunek wstrzymanie go przez hetmana28. natarcia27. Ubrany w polski strój, jasnozielony kontusz Zbliżoną kompozycyjnie pracą do poprzedniej jest obwiązany złotym pasem, przez plecy przerzucona drugi portret konny Kasiewicza przedstawiający futrzana delia podbita karmazynowym suknem, Tadeusza Kościuszkę29. Przywódca Insurekcji ujęty jest w krajobrazie, 25 Marcin Kasiewicz urodził się 1834 roku, w Pińczowie, umarł w 1898 na niewielkim pokrytym trawą wzniesieniu. Dosia- roku w Warszawie. Jego nauka nie jest udokumentowana, tylko są domy- da zwróconego w prawo profilem gniadego konia sły, że malarstwa uczył się w Częstochowie, oraz prawdopodobnie w Kra- kowie oraz Warszawie, tu ponoć ukończył Szkołę Sztuk Pięknych; miesz- idącego stępa. Postać Kościuszki nieco sztywna, kał w Sandomierzu, Częstochowie, na końcu osiedlił się w Warszawie (ale wyprostowany pewnie siedzi na koniu trzymając nie zapomniano skąd się wywodził, na jego epitafium zamieścili inskryp- w prawej dłoni zwróconą w dół obnażoną szablę. cję obywatel m. Sandomierza), gdzie od 1877 roku zaczął wystawiać swoje prace w ZSP oraz od 1890 roku w Salonie Krywulta. Malował głównie Ubrany w tradycyjny krakowski strój, białą sukmanę sceny rodzajowe, portrety oraz obrazy religijne. Za: J. Kowalczyk, Kasiewicz 28 Sylwetka hetmana Stefana Czarnieckiego, który wsławił się podczas Marcin, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających: mala- wojen polsko-szwedzkich była bardzo popularna i często wykorzystywana. rze, rzeźbiarze, graficy, t. III, red. J. Maurin-Białostocka, J. Derwojed, Wro- Obok pojedynczej postaci Czarnieckiego na koniu lub stojącego w kontrapo- cław 1979, s.376-377. ście podpierającego bok dłonią, wykorzystywany był motyw śmierci Stefana 26 Marcin Kasiewicz (1834-1898), Stefan Czarniecki na koniu, olej, płótno, Czarnieckiego, gdzie przedstawiano scenę pożegnania hetmana ze swoim wym. 48 x 39 cm, II poł. XIX w., nr inw. MNKi/M/1873 wiernym koniem we wnętrzu chaty. Koń ten w niedługim czasie po śmierci 27 Być może wskazuje kierunek natarcia na wrogie wojska szwedzkie, po- hetmana odszedł z tęsknoty. Zob. B. Dyakowski, op.cit., s. 24. noć hetman Czarniecki pytał się nie o liczbę Szwedów, tylko gdzie się znaj- 29 Marcin Kasiewicz (1834-1898), Kościuszko na koniu, olej, płótno, wym. dują? Zob.: B. Dyakowski, op.cit., s. 253. 48 x 39 cm, II poł. XIX w., nr inw. MNKi/M/1559

Świętokrzyskie nr 22 (26) 161 Portrety konne z kolekcji Muzeum Narodowego w Kielcach

Stanisław Bagieński, Podoficer ułanów na koniu, kredka, papier, 1916, MN Kielce

przewiązaną pasem, czerwone spodnie, czarne buty z wysokimi cholewami. Pod szyją czarny halsztuk, przez lewe ramię przewiązany bandolet. Na głowie Piotr Michałowski, Koń pędzący w galopie, ołówek, akwarela, czerwona rogatywka z futrzanym otokiem. Na piersi dwa papier, 41x37, ok 1833. MN Kielce odznaczenia, polski Virtuti Militari oraz amerykański Cyncynata. Postać Kościuszki ujęta na wprost, tors jego całe ciało, widzimy jak biegnie od kopyta, przez niemal en face, głowa zwrócona ¾ w lewo. Nieruchoma pęciny i całą linię kończyny, ta siła oplata skórę twarz wyraża głębokie zamyślenie, wzrok skupiony napinając ją i sunie dalej odsłaniając piękną linię na niewidocznym dla nas miejscu, zaciśnięte usta, szyi, wyrzuca bez najmniejszego kłopotu pysk w górę wydatne policzki, gęste ciemne włosy wydostają się tak jakby nic nie ważył a na końcu znajduje ujście spod czapki. Przywódca Insurekcji dosiada okazałego, i zmienia się w zduszony jęk i pisk, który jesteśmy silnego konia maści gniadej. Zatrzymany przez artystę w stanie sobie tylko wyobrazić. w pozycji stępa, profilem do nas, przedstawia się w całej okazałości. Taka postawa przywołuje na myśl Kolejnym portretem konnym jest praca Stanisława typowy statyczny pomnik konny30. Bagieńskiego32, który przedstawił anonimowego Trzeci obraz Marcina Kasiewicza przedstawia podoficera Wojsk Księstwa Warszawskiego33. Ten bezimiennego czerkieskiego wojownika31. Jest to naj- rysunek kredką jest bardzo oszczędny. Przedstawiony bardziej dynamiczne płótno. Czerkies przedstawiony został koń maści kasztanowatej, którego dosiada wy- został na gniadym koniu jak dosłownie wpada z lewej prostowany żołnierz. Koń zwrócony profilem w prawo, strony obrazu, wstrzymując konia w pełnym biegu żołnierz ma tors ujęty en face. Ubrany w mundur i wystrzeliwując z pistoletu w stronę czającego się z okresu Napoleońskiego w kolorze granatowym w zaroślach niebezpieczeństwa. z karmazynowymi elementami. Jeździec i koń ustawieni po przekątnej, co jeszcze Przez plecy przerzucony granatowy płaszcz podbity bardziej wzmaga dynamikę płótna. Czerkies ubrany czerwonym materiałem. Na głowie wysoka czapka w narodowy strój, tzw. czerkieskę z charakterystycznie rogatywka z orłem na tarczy amazonek umieszczonym przerzuconymi przez ramiona ładownicami. Na głowie z przodu. Twarz żołnierza nieruchoma, ujęta na wprost. wysoka, futrzana czapka. Twarz skierowana w dół, Pewny wzrok wbity w oglądającego, podłużny wydatny napięte mięśnie twarzy wyrażają skupienie. Smukły, nos, silny podbródek i wąsy starannie ułożone. Pewnie silny koń w typie wschodnim ujęty po przekątnej ¾ siedzi na koniu, lewą dłonią trzyma wodze. Prawą w prawo. Ukazany został przez malarza w chwili dłonią przytrzymuje delikatnie rękojeść obnażonej nagłego wstrzymania, co świetnie zostało uwypuklone szabli zwróconej ostrzem do góry. Koń, którego w przedniej budowie sylwetki końskiej. Siła, z jaką dosiada żołnierz jest podobnie nieruchomy. Widać wstrzymał konia czerkieski wojownik przeszła przez 32 Stanisław Bagieński (1876-1948) – polski artysta wykształcony w kla- 30 W przypadku tej pracy oraz poprzedniej ukazującej hetmana Stefana sie rysunkowej Wojciecha Gersona, po skończeniu której udał się na dalsze Czarnieckiego widoczny jest znaczny wpływ grafiki europejskiej XVI i XVII- studia do Monachium oraz Paryża. W jego twórczości pojawiają się głow- -wiecznej, którymi niewątpliwie się posiłkował. Popularne były wówczas nie sceny rodzajowe oraz weduty, ale głównym nurtem jego malarstwa była przedstawienia władcy lub wybitnego dowódcy na koniu, którzy zajmowali batalistyka. Dużą część twórczości poświęcił I Wojnie Światowej, gdzie ide- niemal całą wysokość pracy. Umieszczani byli na wzniesieniu, w tle pas ni- alizował żołnierza polskiego. Podstaw sztuki uczył go własny ojciec, Feliks, skiego horyzontu z wkomponowaną sceną bitewną. Koń, którego dosiadali który był jego pierwszym nauczycielem. Zob. J. Derwojed, Bagieński Stani- szedł spokojnie stępa lub wsparty tylnymi kończynami o podłoże wyrzucał sław, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających: malarze, w przód swoją klatkę piersiową oraz przebierał kończynami. rzeźbiarze, graficy, t. I, red. D. Pecold, I. Rząśnicka, Wrocław 1971, s. 71-72. 31 Marcin Kasiewicz (1834-1898), Czerkies na koniu, olej, płótno, wym. 48 33 Stanisław Bagieński (1876-1948), Podoficer ułanów na koniu, kredka, x 39 cm, II poł. XIX w., nr inw. MNKi/M/1874 papier, wym. 37,5 x 47,5 cm, 1916 r., nr inw. MNKi/M/2018

162 Świętokrzyskie nr 22 (26) Portrety konne z kolekcji Muzeum Narodowego w Kielcach

jak stara się by w żadnym wypadku się nie poruszyć. nieznajomego czerkieskiego wojownika. Wszystkie Stoi oparty wszystkimi kończynami o lekko tylko wieńczy pełen artyzmu szkic akwarelowy Piotra zarysowany kredką grunt. Napinając mięśnie stara Michałowskiego, który za pomocą bardzo oszczędnych się pozostać bez ruchu, łeb skierował nieznacznie środków – samych plam i kresek zbudował konia w naszą stronę, wyczekując końca pracy. Pięknie w galopie. Każda z nich, nawet niepozorne prace utrzymana sierść połyskuje w świetle słonecznym. nieznanego większości Marcina Kasiewicza, odznacza Too c się dzieje naokoło portretowanego jest tylko się wysokim poziomem artystycznym. Każda z nich lekko zaznaczone, przez co postać ułana jest bardzo udowadnia, z jaką zręcznością potrafili artyści połączyć wyrazista. Takie ujęcia żołnierzy z różnych okresów postać ludzką z końską sylwetką, która jest jedną Wojska Polskiego były bardzo częste w twórczości z trudniejszych figur do ukazania za pomocą farby Stanisława Bagieńskiego34. olejnej, nie mówiąc już o akwarelowej. Te wszystkie Najbardziej efemerycznym portretem konnym postaci ukazują się nam, a koń podnosi ich rangę. jest anonimowy jeździec z pracy Piotra Michałow- Są dostojne poprzez wspólną obecność, są zespolone skiego35. Widzimy w centrum konia i zarysowaną jeden z drugim, bardzo naturalni, jakby tam byli ołówkiem postać w zbroi kirasjerskiej. Sylwetka od zawsze. Pozują nam w najbardziej typowych dla konia zbudowana jest za pomocą kilku plam farby nich sytuacjach. Są ukazani tuż po bitwie lub w trakcie akwarelowej o zbliżonej tonacji. Skierowany profilem dawania sygnału do ataku, są w czasie zwykłej w prawo koń delikatnie i z gracją odbija się kopytami przejażdżki z przyjaciółmi za miasto, ale zawsze o zaznaczone wrażeniowo podłoże prezentując się nam z koniem, pięknym smukłym wierzchowcem, tworząc w całej okazałości. Dosiadany jest przez nieznanego z nim jedno i kontynuując starą tradycję umiłowania mężczyznę. Parę szybkich kresek grafitu wyłania przez szlachtę polską konia. Ta miłość, ten wielki afekt, jeźdźca z tła żeberkowego papieru licząc mocno jakim obdarzył szlachcic i magnat polski konia nie był na naszą wyobraźnię. Ukazuje się nam przed oczami jednostronny. Szlachetne zwierzę odwdzięczało się wyprostowany kirasjer. mu jak tylko mogło. Wytrwale towarzyszył podczas Dumną pierś okrywa charakterystycznie uformowany ciężkiej podróży, cicho skradał się podczas czatów napierśnik, jedna z nóg pewnie osadzona w strzemio- i zwiadów, ratował w bitwie unosząc rannego wojownika nach, biodra płynnie poruszają się wraz z końskimi z tumultu i zgiełku, znajdując tylko w sobie znany ruchami w galopie. Lewą dłonią trzyma wodze, prawa sposób korytarz ucieczki pomiędzy obnażonymi szablami zgięta w łokciu. Szerokie barki i ramiona zdradzają i świszczącymi w powietrzu strzałami. Wszystkie siłę i krzepkość. Z miejsca obojczyków odchodzą dwie przytoczone argumenty potwierdzają, że Polak bez linie szyi zakańczając nagle całą postać. Możemy się konia nie istniał, a malarski konny portret polskiego tylko domyślać jego fizjonomii, która niewątpliwie wodza jest jak najbardziej charakterystyczny dla zwieńczona jest stalowym otwartym hełmem, typowym naszego ducha narodowego. dla uzbrojenia kirasjerów. Powyższy szkic jest jednym z wielu jakie powstały podczas pierwszej podróży Michałowskiego do Paryża, tuż po upadku Powstania Bibliografia: Listopadowego. Cękalska-Zborowska H., Koń malowany…, Warszawa 1981 Przedstawione obrazy prezentują wielką różno- Chodyński A. R., Konie i rzędy jeździeckie w średniowieczu i czasach rodność, odnoszącą się do jednego tylko tematu, nowożytnych (zagadnienia wybrane), w: Tenże, Militaria malborskie, jakim jest portret konny. Prezentują różnorakie Muzeum Zamkowe w Malborku, Malbork 1991 Derwojed J., Bagieński Stanisław, w: Słownik artystów polskich ujęcia od typowego, sztampowego, można by rzec i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, t. I, red. D. pomnikowego, ujętego profilem konterfektu Kościuszki Pecold, I. Rząśnicka, Wrocław 1971, s. 71-72 i ułana z okresu Księstwa Warszawskiego poprzez Dyakowski B., Koń towarzysz człowieka, Warszawa 1911 Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, wyd. V, t. III, dostojne postaci księcia Pepiego z akwareli Grassiego Warszawa 1985 oraz Juliusza Kossaka. Te spokojne dotąd podobizny, Kacperski A., Książę Józef Poniatowski i jego epoka, Muzeum statyczne, bardzo poważne, prowadzą do pełnych w Gliwicach, Gliwice 2013 Kowalczyk J., Kasiewicz Marcin, w: Słownik artystów polskich i obcych dynamiki sylwetek hetmana Czarnieckiego oraz w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, t. III, red. J. Maurin- 34 Podobnie jak i u wielu innych polskich artystów w XIX i w I połowie wieku Białostocka, J. Derwojed, Wrocław 1979, s.376-377. XX, którzy przedstawiali takich pojedynczo zakomponowanych żołnierzy Kubaszewska H., Kossak Juliusz (Fortunat Juliusz), w: Słownik artystów różnych formacji siedzących profilem lub 3/4 na nieruchomym wierzchowcu. polskich i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 35 Piotr Michałowski (1800-1855), Koń pędzący w galopie, akwarela, papier, IV, red. J. Maurin-Białostocka, J. Derwojed, Wrocław 1986, s. 134-141 wym. 41 x 37 cm, ok. 1833 r., nr inw. MNKi/M/69; Piotr Michałowski, ma- Morka M., Polski nowożytny portret konny i jego europejska geneza, larz okresu romantyzmu. W jego twórczości koń i sceny batalistyczne były Wrocław 1986 jednymi z głównych motywów w malarstwie. Tworzył sceny z wojen napo- Ostrowski J.K., Michałowski Piotr, w: Słownik artystów polskich leońskich, sławnych Polaków i bohaterów narodowych, jak sam mówił jego i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, t. V, red. J. celem było sławienie oręża polskiego za pomocą pędzla (w zbiorach Mu- Derwojed, Warszawa 1993, s. 514-522 zeum Narodowego w Kielcach znajduje się obraz Michałowskiego, będący Ruszczycówna J., Grassi (Grassy) Josef, w: Słownik artystów polskich depozytem, przedstawiający Ludwika Popiela na koniu, olej, płótno, wym. 53 i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, t. IV, red. J. x 44 cm, ok. 1831-32, nr inw. MNKi/D/1763). Zob. J.K. Ostrowski, Michałow- Maurin-Białostocka, J. Derwojed, Wrocław 1986 ski Piotr, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających: ma- Ruszczycówna J., Portrety polskie Józefa Grassiego, „Biuletyn Historii larze, rzeźbiarze, graficy, t. V, red. J. Derwojed, Warszawa 1993, s. 514-522. Sztuki” 1954, nr 2, rok XVI, s. 262-263

Świętokrzyskie nr 22 (26) 163 Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918

Łukasz Stefański

Wstęp

Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 r. część ziem Rzeczypospolitej znalazła się pod panowaniem au- striackim, później na terytorium utworzonego w 1807 r. Księstwa Warszawskiego. Polskie ustawodawstwo karne przestało wówczas obowiązywać. W 1815 r. na kongresie wiedeńskim zdecydowano o likwidacji Księstwa Warszawskiego i utworzeniu na części jego ziem Królestwa Polskiego. Powstała monarchia konstytucyjna złączona unią personalną z Rosją, bowiem królem Polski był car rosyjski. Obowiązujące dotychczas ustawodawstwo karne pruskie i austriackie zostało zamienione na rosyjskie1. Kielce początkowo znajdowały się w zaborze austriackim. W 1815 r. weszły w obręb Królestwa Polskiego, będącego pod panowaniem rosyjskim2. Zaczęły wówczas powstawać nowe urzędy i instytucje, konieczne było także stworzenie więzienia. Kielecki zakład karny rozpoczął funkcjonowanie w 1826 r.. Historia więzienia kieleckiego nie została jeszcze szczegółowo opisana. Pewne wzmianki pojawiały się w niewielu pracach i artykułach. Próba przedstawienia dziejów tego zakładu karnego została pokazana w kilku pracach dyplomowych3.

Więzienie kieleckie przed przebudową Geneza powstania więzienia w Kielcach Zamkowym powstało wiele budynków, przeważnie Kieleckie więzienie zostało zlokalizowane na Wzgó- drewnianych, jednak niewiele z nich zachowało rzu zwanym Zamkowym. Znajduje się ono w samym się do naszych czasów. Inaczej było z budynkami, centrum miasta. Od XII w., przez około 600 lat, była które były wznoszone od XVII w. W bezpośrednim to własność kościelna. W tym czasie na Wzgórzu sąsiedztwie południowego skrzydła pałacu biskupów 1 K. Pawlak, Za kratami więzień i drutami obozów (zarys dziejów więzien- krakowskich znajduje się kompleks zabudowań, które nictwa w Polsce), Kalisz 1997, s. 23-24. do 1980 r. zajmowało więzienie, a także (w ostat- 2 Po utworzeniu Królestwa Polskiego, ukazem z dnia 16 stycznia 1816 r. nich latach działalności) areszt śledczy. Oddziela utworzono w miejsce austriackich departamentów województwa. Na Kie- lecczyźnie powstały wówczas województwo sandomierskie i krakowskie. jed o siebie szerokość ulicy Zamkowej. Zanim jednak W 1837 r. województwa zamieniono na gubernie. W 1841 r. gubernia kra- w budynkach tych pojawiło się więzienie, pełniły one kowska zmieniła nazwę na kielecką, a sandomierska pozostała bez zmian. wcześniej inne funkcje4. W 1845 roku nastąpił podział Królestwa Polskiego na 5 guberni i kielecka została połączona z sandomierską, przyjmując nazwę radomskiej. W 1867 W latach 1636-1637 wykonawcy budowy pałacu roku Królestwo podzielono na 10 guberni. Gubernia radomska została wów- biskupiego zajęli się także lokalizacją pomocniczych dla czas rozdzielona na kielecką i radomską. Do wybuchu I wojny światowej nie pałacu budynków mieszkalnych oraz gospodarczych. zachodziły już poważniejsze zmiany administracyjne. 2 sierpnia 1919 roku na obszarze byłego Królestwa Polskiego utworzono 5 województw: bia- W ciągu kilkunastu lat postawiono kilka drewnianych łostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie; T. Koba-Ryszewska, budynków, w tym masztarni, stajni i wozowni. Taka Przeszłość administracyjna ziem województwa kieleckiego, [w:] Z dziejów ziemi zabudowa przetrwała do 1720 r., kiedy zdecydowano kieleckiej (1918-1944), Warszawa 1970, s. 13-23. o budowie nowego zespołu gospodarczego w miejscu 3 D. Strączyńska, „Więzienie w Kielcach w latach 1919-1939”, maszy- nopis pracy magisterskiej w Instytucie Historii UJK, Kielce 1995; K. Fu- dotychczasowych drewnianych stajen i wozowni. dala, „Kieleckie więzienie gubernialne 1867-1915”, maszynopis pracy ma- W latach 1720-1732 powstał duży, trzyskrzydłowy gisterskiej w Instytucie Historii UJK, Kielce 1992; Ł. Stefański, „Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918”, maszynopis pracy magisterskiej w Insty- tucie UJK, Kielce 2010. 4 Ł. Stefański, „Więzienie…”, s. 55, 59.

164 Świętokrzyskie nr 22 (26) Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918

nieprzystosowanych jeszcze budynków aresztanci zostali na razie odesłani do Chęcin7.

Funkcjonowanie więzienia

Po przeprowadzeniu prac adaptacyjnych, więzienie przy ulicy Zamkowej rozpoczęło swe funkcjonowanie jako: Więzienie przy Sądzie Kryminalnym Guberni Radomskiej i Sądzie Policji Poprawczej w mieście Kielcach. Później działało jako Dom Kary i Poprawy w mieście Kielcach. Po upadku powstania styczniowego zakład karny nosił nazwę Kieleckiego Więzienia Gubernialnego. Czasem w dokumentach pojawiała się nazwa Kielecki Więzienny Zamek. Do 1844 r. więzienie podlegało Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych w Kielcach, potem przez krótki okres Rządowi Gu- bernialnemu Radomskiemu, a od 1867 r. – Rządowi Gubernialnemu Kieleckiemu8. Nie wiadomo dokładnie na jaką liczbę aresztantów było przystosowane więzienie kieleckie przed 1879 r., w danym roku było to 258 miejsc. W 1885 r. liczebność powiększono do 290 miejsc, pod koniec XIX w. do 320, a w 1915 r. więzienie mogło pomieścić 363 osoby. Więźniowie byli w większości przetrzymywani w celach ogólnych o pojemności 12-36 osób. Pod koniec stycznia Więzienie kieleckie przed przebudową 1915 r. w zakładzie karnym znajdowało się 39 cel budynek (mający kształt podkowy) mieszczący wo- ogólnych na oddziale męskim i 8 na oddziale żeńskim. zownie, stajnie i mieszkanie koniuszego. Dodatkowo dochodziły 4 cele lazaretowe dla 43 mężczyzn W 1789 r., decyzją Sejmu Wielkiego, kieleckie i jedna dla 4 kobiet9. Największą liczbę stanowiły dobra kościelne wraz z przypałacową zabudową tzw. cele ogólne, dość obszerne, mogące pomieścić zostały przejęte przez skarb państwa. Stajnie i wo- kilkunastu aresztantów. W takiej celi (w czasie powstania zownie przestały pełnić swe dotychczasowe funkcje styczniowego) dla każdego była przygotowana prycza i opustoszały, ulegając powolnej ruinie. Kiedy władzę z siennikiem, kocem i słomianą poduszką. Ponadto w tak w Kielcach przejęli Austriacy, stajnie i wozownie przez dużych pomieszczeniach znajdowała się też większa jakiś czas były używane zgodnie z ich pierwotnym liczba okien, które na zewnątrz miały kosze, w celu przeznaczeniem. W latach 1809-1815 w zespole utrudnienia ucieczki. Jednak okna nie były aż tak wysoko zlokalizowany był Sąd Policji Poprawczej Obwodu i można było wyglądać przez nie, nieco wdrapując się Radomskiego wraz z podległym mu więzieniem. po ścianie celi10. Jedną z takich cel więźniowie polityczni Aresztantów umieszczono tymczasowo we wschodnim z okresu rewolucji 1905-1907 r. nazywali „Owczarnią”. skrzydle stajen, którego wnętrze podzielono prowizo- Inną z kolei ochrzczono jako „Głęboka”, ponieważ okno rycznymi, drewnianymi ściankami. W drugiej połowie w niej znajdowało się pod samym sufitem. derkami. 1816 r. Sąd Policji Poprawczej wraz z więzieniem W siennikach i derkach gnieździły się jednak wszy został przeniesiony do Radomia5. Dnia 24 września i inne robactwo, które atakowało każdego kto chciał 1816 r. namiestnik Królestwa Polskiego generał Józef na chwilę usiąść i odpocząć11. W kieleckim zakładzie Zajączek wydał dekret o zlokalizowaniu w Kielcach karnym znajdowały się też cele pojedyncze i karcery. siedziby województwa krakowskiego6. Przeniesione W karcerach nie było okien i każdy z nich był prze- zostały wszystkie instytucje urzędowe, a także znaczony tylko dla jednego więźnia. Było tam bardzo więzienie, w którym znajdowało się 104 aresztantów. wilgotno, a za posłanie służyło jedynie trochę słomy Opróżnione pomieszczenia po Sądzie Policji Poprawczej przejął Sąd Kryminalny z więzieniem. Z powodu 7 J. Pazdur, Dzieje Kielc do 1863 roku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 191-192; „Gazeta Wyborcza” („GW”), 1995, nr 181 (kielecki dodatek lokalny). 5 J. Kuczyński, Dawna siedziba starosty oraz stajnie i wozownie przy Pałacu 8 Ł. Stefański, „Więzienie…”, s. 62. Biskupim w Kielcach. Dzieje zespołu od XVII do XX wieku, „Rocznik Muzeum 9 Archiwum Państwowe w Kielcach (APK), Rząd Gubernialny Kielecki Narodowego w Kielcach”, t. 14, 1985, s. 57-66. (RGK), sygn. 10315, k. 13; sygn. 10345, k. 3; sygn. 10371, k. 9; sygn. 10494, 6 Z powodu utworzenia Wolnego Miasta Krakowa, które nie znalazło się k. 6; sygn. 10616, k. 39; sygn. 10687, k. 5; sygn. 10892, Raport naczelnika w granicach Królestwa Polskiego, planowano gdzie indziej umieścić sto- kieleckiego więzienia z 28 stycznia 1915 roku; Obzor Kieleckoj Guberni licę tego województwa. Początkowo rozważano umiejscowienie jej w Mie- (OKG), 1885, s. 34; 1886, s. 34; 1887, s. 37; 1888, s. 41. chowie, ale propozycja ta została odrzucona z powodu „braku lokalów, wody 10 B. i J. Anc, Z lat nadziei i walki 1861-1864, Brody 1907, s. 69. i wszelkich budowniczych materiałów”. Wówczas zdecydowano, że siedzibą 11 Kieleccy bohaterowie 1905-1907. Relacje Jana Partyki, Piotra Wiślickiego województwa zostaną Kielce; Z. Guldon, A. Massalski, Historia Kielc do roku i Cecylii Stodółkiewicz-Fiołek, opracowanie Barbara Szabat, Mariusz Nowak, 1945, Kielce 2000, s. 121. Kielce 2003, s. 98-99, 151.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 165 Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918

Nadzorcy (naczelnicy) kieleckiego więzienia w latach 1840-1915 gubernatorom16. Do wybuchu powsta- nia styczniowego w 1863 r. na czele Imię i nazwisko Okres sprawowania urzędu więzień stało wielu kompetentnych Wojciech Bartoszewski ? – 3 listopada 1843 nadzorców, a wśród nich duża liczba Polaków. Jednak po powstaniu władze Skarbek Kiełczewski 6 grudnia 1843 – 4 czerwca 1850 carskie usunęły Polaków ze wszystkich Franciszek Maternicki 1 lipca 1850 – sierpień 1855 wyższych stanowisk i zastąpiło ich Antoni Łukasiewicz 26 sierpnia 1855 – 20 stycznia 1877 urzędnikami rosyjskimi. Ponieważ rząd Zygmunt Grabowski 5 maja 1877 – 10 stycznia 1878 rosyjski nie dysponował wystarczającą Michał Chrostowski 15 stycznia 1878 – wrzesień 1878 liczbą osób o odpowiednich kwalifika- Antoni Łukaniewicz 4 września 1878 – 1 października 1887 cjach, do Królestwa Polskiego napłynęła Baltazar Janicki 20 stycznia 1888 – wrzesień 1888 znaczna grupa miernych urzędników, zachęconych wizją łatwego zarobku Konrad Raczko 22 września 1888 – 13 lutego 1893 i szybkiej kariery. Nadzorcy (naczel- Iwan Ryczkow 17 lutego 1893 – luty 1899 nicy) więzień podlegali bezpośrednio Antoni Łukaniewicz 9 czerwca 1899 – kwiecień 1901 gubernatorom. Okresowo gubernatorzy Mikołaj Grecki 15 kwietnia 1901 – 9 sierpnia 1907 odbywali tzw. podróże kontrolne po gu- Roman Kowtun-Kotowicz sierpień 1907 – styczeń 1908 berni, podczas których wizytowali m. Iwan Daniłow 21 stycznia 1908 – lipiec 1909 in. więzienia i sprawdzali czy wszystko 17 Michał Gieorgiew 1 sierpnia 1909 – kwiecień 1911 znajduje się tam w należytym porządku . Paweł Sirotkin 26 kwietnia 1911 – maj 1915 W kieleckim zakładzie karnym zdarzały się takie wizyty gubernatorów war- Źródło: Ł. Stefański, „Więzienie…”, s. 67-73. szawskich. Jedna z nich miała miejsce 4 listopada 1883 r., inna – 22 maja na podłodze. Prawdopodobnie istniały także karcery 1902 r.. Podczas tej ostatniej gubernator warszawski wodne. W 1838 r. wykonano kryty murowany kanał zwiedził w więzieniu m.in. ubikacje dla aresztantów, (przebiegający pod obecnym parkiem miejskim), który prowizoryczną kaplicę, warsztaty pracy i kuchnię. odprowadzał nieczystości z pałacu, lazaretu i więzienia12. Po ukończeniu przeglądu stwierdził, że jest zadowo- W 1840 r. przystąpiono do budowy nowych budynków lony z wewnętrznego porządku i czystości na terenie dla kuchni, pralni i spiżarni więziennej13. W 1850 r. należącym do więzienia18. więzienie powiększyło się o dwa nowe oddziały, gdyż do więzienia zostały wcielone zabudowania po Sądzie W kieleckim więzieniu liczba nadzorców (na- Kryminalnym. Ponadto dziedziniec Domu Badań czelników) była dosyć spora i w pewnych okresach przedzielono od ulicy murem opasującym z bramą. na tym stanowisku panowała duża rotacja. Nadzorcy poza skrzydłem południowym. W 1868 r. powstała (naczelnicy) w większości byli Rosjanami, jedynie więzienna łaźnia. W latach 1870-1880 podwyższono przed wybuchem powstania styczniowego więzieniem wszystkie budynki o jedną kondygnację, warunki zarządzali Polacy. Niektórzy kierowali placówką kilka sanitarno-techniczne były nadal bardzo trudne14. miesięcy, ale zdarzały się przypadki długoletniego Od 6 stycznia 1906 r. w kieleckim więzieniu zaczął sprawowania posady, np. Antoni Łukasiewicz był działać aparat telefoniczny, który pozwolił na lepszą nadzorcą przez 22 lata19. Najlepsze warunki panowały komunikację z miastem15. W drugiej połowie XIX w więzieniu, kiedy zarządzali nim Polacy: Franciszek i na początku XX w. w skład budynków kieleckiego Maternicki i Antoni Łukasiewicz. Maternicki był inicja- więzienia wchodził trójczłonowy, połączony ze sobą, torem pierwszej szkoły elementarnej dla małoletnich zespół domów więziennych, frontem zwrócony ku północy. jaka powstała w więzieniach Królestwa Polskiego, W budynkach mieściły się cele więzienne, lazarety a Łukasiewicz pomagał więźniom politycznych w czasie męski i żeński, fabryka przędzy, warsztaty do wyrobu powstania styczniowego. Rosyjskim naczelnikom nie mebli, szkoła elementarna, kaplica oraz cerkiew. zależało zbytnio na poprawie warunków więziennych, a wręcz postępowali na niekorzyść wobec osadzonych. Naczelnicy (Nadzorcy) Najgorszy okres panował pod zarządem Mikołaja Greckiego (1901-1907)20. Był on znany z wyjątkowej W zaborze rosyjskim więzienia nie podlegały brutalności wobec aresztowanych więźniów politycz- wymiarowi sprawiedliwości; na ich czele stali naczelnicy 16 E. Neymark, Organizacja więziennictwa polskiego, [w:] Aktualne zagad- (do 1880 r. nazywani nadzorcami), którzy podlegali nienia i projekty reformy więziennictwa, t. 1, pod red. Zygmunta Bugajskiego i Edwarda Neymarka, Warszawa 1925, s. 230. 12 J. Kuczyński, Dawna siedziba..., s. 68; J. Pazdur, Dzieje Kielc do 1863..., s. 221. 17 Ł. Chimiak, Gubernatorzy rosyjscy w Królestwie Polskim. Szkic do portretu 13 K. Fudala, „Kieleckie więzienie…”, s. 26. zbiorowego, Wrocław 1999, s. 32-34, 118; E. Kaczyńska, Ludzie ukarani. Wię- 14 „GW”, 1995, nr 181 (kielecki dodatek lokalny); M. Nocoń, „Strażnicy i ad- zienia i system kar w Królestwie Polskim 1818-1914, Warszawa 1989, s. 81. ministracja więzienna w województwie kieleckim w latach 1918-1939”, ma- 18 „Gazeta Kielecka” („GK”), 1883, nr 88; 1902, nr 41. szynopis pracy magisterskiej w Instytucie Historii UJK, Kielce 2002, s. 29. 19 Ł. Stefański, „Więzienie…”, s. 73. 15 APK, RGK, sygn. 10783, k. 36. 20 Z. Guldon, A. Massalski, Historia Kielc…, s. 231, 275.

166 Świętokrzyskie nr 22 (26) Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918

Więzienie kieleckie przed przebudową nych i ich rodzin. Wobec tego kierownictwo Polskiej W 1909 r. strażnicy sprawowali swą służbę w każdej Partii Socjalistycznej w Kielcach podjęło decyzję części więzienia, tj. na oddziale męskim, na oddziale o zlikwidowaniu naczelnika. Zamachu dokonano 9 żeńskim (była tam zatrudniona jedna strażniczka, sierpnia 1907 roku w alei Karczówkowskiej. Naczelnik a w późniejszym okresie dwie), w lazarecie, w kuchni, został zabity na miejscu21. w fabryce, w pralni, w warsztatach pracy i w kancelarii. Na terenie więzienia znajdowały się cztery wieże Strażnicy strażnicze: przy głównym wejściu, na podwórzu oddziału żeńskiego i dwie na podwórzu oddziału Strażnicy rekrutowali się głównie spośród osób, męskiego, gdzie także rozmieszczeni byli strażnicy24. które ukończyły służbę wojskową, a pochodziły najczęściej z podkieleckich wsi. Na oddziale kobie- Pozostali pracownicy więzienia cym dodatkowo można było zatrudnić strażniczki, co zostało ustawowo wprowadzone przez Główny W 1887 r. ustanowiono funkcję pomocników przy Zarząd Więzienny w 1884 r.. Przy przyjęciu na służbę zakładach karnych, co zostało wprowadzone także strażniczą kandydaci musieli podpisać specjalne w kieleckiej placówce. W 1909 r. w kieleckim więzieniu zobowiązanie, które w kieleckim więzieniu w latach utworzono ponadto posadę drugiego pomocnika 1891-1914 i dotyczyło posady młodszego strażnika22 naczelnika. Zanim wprowadzono funkcję pomocników prawdopodobne jest, że wcześniej ich obowiązki Strażnicy pracowali na dwie zmiany: dzienna wypełniali częściowo pisarze więzienni. od szóstej rano do szóstej wieczorem i nocna od szóstej Jak zostało postanowione w instrukcji więziennej wieczorem do szóstej rano. W 1879 r. w kieleckim z 1823 r., przy więzieniach musieli być ustanowieni zakładzie karnym spełniali oni następujące czynności: lekarze. Z początku sprawowali oni w zakładach jeden starszy strażnik dozorował prawidłowe wykony- karnych służbę dodatkową, tzn. posiadali też inne wanie obowiązków pozostałych strażników, czterech zatrudnienie. Starano się więc, aby lekarze weszli strażników pracowało na oddziałach więziennych, na stałą służbę, co w kieleckim więzieniu udało jeden przy głównym wejściu, jeden sprawujący dyżur się pod koniec XIX w.. Służbę lekarską sprawowali na kuchni, jeden w fabryce (przędzalni wełny), jeden głównie Polacy, do tego bardzo dobrze wykształceni. dyżurujący wewnątrz podwórza więziennego, do którego Na stanowisku lekarza w kieleckiej placówce panowała obowiązków należało też dozorowanie warsztatów początkowo dosyć duża rotacja, ponieważ posada pracy w więzieniu i małoletnich aresztantów, jeden dla ta nie była prestiżowa, a dodatkowo słabo opłacana. dozoru przy praniu bielizny i dwóch dla odprowadzania W czasach Królestwa Polskiego podejmowano próby, aresztantów23. aby zapewnić osadzonym w więzieniach posługę 21 E. Wanke, Partie polityczne guberni kieleckiej w walce zbrojnej z apara- religijną. Starano się o ustanowienie stałych więzien- tem władzy w okresie rewolucji 1905-1907 roku, „Almanach Historyczny”, t. nych kapelanów, którzy przez cały czas przebywaliby 9, 2007, s. 122; Kieleccy bohaterowie…, s. 54-55. 22 Z. Guldon, A. Massalski, Historia Kielc…, s. 231; „GK”, 1884, nr 48. 24 APK, RGK, sygn. 10811, Dyżury strażników w kieleckim więzieniu 23 APK, RGK, sygn. 10320, k. 4, 21. w 1909 roku.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 167 Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918

grupie. Zdarzały się przypadki ich okradania, bicia, a także wykorzystywania seksualnego25. Kieleckie więzienie nie było przeznaczone do osa- dzania w nim określonej kategorii przestępców. Był to zakład karny, w którym przetrzymywano zarówno mężczyzn, jak i kobiety, które mogły przebywać w wię- zieniu ze swoimi dziećmi, dopóki nie ukończyłyby one drugiego roku życia. W kieleckiej placówce mężczyźni znacznie przeważali liczebnie nad kobietami. Było to spowodowane tym, że oddział dla kobiet był niewielki, a tymczasem mężczyźni byli skupieni na bardzo dużym oddziale, dodatkowo podzielonym na cztery mniejsze części26. Według szczątkowych danych archiwalnych liczba dzieci, jakie pozostawały przy aresztantkach oscylowała na poziomie od 5 do 10 osób27. W omawianym okresie dominowali więźniowie kryminalni, jednak w latach wielkich wydarzeń narodowych (powstanie listopadowe i styczniowe, rewolucja 1905-1907, I wojna światowa) znacznie wzrastała liczba aresztantów politycznych (dane w Tabeli 4 obrazują liczebność tych więźniów w okresie powstania styczniowego io p jego zakończeniu). Więźniowie polityczni pozo- stawili po sobie sporą ilość wspomnień, dzięki którym można się dowiedzieć jak wyglądały warunki panujące w danym zakładzie karnym. Ciekawie wyglądała sprawa z transportem więźniów do miejsca zamknięcia Więzienie kieleckie przed przebudową w czasie powstania styczniowego: Całe szeregi jeńców na terenie zakładów karnych. Ostatecznie jednak [powstańców] przyprowadzono do Kielc głównymi ulicami, udało się zorganizować tylko stanowisko kapelana, rozsuwając ich luźno w długie linie, aby tym pokaźniej który dochodził do więzienia z pobliskiego kościoła przedstawiała się zdobycz28. „Na trzy kilometry przed parafialnego. Taka posada została również ustanowiona Kielcami ustawiono nas w szeregi, a około cmentarza przy kieleckiej placówce, jednak skąpe materiały czekał na nas pan generał [Czengery] ze swym sztabem źródłowe nie pozwalają dokładnie określić listy i muzyką pułkową (…), poczem w tryumfalnym marszu osobowej kapelanów. do miasta nas wprowadzono. Na rynku ustawiono Utworzenie więziennej szkoły elementarnej w 1858 r. nas i wojsko; temu ostatniemu dziękował Czengery pociągnęło za sobą konieczność zatrudnienia nauczycie- za dzielność i odwagę – a wskazując na buntowników, la, który by w niej pracował. Źródła archiwalne dosyć oświadczył, że ich bić i mordować trzeba (…)”29. zdawkowo mówią o osobach piastujących to stanowisko w Kielcach. Posada nauczyciela na pewno nie była Wyżywienie stabilna, dosyć często dochodziło do zmian na tym stanowisku. Nauczyciele nie byli zatrudnieni na stałe, W październiku 1866 r. za podstawowe wyżywienie ale dochodzili do zakładu karnego o wyznaczonych więźniów służył chleb razowy, kartofle i kasza porach, aby poprowadzić zajęcia dla małoletnich jęczmienna, a inne produkty (przyprawy, mąka aresztantów. Obowiązki w więzieniu dzielili z pracą żytnia, groch, masło, mleko, ryż, bułki pszenne) w szkołach na terenie miasta. kupowano w dużej mniejszej ilości. Bardzo mało było np. produktów mięsnych, które zazwyczaj podawano Społeczność więzienna raz w tygodniu, najczęściej w niedzielę30. Z okresu powstania styczniowego pochodzi krótka wzmianka Społeczność więzienna wewnątrz zakładów karnych na temat wyżywienia jednego z więźniów politycznych. była podzielona. Nie dotyczyło to aresztantów politycz- Zakazano mu sprowadzania pożywienia od rodziny lub nych, którzy zazwyczaj trzymali się razem i traktowali z miasta, do czego polityczni mieli prawo, i podawano równo. Takie podziały występowały wśród więźniów 25 E. Kaczyńska, Ludzie ukarani…, s. 411, 446-450. kryminalnych. Najwyższą grupę stanowili aresztanci 26 Ł. Stefański, „Więzienie…”, s. 98. 27 skazani za ciężkie przestępstwa na długoterminowe APK, KKGW, sygn. 37, k. 2, 6, 10, 16, 29, 46-55; APK, RGK, sygn. 10581, k. 8; „GK”, 1884, nr 19; 1892, nr 1. wyroki. To oni sprawowali „władzę” pomiędzy więźniami. 28 Kielce w pamiętnikach i wspomnieniach z XIX wieku, opracowanie Adam Najniżej z kolei znajdowały się osoby, które do więzienia Massalski i Marta Pawlina-Meducka, Kielce 1992, s. 139. trafiły z przypadku lub posiadały niskie wyroki. Często 29 B. i J. Anc, Z lat nadziei…, s. 68-69. 30 APK, RGR, sygn. 1070, Wykaz kosztu zakupionych produktów dla aresz- dosyć łatwo podporządkowywały się one tej najwyższej tantów więzienia kieleckiego w ciągu października 1866 roku.

168 Świętokrzyskie nr 22 (26) Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918

jedzenie z więziennego kotła. Jednym z obiadów jaki Liczebność więźniów politycznych w Kielcach dostał był kapuśniak, w którym znajdował się kawałek w latach 1864-1865 mięsa nadzianego na patyk31. Od 20 marca 1867 r. wyznaczono w racjach żywno- Liczba więźniów ściowych dla aresztantów podawanie wołowego mięsa. Okres w latach 1864-1865 politycznych Takie rodzaj mięsa więźniowie mieli otrzymywać raz w tygodniu na obiad, zazwyczaj w niedzielę. Każdy 1-15 maja 1864 257 miał dostawać ¼ funta mięsa wołowego raz na tydzień, 16-31 maja 237 wyłączając czas Wielkiego Postu. W przypadku 1-15 czerwca 258 Żydów, miano im wydawać taką samą ilość mięsa, tyle 16-30 czerwca 128 że koszernego. Żydzi uzyskali później zgodę Rządu 1-15 lipca 85 Gubernialnego Kieleckiego na otrzymywanie takiego 16-31 lipca 76 wyżywienia także w czasie Wielkiego Postu32. Niemal 1-15 sierpnia 80 wszystkie posiłki składały się z kaszy jęczmiennej, 1-15 września 121 podawanej w różny sposób (jako sama kasza, zupa z kaszy lub kasza z grochem). Spośród warzyw 16-30 września 70 najczęściej podawano kartofle, a we wtorki i czwartki 1-31 października 81 aresztanci mogli otrzymać inne, np. marchew33. 1-30 listopada 125 1-31 grudnia 118 Praca i czas wolny 1-31 stycznia1865 152 1-28 lutego 198 Zamykanie ludzi w więzieniach wiązało się z za- 1-31 marca 175 mierzeniami ich resocjalizacji. Jednym z czynników resocjalizacyjnych i wychowawczych miała być praca. 1-30 kwietnia 89 Była ona organizowana w kilkunastu zakładach 1-31 maja 101 karnych na terenie Królestwa Polskiego, także 1-30 czerwca 66 w więzieniu kieleckim. Od obowiązku pracy zwolnieni 1-31 lipca 18 byli m.in. więźniowie polityczni, co potwierdza się 1-31 sierpnia 19 w ich wspomnieniach. Początkowo więźniowie mogli pracować poza zakładem karnym, co z czasem było Źródło: APK, Naczelnik Wojenny Powiatu Kieleckiego (NWPK), sygn. 18, k. 10-11, 14-25, 27-28, 30-32, 34, 50-51, 71, 108, 159, zakazywane. Pod koniec lat dwudziestych XIX w. 171, 191, 231-232, 245, 268-269, 274, 318-320, 360-363, 397-398, grupa 31 aresztantów z Kielc budowała dzisiejszą 417-418, 475-478, 535-536, 571, 576. ulicę Spacerową oraz torowała pierwsze ścieżki w przyszłych ogrodach miejskich34. Ponadto pewna aresztanci mogli być też zatrudniani w różnych grupa więźniów bezpłatnie pomagała przy budowie warsztatach. Od 1 listopada 1882 r. funkcjonowały Szpitala Instytutowego przy ulicy Leśnej35. W okresie warsztaty, w których skazańcy mieli zajmować się międzypowstaniowym aresztantów wykorzystywano wytwarzaniem różnych produktów z drewna, jak do sprzątania ulic miasta, czego dokonywali dwa koszyków czy mebli39. Istniały także zakłady stolarskie razy w tygodniu. Za tę pracę otrzymywali niewielkie i ślusarskie działające od 1890 r., krawieckie od 1901 r. wynagrodzenie, które było wypłacane administracji i szewskie od około 1910 r.. Niektórzy więźniowie więziennej przez Kasę Miejską36. Kiedy zakazano pracy mogli też pracować przy uprawie warzyw w ogrodzie aresztantów poza zakładami karnymi, zaczęto tworzyć przywięziennym, czy pomagać w kuchni lub lazarecie40. ośrodki pracy wewnątrz więzień. W Kielcach w 1841 r. W połowie 1881 r. zapadło postanowienie na mocy utworzono przędzalnię wełny, która mogła zatrudniać którego aresztanci, osadzeni w więzieniach dla odsie- około 60 osób37. Więźniowie w przędzalni zajmowali dzenia kar krótkoterminowych, będą mogli oddalać się się m.in. wytwarzaniem wełny, która była wysyłana do pracy poza obręb zakładów karnych. W więzieniu do fabryki sukna zorganizowanej przy więzieniu kieleckim mieli dzięki temu możliwość pracy w szlifierni w Sandomierzu, a od 1889 r. do tkackiej fabryki przy marmurów. Dzienna płaca dla aresztantów wynosiła 25 więzieniu w Chęcinach38. Oprócz pracy w fabryce, kopiejek. Zarobione pieniądze więźniowie otrzymywali przy wyjściu z zakładu karnego41. 31 L. Grzybowski, Opis powstania…, s. 139. 32 APK, RGK, sygn. 10213, Raport nadzorcy kieleckiego więzienia z 20 marca 1867 roku. Oświata i życie religijne 33 APK, RGK, sygn. 10834, Tygodniowy jadłospis dla chorych aresztantów w więzieniu w Kielcach i Chęcinach. Oprócz pracy, więźniom starano się dać możliwość 34 J. Pazdur, Dzieje Kielc do 1863…, s. 202. 35 S. Koba, Z historii lecznictwa kieleckiego XIX wieku, Kielce 1973, s. 79. zdobycia elementarnej wiedzy. Taką sposobność 36 J. Pazdur, Dzieje Kielc do 1863…, s. 221; Z. Guldon, A. Massalski, Hi- storia Kielc…, s. 165. 39 OKG, 1882, s. 32. 37 M. Michalski, Historyczny zarys…, s. 136. 40 APK, RGR, sygn. 10666, Więzienna statystyka. 38 OKG, 1882-1911. 41 OKG, 1882, s. 32; 1885, s. 34; „GK”, 1881, nr 65.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 169 Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918

Więzienie kieleckie przed przebudową

w Królestwie Polskim mieli jednak tylko aresztanci też książki z zakresu literatury, jak np. Przypadki małoletni, tzn. do 18 roku życia. Już w 1850 r. ówczesny Robinsona Cruzoe, Bajki-przypowiastki, Rozrywki naczelnik więzienia kieleckiego, Franciszek Maternicki, dla młodzieży rzemieślniczej. zorganizował przy zakładzie karnym prowizoryczną Jeszcze przed zorganizowaniem szkoły starano szkołę dla małoletnich przestępców, co było ewene- się umożliwić więźniom posługę religijną na terenie mentem na skalę kraju. Zarządzono naukę czytania, zakładu karnego. W 1845 r. nadzorca skarżył się, pisania i rachunków. Do Kielc przysyłano początkowo że aresztanci przez brak kaplicy musieli chodzić małoletnich przestępców z Radomia, Sandomierza do kościoła pw. św. Trójcy. Niektórzy próbowali i Chęcin, ponieważ w tamtejszych więzieniach nie było to wykorzystać na zorganizowanie ucieczki, z kolei jeszcze utworzonych szkół. Od 1 stycznia 1858 r. przy innym nie podobało się opuszczanie więziennych kieleckiej placówce uruchomiona została już regularna murów, zwłaszcza w czasie zimy. Utworzono wówczas szkoła elementarna. Naukę pobierało w niej średnio prowizoryczną kaplicę w sali obok fabryki przędzy, 20 uczniów, chociaż zdarzały się też mniejsze liczby. ao d placówki był przysyłany kapelan w celu od- Na dzień 6 lipca 1881 r. było ich tylko 5. Przez cały prawienia nabożeństwa44. Właściwie przygotowana 1900 r. naukę pobierało 23 małoletnich aresztantów, kaplica rozpoczęła działalność dopiero w 1893 r.. przez 1901 r. – 7, a 1904 r. – 10. Zajęcia odbywały się W świąteczne dni odprawiane było nabożeństwo codziennie, także w dni świąteczne, po dwie godziny dla więźniów i przekazywanie im nauki o prawdach rano lub wieczorem. Były on kontrolowane przez wiary. Oprócz uczestnictwa w nabożeństwach aresz- jednego ze strażników42. tantom, posiadającym umiejętność pisania i czytania, Wyposażenie szkoły więziennej nie było zbyt umożliwiano w wolne od zajęć dni czytanie książek okazałe. Pod koniec stycznia 1870 r. znajdował religijno-moralnej treści45. Na początku XX w. czyniono się tam duży sosnowy stół, tablica szkolna i szafa starania o utworzenie w kieleckim więzieniu małej z półkami. Osiem lat później na wyposażeniu były cerkwi dla aresztantów prawosławnych. W 1902 r. ponadto: atrament, linijka i gąbka do wycierania tablicy. uzyskano zgodę na jej budowę i wkrótce rozpoczęła W 1910 r. w pomieszczeniu szkolnym znajdowała się ona działalność46. jedna duża ławka szkolna, dwie małe ławki szkolne oraz stół dla nauczyciela i krzesło43. Szkoła posiadała Zdrowotność i śmiertelność też niewielką biblioteczkę, w której znajdowały się książki przeznaczone głównie do nauki, np. Gramatyka W więzieniach panoszyły się różne choroby, które rosyjska, Słownik rosyjsko-polski i polsko-rosyjski, w wielu przypadkach kończyły się ze skutkiem śmier- Zasady arytmetyki, Arytmetyka okręgu naukowego telnym. Próba zobrazowania kwestii śmiertelności warszawskiego, Biblia, Gramatyka polska. Były tam więźniów w kieleckiej placówce znajduje się w Tabeli 6. Oprócz chorób zakaźnych, jak cholera, tyfus, ospa czy 42 APK, RGK, sygn. 10317, k. 58; sygn. 10408, k. 4; OKG, 1882, s. 33; 1885, s. 34; 1886, s. 35; 1887, s. 38; 1900, s. 72; 1901, s. 62; 1904, s. 78. 44 K. Fudala, „Kieleckie więzienie…”, s. 30-31, 42-43. 43 APK, RGK, sygn. 10272, k. 4-6; sygn. 10312, k. 3-4; sygn. 10833, Spis 45 APK, RGK, sygn. 10559, k. 2, 5, 19; OKG, 1882-1911 przedmiotów znajdujących się w kieleckim więzieniu w 1910 roku. 46 APK, RGK, sygn. 10767, k. 14-15.

170 Świętokrzyskie nr 22 (26) Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918

np. poprzez odmówienie złożenia podań, zakaz widzeń czy ograniczenie spacerów oraz wysyłkę do innych miejsc zamknięcia, gdzie zazwyczaj panowały cięższe warunki niż na Zamkowej (takim miejscem było np. więzienie w Chęcinach)49. Do najbardziej bra- wurowej ucieczki doszło w 1908 r.. Została wówczas przeprowadzona akcja uwolnienia z kieleckiego więzienia jednej z członkiń Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej-Frakcji Rewolucyjnej. Jedna z działaczek PPS-FR oskarżyła aresztantkę o to, że nie otrzymała od niej należnego wynagrodzenia w wysokości 15 rubli. Była to wystarczająca suma, aby wszcząć postępowanie sądowe. 31 stycznia 1908 r., podczas transportu aresztantki do sądu, bojowcy PPS zaatakowali konwój i uwolnili swoją towarzyszkę. Sprawa była o tyle trudna, że gmach sądu znajdował się naprzeciwko policji i kancelarii policmajstra kieleckiego oraz koszar wojskowych. Dodatkowo tuż obok mieścił się Zarząd Powiatowy, kasa gubernialna i poczta, czyli wszystkie najbardziej strzeżone przez wojsko i policję punkty miasta. Ponadto w najbliższej okolicy znajdowało się 9 posterunków policyjno-wojskowych. Konwojenci zostali ranni, a bojowcy wraz z uwolnioną towarzyszką uciekli. Pogoń została odcięta przez przejeżdżający pociąg Więzienie kieleckie przed przebudową towarowy. Uwolniona towarzyszka niedługo potem, zapalenie płuc, w kieleckim zakładzie karnym zdarzały zaopatrzona w fałszywy paszport, przekroczyła granicę się także przypadki chorób umysłowych. W 1879 r. austriacką i udała się do Krakowa50. W czerwcu 1908 r. w więzieniu była osadzona kobieta skazana za zabójstwo doszło do dosyć nietypowej ucieczki. Aresztanci męża. Ciągłe myśli o tym czynie wpędziły ją w chorobę wykonywali wówczas prace murarskie w prawym psychiczną. Codziennie od godziny ósmej wieczorem skrzydle budynku więziennego. Trzeba było wywieźć miała ona widzenia zamordowanego męża i na jej oczach nagromadzony gruz i w związku z tym sprowadzono rozgrywały się cały czas sceny z zabójstwa. W tym najemnego furmana. On przyjechawszy, zostawił czasie strasznie cierpiała, krzyczała, jęczała, płakała wóz i poszedł pomagać usuwać resztki gruzu z okna. i żałowała swego przestępstwa. Po północy jej widzenia Strażnik, który pilnował więźniów został zagadany, stawały się mniejsze, a około godziny siódmej rano a wówczas w wozie umieszczono jednego z więźniów całkiem ustępowały47. Wiadomo, że więźniów chorych kryminalnych, na którym ciążył wysoki wyrok. Kiedy psychicznie przenoszono do domu dla obłąkanych furman wrócił do wozu i uzupełnił ładunek, więzień w Tworkach i szpitala św. Jana Bożego w Warszawie48. leżał już w nim przysypany gruzem. Furman bez problemu wyjechał z całą zawartością za bramę, Ucieczki i przeciwdziałanie im a przy rozładunku zauważył wypadającego z wozu aresztanta. Więzień, niewiele myśląc, uciekł w swoją Z instytucją więzienia nierozerwalnie jest związane stronę, a furman powrócił do zakładu karnego, aby zjawisko ucieczek aresztantów. Kieleckie więzienie opowiedzieć całe zajście. Wracając podjął duże ryzyko, również borykało się z tym problemem. Analiza gdyż mógł zostać posądzony o zmowę ze sprawcami materiałów źródłowych nie pozwala na całościowe tego czynu. Tak się jednak nie stało, a jedynym ujęcie tematu ucieczek, ale dane z poniższej tabeli poszkodowanym został strażnik pilnujący wówczas świadczą o tym, że uciec z zakładu karnego w Kiel- więźniów. Mimo kilkudziesięciu lat służby, nie cach nie było łatwo. Niepowodzeniem kończyło się zawahano się go zwolnić51. wiele prób ucieczek. Powody takiego stanu rzeczy Ucieczkom z więzienia starano się przeciwdziałać. były różne, jak: czujność więziennej straży, częste Podstawowym zabezpieczeniem były kraty w oknach, rewizje w celach czy donosy. Podjęcie próby ucieczki jednak czasem aresztantom udawało się je przepiłować. ponadto wiązało się z dużym ryzykiem. Aresztanci Innym ze sposobów były donosy, które były pisane przyłapani na próbie ucieczki byli dodatkowo karani, głównie przez aresztantów, wiedzących o planach 47 „GK”, 1879, nr 11. 48 APK, RGR, sygn. 10873, Raport prokuratora kieleckiego Sądu Okrę- 49 Ł. Stefański, „Więzienie…”, s. 120, 133. gowego z dnia 27 czerwca 1914 roku; sygn. 10918, Przeniesienie chorych 50 B. Szabat, Uwolnienie z więzienia kieleckiego Bronisławy Nawrot-Opto- psychicznie aresztantów z kieleckiego więzienia do szpitala w Warszawie; łowicz (31 stycznia 1908 r.), „Studia Kieleckie”, 1992, nr 2, s. 95-100. „GK”, 1879, nr 11; 1893, nr 57; 1894, nr 22. 51 Kieleccy bohaterowie…, s. 155-156.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 171 Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918

to oznaka niezadowolenia przeciwko przedłużającemu się śledztwu. Wkrótce uległo ono przyspieszeniu, a większość z działaczy samsonowskich została skazana na wieloletnie wyroki więzienia, katorgę lub zesłanie53. W tym samym roku bunt więźniów politycznych został wywołany przez słowa kapelana, odprawiającego nabożeństwo. W czasie trwania liturgii wypowiedział się on w negatywny sposób o socjalizmie i socjalistach. Na znak protestu więźniowie zaczęli śpiewać rewolucyjne pieśni, a następnie opuścili kaplicę, udając się do swoich cel. Żołnierze, którzy przybyli do więzienia, otrzymali rozkaz strzelania do aresztantów politycznych, ale odmówili i obyło się bez rozlewu krwi. Buntownicy dostali karę w postaci odebrania spaceru oraz zakaz wysłania wszelakich podań. W 1906 r. aresztanci polityczni zorganizowali bunt razem z więźniami kryminalnymi. Przyczyną protestu były złe warunki higieniczne i sanitarne. Chodziło głównie o brudne drewniane łyżki i miski, które służyły do spożywania posiłków. Aresztanci rozpoczęli głodówkę, a po trzech dniach protest dobiegł końca, gdyż więźniowie otrzymali nowe emaliowane miski i blaszane łyżki.To zwycięstwo aresztantów bardzo rozwścieczyło ówczesnego naczelnika Greckiego. Zaczął więc on stosować różnorakie represje wobec Więzienie kieleckie przed przebudową więźniów, np. zakaz widzeń z rodzinami i otrzymywania ucieczki. Prawdopodobnie liczyli, że dzięki temu od nich różnych rzeczy. W takiej sytuacji aresztanci uzyskają jakieś przywileje i ich pobyt w zakładzie zażądali przybycia gubernatora i prokuratora. Nie karnym będzie bardziej znośny. Kolejnym sposobem zostali oni jednak sprowadzeni i rozpoczęto głodówkę. było remontowanie, modernizowanie (np. postawienie Trzeciego dnia jej trwania naczelnik sprowadził w 1842 r. ogrodzenia pomiędzy dachami więzien- do placówki kilkunastu żołnierzy i spoił ich wódką, nymi a dachami okolicznego Sądu Kryminalnego) a następnie kazał im bić buntujących się więźniów. i rozbudowywanie więziennych budynków. Zdarzało Niektórzy aresztanci zostali pobici bardzo mocno. się bowiem, że aresztanci wykorzystywali zły stan Wówczas zapadła decyzja o zlikwidowaniu naczelnika techniczny obiektu i dokonywali ucieczek. kieleckiego zakładu karnego, Mikołaja Greckiego54. W kieleckiej placówce zdarzały się także wy- Bunty i przemoc więzienna padki stosowania przemocy, zarówno fizycznej, jak ia n tle seksualnym. Około 1908 r. nastąpił przypadek W kieleckim zakładzie karnym czasem dochodziło zgwałcenia aresztanta przez współwięźniów. Doszło do różnych wystąpień aresztantów przeciwko więziennej do niego podczas kąpieli w łaźni. Kąpiących się administracji. Nie wiadomo czy występowały one podzielono na politycznych i kryminalnych. Kiedy w XIX w., bowiem nie ma dokumentów źródłowych aresztanci polityczni opuszczali łaźnię, jednym to poświadczających. Na pewno do buntów w więzieniu z ostatnich z niej wychodzących był osiemnastoletni dochodziło na początku XX w. W przededniu wydarzeń Żyd. Wchodzący wówczas więźniowie kryminalni rewolucyjnych 1905-1907 r. w więzieniu na Zamkowej w liczbie pięciu zatrzymali go, zatkali mu usta, aby doszło do kilku buntów aresztantów politycznych. nie krzyczał i zgwałcili. Chłopak po tym fakcie Miały one miejsce 5, 10 i 13 kwietnia, a najcięższe przechorował kilka dni, ale więzienna administracja w nocy z 28 na 29 maja 1904 r.. Główną przyczyną zbagatelizowała to zdarzenie twierdząc, że wymyślił tych wystąpień była ciężka praca (chociaż więźniowie on to, aby szybciej uzyskać wolność55. polityczni nie mieli obowiązku pracować), jaką obar- Przemoc stosowali także pracownicy więzienia. Była czano więźniów oraz złe wyżywienie. Zastosowano ona zarówno psychiczna, jak i fizyczna, a także na tle także głodówkę. Aby stłumić ten najpoważniejszy bunt, seksualnym. W 1857 r. jeden ze strażników, Grzegorz na pomoc wezwano wojsko52.. Na początku 1906 r. Jefimow, wykorzystując swą uprzywilejowaną pozycję, osadzeni w więzieniu partyzanci, działający przed dwa razy zgwałcił aresztantkę Mariannę Warowiec. uwięzieniem w Samsonowie, urządzili głodówkę. Była 53 Taż, Próby tworzenia polskich władz lokalnych w guberni kieleckiej pod koniec 1905 roku, „Kieleckie Studia Historyczne”, t. 14, 1996, s. 95. 52 B. Szabat, Ruch robotniczy w guberni kieleckiej w czasie rewolucji 1905- 54 W. Rutkiewicz, Wspomnienia z za kraty, „Kronika Ruchu Rewolucyjnego 1907 r., [w:] W setną rocznicę ruchu robotniczego, pod red. Józefa Ławnika, w Polsce”, 1937, nr 4, s. 242-243. Kielce 1985, s. 98. 55 Kieleccy bohaterowie…, s. 152.

172 Świętokrzyskie nr 22 (26) Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918

Więzienie kieleckie przed przebudową

Zeznała ona, że doszło do tego raz, kiedy strażnik przed świętami wielkanocnymi)59. Dużą rolę odgrywała odbywał służbę przy bramie wchodowej, a drugi raz także protekcja znanych i ważnych osobistości, które w dyżurnej izbie. Sprawa wyszła na jaw, kiedy 9 marca wywierały wpływ na naczelnika wojennego powiatu 1858 r. aresztantka urodziła dziecko, a przychodząc kieleckiego, Czengerego60: Pomoc dla więźniów do więzienia nie była w ciąży. Nie wiadomo czy politycznych organizowano także w czasie rewolucji wobec strażnika wyciągnięto jakieś konsekwencje56. 1905-1907 r.. Najczęstszym sposobem było wówczas przekupywanie strażników i ich agitacja. Niektórzy Pomoc dla więźniów strażnicy za pieniądze przynosili korespondencje od rodzin, grypsy, jedzenie z miasta czy zakazane W okresie poprzedzającym wybuch powstania gazety, np. „Robotnika”61. Jeden ze strażników dosyć styczniowego, a także w jego trakcie, do kieleckiego często odwiedzał, jak się potem okazało przez donosy, więzienia trafiała bardzo duża liczba aresztantów poli- cele kilku aresztantek politycznych. Prawdopodobnie tycznych. Od samego początku starano się organizować wtedy odbierał od nich grypsy i korespondencję. dla nich pomoc w trakcie odbywania kary. Działania Przynosił on te wiadomości, spisane w różny sposób, te przybierały różną postać, jednak w dużej mierze do ogrodu miejskiego gdzie pełnił służbę. Następnie miały charakter nielegalny57. Organizacja Narodowa58 wkładał je w kieszenie płaszcza, który pozostawiał w Kielcach zapewniała pomoc więźniom politycznym na jednej z ławek. Wówczas jeden z towarzyszy osadzonym przy ulicy Zamkowej w czasie powstania uwięzionych aresztantek politycznych przychodził styczniowego. Przejawiała się ona m.in. w przygotowy- do ogrodu i zabierał z kieszeni korespondencję, waniu dla nich ucieczek, próbach wydostania jeńców a strażnik odbierał płaszcz62. Więźniowie polityczni w inny sposób (np. łapówki) czy przekazywaniu pomocy mieli prawo otrzymywania raz dziennie pożywienia moralnej (biskup kielecki Maciej Majerczak starał się dostarczanego im z domu lub z miasta, przez co nie o umożliwienie aresztantom politycznym spowiedzi musieli jeść więziennego. Jeden z aresztantów otrzy- mywał pomarańcze i wino, czym dzielił się z innymi

56 APK, ANPK, sygn. 10, k. 473. osadzonymi. Oprócz tego rodziny uwięzionych lub ich 57 W. Caban, Z dziejów powstania styczniowego w rejonie Gór Świętokrzy- znajomi mogli zaopatrywać więźniów w tytoń i pościel, skich, Warszawa-Kraków 1989, s. 202. 58 Organizacja Narodowa rozpoczęła swą działalność w okresie demon- stracji patriotycznych przed powstaniem styczniowym, a dokładnie po ma- 59 APK, NWPK, sygn. 18, k. 395. sakrze kwietniowej w Warszawie 1861 roku, w czasie której zabito i ciężko 60 K. Urbański, Kielce w okresie powstania styczniowego, „Rocznik Muzeum raniono około 200 osób. Organizacja za główny cel postawiła sobie opiekę Narodowego w Kielcach”, t. 13, 1984, s. 131-132. nad ofiarami represji wobec uczestników ruchu niepodległościowego; W. 61 APK, KKGW, sygn. 39, k. 6, 30; Kieleccy bohaterowie…, s. 176; W. Rut- Śliwowska, Organizacja pomocy dla ofiar represji postyczniowych, „Przegląd kiewicz, Wspomnienia…, s. 241. Historyczny”, 1991, z. 1, s. 93, 99, 101. 62 APK, KKGW, sygn. 39, k. 29.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 173 Więzienie w Kielcach w latach 1826-1918

tj. poduszkę i koc z prześcieradłem63. Więźniowie zabierać ewentualne podania aresztantów skierowane polityczni mieli też zgodę generał-gubernatora do Towarzystwa66. W okresie działań wojennych na zorganizowanie śniadania wielkanocnego, które w latach 1914-1918 działalność stowarzyszenia zasponsorowała grupa obywateli kieleckich. Takie na Kielecczyźnie została zawieszona. Po zakoń- śniadania organizowano także w okresie późniejszym. czeniu I wojny światowej starano się jak najszybciej W kwietniu 1914 r. przygotowywał je wikariat kate- doprowadzić do reaktywowania „Patronatu”. Udało dralny. Śniadanie wielkanocne miało być ufundowane się to dopiero 25 lutego 1923 r., kiedy zorganizowano z datków pieniężnych lub w naturze, złożonych na ręce pierwsze zebranie jego członków67. więziennego kapelana. W tym wypadku taką pomocą mieli zostać objęci wszyscy więźniowie, nie tylko Zakończenie polityczni64. Więźniowie polityczni organizowali także pomoc między sobą. Było to możliwe poprzez specjalne Wraz z wybuchem I wojny światowej rozpoczęło szyfry. Dzięki temu mogli ze sobą rozmawiać prak- się powolne opuszczanie przez Rosjan terenów tycznie bez używania słów. Denerwowało to bardzo Królestwa Polskiego. Ewakuowano wówczas także administrację więzienną, która musiała bardzo się więzienia (więzienie kieleckie zostało ewakuowane napracować aby rozszyfrować taki „alfabet”. do Warszawy, gdzie działało jeszcze przez jakiś W 1909 r. w Królestwie Polskim powstało To- czas), mianowicie zabrano część wyposażenia, a także warzystwo Opieki nad Więźniami „Patronat”. Jego większość aresztantów politycznych i tych, którzy działalność, początkowo ograniczona do miasta posiadali najwyższe wyroki. Kraj został wkrótce zajęty Warszawy, stopniowo się rozszerzała i już w 1912 r. przez wojska niemieckie i austriackie, które podzieliły w większości miast posiadających więzienie istnia- między siebie obszar Królestwa Polskiego. Większość ły oddziały „Patronatu”. Ich działalność polegała więzień nadal sprawowała funkcje penitencjarne, na organizowaniu warsztatów pracy, zakładaniu również więzienie kieleckie (przed przejęciem zakładu bibliotek dla więźniów, tworzeniu szkół i otaczaniu karnego przez Niemców, więzieniem przez krótki okres aresztantów opieką lekarską. Sprawowały także kierowali Polacy). Po zakończeniu działań wojennych opiekę nad rodzinami więźniów, zwolnionymi z więzień zakłady penitencjarne były przejmowane przez i skazanymi nieletnimi. niepodległe państwo polskie. W większości przejętych W Kielcach już 28 listopada 1909 r. zgłoszono budynków postanowiono pozostawić więzienia, mimo do rejestracji oddział „Patronatu”. 2 grudnia stowa- że wiele z nich nie było ku temu należycie przysto- rzyszenie zostało wpisane do księgi ewidencyjnej sowanych ani wyremontowanych68. Po zakończeniu i mogło rozpocząć swoją działalność. 19 grudnia 1909 r. działań wojennych 1914-1918 zdecydowano się na łamach „Kieleckich Wiadomości Gubernialnych” utrzymać więzienie na Zamkowej. Funkcjonowało ono ukazała się informacja o powstaniu „Patronatu” przez cały okres międzywojenny. Z chwilą wybuchu – Towarzystwa Opieki nad więźniami i rodzinami II wojny światowej Ministerstwo Sprawiedliwości uwięzionych na terenie guberni kieleckiej. Działalność podjęło decyzję o ewakuacji zakładu karnego, który stowarzyszenia pozostawała w gestii Ministerstwa przejęli Niemcy tworząc tu tymczasowy obóz jeniecki, Sprawiedliwości, a bezpośrednio podlegała Głównemu ad o 25 października 1939 roku Niemiecki Zakład Zarządowi Więziennemu. Zasadniczym celem nowej Karny. W latach powojennych więzienie kieleckie organizacji była pomoc, zarówno materialna, jak funkcjonowało w ramach typowego aresztu śledczego. i moralna dla osób uwięzionych oraz opuszczających Zamykano tam w pewnych okresach bardzo dużą liczbę więzienia. Tym ostatnim miano udzielać pomocy aresztantów politycznych. W okresie od października tylko wtedy, gdy dawali oni jakąś nadzieję na powrót 1980 do kwietnia 1981 r. miały miejsce przenosiny do uczciwego życia. Pomoc udzielana była też rodzi- więzienia z ulicy Zamkowej do nowego obiektu, zloka- nom uwięzionych oraz przebywających na zesłaniu. lizowanego w dzielnicy Piaski przy ulicy Zagnańskiej Działalność pomocowa „Patronatu” była finansowana 15569. W części budynków powięziennych przez krótki z takich środków, jak: składki członkowskie, procenty okres (od 1995 r.) funkcjonowało Muzeum Pamięci od posiadanych sum, darowizny, a także dochody Narodowej – Więzienie Kieleckie 1939-1956. Część z działalności kulturalnej i charytatywnej (odczyty, obiektu przejęła Pracownia Konserwacji Zabytków70. przedstawienia, koncerty itp.)65. Obecnie w zespole powięziennym przy ulicy Zamkowej Działalność kieleckiego oddziału „Patronatu” mieści się Ośrodek Myśli Patriotycznej i Obywatelskiej, opierała się m.in. na wizytacji więzień. Wybrane osoby Galeria Współczesnej Sztuki Użytkowej i Warsztaty miały sprawdzać jakie warunki panują w zakładach Rękodzieła Artystycznego. karnych, jaka jest liczba aresztantów i ilu więźniom zbliża się termin zakończenia kary. Miały także Fot. Mariusz Stec. 63 Kieleccy bohaterowie…, s. 105, 151; W. Rutkiewicz, Wspomnienia…, s. 241, 244. 66 APK, Patronat, sygn. 1, k. 3-4. 64 „Echa Kieleckie” („EK”), 1907, nr 15; „GK”, 1914, nr 79. 67 I. Pogorzelska, Informacja do inwentarza…, s. 1-2. 65 I. Pogorzelska, Informacja do inwentarza zespołu akt „Patronat. Towa- 68 K. Pawlak, Za kratami…, s. 52-53. rzystwo Opieki nad więźniami i rodzinami uwięzionych. Oddział w Kiel- 69 M. Michalski, Historyczny zarys…, s. 113, 143-144, 152-153. cach, [w:] APK, s. 1. 70 J. Kuczyński, Dawna siedziba…, s. 70; J. Kuczyński, Kielecka rezydencja…, s. 47.

174 Świętokrzyskie nr 22 (26) Z Polski się nie wyrasta Szkic o Edwardzie Zymanie

Andrzej Piskulak

biogramie Edwarda Zymana, zamieszczonym W w trzecim tomie słownika biobibliograficznego Polscy pisarze i badacze literatury przełomu XX i XXI wieku (Instytut Badań Literackich, Warszawa 2016) znajdujemy informacje, które ukazują dwie najważniejsze sfery życia pisarza: działalność twórczą i aktywność społeczną. Przed opuszczeniem kraju w kwietniu 1983 roku Zyman należał do znanych animatorów życia młodoliterackiego: był wiceprzewodniczącym katowickiego ośrodka Korespondencyjnego Klubu Młodych Pisarzy, przewodniczącym Koła Młodych przy ZLP w tym mieście, wiceprzewodniczącym a następnie przewodniczącym Rady Krajowej KKMP, twórcą Klubu Literackiego „Słowień”, organizatorem wielu sympozjów młodoliterackich, znaczących Edward Zyman przedsięwzięć wydawniczych, inspiratorem licznych, dojrzałych owoców. Dlaczego/tak szybko zapomniałem ważnych dla środowiska dyskusji. A równocześnie cię, krajobrazie bliski? był publikującym w wielu pismach kulturalnych Ów wyjęty z juweniliów wiersz, nie publikowany i literackich poetą, prozaikiem, krytykiem literackim w żadnym z dotychczasowych tomów poety, zamyka i publicystą, autorem kilku książek. charakterystyczny pięciowers: Chciałbym wypełnić lukę lat, które przebiegły/- wziąć cię na ręce, przy- Edward Zyman urodził się 20 maja 1943 roku bliżyć do twarzy,/twój rytm zwielokrotnić, odczytać w Dobromierzu, wiosce położonej nad Pilicą, między na nowo/A wtedy – być może – znowu, jak dawniej, Przedborzem i Włoszczową, w której spędził pierwszych usłyszę/- powstawanie bruzd na twych spracowanych pięć lat życia. W latach późniejszych, jako uczeń szkoły dłoniach, matko. podstawowej w Radomsku, do którego przenieśli się Życie pisarza potoczyło się jednak inaczej. Po rodzice, w każde wakacje odwiedzał rodzinną wieś, ukończeniu szkoły średniej wyjeżdża do Krakowa, gdzie spędzając czas w gospodarstwie swej babci, Marii rozpoczyna studia socjologiczne na Uniwersytecie Kosińskiej. Jak się okazało po latach, nie był to kontakt Jagiellońskim. Po uzyskaniu dyplomu w 1967 roku okazjonalny. W 1978 roku pisarz publikuje fragment podejmuje pracę jako socjolog w przemyśle hutniczym na powieści zatytułowanej Nic tu nie jest twoje („Nowy Śląsku. Po kilku latach przechodzi do dziennikarstwa, Wyraz” 1978, nr 11), której akcję umiejscawia w... najpierw trafia do telewizji a później do katowickiej Dobrymce. Jego bohaterką jest właśnie babcia, Rozgłośni Polskiego Radia, gdzie obejmuje stanowisko w której pięknym literacko, wyrazistym portrecie zastępcy kierownika redakcji literackiej. możemy domyślać się pewnych cech rzeczywistego Mimo oddalenia od Ziemi Świętokrzyskiej, jest pierwowzoru. Pejzaż wsi pojawia się w wierszach w Kielcach częstym gościem, współpracuje z miejsco- opublikowanych w „Almanachu Młodych” Iskier (1973) wym środowiskiem literackim. Jako krytyk publikuje oraz w wielu wczesnych tekstach zamieszczanych szkice o poezji miejscowych twórców – Stanisława na łamach prasy. W jednym z nich, zatytułowanym Nyczaja, Bogusława Pasternaka, recenzuje pierwsze „Powrót do wsi rodzinnej”, znajdziemy takie oto tomiki Zdzisława Antolskiego, swoje wiersze zamieszcza obrazy: Drzewa, schylacie sie nisko, gdy podchodze na łamach „Przemian”. Jego szkic poświęcony poezji do was/- czyżbyście chciały ukryć zieleń waszych Bogusława Pasternaka ukazuje się w almanachu twarzy?/Ay t – glebo piaszczysta, któraś mnie nauczyła literackim Słowo, opublikowanym przez Wydawnictwo czytać pieśń/krojonych skib lemieszem lśniącym – czemu Łódzkie w 1984 roku. Również po latach, będąc miesz- milczysz głucho?/Nie poznaję cię, drogo wyboistych kańcem Kanady, podtrzymuje ten kontakt. Współpracuje kamieni;/ani ciebie, lesie wysoki i obcy (przerastałem blisko z Jerzym Korey-Krzeczowskim, redaguje ostatnie cię kiedyś o głowę)./Inaczej już słyszę stukot racic krów tomy jego wierszy, szkiców literackich poświęconych dojnych,/psów poszczekiwanie;/inaczej odbieram szelest wybranym pisarzom ze środowiska świętokrzyskiego,

Świętokrzyskie nr 22 (26) 175 Z Polski się nie wyrasta

wspomnień, a także, wydaną już po śmierci autora „Głosu Polskiego”, tygodnika Związku Narodowego powieść Barwy młodości, którą opatruje posłowiem. Polskiego w Kanadzie. Następnie jest redaktorem Pisze także posłowia do tomów poetyckich niżej „Gazety” a w latach 1988-2011 współproducentem podpisanego: Eremyk (2009) i Lirobranie (2015). Z pro- i redaktorem polskiego programu telewizyjnego wadzonej z pisarzem korespondencji wiem, że u podstaw „Polish Studio”. Przez dwa lata (1999-2000) pełni napisania dwóch książek o zasłużonych w Kanadzie funkcję prezesa Polish Community Media Corporation, Kielczanach – Jerzym Korey-Krzeczowskim (Widzieć wydawcy „Związkowca”. W latach1989-2003 prowadzi dalej niż dziś, Katowice-Toronto 2004) i znanym samodzielną działalność gospodarczą. W okresie filantropie i sponsorze kultury polskiej, urodzonym tym publikuje, głównie artykuły publicystyczne w Jasieniu na Kielecczyźnie i związanym później i krytykę literacką, na łamach wielu pism w Kanadzie z Chmielnikiem, Henryku Słabym (Przeznaczenie jest („Głos Polski”, „Związkowiec”, „Akcenty”, „Dzien- wyborem. Henryk Słaby czyli filozofia skutecznego nik”), Stanach Zjednoczonych („Przegląd Polski”, działania, Katowice 2005) był wciąż żywy sentyment „Dziennik Związkowy”) i Europie. Redaguje periodyk do Ziemi Świętokrzyskiej. Polskiego Funduszu Wydawniczego „Nowy Prąd” Cofnijmy się jednak nieco w czasie. Jest czerwiec oraz książki wydawane przez tę oficynę, organizuje 1979 roku. Cały kraj przeżywa historyczną wizytę dziesiątki spotkań literackich, udziela się w radiu polskiego Papieża. Podczas homilii wygłoszonej i telewizji. Po 1989 roku nawiązuje współpracę na ówczesnym Placu Zwycięstwa (dziś Piłsudskiego) z czasopismami literackimi w Polsce („Akcent”, Jan Paweł II wypowiada pamiętne słowa: Niech zstąpi „Fraza”, „Migotania”, „Twórczość”, „Świętokrzyski Duch Twój! Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze Kwartalnik Literacki”, „Radostowa”). Jego pasja ziemi. Tej ziemi! Apel Namiestnika Chrystusowego społeczna sprawiła, że od najwcześniejszych lat wstrząsnął do głębi polskim społeczeństwem. Kil- pobytu na obczyźnie zaangażuje się w prace Polskiego kanaście miesięcy później powstaje Solidarność, Funduszu Wydawniczego w Kanadzie, instytucji do której przystąpiło około 10 milionów Polaków. charytatywnej założonej przez twórców i animatorów Jak wielu przedstawicieli świata dziennikarskiego kultury, rekrutujących się z emigracji wojennej (m.in. i artystycznego, Zyman włącza się w ożywiony nurt Wacława Iwaniuka, Jadwigi Jurkszus-Tomaszewskiej życia politycznego. Pełni funkcję wiceprzewodniczącego i Adama Tomaszewskiego, Mary Schneider, Irenę Komitetu Założycielskiego, a następnie – z wyboru Habrowską-Jellaczyc, Jana Stockera i Irenę Ungar), załogi Rozgłośni – przewodniczącego Komisji Zakła- którą później poprowadzi przez wiele lat, jako prezes dowej NSZZ „Solidarność”. Redaguje ukazujący się i współtwórca jej niekwestionowanych sukcesów. poza cenzurą „Tygodnik Katowicki”, pismo Zarządu Ich wyrazem jest ponad 130 tomów poezji, prozy, Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, które ukazuje się eseistyki, wspomnień oraz wydawnictw albumowych w nakładzie 75 tys. egzemplarzy. Zamieszcza na jego poświęconych sztuce. Ta sama pasja społecznego łamach m.in. cykl reportaży poświęconych pacyfikacji działania sprawi, że znajdzie się wśród członków- radomskich protestów społecznych w czerwcu 1976 roku. -założycieli działającej w latach1988-2015 w Toronto Uczestniczy w pracach Komisji Krajowej Pracowników Fundacji Władysława i Nelli Turzańskich, której Radia i Telewizji NSZZ „Solidarność”. zostanie wiceprzewodniczącym. Wymieniam te W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. Zyman zostaje dwie najważniejsze polskie instytucji kulturalne internowany. Do grudnia 1982 przetrzymywany jest w Kanadzie, gdyż trudno sobie wyobrazić jakiekolwiek w więzieniach i ośrodkach odosobnienia (Katowice, opracowanie dotyczące życia kulturalnego polskiej Strzelce Opolskie, Uherce, Kielce-Piaski, Rzeszów, diaspory na kontynencie północnoamerykańskim Nowy Łupków). Po zakończeniu internowania zostaje bez uwzględnienia ich kulturotwórczej i opinio- zwolniony w trybie specjalnym z pracy w Rozgłośni twórczej funkcji. Polskiego Radia w Katowicach. Pozbawiony możli- wości wykonywania zawodu, nie widząc dla siebie Niezwykle intensywnej działalności organizacyjnej i swoich bliskich miejsca w zmilitaryzowanym i podda- i redaktorskiej Zymana towarzyszą jego publikacje nej totalnej kontroli kraju, decyduje się na emigrację. książkowe – tomy wierszy, publicystyki, książek dla 1 kwietnia 1983 roku opuszcza Polskę i wyjeżdża młodzieży oraz ważnych opracowań monograficznych z rodziną do Kanady, gdzie wkrótce staje się jednym w tym fundamentalnego dzieła jakim są Mosty z czołowych animatorów i organizatorów polskiego z papieru, poświęcone życiu literackiemu, sytuacji życia literackiego. Przebywając w pierwszym okresie pisarza i jego dzieła na obczyźnie. w Calgary (Alberta) współtworzy polski program Zyman od początku swego pobytu na obczyźnie telewizyjny, redaguje wydawany przez Stowarzyszenie ma świadomość, że emigracja Solidarnościowa, której Polskich Kombatantów „Biuletyn Polonijny”, a w 1984 jest reprezentantem, stanowi naturalną gwarancję roku ukazujące się w Edmonton „Dialogi”, kwartalnik ciągłości działań podjętych przez emigracje wojenną. Kongresu Polonii Kanadyjskiej Okręgu Alberta. Nawiązuje bliskie, przyjacielskie kontakty z najważ- Po przeniesieniu się we wrześniu 1984 roku do Toronto niejszymi twórcami polskimi w Kanadzie – Wacławem (Ontario) obejmuje funkcję redaktora naczelnego Iwaniukiem, Bogdanem Czaykowskim, Andrzejem Buszą.

176 Świętokrzyskie nr 22 (26) Z Polski się nie wyrasta

Wkrótce wraz z twórcami generacji przybyłej do Kanady w latach 80. przejmuje i kontynu- uje inicjatywy swoich starszych przyjaciół. Dzisiaj polską panoramę literacką w „kraju klonowego liścia” tworzą, oprócz pisarzy starszej generacji w osobach Andrzeja Buszy i Floriana Śmieji, twórcy o coraz bardziej znanych w kraju nazwiskach – Roman Chojnacki, Waldemar Kontewicz, Marek Kusiba, Aleksander Rybczyński, Roman Sabo, Antoni Wolak, Grażyna Zambrzycka (i oczywiście – Edward Zyman). Dla nich wszystkich Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie okazał się instytucją niezwykle istotną, w której ukazało się wiele ważnych książek. Utrwaliły one ich pozycję jako twórców, tak w Kanadzie jak i w Polsce. Chociaż Edward Zyman wzbrania się przed formułowaniem opinii, że stało się tak w ogromnym stopniu dzięki niemu, to fakty mówią same za siebie. W oczach wielu uczestników i obserwatorów polskiego życia literackiego w Kanadzie, Zyman jest postacią-instytucją, swoistym centrum, w którym zbiegają się nici wszystkich naj- ważniejszych inicjatyw środowiska, a także ośrodkiem inspiracyjno – organizacyjnym. Równie ważną dla utrwalenia polskiej Zarząd Fundacji Władysława i Nelli Turzańskich tożsamości w Kanadzie stała się Fundacja Władysława i Nelli Turzańskich, która w okresie przesunięcie akcentów poetyckiej eksploracji. Przed- swego działania (1988-2015) nagrodziła ponad miotem namysłu poety staje się, mówiąc najogólniej, osiemdziesięciu polskich twórców w Polsce i wielu nieodgadniona do końca metafizyka ludzkiego istnienia. krajach świata, szereg ważnych dla kultury polskiej Obecna w tej poezji refleksja egzystencjalna nie instytucji (działających w kraju i na obczyźnie) oraz zawiera łatwego optymizmu, emanuje z niej pozbawiony wypromowała liczne grono uzdolnionej artystycz- fatalizmu dystans, pełen subtelnej autoironii stoicyzm, nie młodzieży. Nie jest w środowisku tajemnicą, z którym Zyman przyjmuje nieodwracalne koleje że swoistym spiritus movens Fundacji od początku ludzkiego, dotkliwie incydentalnego bytu. jej istnienia był bohater naszych rozważań. Omówiliśmy dotychczas najważniejsze fakty i epi- Poeta nie histeryzuje, nie wykonuje hamletycznych zody, dotyczące biografii Edwarda Zymana. Kreśląc gestów, jest w swej poetyckiej narracji brutalnie rzeczowy. sylwetkę pisarza, nie sposób jednak pominąć choćby Jego wiersze przekazują nam prostą w gruncie rzeczy najbardziej skrótowego opisu zasługującej na uwagę prawdę: życie jest takie jakie jest, inne nie będzie, jego twórczości. Liczy ona w tej chwili 22 pozycje – i dlatego należy postępować z nim mądrze, rozważnie, tomów wierszy, felietonów, opracowań monograficznych, koncentrując się nie tyle na sobie, co na innych, by nie książek dla dzieci i młodzieży, bogatej działalności pozostawić świata w stanie gorszym niż ten, w jakim krytyczno-edytorskiej. Skoncentrujmy się w tym go zastaliśmy. A jest on – mówią wiersze Zymana – miejscu przede wszystkim na twórczości poetyckiej, na przykład niezwykle sugestywny poemat „Śmieci”, której ważne dopełnienie przynosi tom Bez prawa nie najbardziej optymistyczny. Wprost przeciwnie. azylu (Toronto-Rzeszów, 2018). Poeta nie ma złudzeń. Współczesna cywilizacja zmierza O ile pierwsze tomy Dzień jak co dzień, Co za radość w niewłaściwym kierunku, a źródło zła tkwi, o czym żyć, W czyim obcym domu, wydane przed opuszczeniem mówi poprzedzające najnowszy tom motto z Różewicza, kraju, wpisywały się w nurt poezji obywatelskiej, w człowieku. Czy poezja (i poeta) może w tej sytuacji interwencyjnej (autor dialogował z otaczającą go uczynić cokolwiek? Raczej niewiele. Poezja bowiem rzeczywistością społeczno-polityczną, stawiając jej nie ocala świata/ani ludzi/brnących w powodzi/złudzeń. surową, poetycko sugestywną diagnozę), o tyle tomy A przecież mimo wszystko nie można załamywać rąk. powstałe na obczyźnie (Z podręcznego leksykonu, Choć, jak stwierdził Różewicz, słowa zostały zużyte, Jasność, Poemat współczesny, szczególnie zaś tom należy podejmować nieustanne wysiłki by się wzajemnie najnowszy Bez prawa azylu) przynosi charakterystyczne

Świętokrzyskie nr 22 (26) 177 Z Polski się nie wyrasta

porozumieć. Przede wszystkim po to, by zapobiec temu bibliofilskie], Berlin-Toronto 2012;Na uciechy kasjer co najgorsze – bezmyślnej katastrofie. łasy, czyli w zdrowym ciele zdrowy ruch [Limeryki], Jest w najnowszym tomie poety wiele pięknych, Berlin 2014; Poemat współczesny [Wiersze], Toronto poruszających wierszy podejmujących motywy eg- 2014; Bez prawa azylu [Wiersze], Toronto-Rzeszów 2018. zystencji na obczyźnie („Ziemia niczyja”, „Widziane Najważniejsze opracowania i recenzje na temat życia przez okno”, „Z podręcznego leksykonu”, „Powrót”, i twórczości Edwarda Zymana: Tadeusz Gierymski: „Budowanie”, „Nad wielka wodą” czy porażający, Poezja mądrej nieufności, „Nad Wartą” 1979, nr 3; Jerzy uderzający swą znaczeniową kondensacją, „Emigrant”). Pluta: Wiersze Zymana, „Tygodnik Kulturalny” 1979, nr Przede wszystkim jednak tom Bez prawa azylu zwraca 22; Marek Bielski: Wyznanie wiary, „Przemiany” 1980, uwagę kilku znaczącymi wierszami dotyczącymi nr 5; Tadeusz Błażejewski: Szczerość słów i gestów, ludzkiej egzystencji w ogóle, współczesnej cywilizacji „Odgłosy” 1980, nr 22; Roman Chojnacki: W orbicie i roli jaką pełni (pełnić może) w nim twórca, a także „Nowej Fali”, „Student” 1980, nr 9; Włodzimierz Jurasz: fenomenu słowa poetyckiego. Szczególnie głęboko Widzieć, rozumieć, walczyć, „Nowy Wyraz” 1980, nr zapada w pamięci czytającego poemat „Ojczyzna”, 10; Henryk Kubicki: Ca za radość żyć, „Opole” 1980, który mógł powstać tylko pod piórem poety-emigranta. nr 3: Stefan Rusin: Spojrzec prawdzie w oczy, „Nurt” Nie piszę w tym miejscu recenzji, w której należałoby 1980, nr 5; Stanisław Srokowski: Co za radość żyć, wyeksponować także wiele innych motywów i tropów, „Wiadomości” 1980, nr 32; Andrzej Zarzycki [Andrzej podkreślam tylko niektóre z nich, by wskazać klimat Żak]: Zaufać poecie, „Poglądy” 1980, nr 10; Piotr i znaczenie tej interesującej, zasługującej na wnikliwą Kuncewicz: Edward Zyman [w] Agonia i nadzieja. lekturę poezji. Poezja polska od 1956, tom III, s. 503, Warszawa 1993; Mimo dostrzegalnej w ostatnim tomie uniwersalizacji Andrzej Piskulak: Utracona Polska w podwójnym sensie, poezji Zymana, jest ona silnie osadzona w realiach „Dedal” 2004, nr 2; Jerzy Gizella: Zero tolerancji?, polskich. Gdy w jednym z listów do pisarza zwróciłem „Fraza” 2004, nr 2; Krzysztof Lisowski: Do Europy na to uwagę, skomentował to w niezwykle sugestywny bez grafomanów, „Akcent” 2004, nr 3-4; Anna Lubicz- sposób. „Z Polski, mam na myśli język, kulturę, naj- -Łuba: Kanadyjczyk – dumny Polak, „Fraza” 2006, szerzej rozumiane dziedzictwo, nigdy się nie wyrasta. nr 3; Jan Wolski: Poeta wyzuty z nadziei?, „Fraza” Gdy tak się dzieje, tracimy swoją tożsamość, stajemy 2007, nr 3; Anna Lubicz-Łuba: Objąć cię słowem, się innym człowiekiem. Czy niesie to złe konsekwencje chociażby na chwilę [rozmowa z Edwardem Zymanem], dla twórczości literackiej? Bywa, choć niezmiernie „Fraza” 2007, nr 3; Edward Dusza: W czyim obcym rzadko, że jest odwrotnie. Mnie to jednak nie grozi”. domu. O poezji Edwarda Zymana, „Fraza” 2007, nr 3; Andrzej Piskulak: Owocny trud scalania, „Święto- Na bogaty i różnorodny dorobek pisarski Edwarda krzyski Kwartalnik Literacki” 2009, nr 1-2; Andrzej Zymana składają się następujące pozycje: Dialogi Piskulak: Trwałe i potrzebne mosty, „Świętokrzyski pierwsze [Wiersze], Katowice 1971; Dzień jak co dzień Kwartalnik Literacki” 2011, nr 1-4; Jacek Hniduk: [Wiersze], Katowice 1978; Coa z radość żyć [Wier- Dokument i hołd, „Forum Akademickie” 2011, nr 7-8; sze], Katowice 1979; Szansa [Proza dla młodzieży], Adela Kobelska: Mosty z papieru, „Nowe Książki” Warszawa 1980; W czyim obcym domu [Wiersze], 2011, nr 7; Marek Kusiba: Sens budowania mostów Katowice 1981; Gdybym był lekki jak piórko [Wiersze z papieru, „Przegląd Polski”, 2012 (styczeń); Justyna dla dzieci], Katowice 1983; Jak noc, jak sen [Wiersze], Chłap-Nowakowa: Mosty z papieru: o (nie) zbędności Stevens Point 1987; U Boga każdy błazen [Felietony], słowa drukowanego, „Perspektywy kultury” 2012, Chicago 1987; Metamorfozy głębin Twoich [Pamflety nr 4; Waldemar Michalski: W Kanadzie po polsku, krytyczno-literackie], Toronto 2003; Kim Stwórca mądre „Akcent” 2012, nr 4; Justyna Budzik: „’Dwuświat’ te eseje pisze [Wiersze okolicznościowe], Vancouver Edwarda Zymana, Marka Kusiby i Romana Sabo” 2004; Widzieć dalej niż dziś. Rozmowa z Jerzym [w:] Zadomowieni i wyobcowani. O sytuacji pisarzy Korey-Krzeczowskim, Toronto 2004; Przeznaczenie polskich w Kanadzie, Kraków-Toronto 2013; Marek jest wyborem. Henryk Słaby czyli filozofia skutecznego Kusiba: Między poezją a prozą (życia). Prolegomena działania [Biografia], Katowice 2005;Z podręcznego do „emigracyjnej” biografii, [w:]Edward Zyman. Bi- leksykonu [Wiersze], Toronto 2006; Scalić oddalone. bliografia podmiotowo-przedmiotowa, Kielce 2013; Fundacja Władysława i Nelli Turzańskich (1988-2008) Justyna Budzik: W ruchliwym serce obo bijącego [Monografia], Toronto 2008;Mosty z papieru. O życiu miasta. O kanadyjskich wierszach Edwarda Zymana [w:] literackim, sytuacji pisarza i jego dzieła na obczyźnie Edward Zyman. Bibliografia podmiotowo-przedmiotowa, na przykładzie Polskiego Funduszu Wydawniczego Kielce 2013; Andrzej Piskulak: W Kanadzie też jest w Kanadzie [Monografia], Toronto-Rzeszów 2010;Gdy Polska, „Świętokrzyski Kwartalnik Literacki” 2007, krzywe jest proste [Powieść dla młodzieży], Poznań nr 3-4; Janusz Pasterski: Notatnik otwarty. Przeciw 2011, drugie wydanie 2015; Jasność [Wiersze], Toronto zwątpieniu, „Fraza” 2015, nr 4. 2011; Ściana pełna jerzyków [Powieść dla młodzieży], Warszawa 2011; Miejsce na ziemi [wiersz, wydanie Fotografie ze zb. zbioru Edwarda Zymana.

178 Świętokrzyskie nr 22 (26) „Najściślejsza ojczyzna” doktora Olszewskiego Refleksje po lekturze...

Jerzy Osiecki

ciągu ostatnich 20 lat w Polsce nastąpił W niebywały rozwój zainteresowania proble- matyką tzw. „małych ojczyzn”. Dotyczy to historii, środowiska, tradycji, czy kierunków rozwoju. Powstają liczne towarzystwa, stowarzyszenia, fundacje, lokalne grupy działania, izby pamięci. Obecnie daremnie by szukać gminy, a nawet wsi, czy parafii, w której nie ma ludzi podejmujących prace w tym zakresie. Uruchomione zostały procedury, umożliwiające uzy- skiwanie dotacji oraz wsparcia władz samorządowych, a także rządowych. Głównym motywem działania lokalnych inicjatyw w tym zakresie, jest poszukiwanie regionalnej i lokalnej tożsamości. A to jest przecież kwintesencja patriotyzmu. Konkluzje i efekty bywają bardzo często zaskakujące. Odkrywane są nieznane lub zapomniane wydarzenia historyczne, potwierdzane przez źródła archiwalne oraz liczne materialne artefakty. W ślad za tym pojawiają się wciąż nowe

wydawnictwa, monografie poświęcone, trzymając się słów Stefana Żeromskiego, gorącego wyznawcy regionalizmu, „najściślejszym ojczyznom”. Poziom tych wydawnictw bywa bardzo różny, lecz w większości przypadków oparte są one na źródłach archiwalnych, a ich poziom rośnie, dzięki temu, że autorami są coraz częściej naukowcy, dla których historia, czy inne dyscypliny naukowe stanowią życiową pasję.

Do takich badaczy zalicza się bez wątpienia dr Piotr Olszewski. Osoba to niebywale barwna. Jako historyk łączy w sobie dwie pasje: potrzebę badania swojej małej, a nawet tej „najściślejszej ojczyzny” z zachłanną potrzebą poznawania świata. Jest znanym globtroterem, który kocha podróżować po Europie i innych kontynentach. Szczególnie upodobał sobie rower jako środek lokomocji. Tym samym stał się promotorem zdrowego wypoczynku i krajoznawstwa. Na rowerze odwiedził ponad 80 krajów. A, że nie interesuje go poznawanie powierzchowne, więc bywało, W klasztorach Lalibella w Etiopii że w miejscach pracy brał urlopy kilkumiesięczne,

Świętokrzyskie nr 22 (26) 179 „Najściślejsza ojczyzna” doktora Olszewskiego

Z dużym zainteresowaniem przeczytałem chyba najważniejszą jak dotąd pracę doktora Piotra o innej wybitnej postaci naszego regionu, Jacku Małachow- skim, kanclerzu wielkim koronnym, członku Komisji Edukacji Narodowej i prezesie Komisji Kruszcowej, założycielu fabryki fajansu i porcelany w Ćmielowie. Książka Kanclerz Jacek Małachowski (1737 – 1821), to niezastąpione źródło wiedzy o północno – wschodniej części Regionu Świętokrzyskiego. Wracamy do „najściślejszej ojczyzny” dra Olszew- skiego, który mieszka w Kielcach, lecz wiele czasu wraz rodziną spędza w okolicach Masłowa, które pokochał i w których najchętniej przebywa z dala od miejskiego zgiełku. Wybudował tu dom i jeszcze coś ponadto, o czym za chwilę. Wróćmy do noty o Autorze z książki, do omówienia której się zbliżamy. Czytamy: „Emocjonalnie związany jest z Ziemią Masłowską, a Dolinę Wilkowską postrzega jako jedno z piękniejszych miejsc na świecie. Wolne chwile spędza na terenie sołectwa Wola Kopcowa w ROD „Zielona Dolina”. Wybudował tu kapliczkę domkową p.w. Św. Franciszka, nawiązującą do świętokrzyskich tradycji małego budownictwa sakralnego”. Gdybym nie zobaczył i nie przeczytał, to bym nie uwierzył. Oto wieś, licząca około 1000 mieszkańców, otrzymała monografię, liczącą 381 stron, nie licząc 24 stron wkładek z barwnymi fotografiami. Doprawdy, Na szlaku Jakubowym do Santiago di Compostella niewiele miast w Polsce może się poszczycić tak by jechać do dalekich krajów. Fotografuje, pisze obszernym opracowaniem! Książka nosi tytuł Wieś i opowiada. Czyni to barwnie, wnikliwie i dowcipnie. rządowa Wola Kopcowa wydana została przez Agencję JP (Jacek Pernal, Ryszard Garus), s. 381 + 24 w 2018 r. * Wielokrotnie słuchałem jego radiowych opowieści Książka zawiera XV rozdziałów plus Uwagi końcowe o kolejnych wojażach. Jak napisano w notce infor- i obejmuje następującą problematykę: I – Warunki macyjnej książki, do której za chwilę przejdziemy: naturalne, II – W świętokrzyskich dobrach biskupstwa „Podróżuje z żoną Elżbietą szlakiem różnych kultur krakowskiego, III - Wola Kopcowa do 1789 r., IV – i cywilizacji, często w warunkach ekstremalnych Gmina Dąbrowa i Wola Kopcowa w latach 1789 – 1864, i niebezpiecznych”. Jako historyk zajmuje się głównie V – Gmina Dąbrowa w latach 1864 – 1914, VI – Wola porozbiorowymi dziejami Polski, w tym szczególnie Kopcowa w latach 1864 – 1914, VII – Gmina Dą Regionu Świętokrzyskiego. Pochodzi z Ćmielowa, browa w latach 1914 – 1939, VIII – Wola Kopcowa który ma swoje pasjonujące dzieje, i które po studiach w latach 1918 – 1939, IX – Lata okupacji niemieckiej, stały się przedmiotem badań doktora. Pisał między X - W powiecie, gromadzie i w gminach w latach innymi o Powstaniu Styczniowym w bliskich sobie 1945 – 1990, XI – Wola Kopcowa w latach 1945 – okolicach. To przecież ważny obszar działalności 1990, XII – Życie religijne, XIII – Kultura materialna oddziałów powstańczych. Stąd pochodził między i duchowa, XIV – Rodzinny ogród działkowy „Zielona innymi ksiądz Kacper Kotkowski, proboszcz kościoła Dolina”, XV – Współczesność. Układ pracy jest zatem parafialnego w Ćmielowie oraz opiekun schroniska chronologiczny. księży demerytów na Łysej Górze. Ksiądz Kacper był duszą zgromadzenia wiernych w czasie potężnej We wstępie do książki Autor wyjaśnia okoliczności, manifestacji patriotycznej u stóp świętej góry w dniu w jakich zrodził się pomysł monografii. Bardzo ważne 14 września 1861 r. To jeden z bohaterów powstania. okazały się dobre relacje między mieszkańcami Woli Komitet Centralny partii „Czerwonych” mianował Kopcowej, spotkania i rozmowy, które doprowadziły go komisarzem powstańczym. Rosjanom, którym nie do powstania Stowarzyszenia Nowoczesna Gmina. udało się aresztować dzielnego proboszcza (zbiegł Podkreślić należy duże zainteresowanie, a tym samym do Antwerpii), dokonali jego egzekucji in effigie, to jest doskonałą współpracę z wójtem gminy Tomaszem Lato, spalili jego portret na rynku w Ćmielowie. Tę historię który z zamiłowania jest także regionalistą. To właśnie z wieloma szczegółami poznałem wiele lat temu na rodzinnym pikniku „Czas na Zdrowie” dojrzał pomysł właśnie od Piotra Olszewskiego, a postać księdza spisania dziejów Woli Kopcowej. A dzieje te sięgają Kotkowskiego fascynuje mnie niezmiennie do dzisiaj. bardzo odległych czasów. Osadnictwo na terenie

180 Świętokrzyskie nr 22 (26) „Najściślejsza ojczyzna” doktora Olszewskiego

dzisiejszej gminy Masłów należy do najstarszych Świętego, Amen”. Dotrzymanie takiej przysięgi nie w Regionie Świętokrzyskim. Wsie i miasteczka było łatwe, gdyż różnych okazji do wypicia tutejsi lokowano tu już w w XII wieku, a od XVI stulecia włościanie mieli niemało: ślubów, wesel, pogrzebów, przyrost ludności w związku z rozwojem hutnictwa świąt, czy narodzin zawsze był dostatek. Dodajmy, znacznie się ożywił. Dbali o to biskupi krakowscy, że wszystkie opowieści i opisy w omawianym dziele aż do Sejmu Czteroletniego właściciele tych ziem. wzbogacone są stosownymi ilustracjami Andriollego, W XIX wieku przemysł przestał być siłą napędową Kostrzewskiego, Norblina i innych wybitnych artystów. gospodarki, a po Powstaniu Styczniowym rosyjskie Liczne są wykresy i szkice. Autor świadomie, by nie regulacje własności doprowadziły do dużego rozdrob- zakłócać czytelnikowi sprawnego odbioru tekstu, nienia tutejszych gospodarstw. I tak do czasów niemal zrezygnował z odsyłaczy. Natomiast po każdym współczesnych Wola Kopcowa należała do niezbyt podrozdziale zamieścił szczegółową bibliografię. zamożnych terenów rolniczych. Obecnie wieś położona w bezpośrednim zapleczu Kielc, stanowi z powodu Przedostatni rozdział książki poświęcony jest swoich walorów przyrodniczych interesujące i ważne temu, co autorowi najbliższe – Rodzinnemu Ogrodowi miejsce osiedlania się ludności miejskiej. Działkowemu „Zielona Dolina”. To osiedle podobnych rodzinie Olszewskich pasjonatów, którzy tu mają domki Wcześniejsze suche wyliczenie tytułów rozdzia- letniskowe i tutaj spędzają najpiękniejsze chwile łów ma charakter całkowicie formalny i niewiele swojego życia. Ten obszar, urokliwy krajobrazowo mówi na temat zawartości książki. A przecież każdy ,z pięknymi widokami na Pasmo Masłowskie i Łysogóry, jej fragment zawiera bardzo ciekawe informacje też ma niezwykłą historię, bowiem powstał na miejscu o charakterze przyrodniczym, historycznym, obycza- cmentarz cholerycznego. Straszna epidemia dotknęła jowym, czy etnograficznym. Autor przytacza liczne okolicę w latach 1893 – 1895. Sto lat później działkowcy wspomnienia, rozmowy oraz stare zapisy. Wyłania uporządkowali teren dawnego cmentarza i postawili się z nich pasjonujący często obraz, w którym Wola brzozowy krzyż. Co roku w dniu Wszystkich Świętych Kopcowa jawi się jako miejsce niezwykłe. Mamy pod krzyżem płoną lampki. Magiczne miejsce. tu bowiem na przykład opowieści o udziale miesz- W Woli Kopcowej, we dworze Hieronima Nowosiel- kańców w powstaniach narodowych. Znajdujemy skiego od 1865 r. mieszkali państwo Żeromscy wraz więc w książce opowieść o losach bohaterskiego z małym Stefankiem. Trzyletnia dzierżawa zakończyła księdza Piotra Ściegiennego, organizatora buntu się w czerwcu 1868 r. Dwór, niestety, został rozebrany chłopskiego w 1844 roku, o powstańczych „partyjach” w latach 50-tych XX w., lecz mieszkańcy „Zielonej w Powstaniu Styczniowym, czy udziale chłopów, Doliny” czują tu ducha swojego wielkiego krajana. w tym także tutejszych, w patriotyczno-religijnych Pobytowi Żeromskich w Woli Kopcowej poświęca demonstracjach antycarskich w 1861 r. Mamy w książce Autor osobny fragment książki. dra Olszewskiego interesujący fragment dotyczący Takich wątków, mało lub zupełnie dotąd nieznanych, szkół elementarnych w Masłowie i Dąbrowie, czy jest w pracy Piotra Olszewskiego wiele. Ot na przykład, opis kuźni gromadzkiej i folwarcznej, której funkcje rodzina Lenartowiczów, niezwykle zasłużona dla w życiu włościan były niegdyś bardzo ważne. Są w niej naszego regionu i kraju, których dzieje oraz grób szczegółowe opisy wiejskich tradycji, chłopskich chat na cmentarzu w Masłowie są dzisiaj przedmiotem oraz zabudowań. Kapitalna jest prezentacja folwarcznej zainteresowania tutejszych regionalistów. Zapewne karczmy wraz z opisem jej społecznej i obyczajowej możemy się spodziewać z ich strony kolejnych, funkcji. Autor pisze o reakcji księży na panoszące wartościowych wydawnictw.** się pijaństwo. Przytoczmy za Olszewskim słowa ślubów trzeźwości, jakie wielokrotnie składano w świątyniach gminy Masłów pod sankcjami nie Fotografie ze zb. autora tylko moralnymi. Niedotrzymanie przysięgi zdaniem miejscowych księży groziło bowiem włościanom karami fizycznymi, jako to: utratą mowy, wzroku i słuchu. * Olszewski Piotr, Wieś Rządowa Wola Kopcowa. Rota ślubowania: „Ja (imię i nazwisko) przed Bogiem, Pozycja wydana przez Urząd Gminy Masłów dla świętym Aniołem Stróżem moim i ludźmi, wyrzekam upamiętnienia 100 rocznicy odzyskania niepodległości się uroczyście za pomocą Boga, wszystkich palonych Polski i 100 rocznicy powstania parafii Masłów. napojów, jako to: gorzałki, wódki, araku; a w innych Agencja JP, 2018. napojach obiecuję zachować mierność i do tego wszystkimi siłami każdego zachęcać, przyjmując **Po napisaniu tego tekstu dotarła do nas wiado- na siebie wszelką hańbę w społeczności ludzkiej, mość, że właśnie wyszła z druku nowa książka Piotra gdybym kiedy w czymkolwiek tej uroczystej obietnicy Olszewskiego Stulecie parafii Masłów. Agencja JP, mojej nie dotrzymał. W imię Ojca i Syna i Ducha s. 60 + 16 barwnych ilustracji.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 181 Kościół pod wezwaniem św. Szczepana w Mnichowie

Anna Prędotka

By nikt nie ubiegł was w poznawaniu własnej ziemi (Stanisław Staszic)

Przy trasie E77 prowadzącej do Krakowa, 25 kilo- metrów od Kielc, w powiecie jędrzejowskim znajduje się mała miejscowość o nazwie Mnichów, rozsławiona przez jeden z najciekawszych zabytków architektury drewnianej w Polsce. Jest to modrzewiowy kościół parafialny pod wezwaniem świętego Szczepana – jednego z pierwszych chrześcijan, ukamienowanego w Jerozolimie około 36 r. n.e. Otoczony drzewami, pięknie wkomponowany w krajobraz ma swoisty urok i charakter. Trudno ustalić dokładną datę fundacji i erygowania świątyni. Fundatorem ko- ścioła wzniesionego w latach 1765-1770 był ksiądz Maciej Józef Łubieński. Pełnił on szereg ważnych funkcji kościelnych i świeckich. Był archidiako- nem krakowskim i dziekanem gnieźnieńskim oraz szanowanym tłumaczem i dyplomatą. Dlaczego właśnie ten drewniany kościół zwraca naszą uwagę? Odpowiedź jest bardzo prosta. Budowla ma wiele szczegółów, którym nie brak artyzmu, oryginalnej pięknej formy i struktury. „Reprezentuje światowy Modrzewiowy kościół w Mnichowie nurt dążący do powtórzenia w drzewie założeń architektury drewnianej”1. Autor artykułu o wsi jako kamienna kropielnica. Znajduje się tu również Mnichów Wacław Jaskłowski na początku ubiegłego barokowy krucyfiks z XVIII w. wieku pisał: „gmach stoi na głębokich fundamentach, Wnętrze zapiera dech. Duże arkadowe okna ochraniających go znakomicie od wilgoci”. (…) „kościół o jednolitym wystroju rokokowym, utrzymane w ko- jest bardzo wysoki i obszerny”2. lorze drewna modrzewiowego, oświetlają wnętrze. Na pierwszy plan wysuwa się ołtarz główny, Jest orientowany, co oznacza, iż skierowany ozdobiony kolumnami i pilastrami. Tu umieszczony ścianą ołtarzową na wschód. Jego korpus wzniesiono jest obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem w typie na planie łacińskiego krzyża. Oglądany z zewnątrz Salus Populi Romani, na którym widnieje data zaprasza do poznania tego co skrywa. Przed wejściem 1771 rok. Wokół niego zawieszone są zabytkowe do kościoła warto zwrócić uwagę na niewielki XVIII-wieczne wrota. Ramę całego dzieła zdobią metalowy krucyfiks pochodzący z początku XX liczne wota – świadectwo cudów, jakie dokona- wieku, umieszczony na wschodniej ścianie świątyni, ły się na skutek wstawiennictwa Matki Bożej która jednocześnie zamyka prezbiterium. „Belkę z najświętszego obrazu. Wizerunek umieszczony pionową tego krzyża zdobi tabliczka z napisem: «1913 jest w otoczeniu świętych: Szczepana, Macieja, na pamiątkę jubileuszu rocznicy wyswobodzenia Grzegorza i Augustyna. Malowidło w ołtarzu Chrystusowego kościoła przez Konstantyna Wiel- głównym odsłaniane jest tylko podczas nabożeństw. kiego»”3. Do świątyni wchodzi się przez kruchtę. Już Patrząc na ołtarz widzimy skrzyżowanie nawy przy wejściu zwrócić należy uwagę na zabytkowy i transeptu pod starannie wykonaną ośmioboczną kapitel kruchty z XII w., obecnie mający zastosowanie kopułą, która dodatkowo rozświetlana jest od środka 1 Ziemia jędrzejowska, Kraków; Jędrzejów 1971, s. [62]. umieszczonymi w bębnie czterema oknami. Dwa 2 W. J. Jaskłowski, Wieś Mnichów, „Wisła: miesięcznik gieograficzny i et- ołtarze boczne wykonane są również w stylu nograficzny” 18 (1904), s. 10. rokokowym. Od strony północnej ołtarz przedstawia 3 P. Tkaczyk, Kościół świętego Szczepana w Mnichowie: zabytek drewnia- nej architektury sakralnej, Kielce 2003, s. 23. obraz ukrzyżowanego Chrystusa i klęczącą przy nim

182 Świętokrzyskie nr 22 (26) Kościół pod wezwaniem św. Szczepana w Mnichowie

Do prezbiterium należą: od północy zakrystia, ad o południa kaplica św. Stanisława Kostki (1550-1568). Wejście do kaplicy prowadzi od po- łudniowej części transeptu. Wewnątrz znajduje się XIX-wieczny obraz wspomnianego świętego. Był polskim szlachcicem, jezuitą. Jest patronem dzieci i młodzieży. Kierując wzrok z prezbiterium w stronę zachodnią widzimy przepiękny chór muzyczny o falistych liniach parapetu, wsparty na dwóch kolumnach ze stylizowanymi głowicami korynckimi i organami zdobionymi rokokowym ornamentem. Wyposażenie kościoła jest również rokokowe. Wymienić można ławki, w tym ławkę kolatorską, szafy w zakrystii i lichtarze. Ławki kolatorskie są reliktem minionych czasów. W dawnej Polsce fundatorzy kościołów mieli obowiązek utrzymywać je w dobrym stanie, a w zamian, mogli wskazywać kandydatów na proboszczów. Podczas nabożeństw zasiadali w kolatorskich ławkach. Pod całą świątynią rozciągają się podziemia, powtarzające rzut kościoła, nakryte stropem. Obok budynku ustawiona jest dzwonnica z wieżyczką i krzyżem. „Wzniesiono ją na zachód od kościoła, na jego głównej osi”5. Ma konstrukcję słupowo-ramową. Dzwonnica jest Ołtarz główny czworoboczna o silnie ściętych, pilastrowanych narożach. Od zewnątrz szalowana jest deskami. Matkę Bolesną. Nad obrazem znajduje się rzeźba Bryła głównej kondygnacji jest widocznie mniejsza Boga Ojca zasiadającego w Królestwie Niebieskim. od dolnej. Całość zwieńczono jest ośmiopołaciowym Naprzeciw, a więc w ołtarzu południowym, znajduje dachem, na którym umieszczono cebulasty hełm się obraz św. Józefa Kalasantego, żyjącego w latach z chorągiewką. W 1960 r. dzwonnica uległa spaleniu. 1557-1648, założyciela Zakonu Szkół Pobożnych. Na szczęście udało się odtworzyć jej zabytkową Jego członkowie zwani są pijarami. Obraz pochodzi formę i w 1970 r. zakończono odbudowę. Wewnątrz z 1771 r. Ozdobiony jest rzeźbami przedstawiającymi dzwonnicy wisi dzwon z 1784 r. trzy teologiczne figury personifikujące cnoty boskie: Pierwszym proboszczem parafii mnichowskiej Wiarę, Nadzieję i Miłość. W kaplicy św. Mikołaja był ksiądz Jan Oleksiński. Ksiądz Jan Śliwakowski znajduje się czwarty ołtarz, Po jego lewej stronie, pełniący funkcję proboszcza w latach 1934-1960, przy wejściu do prezbiterium, jest drewniana podczas II wojny światowej z narażeniem życia ambona, a naprzeciw niej – chrzcielnica zwieńczona ukrywał Żydów w kościele i na plebani. Niestety, drewnianą głową Jana Chrzciciela. zwiedzanie nie jest łatwe. Obiekt otwierany jest Kościół jest jednonawowy, nawa przechodzi w czasie nabożeństw, poza nimi zdarza się to rzadko. w krótkie prezbiterium, które przecina transept, Kluczem do kościoła dysponuje ksiądz mieszkający o ramionach tej samej długości co prezbiterium. w budynku plebanii, sąsiadującej ze świątynią. Nad skrzyżowaniem nawy z transeptem wykonany „Kościół dedykowany św. Szczepanowi diakonowi jest ośmioboczny tambur. Jest to eliptyczna część i męczennikowi stanowi unikatowy w skali kraju, budynku stanowiąca podbudowę ośmiodzielnej kopuły a nawet Europy tak dobrze zachowany zabytek zwieńczonej latarnią z iglicą hełmu, oznaczoną architektury drewnianej w stylu rokoko”6. Odznacza krzyżem. Te części kościoła o równej wysokości się jednorodnością wystroju. Świątynia ma wartość nakrywają dachy dwuspadowe schodzące się przy zarówno historyczną jak i artystyczną. Dla miej- górującej nad nimi kopule centralnej na ośmiobocznym scowych to kościół parafialny, do którego co dzień bębnie. Ścianę szczytową od strony zachodniej mogą przyjść na mszę świętą. Turyści oglądają otaczają wieże równe jej wysokością pod daszkami. i podziwiają go jako zabytek, który od kilkuset lat Latarnie są nakryte cebulastymi hełmami. Zakrystię nie stracił swej pierwotnej funkcji i przeznaczenia. i kaplicę wieńczą daszki dwupołaciowe, a kruchty – pulpitowe. Dachy kościoła mają konstrukcję Fot. autorka wieszakową. Pokryte są blachą ocynkowaną, której jasny kolor idealnie komponuje się z ciemną barwą 5 R. Mirowski, Drewniane kościoły i dzwonnice ziemi świętokrzyskiej, Kielce drewna użytego do oszalowania elewacji4. 2002, s. 37. 6 Kościół św. Szczepana w Mnichowie, http://www.diecezja.kielce.pl/parafie/ 4 R. Mirowski, Świętokrzyski album, Cz. 1, Kielce 2000, s. 64. mnichow-sw-szczepana-diak-m, 14.09.2015.

Świętokrzyskie nr 22 (26) 183 Tarzan z Zawichostu

Zbigniew Masternak

amiętam z dzieciństwa, jak babka przy darciu a także wykonanych przez niego akcji. Wiele z nich P pierza wspominała wojnę. Pochodzę z Gór obrosło legendami, stało się lokalnymi mitami, Świętokrzyskich, które porasta Puszcza Jodłowa. co sprawia, że ich ocena jest bardzo trudna. W czasie drugiej wojny światowej cała puszcza Widzimy w tle małe miasteczko Zawichost, w którym roiła się od partyzantów. Moja babka doskonale raczej nie postawią mu pomnika. Może dlatego, pamiętała, kto był prawdziwym partyzantem, który że trudno być prorokiem we własnej ziemi… A może walczył o odzyskanie niepodległości, a kto zwykłą jednak najbliżsi wiedzą znacznie więcej, niż ci, którzy szują, która wykorzystywała wojenny chaos żeby chcą czcić Tarzana? Być może część ludzi jest po prostu ulżyć swoim skrywanym ciemnym popędom (gwałty, zazdrosna, że chłopak z biednej rodziny stał się dla morderstwa) czy żeby się po prostu dorobić. Wszyscy wielu kimś w rodzaju idola, próbują za wszelką cenę we wsi wiedzieli, kto walczył, a kto grabił i donosił. umniejszyć jego zasługi. Padają słowa, że z Zawichostu Takie to były po prostu czasy. wyszło wiele innych wartościowych osób – lekarzy, Książka Andrzeja Nowaka-Ar- prawników, artystów, o zasługach czewskiego opowiada o Tomaszu których się milczy. Dlaczego teraz „Tarzanie” Wójciku, partyzancie, wyciąga się na światło dzienne który żył i walczył właśnie w tam- zasługi Tarzana? Mówi o nim jako tych czasach. Tarzan to postać o „żołnierzu wyklętym”? Ludzie radzą niejednoznaczna. Ułan, żołnierz, dziennikarzowi, żeby lepiej sprawy wojenny watażka, król Zawichostu. nie ruszać, zamieść ją pod dywan. Poszukiwany w czasie wojny przez Dobrze, że Nowak-Arczewski tego nie Gestapo, po wojnie przez UB, NKWD, zrobił. Powstała książka wielogłoso- Mossad. Czy na pewno była to postać wa, pasjonująca, o bohaterze z krwi krystaliczna? Czy któryś z bohaterów i kości. Atutem książek Nowaka jest wojennych był na pewno postacią ogromna robota faktograficzna, jaką krystalicznie czystą? Człowiek, który wykonuje reporter. Zachowuje się jak mordował konfidentów, przeciwników? dziennikarz śledczy, który mozolnie Coraz mniej świadków tamtych wy- stara się rozwikłać szczegóły trudnej darzeń, pewnie niewiele już pojawi sprawy. Inna rzecz, że gdyby sylwetka się nowych faktów. Trzeba pamiętać, nie była skomplikowana, Nowak że nie ma ludzi nieskazitelnych, zwłaszcza w czasie nie miałby tematu. Autor korzysta tutaj ze swego wojny. olbrzymiego doświadczenia dziennikarskiego – trzeba Warto mieć na uwadze, że takich postaci, które pamiętać, ze przez wiele lat pracował jako reportażysta wymagają odbrązowienia, mamy ciągle wiele. Ale w świętokrzyskich gazetach – „Słowie Ludu” oraz „Echu także wielu jest takich, o których powinniśmy sobie Dnia”. To doświadczenie przydało mu się podczas przypomnieć, bo za ich za ich bohaterskie czyny pisania poprzednich książek – „My z pałacu” oraz w czasie wojny spotkała ich okrutna nagroda w postaci „Zmiłuj się nad nami”. Nowak – Arczewski opisuje komunistycznych represji – katowania a nawet śmierci. w swych książkach wydarzenia i postaci z regionu Powinniśmy wiedzieć, że oprócz tego, iż w latach Gór Świętokrzyskich, który to obszar jest jego ziemią 1939-1945 trwała druga wojna światowa, to w tym rodzinną, który to obszar zna doskonale. czasie trwała także zacięta wojna domowa pomiędzy Jest jeszcze wiele spraw do wyjaśnienia w zagma- prawicowymi ugrupowaniami AK, NSZ, WiN a Gwardią twanej historii regionu Gór Świętokrzyskich, jak rów- Ludową i Armią Ludową. Dochodziło do częstych nież w całej historii Polski, Nowakowi – Arczewskiemu potyczek pomiędzy obiema opcjami ideologicznymi. z pewnością nie zabraknie tematów do napisania Często były to zwykłe towarzyskie porachunki. kolejnych książek. Nowak stara się odtworzyć wydarzenia sprzed lat, bazując na wspomnieniach spisanych w książkach, jak również podczas bezpośrednich rozmów ze świadkami. Andrzej Nowak-Arczewski, „Pseudonim Tarzan”, W książce pojawiają się skrajne oceny postaci Tarzana, Wydawnictwo Bellona, 2018

184 Świętokrzyskie nr 22 (26) Stanisław Kaczor Batowski, Tryptyk „Obrona Lwowa” skrzydło lewe Stanisław Kaczor Batowski, Tryptyk „Obrona Lwowa” obraz środkowy Świętokrzyskie Świętokrzyskie

Środowisko » Dziedzictwo kulturowe » Edukacja regionalna nr 22 (26) Kielce, 11 listopada 2018 r. nr 22 (26) ISSN 1895-2895

100. rocznica odzyskania niepodległości 11 listopada 1918

–

11 listopada 2018 100. rocznica odzyskania niepodległości

Stanisław Kaczor Batowski, Tryptyk „Obrona Lwowa” skrzydło prawe