Zintegrowany Program Rozwoju Miasta I Gminy Kolbuszowa

Zintegrowany Program Rozwoju

Miasta i Gminy Kolbuszowa na lata 2007 – 2013

Agencja Wspierania Inicjatyw Lokalnych Spółka Akcyjna siedziba wg KRS ul. Wawrzyniaka 10, 60 - 505 Poznań siedziba Biura, ul. Polska 14, 60 – 595 Poznań tel./fax. 663 05 80/81 E-mail: [email protected] www.awil.pl

Spis treści:

Wprowadzenie ...... 3 1. Wstęp ...... 4 2. Programowanie rozwoju lokalnego w kontekście Narodowej Strategii Spójności ...... 7 3. Cel Zintegrowanego Programu Rozwoju Miasta i Gminy Kolbuszowa 2007-2013 ...... 11 4. Aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza w Mieście i Gminie Kolbuszowa ...... 13 5. Analiza S.W.O.T...... 36 5.1. Uwarunkowania wewnętrzne ...... 36 5.2. Uwarunkowania zewnętrzne ...... 39 6. Program. Cel. Kierunki. Działania ...... 40 7. Kluczowe zadania inwestycyjne Miasta i Gminy Kolbuszowa w latach 2007-2013 ...... 46 8. Wdrażanie Programu (finansowanie) ...... 52 9. System monitorowania i ewaluacji Programu w Mieście i Gminie Kolbuszowa ...... 54 10. Sposoby oceny Programu. Promocja Programu ...... 88 11. Mapa pozycjonowania środków (Program Pozyskiwania Środków) ...... 93

2 Wprowadzenie

Zintegrowany Program Rozwoju Gminy (określany w dalszej części niniejszego opracowania akronimem „ZPRG”) jest dokumentem ustanawiającym ogólne wytyczne i zasady dla współpracy instytucji Unii Europejskiej z Miastem i Gminą Kolbuszowa. ZPRG oparty jest na analizie problemów i potencjału Miasta i Gminy Kolbuszowa prowadzącej zadania inwestycyjne, które kwalifikują się do współfinansowania przez instrumenty finansowe Unii Europejskiej. W praktyce ZPRG stanowi elastyczną podstawę do systematycznego i zrównoważonego rozwoju JST będąc z jednej strony podsumowaniem dokonań samorządu w ostatnich latach poprzez ukazanie działań, rozpoczętych procesów inwestycyjnych oraz cyklów przedsięwzięć i projektów, jak również wskazanie kontynuacji oraz zupełnie nowych projektów wymagających realizacji w perspektywie nowego okresu programowania – lat 2007-2013. ZPRG wskazuje pełny, systematyczny cykl inwestycyjny projektu oraz przedsięwzięć (grupy projektów rozwiązujących kompleksowo określony problem na terenie określonej jednostki samorządu terytorialnego).

3 1. Wstęp

Zintegrowany Program Rozwoju jest kompleksowym dokumentem określającym strategię społeczno-gospodarczą na lata 2007-2013, jak również wskazującym pożądane efekty jej realizacji w przyjętej perspektywie czasowej. Opracowanie niniejsze zostało przygotowane na podstawie następujących dokumentów o charakterze programowym, tworzonych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym:

Narodowy Program Rozwoju (do 2006), Narodowa Strategia Spójności, Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (Podkarpacki Regionalny Program Operacyjny 2007-2013), Strategia Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013, Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Kolbuszowa oraz miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego Strategią Rozwoju Miasta i Gminy Kolbuszowa Plan Rozwoju Lokalnego Miasta i Gminy Kolbuszowa Gminna Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Miasta i Gminy Kolbuszowa na lata 2006-2020

Konstrukcja Programu, w znaczącym stopniu, opiera się również na dokumentach programujących absorpcję środków Unii Europejskiej na lata 2007-2013 wypływających z projektu Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (Narodowa Strategia Spójności). Program przedstawia sytuację społeczno-ekonomiczną Miasta i Gminy, formułuje cele i zawiera opis zmierzający do osiągnięcia rozwoju społecznego i gospodarczego. Opracowanie niniejsze szacuje również spodziewane efekty

4 interwencji i wpływ na przebieg procesów rozwojowych oraz wskazuje kierunki zaangażowania środków pochodzących z funduszy strukturalnych oraz budżetu Gminy. Dokument oparty został na założeniach ujętych w wyżej wymienionych dokumentach programujących. Dane dotyczące diagnozy stanu aktualnego gminy zostały zebrane na podstawie dokumentów strategicznych, informacji pracowników poszczególnych wydziałów Urzędu Miejskiego oraz statystyk prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny (www.stat.gov.pl/bdr). Program będzie służył jako punkt odniesienia dla działań o charakterze rozwojowym, podejmowanych z zasobów środków własnych, jak również pozwoli określić wysokość oraz cele interwencji z funduszy unijnych (w ramach programów strukturalnych).

Obszar i czas realizacji Programu

Program obejmuje swoim zasięgiem terytorialnym Miasto i Gminę Kolbuszowa, która wchodzi w skład województwa podkarpackiego. Poniżej przedstawiono lokalizację gminy

Źródło: www.kolbuszowa.pl

Program został zakreślony na lata 2007-2013. Tak zdefiniowany czas realizacji został wpisany w ramy czasowe Narodowych Strategii Spójności. Pozwala to na relatywnie precyzyjne określenie zarówno harmonogramu realizacji zadań ujętych w Programie oraz koszt ich realizacji. Przyjęcie dłuższego okresu realizacji mogłoby negatywnie wpłynąć na dokładność szacunków kosztów finansowych. Projekty, które zostały uwzględnione w dokumencie w większości mają charakter zadań wieloletnich, w części ich realizacja uzależniona jest od

6 pozyskania dofinansowania ze źródeł zewnętrznych, dlatego też uznano, że optymalnym okresem planowania jest okres 2007-2013, zgodny z programowaniem budżetu Unii Europejskiej. Program operuje w dziedzinach objętych kompetencjami samorządu wskazując równocześnie podstawowe projekty infrastrukturalne, których konkretyzacja następuje w bieżąco aktualizowanym Wieloletnim Planie Inwestycyjnym. Należy zauważyć, że proponowany zestaw zadań ma bardzo szeroki charakter – jest on odpowiedzią na sygnalizowane potrzeby mieszkańców Miasta i Gminy Kolbuszowa. Zgodnie z powyższymi założeniami Program stanowi dokument komplementarny względem WPI, jak również innych dokumentów będących obligatoryjnymi w procesie ubiegania się o środki z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej oraz innych źródeł zewnętrznych.

2. Programowanie rozwoju lokalnego w kontekście Narodowej Strategii Spójności

Proponowane zmiany na okres perspektywy finansowej 2007-2013

W niniejszej części ZPRG przedstawiono podstawowe założenia dotyczące zmian w ramach Nowej Perspektywy Finansowej Unii Europejskiej i jej implementacji w warunkach Polski. Zakładane zmiany to uproszczenie systemu realizacji poprzez zmniejszenie liczby sektorowych programów operacyjnych w stosunku do projektu Narodowego Plan Rozwoju 2007-2013. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego będzie pełniło funkcje instytucji zarządzającej dla wszystkich programów operacyjnych współfinansowanych z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności.

7 Funkcje i instytucji pośredniczących będą pełnili pozostali ministrowie odpowiedzialni za konkretne działy administracji rządowej. Rola instytucji pośredniczących zostanie wzmocniona, gdyż będą one odpowiedzialne za wypełnianie wszystkich funkcji związanych z podejmowaniem decyzji zarządczych, monitorowaniem, kontrola i rozliczaniem środków w odniesieniu do zarządzanych przez nie priorytetów. Na poziomie regionalnym będzie realizowanych 16 regionalnych programów operacyjnych, współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

Finansowanie Narodowej Strategii Spójności

Rada Ministrów zaakceptowała Strategie na lata 2007-2013, która z założenia winna wspierać wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Rzeczony dokument strategiczny określający priorytety i obszary wykorzystania oraz system wdrażania funduszy unijnych: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) Funduszu Spójności w ramach budżetu Wspólnoty na lata 2007–2013. Celem nadrzędnym owego dokumentu jest tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej Polski w ramach Unii Europejskiej i wewnątrz kraju. Obok celu strategicznego zakłada się również realizacje celów szczegółowych, wynikających z wyzwań Strategii Lizbońskiej, Strategicznych Wytycznych Wspólnoty oraz wniosków wynikających z analizy słabych i mocnych stron polskiej gospodarki, a także stojących przed nią szans i zagrożeń, tj.:

8 1) tworzenie warunków dla utrzymania trwałego i wysokiego tempa wzrostu gospodarczego; 2) wzrost zatrudnienia poprzez rozwój kapitału ludzkiego oraz społecznego; 3) podniesienie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw, w tym szczególnie sektora usług; 4) budowa i modernizacja infrastruktury technicznej, mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski i jej regionów; 5) wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej; 6) rozwój obszarów wiejskich.

W ramach Strategii będą realizowane Programy Operacyjne (PO), zarządzane przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego oraz Regionalne Programy Operacyjne (RPO), zarządzane przez samorządy poszczególnych województw. Na szczeblu centralnym realizowane będą cztery główne programy, co zapewni koordynacje działań wewnątrz programów i ograniczenie administracji niezbędnej do zarządzania programami. Poniżej zestawiono wszystkie programy będące rozwinięciem celów Narodowej Strategii Spójności. 16 Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO) Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko Program Operacyjny Kapitał Ludzki Program Operacyjny Konkurencyjna Gospodarka Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej Program Operacyjny Pomoc Techniczna

Jednym z najbardziej istotnych, z punktu widzenia zadań inwestycyjnych Miasta i Gminy Kolbuszowa, będzie Regionalny Program Operacyjny dla

9 Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013. Głównym celem tego dokumentu (według aktualnego projektu) jest wzrost krajowej i międzynarodowej konkurencyjności gospodarki oraz poprawa dostępności przestrzennej Podkarpacia. Cel ten realizowany będzie poprzez następujące cele szczegółowe: Tworzenie warunków do rozwoju przedsiębiorczości i gospodarki opartej na wiedzy, promocja gospodarcza regionu oraz trwałej sieci powiązań zewnętrznych. Poprawa dostępności i atrakcyjności inwestycyjnej regionu poprzez budowę i modernizację sieci komunikacyjnej, informatycznej i energetycznej oraz edukacją ekonomiczną jego mieszkańców. Zapobieganie degradacji środowiska przyrodniczego i zagrożeniom zewnętrznym oraz racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi oraz odpadami. Tworzenie warunków do rozwoju kapitału ludzkiego poprzez inwestycje w infrastrukturę społeczną w zakresie: edukacji, ochrony zdrowia, kultury, turystyki i sportu. Wyrównywanie dysproporcji rozwojowych wewnątrz regionu poprzez usuwanie barier infrastrukturalnych, przestrzennych i świadomościowych. Finansowanie Łączna wartość środków finansowych zaangażowanych w realizacje Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia w latach 2007-13 wyniesie ok. 85,6 mld euro. Z tego ok. 9,7 mld euro stanowić będzie publiczny wkład krajowy, a na około 16,3 mld euro szacowana jest wartość wkładu podmiotów prywatnych. Ponad 59,5 mld euro będzie pochodziło z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Zaproponowano, aby blisko 52% środków pochodziło z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, a około 15% z Europejskiego Funduszu Społecznego, pozostałe około 33%

10 środków pochodzić będzie z Funduszu Spójności. Finansowanie programów operacyjnych kształtuje się w następujący sposób: 16 Regionalnych Programów Operacyjnych – 26,8% całości środków (ok. 15,9 mld euro), PO Rozwój Polski Wschodniej – 3,6% całości środków (ok. 2,2 mld euro), PO Infrastruktura i Środowisko – 35,7% całości środków (ok. 21,3 mld euro), PO Kapitał Ludzki – 13,7% całości środków (8,1 mld euro), PO Konkurencyjna Gospodarka – 11,7% całości środków (7 mld euro), Programy Operacyjne Europejskiej Współpracy Terytorialnej – 1% całości środków (ok. 0,6 mld euro), PO Pomoc Techniczna - 0,4% całości środków (0,2 mld euro).

3. Cel Zintegrowanego Programu Rozwoju Miasta i Gminy Kolbuszowa 2007-2013

Zadaniem Programu jest określenie, jaki powinien być wizerunek Miasta i Gminy w perspektywie następnych kilkunastu lat i jakie są priorytety samorządu w działaniach na rzecz zaspokojenia potrzeb mieszkańców. Główny cel jest założeniem, które najlepiej ujmuje główne kierunki działania samorządu, jednocześnie wskazując priorytety działalności w najbliższych latach, ale przede wszystkim jest wyznacznikiem głównych założeń stawianych przed kolejnymi realizowanymi na terenie gminy projektami, będącymi integralną częścią opracowywanego Programu. Cel Zintegrowanego Programu Rozwoju Miasta i Gminy Kolbuszowa na lata 2007-2013 jest zdeterminowany przez założenia przyjęte przez twórców wcześniejszych planów strategicznych, takich jak Strategia Rozwoju Miasta

11 i Gminy Kolbuszowa z roku 1999 oraz Plan Rozwoju Lokalnego Miasta i Gminy Kolbuszowa przyjęty w czerwcu 2004 roku i zmieniony w roku 2005. Przy tworzeniu niniejszego Programu wzięto pod uwagę wyznaczone w wymienionych dokumentach cele strategicznego rozwoju Miasta i Gminy jednocześnie weryfikując je w oparciu o zestawienie zrealizowanych zadań i analizę nowych potrzeb mieszkańców oraz zmieniającego się otoczenia społeczno-gospodarczego. Ważnym aspektem programowania było również uwzględnienie sfery ekologicznej jako jednego z najważniejszych obszarów warunkujących rozwój społeczności lokalnej. Posłużyła do tego analiza zapisów zawartych w Programie Ochrony Środowiska Miasta i Gminy Kolbuszowa, przedstawiającego pełen obraz lokalnego środowiska naturalnego. Misja Programu jest sentencją, która najlepiej ujmuje główne kierunki działania samorządu oraz wszystkich innych podmiotów zlokalizowanych na terenie gminy, jednocześnie w zwięzły sposób wskazując priorytety działalności w najbliższych latach, będąc podsumowaniem całego opracowywanego Zintegrowanego Programu Rozwoju Miasta i Gminy. Zespół pracujący nad przygotowaniem Programu po analizie wszystkich uwarunkowań lokalnych przyjął następujące formułowanie misji Miasta i Gminy Kolbuszowa na lata 2007-2013:

Miasto i Gmina Kolbuszowa jest obszarem dynamicznie rozwijającym się pod względem gospodarczym, jak i społecznym. Priorytetem działalności lokalnego samorządu jest ochrona środowiska naturalnego, wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw, zapewnienie

12 mieszkańcom wysokiego standardu życia oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego.

Nakreślona powyżej misja samorządu lokalnego spełnia oczekiwania mieszkańców i jest wyrazem ich dążenia do poprawy estetyki otoczenia i dostosowania warunków codziennego życia do standardów obowiązujących w XXI wieku.

4. Aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza w Mieście i Gminie Kolbuszowa

Informacje ogólne

Miasto i gmina Kolbuszowa leży w południowo-wschodniej Polsce. Według podziału fizyczno-geograficznego J. Kondrackiego (1980) teren gminy położony jest w obrębie prowincji Karpat i Podkarpacia, podprowincji Północnego Podkarpacia, makroregionie Kotliny Sandomierskiej w mezoregionie Płaskowyżu Kolbuszowskiego. W układzie administracyjnym od stycznia 1999 r. gmina znajduje się w północnej części województwa Podkarpackiego i jest siedzibą powiatu Kolbuszowskiego w skład, którego wchodzą dodatkowo gminy: Niwiska, Cmolas, Majdan Królewski, Stary Dzikowiec, Raniżów. Gmina sąsiaduje od południowego wschodu z gminą Głogów Młp., od zachodu z gminą Niwiska, od północy z gminami: Cmolas, Stary Dzikowiec i Raniżów. Siedziba Urzędu Miasta i Gminy - miasto Kolbuszowa - zlokalizowana jest centralnie w stosunku do obsługiwanego terenu. Miasto Kolbuszowa położone jest przy drodze krajowej międzyregionalnej Nr 9 relacji Radom –

13 Rzeszów – Barwinek, posiada dogodne połączenia komunikacyjne z ośrodkiem o znaczeniu krajowym, siedzibą województwa – miastem Rzeszów (160,8 tys. mieszkańców) odległym o 30 km oraz ośrodkiem o znaczeniu regionalnym i ponadlokalnym – miastem Mielec (64,4 tys. mieszkańców) odległym o 27 km. W Rzeszowie znajduje się krajowy i międzynarodowy węzeł kolejowy. Od lotniska w Jasionce k. Rzeszowa, które łączy się trasą powietrzną z Warszawą, Kolbuszowa oddalona jest o ok. 30 km.

Powierzchnia Miejscowości Gospodarstwa Wyszczególnienie w km2 wiejskie domowe Gm. Cmolas 134 9 2 010 Gm. Dzikowiec 122 8 1 561 Gm. Kolbuszowa 170,5 14 6 884 m. Kolbuszowa 8 0 2 779 w. Kolbuszowa 162 14 4 105 Gm. Majdan 156 7 2 443 Królewski Gm. Niwiska 95 9 1 369 Gm. Raniżów 97 8 1 741 Razem powiat 774 69 16 035

Pod względem wielkości obszaru oraz liczby ludności gmina Kolbuszowa zajmuje pierwsze miejsce w powiecie. Miasto i gmina Kolbuszowa w granicach administracyjnych obejmuje teren o powierzchni łącznej 17 059 ha, w tym teren miasta zajmuje powierzchnię 794 ha, a 14 wsi (sołectw) kolejno:

14 Powierzchnia Sołectwo / wieś Liczba ludności (ha) Bukowiec 297 371 Domatków 944 1 002 Huta Przedborska 497 301 Kłapówka 410 229 Kolbuszowa Dolna 927 1 850 Kolbuszowa Górna 1 843 2 759 Kupno 1 254 1 536 Nowa Wieś 1 050 675 Poręby Kupieńskie 1 512 305 Przedbórz 1 451 912 Świerczów 730 559 Werynia 1 949 1 533 Widełka 2 725 2 308 Zarębki 704 933 Razem 16 293 15 273

Poniżej przedstawiono graficznie podział administracyjny gminy:

15 Najwięcej mieszkańców spośród sołectw gminy liczy Kolbuszowa Górna (18% w stosunku do ogólnej liczby ludności sołectw), a najmniej Kłapówka (1,5%). Największą powierzchnię zajmuje Widełka (17%) – a najmniejszą Bukowiec (1,8%).

Ludność i warunki demograficzne

Miasto i Gmina Kolbuszowa liczy 24 716 mieszkańców, w tym w mieście Kolbuszowej 9 443 osób (38,3%). Na 1 kilometr kwadratowy przypada 142 mieszkańców, w tym w mieście Kolbuszowa – 1 136 mieszkańców, natomiast w gminie 93 - jest to najgęściej zaludniona gmina powiatu. W wieku 13 lat i więcej z wykształceniem ponadpodstawowym jest 64,2 % ludności, liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym wynosi 67, natomiast współczynnik aktywności zawodowej wynosi 57,4%. Struktura płci przedstawia się nieco inaczej niż w innych gminach powiatu – w gminie Kolbuszowej kobiety stanowią nieco ponad 50%. Charakterystykę ludności według grup wiekowych na omawianym obszarze ukazuje poniższe zestawienie.

Jak można zauważyć społeczeństwo Miasta i Gminy Kolbuszowa jest stosunkowo młode, liczba osób w wieku przedprodukcyjnym przekracza 25% ogólnej ludności gminy. Społeczność miasta charakteryzuje się wyższym wskaźnikiem liczby osób w wieku produkcyjnym, co należy tłumaczyć podażą na rynku pracy oraz większymi możliwościami rozwijania działalności gospodarczej na tym obszarze. Jest to wynikiem napływu ludności ze wsi do miasta. Liczba ludności gminy z roku na rok rośnie dzięki dodatniemu saldu migracji i przyrostowi naturalnemu. Wskaźnik przyrostu naturalnego w ostatnich latach oscylował około wartości 5,0 na 1000 mieszkańców i był wyższy w mieście niż na terenach wiejskich.

Gospodarka i rolnictwo

Główne gałęzie przemysłu na terenie miasta i gminy Kolbuszowa to:

17 spożywczy obuwniczy materiałów budowlanych meblarski odzieżowy tworzyw sztucznych Miasto pełni funkcję centrum administracyjnego, gospodarczego, oświatowego, kulturalnego i handlowego dla okolicznych miejscowości. Dzięki systematycznej budowie, rozbudowie i modernizacji urządzeń komunalnych, gazowych i energetycznych miasto i gmina posiada nowoczesną i dobrze rozwiniętą infrastrukturę techniczną. Istnieje możliwość rozbudowy, modernizacji i adaptacji wielu obiektów, które mogłyby stworzyć dogodne warunki do powstania nowoczesnych zakładów produkcyjno-usługowych oraz obiektów handlowych, gastronomicznych i rekreacyjno-sportowych. Przemysł koncentruje się w Kolbuszowej, Kolbuszowej Górnej, Kupnie, Świerczowie, Widełce. Lokalną bazę przemysłową stanowi przede wszystkim 12 dużych zakładów produkcyjnych: WIENERBERGER Ceramika Budowlana Sp. z o.o. Zakład Produkcyjny Kupno (kapitał zagraniczny), „Volteon” – Energia sp. z o. o., Przedsiębiorstwo Produkcji Betonów „Solbet”, Firma Handlowo-Usługowa „PETRO-TANK”, FIN S.A., FIN PRO sp. z o.o. WALOR s.c., KFM-FURNITURA” sp. z o. o., ORZECH, KOLTEX, PAKFOL, DREWKOL oraz Zakład Przetwórstwa Drzewnego – Jan Dudziński.

Podział podmiotów gospodarczych działających na terenie Miasta i Gminy Kolbuszowa został przedstawiony na poniższym wykresie.

Rozwój przedsiębiorczości na terenie miasta i gminy Kolbuszowa nie odbiega od tendencji charakterystycznych dla całego województwa podkarpackiego. Wiele osób podejmuje próby prowadzenia działalności gospodarczej, niestety, trudne warunki ekonomiczne, brak rynków zbytu, wysoka konkurencja - zmuszają je do rezygnacji. Corocznie powstaje w gminie kilkaset nowych jednostek gospodarczych, zwykle ponad połowa z tej liczby jest likwidowana. Od roku 2001 ilość rejestrowanych firm gwałtownie wzrosła, co było związane z tendencją przechodzenia na tzw. „samozatrudnienie” wielu pracowników, by w następnych latach spadać ze względu na złą sytuację ekonomiczną regionu. Infrastrukturę finansową na terenie miasta tworzą: Bank Depozytowo- Kredytowy S.A. Grupa PeKaO S.A., Bank Spółdzielczy, Bank Przemysłowo- Handlowy oraz Powszechna Kasa Oszczędności, Bank Państwowy. Prowadzą one obsługę finansowo-kredytową jednostek gospodarczych i osób fizycznych.

19 Użytki rolne zajmują 11 582 ha powierzchni ogólnej gminy. Stanowi to 67,9% powierzchni gminy. Są to przede wszystkim grunty orne na glebach IV, V i VI klasy bonitacyjnej oraz łąki i pastwiska. W użytkowaniu indywidualnych gospodarstw rolnych znajduje się około 94% użytków rolnych. Lasy i grunty leśne zajmują 3 832 ha (22,5% powierzchni ogólnej gminy). Są to lasy o zdecydowanej przewadze drzew iglastych. Około 22,3% lasów jest własnością gospodarstw indywidualnych. Wskaźnik lesistości w gminie jest niski i wynosi 21,8%. Wody zajmują 302 ha powierzchni ogólnej gminy (1,8%). Obszar powiatu i gminy pokrywa płaszcz utworów czwartorzędowych. Są to głównie gliny, piaski, żwiry czy iły oraz aluwia rzeczne. Największą powierzchnię zajmują gleby wytwarzane z piasków całkowitych, słabo gliniastych i gliniastych, gleby darniowo - bielicowe o dużym stopniu zbielicowania, żwirowe, piaskowe, gliniaste i sapy - gleby podmokłe i zimne, zajęte przede wszystkim pod łąki i pastwiska. Lepsze gleby tj. piaski gliniaste, naglinowe, bielice lekkie, średnie i ciężkie (gliny) występują lokalnie i stanowią niewielki procent terenów rolnych. Rolnicza jakość gleb jest zróżnicowana. Przeważają grunty orne średniej jakości.

20 Analiza kondycji gospodarstw rolnych na terenie Miasta i Gminy Kolbuszowa wykazuje duże ich rozdrobnienie i niską dochodowość prowadzonej produkcji. Uprawy polowe w gminie Kolbuszowa opierają się na roślinach zbożowych i okopowych. Zboża zajmują 61% powierzchni zasiewów, a okopowe 25%. W zakresie produkcji zwierzęcej dominuje chów trzody chlewnej i bydła. Kolbuszowa jako jedna z nielicznych gmin województwa podkarpackiego przeznacza środki finansowe na rolnictwo, dokonując zakupu materiału siewnego oraz przeznaczając dużą kwotę na meliorację gruntów. W ostatnich latach Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Powiatu Kolbuszowskiego „Nil” zrealizowało i jest w trakcie realizacji następujących projektów mających na celu aktywizację zawodową i społeczną mieszkańców Kolbuszowej.

21 Obszar objęty Okres realizacji i wartość Lp. Nazwa Tematyka i beneficjenci Zleceniodawca projektem projektu 1. „Nowy rynek – nowe Rozwój środowiska pro-biznesowego Powiat Kolbuszowski Agencja Rozwoju szanse” na terenie powiatu kolbuszowskiego Regionalnego MARR Wartość projektu 16445 Euro poprzez gromadzenie informacji i S.A. w Mielcu wiedzy na temat wybranych branż gospodarki regionu, potrzeb biznesu i barier wzrostu oraz ograniczanie tych barier, tworzenie sieci współpracy pomiędzy przedsiębiorcami, samorządem a organizacjami wspierania biznesu. Beneficjenci – mali i średni przedsiębiorcy z terenu powiatu kolbuszowskiego z określonych branż 2 „Model poradnictwa W ramach projektu zorganizowano Powiat Kolbuszowski Krajowa Agencja 01.08.2004 – 30.11.2004 r. i doradztwa wyjazd 11 doradców zawodowych z Programu Leonardo Wartość projektu 10 704 Euro zawodowego na rzecz terenu powiatu kolbuszowskiego do da Vinci przywrócenie na rynek Holandii, w celu zapoznania się z pracy długotrwale metodologią oraz warsztatem pracy bezrobotnych”. doradców zawodowych z Holandii. Ta wymiana doświadczeń podniosła kwalifikacje zawodowe doradców, którzy po powrocie wykorzystując zdobytą wiedzę, opracowali innowacyjną metodę przywracania na rynek pracy długotrwale bezrobotnych.

3 „Dobry Start” Zwiększenie szans młodych ludzi z Powiat Kolbuszowski Polska Agencja 01.11.2004 - 31.07.2005r terenu powiatu kolbuszowskiego na Rozwoju Budżet projektu wynosił rynku pracy. W projekcie wzięło Przedsiębiorczości w 82 643,595 Euro. udział 130 bezrobotnych osób. W Warszawie ramach projektu przeprowadzono doradztwo zawodowe, z wykorzystaniem metodologii

22 Indywidualnych Planów Działania, przeprowadzono specjalistyczne szkolenia zawodowe, zorganizowano 30 refundowanych miejsc pracy, przeprowadzono doradztwo gospodarcze dla osób zakładających własną działalność gospodarczą. Rezultatem było znalezienie i utrzymanie zatrudnienia przez 40 uczestników projektu, a także założeniem przez 2 osoby własnej działalności gospodarczej Beneficjenci – osoby bezrobotne do 25 roku życia, zamieszkujące powiat kolbuszowski

4 „Zespół Pieśni Wspieranie i umacnianie dorobku Powiat Kolbuszowski Akademia Rozwoju 01.01.2005 r. do 30.06.2005 r i Tańca GÓRNA” kulturowego regionu. Filantropii w Polsce Budżet projektu wynosił 16 000 zł W ramach projektu powstał Zespół Pieśni i Tańca GÓRNA, który został wyposażony w stroje, sprzęt muzyczny oraz został przygotowany wokalnie oraz choreograficznie. Beneficjenci osoby dorosłe oraz młodzież powyżej 12 roku życia -

5 „Szkolenia Celem projektu jest podwyższenie i Powiat Kolbuszowski Wojewódzki Urząd 01.09.2005 – 31.12.2006 r podwyższające dostosowanie kwalifikacji Pracy w Rzeszowie i dostosowujące zawodowych oraz umiejętności Budżet projektu 265567,68 zł kwalifikacje specjalistycznych pracujących osób zawodowe osób dorosłych z terenu powiatu z terenu powiatu kolbuszowskiego. W ramach projektu kolbuszowskiego” zostaną przeprowadzone specjalistyczne szkolenia zawodowe (szkolenie komputerowe ECDL, kurs Spawacz Europejskiego), które

23 zaowocują zwiększeniem jakości zasobów ludzkich w powiecie oraz wzrostem konkurencyjności MŚP. Beneficjenci – osoby pracujące, z własnej inicjatywy zgłajające chęć podwyższania kwalifikacji zawodowych, zamieszkujące powiat kolbuszowski

6 „Promowanie lokalnej Celem projektu jest aktywne Powiat Kolbuszowski Rzeszowska Agencja 01.03.2006 – 31.12.2007 r. przedsiębiorczości – wspieranie zatrudnienia w powiecie Rozwoju program pomocy kolbuszowskim poprzez stymulowanie Regionalnego S.A doradczo- powstawania nowych Budżet projektu 675614,00 zł szkoleniowej dla osób mikroprzedsiębiorstw. Cel ten rozpoczynających realizowany jest poprzez szkolenia i działalność doradztwo, pomoc w pozyskiwaniu gospodarczą w dostępnych środków na wsparcie powiecie finansowe realizowanego kolbuszowskim” przedsięwzięcia, rozpowszechnianie dobrych praktyk i metod rozwoju przedsiębiorczości. Beneficjenci mogą uzyskać wsparcie pomostowe w formie bezzwrotnej pomocy kapitałowej (700 zł – przez okres pierwszych sześciu miesięcy działalności firmy) oraz jednorazowej dotacji inwestycyjnej w wysokości 75% wartości inwestycji.Beneficjenci – osoby fizyczne, nie zarestrowane jako bezrobotne, zamierzające rozpocząc własną działalność gospodarczą bez względu na wiek, płeć, doświadczenie zawodowe, z wyłączeniem osób, które prowadziły działalność po 1 styczna 2004 r.

24 7 „Szkolenia Celem projektu jest zdobycie i Powiat Kolbuszowski Wojewódzki Urząd 01.05.2006 – 30.09.2007 r. przygotowujące osoby wykonywanie nowego zawodu oraz Pracy w Rzeszowie zatrudnione w znalezienia zatrudnienia poza Budżet projektu 285057,64 zł rolnictwie z terenu sektorem rolnym przez osoby powiatu prowadzące działalność rolniczą jako kolbuszowskiego do posiadacze gospodarstwa rolnego z zdobycia i terenu powiatu kolbuszowskiego, a wykonywania nowego także domowników pozostających z zawodu oraz rolnikiem we wspólnym znalezienia gospodarstwie rolnym. Projekt zakłada zatrudnienia poza przygotowanie Indywidualnych sektorem rolnym” Planów Działania dla 100 uczestników, uzyskanie przez nich nowego zawodu w zakresie obsługi maszyn ciężkich (operator koparek, ładowarek, koparko-ładowarek, wózków jezdnych, urządzeń dźwigowych, walców).

25 Infrastruktura drogowa

Przez gminę Kolbuszowa przebiega droga krajowa międzyregionalnej relacji Radom – Rzeszów – Barwinek Nr 9. Połączenia regionalne w gminie zapewnia sieć dróg gminnych i powiatowych. Do roku 2006 zostały zmodernizowane drogi Kolbuszowa Górna - Zarębki, Werynia - Kłapówka. W 2001 roku zmodernizowano ulicę Goslara, Żeromskiego i Krasickiego, oraz poprawiono drogę Nowa Wieś – Borek. Kontynuowano budowę parkingu obok Urzędu Skarbowego. Rozpoczęto modernizację i wymianę płytek chodnikowych przy ulicy Piłsudskiego oraz Placu Wolności (wspólnie z Zarządem Województwa Podkarpackiego). Na cmentarzu komunalnym wykonano aleję główną oraz drogę dojazdową do cmentarza. Największą inwestycją 2001 roku była budowa ronda w Kolbuszowej przy ulicy Rzeszowskiej. W następnych latach zmodernizowano drogi w Świerczowie, wybudowano ulicę Słowackiego, Towarową, Ruczki i Gwardii Ludowej w Kolbuszowej. Sukcesywnie remontowane są ulice i chodniki w mieście i gminie; budowane parkingi w Kolbuszowej.

L O nawierzchni Numer Ogółem p Nazwa drogi /relacje/ ulepszonej drogi (km) . (km) Drogi powiatowe 1 1 226R Cmolas - Świerczów 0,247 0,247 2 1 232R Huta Przedborska - Kamionka 2,160 0 3 1 325R Blizna – Leszcze – Przedbórz 3,945 3,945 4 1 229R Niwiska – Huta Przedborska 1,182 1,182 5 1 230R Nowa Wieś – Zapole – Hucisko 1,218 1,218 6 1 231R Domatków – Przedbórz 2,071 2,071 7 1 227R Trześń – Domatków – 4,475 4,475 Bukowiec 8 1 228R Nowa Wieś – Domatków 3,981 3,981 9 1 176R Tuszyma – Niwiska – 3,859 3,859 Kolbuszowa

26 10 1 218R Kolbuszowa Dolna – Kopcie 3,793 3,793 11 1 216R Kolbuszowa Górna – Kłapówka 5,627 3,400 12 1 217R Kłapówka – Pogwizdów – 3,850 0 Hucisko 13 1 215R Werynia – Kłapówka 4,678 3,050 14 1 212R Dzikowiec – Widełka 6,033 4,065 15 1 213R Widełka – Hucisko 3,713 3,003 16 1 1214R Widełka – Głogów 0,977 0,700 17 1 227R Bukowiec – Kupno 5,171 5,171 18 1 325R Przedbórz – Poręby 6,969 4,655 Kupieńskie 19 2 150R Kupno – Bratkowice - Trzciana 5,907 3,680 Razem 69,856 52,495 Drogi gminne 103952R Nowa Wieś – Borki 4 1,6 103953R Świerczów przez wieś 2,4 2,4 103980R Kolbuszowa Dolna przez wieś 2,5 1,5 103981R Zarębki – Dubas – Werynia 4,3 4,0 103982R Werynia Kolonia 1,8 0,4 104023R Bukowiec – Poręby Kupieńskie 2,0 1,1 104024R Kłapówka – Stawy 2,0 0 104025R Widełka – Liszcze – Budy 3,0 0 104026R Maków – Poręby Kupieńskie 3,0 0 104027R Widełka - Dworzysko 3,2 0 Razem 28,2 11,0 Ulice 26,0 18,8

W gminie Kolbuszowa ulepszoną nawierzchnię ma ok. 75% dróg powiatowych, 39% dróg gminnych i 72% ulic. Wskaźniki te są mniejsze niż w całym powiecie.

Wodociągi i kanalizacja

Z sieci wodociągowej miasta korzysta 93,9 % mieszkańców, natomiast z sieci kanalizacyjnej 81,5% mieszkańców. Miejscowości, w których mieszka najmniej mieszkańców w gminie - Kłapówka i Poręby Kupieńskie - nie są zwodociągowane. Również Nowa Wieś jest tylko w połowie zwodociągowana. W związku z tym trwają

27 przygotowania do budowy wodociągów w Porębach Kupieńskich i Nowej Wsi. Kłapówka wciąż korzysta z własnych ujęć. Miasto Kolbuszowa posiada mechaniczno- biologiczną oczyszczalnię ścieków oddaną do eksploatacji w 1998 roku. Aktualne charakterystyczne dopływy ścieków wynoszą Qśr.d. - 2794,0 m3/d, Qmax.d. - 3615,5m3/d. Odbiornikiem ścieków oczyszczonych jest rzeka Nil w odległości ok. 600m powyżej ujścia do Przyrwy. Oczyszczalnia posiada projektowaną przepustowość Q = 3600 m3/d i obsługuje aktualnie 6950 mieszkańców. W ogólnej ilości dopływu ścieki sanitarne stanowią – 17%, przemysłowe – 15%, a pozostałe 68% to wody opadowe i infiltracyjne. Oczyszczalnia będzie posiadała duże rezerwy przepustowości, pod warunkiem przebudowy sieci kanalizacyjnej, dzięki czemu nastąpi rozdzielenie kanalizacji deszczowej i komunalnej. Na terenie gminy istnieją również zakładowe oczyszczalnie ścieków: w Weryni dla ZSR w Kupnie dla PC Biegonic o przepustowości 15,5m3/d Do oczyszczalni odprowadzane są ścieki przemysłowe, sanitarne i deszczowe. Kanalizacja w mieście została w części zmodernizowana. Na obszarze wiejskim gminy skanalizowany jest fragment miejscowości Kolbuszowa Dolna. Struktura sieci kanalizacyjnej na terenie Gminy Kolbuszowa: - sieć ogólnospławna: 11.1 km, - sieć kan. Sanitarnej: 30.4 km, - przyłącza: 9.8 km. W ramach przygotowania do realizacji kolejnych inwestycji zlecono przygotowanie dokumentacji technicznej dla przedsięwzięć: - budowa kanalizacji sanitarnej w Weryni - budowa kanalizacji sanitarnej we wsi Widełka i Kupno - budowa oczyszczalni ścieków w miejscowości Widełka,

28 - budowa kanalizacji sanitarnej w Kolbuszowej Górnej, - budowa kanalizacji sanitarnej przy ulicy Partyzantów w Kolbuszowej - przebudowa kanalizacji ogólnospławnej w obszarze ulic: Kolejowa, Towarowa, Handlowa i Wiktora. - budowa kanalizacji sanitarnej we wsi Świerczów - budowa kanalizacji sanitarnej we wsi Kolbuszowa Dolna – strona północno-zachodnia - budowa kanalizacji sanitarnej w Zarękbach.

Gaz i energia elektryczna

W ostatnich latach kotłownie węglowe zostały w dużej części przebudowane na gazowe (w Kolbuszowej na ul. Piłsudskiego, w szkołach w Kolbuszowej Górnej, Widełce, Przedborzu, Szkole Podstawowej nr 1 w Kolbuszowej) ze względu na mniejszą emisję zanieczyszczeń pyłowych i gazowych do środowiska oraz eliminację odpadów paleniskowych. Wybudowano również kotłownię gazową na ul. Tyszkiewiczów w Kolbuszowej. Oddano również gazociąg na osiedlu przy ulicy Sokołowskiej. Dokonano także zmiany źródła ciepła z węglowego na gazowe w szpitalu powiatowym

Telefonizacja

Liczba abonentów telefonii stacjonarnej na terenie Miasta i Gminy wynosi 4 570. Daje to wskaźnik abonentów na 1000 mieszkańców w gminie na poziomie 184,7, przy średniej wartości dla całego województwa podkarpackiego kształtującej się na poziomie około 215. Liczba abonentów

29 telefonicznych na 100 gospodarstw domowych na obszarze Miast i Gminy Kolbuszowa wynosi 66,4.

Wyszczególnienie Liczba abonentów Liczba ludności Kolbuszowa miasto 2 027 9 473 Bukowiec 63 375 Domatków 156 1 008 Huta Przedborska 43 299 Kłapówka 22 237 Kolbuszowa Dolna 372 1 837 Kolbuszowa Górna 462 2 745 Kupno 306 1 528 Nowa Wieś 94 665 Poręby Kupieńskie 53 322 Przedbórz 135 901 Świerczów 88 548 Werynia 246 1 557 Widełka 371 2 326 Zarębki 132 924 Razem gmina 4 570 24 745

Poza telefonią stacjonarną, mieszkańcy gminy i podmioty gospodarcze korzystają z telefonii komórkowej. 90% terenów gminy ma zasięg pozwalający korzystać z telefonów komórkowych.

Infrastruktura społeczna

Poniżej przedstawiono zestawienie placówek oświatowych funkcjonujących na terenie Miasta i Gminy Kolbuszowa.

Liczba Liczba Liczba sal Powierzchnia Szkoły Specjalne uczniów nauczycieli dydaktycznych dydaktyczna Szkoła Podstawowa w 45 10 6 180 Kolbuszowej Dolnej Gimnazjum w 22 7 4 120 Kolbuszowej Dolnej

30 Liczba Liczba Liczba sal Powierzchnia Szkoły podstawowe uczniów nauczycieli dydaktycznych dydaktyczna Bukowiec 69 9 7 312 Domatków 70 8 8 324 Kolbuszowa Górna 178 15 8 416 Kupno 175 17 8 259 Przedbórz 122 10 7 267 Werynia 111 11 6 253 Widełka 250 20 15 500 Zarębki 70 10 9 390 Nr 1 Kolbuszowa 377 35 18 863 Nr 2 Kolbuszowa 597 44 21 1 200 RAZEM 2 092 188 115 5 074 Liczba Liczba Liczba sal Powierzchnia Gimnazja uczniów nauczycieli dydaktycznych dydaktyczna Nr 1 Kolbuszowa 395 31 15 660 Nr 2 Kolbuszowa 484 35 22 1380 Kupno 186 17 8 360 Widełka 121 11 4 160 RAZEM 1186 94 49 2560 Liczba Liczba Liczba sal Powierzchnia Szkoły średnie uczniów nauczycieli dydaktycznych dydaktyczna Liceum Ogólnokształcące 650 45 24 1 440 Zespół Szkół Zawodowych 806 54 24 1 520 Zespół Szkół 386 43 24 1 440 Agrotechniczno- Ekonomicznych RAZEM 1 842 142 72 4 400 OGÓŁEM 5 120 424 236 12 034

Jedyną placówką szkolnictwa Wyższego na terenie gminy jest Zamiejscowy Wydział Biotechnologii Uniwersytetu Rzeszowskiego w Weryni i Państwowej Szkoły Muzycznej I Stopnia w Kolbuszowej W zakresie opieki przedszkolnej mieszkańcy mają do dyspozycji 9 placówek: Przedszkole nr 1 w Kolbuszowej Przedszkole nr 2 w Kolbuszowej Przedszkole nr 3 w Kolbuszowej Przedszkole w Kolbuszowej Dolnej

31 Przedszkole w Kolbuszowej Górnej Przedszkole w Widełce Przedszkole w Weryni Przedszkole Niepubliczne p.w. św. Jana w Kolbuszowej Przedszkole Niepubliczne w Kupnie Dostęp do podstawowej opieki zdrowotnej dla mieszkańców gminy jest zapewniony na dobrym poziomie. Usługi specjalistyczne zapewniają placówki w Kolbuszowej oraz inne położone w dużych ośrodkach regionalnych. Wykaz placówek służby zdrowia przedstawiono poniżej. W struktury Samodzielnego Publicznego Zespołu Opieki Zdrowotnej w Kolbuszowej wchodzą:  Szpital (196 łóżek) z Oddziałem Nefrologii i Dializoterapii - bez barier architektonicznych  Przychodnia Rejonowa Nr 1 w Kolbuszowej  Przychodnia Rejonowa Nr 2 w Kolbuszowej  Przychodnia Specjalistyczna w Kolbuszowej  Wiejski Ośrodek Zdrowia w Widełce  Wiejski Ośrodek Zdrowia w Przedborzu

Sieć bibliotek publicznych na terenie Miasta przedstawia poniższa tabela:

Wypożyczenia Powierzchnia Lokalizacja Księgozbiór Czytelnicy książek (m2) Kolbuszowa 53 306 55 243 3 003 890 Filia – Bukowiec 8 479 4 559 179 44 Filia – Kolbuszowa 14 734 7 084 239 76 Górna Filia – Kolbuszowa 9 276 3 311 130 27 Dolna

32 Filia – Kupno 9 983 6 027 318 56 Filia – Przedbórz 9 001 6 880 325 152 Filia – Werynia 12 158 9 555 375 62 Filia - Widełka 11 990 7 465 375 85 Ogółem 128 927 100 124 4 944 1392

Atrakcje turystyczne i kulturalne

Rozległe tereny leśne, zbiorniki wodne oraz niewielkie oddalenie od największych aglomeracji miejskich w regionie sprawiają, że powiat posiada korzystne warunki do rozwoju turystyki, wypoczynku sobotnio-niedzielnego, agroturystyki i produkcji zdrowej żywności. Turyści odwiedzający powiat kolbuszowski mogą zwiedzać zabytki znajdujące się na całym obszarze, ale również wędrować wytyczonymi szlakami poznając otaczającą ich florę i faunę. W związku z tym istnieją możliwości inwestowania w infrastrukturę techniczną (baza noclegowa, restauracje, parkingi, itp.) we wszystkich gminach wchodzących w skład powiatu. Szczególne możliwości dla przyszłych inwestorów istnieją w gminach Raniżów i Stary Dzikowiec, na terenie, których znajduje się zbiornik wody (w miejscowości Wilcza Wola) stanowiący bazę wypoczynkową dla mieszkańców pobliskich miast oraz spełniający rolę zbiornika retencyjnego. Tego typu inwestycje pozytywnie oddziałują na Kolbuszową, jako siedzibę powiatu. W samej gminie turyści mogą się zatrzymać w Hotelu Fundacji na Rzecz Kultury Fizycznej i Sportu w Kolbuszowej i w coraz większej ilości gospodarstw agroturystycznych. Dostępnych jest 15 miejsc w Domu Noclegowym w Kolbuszowej ul. Obrońców Pokoju oraz w Motelu w Kolbuszowej Dolnej 17 miejsc.

33 Zgodnie z wykazem Muzeum Okręgowego w Rzeszowie na terenie gminy zewidencjonowano 133 stanowiska archeologiczne; najwięcej z epoki kamiennej (47) i nowożytnej (57). Najwięcej stanowisk znajduje się w Weryni (25), w Kolbuszowej Górnej, Widełce i Zarębkach (po 16 stanowisk). Teren dawnego założenia pałacowego i fos w Kolbuszowej powinien być objęty gruntownymi badaniami archeologicznymi. Historyczne procesy rozwoju miasta i gminy wyraziły się w ewolucji ich struktury przestrzennej. Obecny stan zagospodarowania miasta i gminy jest zdeterminowany głównie przez rozwój w okresie powojennym. O tożsamości historycznej miasta świadczy zachowane założenie urbanistyczne w planie oraz zespoły zabudowy z przełomu XIX i XX w. Zachowana historyczna struktura przestrzenna obejmuje obszar I fazy formowania się miasta (rynek), teren założenia pałacowego z fosami, folwark „Podsomnie” z obiektami architektury przemysłowej, folwark „Kłodniczówka”, zespół pałacowo-parkowy w Weryni; wymagają one objęcia ochroną konserwatorską. Zachowane elementy zabytkowe występują na obszarze obejmującym II fazę formowania się miasta. Historyczne układy osadnicze wsi na terenie gminy uległy niemal całkowitemu zatarciu w wyniku wymiany zdekapitalizowanej zabudowy, nowych podziałów własnościowych oraz wszelkich inwestycji. Tradycyjna zabudowa wsi z elementami charakterystycznymi dla grup etnograficznych Lasowiaków i Rzeszowiaków została odtworzona w parku etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. Ekspozycja wymaga uzupełnienia o obiekty nieodłącznie związane z dawną wsią takie jak kościół, plebania, dwór czy leśniczówka. Dla zapewnienia warunków właściwej ekspozycji obiektów powinno się wyznaczyć strefę ochrony krajobrazu wokół skansenu. Prawną ochroną objęte są obiekty wpisane do rejestru zabytków Państwowej Służby Ochrony Zabytków. Najcenniejszym obiektem zabytkowym w gminie jest zespół pałacowo-parkowy i folwarczny w Weryni. W rejestrze zabytków znajduje się poza tym oficyna pałacowa z XVIII w. tzw.

34 „Stary Dwór” – jedyny obiekt pozostały po założeniu pałacowym w Kolbuszowej oraz budynek Banku Spółdzielczego (dawna Kasa Zaliczkowa „Szczęść Boże”). Zgodnie z ewidencją P.S.O.Z. w Rzeszowie na terenie miasta i gminy znajduje się około 219 zabytków architektury, w tym w mieście – 148 obiektów. W każdej wsi jest kilka obiektów zabytkowych generalnie w złym stanie technicznym – nieremontowane od lat, ze względu na brak środków finansowych na ten cel, ulegają stopniowo likwidacji. Na terenie parku etnograficznego zgromadzono 56 obiektów zabytkowych architektury drewnianej. Podlegają one ochronie prawnej jako obiekty muzealne. Na obszarze gminy zachował się zabytkowy park w Weryni. Znajduje się tam 26 cennych drzew proponowanych do objęcia ochroną jako pomniki przyrody; całe założenie parkowe wymaga zabiegów pielęgnacyjnych. W mieście Kolbuszowa znajdują się jedynie resztki szkoły podstawowej nr 1 jako pozostałość po romantycznym parku na Lipniku z XIX w. Cała gmina leży na obszarze jednej krainy geograficznej, zamieszkiwana była przez jedną grupę etnograficzną – Lasowiaków, co zaowocowało stworzeniem jednorodnego krajobrazu kulturowego o odrębnym charakterze różnym od sąsiadów. Obecnie jest to doskonale widoczne jedynie na terenie skansenu. Najcenniejszym elementem krajobrazu kulturowego, pozwalającym zidentyfikować tożsamość miasta, jest jego historycznie najstarsza część z charakterystyczną zabudową rynku, dominantą wieży kościelnej. Postępująca urbanizacja i działalność inwestycyjna powoduj degradację krajobrazu kulturowego gminy, zacieranie różnic. Najsilniej i najszybciej ulegają przekształceniom obszary miasta oraz położone w jego sąsiedztwie. Jednostki krajobrazowe obejmujące przestrzenie rolnicze z otwartymi makrownętrzami zapewniają szersze perspektywy widokowe i dlatego proces ich zabudowy powinien być kontrolowany. Zabudowa rozproszona występuje głównie na terenie dawnych wsi puszczańskich (Poręby Kupieńskie, Huta

35 Przedborska). Budynki wznoszone w latach 70. i 80. z reguły nie są dostosowane skala i charakterem do sąsiedniej zabudowy, lepiej przedstawiają się obiekty wznoszone w ostatnich latach. Cenny krajobraz naturalny stanowiący w większości zwarte kompleksy leśne będące pozostałością po puszczy sandomierskiej został objęty obszarami chronionego krajobrazu: Mielecko-Kolbuszowsko-Głogowskim na południu i zachodzie gminy, Sokołowsko-Wilczowolskim w północno- wschodniej części gminy.

5. Analiza S.W.O.T.

5.1. Uwarunkowania wewnętrzne

FINANSE GMINY

Silne strony Braki, problemy Zmniejszający się udział Realny wzrost dochodów dochodów własnych w budżecie budżetu gminy w latach 2003- gminy (z 39% w roku 2003 do 2005 36% w roku 2005) Duży i rosnący udział podatku Wysoki poziom wydatków od nieruchomości w podatkach bieżących lokalnych Budżety zrównoważone z Finansowanie inwestycji głównie niewielką nadwyżką dochodów ze środków własnych Rosnące wpływy z udziałów Wysokie koszty utrzymania gminy w podatkach placówek oświatowych dochodowych Wzrost wydatków

inwestycyjnych

36 INFRASTRUKTURA WARUNKI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW

Silne strony Braki, problemy

Niewielki zasięg sieci kanalizacyjnej na obszarze • Oczyszczalnia ścieków z wolnymi wiejskim gminy oraz mocami przerobowymi wymagająca modernizacji część sieci na terenie miasta

Zły stan techniczny dróg • Prawie pełne zwodociągowanie gminnych, jak również gminy powiatowych i wojewódzkich

Konieczność zwodociągowania • Wysoki stopień gazyfikacji reszty gospodarstw oraz obszaru gminy podniesienia jakości dostarczanej wody

• Istniejąca koncepcja regulacji Potrzeba rozbudowy gospodarki odpadami w gminie infrastruktury pieszej i rowerowej

• Korzystne położenie komunikacyjne w województwie Brak systemu segregacji – dogodne połączenia odpadów z Rzeszowem, Mielcem, Tarnobrzegiem, Leżajskiem

• Konieczność rozbudowy systemu • Przebieg ważnych odcinków dróg odwadniającego i kanalizacji wojewódzkich deszczowej

• Rozpoczęty proces eliminacji kotłowni węglowych

Dobry dostęp do sieci telefonicznej oraz zasięg sieci komórkowych

37 ROZWÓJ GOSPODARCZY

Silne strony Braki, problemy Relatywnie niskie ceny gruntów i Duże bezrobocie (szczególnie kosztów produkcji wśród osób młodych) Rosnąca liczba zarejestrowanych Niski stopień wykształcenia osób podmiotów gospodarczych bezrobotnych Zróżnicowanie struktury Słaba jakość gleb podmiotów gospodarczych Rozdrobniona struktura Rozwijający się sektor usługowy gospodarstw rolnych Istniejące potencjalne tereny pod Niewielka ilość zakładów pracy inwestycje Dynamiczny rozwój małych przedsiębiorstw, istnienie niewykorzystanych w pełni „Szara strefa” na rynku pracy zakładów produkcyjnych, złóż kopalin przemysłowych oraz terenów pod rozwój przemysłu. Dobry stan środowiska naturalnego – czyste Niewystarczająca baza ekologicznie tereny atrakcyjne turystyczna turystycznie - agroturystyka

SFERA SPOŁECZNA

Silne strony Braki, problemy Dobre warunki nauczania • Niedostateczna ilość środków na wskutek niskiej liczby uczniów na zadania własne i zlecone pomocy oddział społecznej Funkcjonowanie ośrodka • Konieczność rozwinięcia oferty sportowo- rekreacyjnego spędzania wolnego czasu Organizacja dorocznych imprez kulturalnych Dostępność placówek przedszkolnych i klas „0” Aktywna działalność organizacji społecznych i klubów sportowych Aktywnie działająca OSP

5.2. Uwarunkowania zewnętrzne

Szanse Zagrożenia Sąsiedztwo Ukrainy i Słowacji Niski poziom rozwoju stwarza możliwość eksportu gospodarczego powiatu. dla lokalnych podmiotów gospodarczych. Integracja z Unią Europejską Niski standard dróg daje szansę korzystania z regionalnych i powiatowych. funduszy pomocowych. Powstawanie miejsc pracy w Zagrożenie bytu dla ościennych ośrodkach: niskodochodowych Rzeszów, Tarnobrzeg, Mielec, gospodarstw rolnych pod Stalowa Wola. wpływem polityki państwa i procesów dostosowawczych do warunków Unii Europejskiej. Czyste środowisko naturalne w Rozwój większych ośrodków regionie stwarzające warunki przemysłowych odciągających dla rozwoju rolnictwa zainteresowanie inwestorów od produkującego zdrową gmin słabiej rozwiniętych żywność. gospodarczo, powodujący większą atrakcyjność tych ośrodków dla młodzieży Wzrost atrakcyjności Trudności wymiany handlowej sąsiednich gmin ułatwiający z Ukrainą po wejściu Polski do pozyskiwanie inwestorów także Unii Europejskiej w mieście i gminie Kolbuszowa. Dobrze rozwinięta Bezrobocie w kraju i regionie infrastruktura transportowo- spowodowane złą koniunkturą komunikacyjna w regionie dla przemysłu zbrojeniowego (planowana autostrada A-4 i oraz rolnictwa (bezrobocie w drogi szybkiego ruchu S19, ościennych gminach lotnisko w Jasionce) rolniczych). Uruchomienie ruchu kolejowego osobowego i towarowego na trasie Rzeszów - Ocice

39 Szanse Zagrożenia Coraz powszechniejszy rozwój turystyki (w tym agroturystyki) w mniejszych ośrodkach z wykorzystaniem ich walorów przyrodniczo-kulturowych

6. Program. Cel. Kierunki. Działania

Zgodnie z wyrażoną wolą mieszkańców gminy, działania władz samorządowych w kolejnych latach będą miały na celu polepszenie jakości życia lokalnej społeczności. Analiza stanu obecnego ukazała, że najważniejszym zadaniem stojącym przed samorządem przez następne lata jest zapewnienie na całym obszarze gminy dostępu do podstawowych urządzeń infrastruktury technicznej. Zagadnienie to wydaje się być kluczowe dla poziomu życia mieszkańców na początku XXI wieku. Ukończenie prac związanych z rozbudową poszczególnych instalacji ułatwi w dużym stopniu codzienne życie ludności na obszarze gminy, jak również zachęci do osiedlania się na jej terenie. Innym, równie ważnym elementem kształtowania rozwoju gminy jest stworzenie przyjaznego klimatu dla nowych inwestorów, jak również istniejących już podmiotów. Ożywienie gospodarki na terenie gminy przyczyniłoby się do polepszenia warunków na lokalnym rynku pracy i zwiększyło dochody zarówno gospodarstw domowych, jak i innych podmiotów funkcjonujących na terenie Miasta i Gminy Kolbuszowa. Rozwinięciem zdefiniowanej misji Miasta i Gminy jest wybór celów strategicznych programu. W procesie planowania strategicznego, na podstawie przeprowadzonych analiz wyodrębniono następujący zestaw tych celów.

1. Rozwój infrastruktury technicznej

Stan infrastruktury technicznej na terenie danego obszaru determinuje jego pozycję konkurencyjną na rynku regionalnym i subregionalnym. Jest on wyznacznikiem poziomu życia mieszkańców i troska o zapewnienie odpowiedniego poziomu urządzeń i wyposażenia gospodarstw domowych powinna być jednym z priorytetów działań samorządu. Wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań w tej dziedzinie i upowszechnianie ich na terenie całej gminy w ogromnym stopniu ułatwia mieszkańcom codzienne życie oraz zachęca nowe osoby do migracji w celach osadniczych. Dostrzegając bieżące problemy związane z funkcjonowaniem urządzeń użyteczności publicznej władze samorządowe Miasta i Gminy Kolbuszowa zamierzają podjąć odpowiednie działania zmierzające ku radykalnej poprawie tej sytuacji. W szczególności dotyczy to konieczności rozbudowy systemu kanalizacji sanitarnej, zwodociągowania reszty obszaru gminy oraz kompleksowego uregulowania zagadnienia gospodarki odpadami. Należy również zauważyć, że poziom wyposażenia w urządzenia infrastruktury technicznej wpływa również na atrakcyjność tej lokalizacji dla nowych inwestorów. Tereny dobrze uzbrojone są magnesem dla przedsiębiorców mogących stworzyć kolejne miejsca pracy. W ten sposób również pośrednio inwestycje infrastrukturalne są w stanie podnieść jakość życia w danej społeczności. Zgodnie z prognozami analityków wpływ czynników związanych z wyposażeniem terenu w media na decyzje lokalizacyjne inwestorów będzie się w kolejnych latach zwiększał. Bardzo ważnym aspektem działań związanych podniesieniem poziomu infrastruktury technicznej w gminie jest przyczynianie się do poprawiania stanu środowiska. Zastosowanie rozwiązań ekologicznych pozwoli na ograniczenie zanieczyszczeń i promowanie gminy. Dla mieszkańców, oprócz wymienionych wcześniej udogodnień opisywane przedsięwzięcia zapewnią również korzyści z życia w bardziej przyjaznym i zdrowym otoczeniu.

2. Wspieranie lokalnej gospodarki

Jednym z priorytetów w działalności samorządu gminnego powinno być wspieranie rozwoju działalności gospodarczej jako bardzo istotnego elementu walki z bezrobociem. Bez pracy w gminie pozostaje ciągle duża liczba osób. Fakt ten ma wpływ nie tylko na ogólny poziom dochodów mieszkańców, ale jest potencjalnym źródłem wielu napięć społecznych, zarówno dla mieszkańców, jak i dla gminy. Należy zdawać sobie sprawę z tego, że samorząd gminny nie ma możliwości bezpośredniej walki z bezrobociem, ale powinien podejmować działania wspierające działalność gospodarczą. Mogą one polegać na udostępnianiu i uzbrajaniu odpowiednich terenów, stosowaniu ulg podatkowych, doradztwie, czy integracji rolników. Lokalizacja nowych inwestycji w danym regionie uzależniona jest, bowiem od wielu czynników. Podstawowymi elementami są m.in. poziom rozwoju infrastruktury oraz jakość kapitału ludzkiego, ale duże znaczenia ma także dobra promocja i sprawna obsługa administracyjna inwestorów oraz lokalne preferencje i udogodnienia tworzone dla pozyskania inwestycji. W przypadku Kolbuszowej największą uwagę należy zwrócić na stymulowanie rozwoju drobnej przedsiębiorczości oraz usług, bowiem są to główne źródła utrzymania dużej części mieszkańców z terenu gminy, a warunki ich rozwoju są korzystne – wysoki poziom przedsiębiorczości mieszkańców oraz dobre warunki do rozwoju turystyki ekologicznej.

3. Rozwój usług dla mieszkańców

Jednym z priorytetowych zadań samorządu gminnego jest zapewnienie jak najlepszego poziomu edukacji podstawowej. Zagadnienie to jest tak

42 ważne z kilku przyczyn. Należy zauważyć, że pierwsze lata szkolnej nauki w dużym stopniu wyznaczają możliwości dalszej edukacji i przygotowania zawodowego. Dla lokalnej społeczności dbałość o wysoką jakość usług oświatowych oznacza lepiej wykształcony kapitał ludzki w przyszłości, co jest jednym z najważniejszych determinantów rozwoju. Wydatki na sektor oświaty w gminie sięgają połowy całego budżetu, co sprawia, że należy wykorzystywać je jak najbardziej efektywnie, wprowadzając nowoczesne rozwiązania edukacyjne. Mieszkańcom gminy powinno zapewniać się również dostęp do wysokiej jakości usług, by mogli oni zaspakajać swoje potrzeby jak najbliżej miejsca zamieszkania. Jednymi z kluczowych problemów jest podniesienie poziomu bezpieczeństwa oraz zapewnienie dostępu do pomocy medycznej. Dużą wagę samorząd Miasta i Gminy Kolbuszowa przywiązuje również do działalności organizacji społecznych, które w wielu obszarach mogą wspomagać wysiłki lokalnych władz. Dbałość o rozwój sektora usługowego, efektywne zarządzanie mieniem samorządowym oraz usprawnienie obsługi w urzędach ma na celu zwiększenie integralności lokalnej społeczności i rozbudzenie poczucia współodpowiedzialności za „małą ojczyznę”. Planuje się ponadto budowę mieszkań socjalnych, z uwzględnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych.

4. Aktywizacja obszarów wiejskich W strukturze agrarnej gminy Kolbuszowa dominują małe gospodarstwa rolne, często rozdrobnione. Ponadto zasoby ziemi uprawnej większości gospodarstw są zbyt małe, by zapewnić wystarczający poziom dochodów i rozwój produkcji specjalistycznej. Niewystarczająca skala produkcji ogranicza również możliwości realizowania postępu technologicznego, zarówno z powodów finansowych, jak i technicznych. Istotnym problemem jest także niski stopień specjalizacji gospodarstw rolnych, zmniejszający efektywność

43 gospodarowania i ograniczający pozycję przetargową rolników na rynku. Ponadto produkcja rolnicza musi spełniać wymagania jakościowe uwzględniające bezpieczeństwo dla konsumenta oraz wpływ na środowisko naturalne. Dostosowanie gospodarstw do podwyższonych wymagań oznacza konieczność modernizowania bazy wytwórczej gospodarstw, wyposażenia w nowe urządzenia techniczne oraz większych nakładów na zapewnienie odpowiednich warunków sanitarnych w produkcji rolniczej. W tym kontekście niezmiernie ważne staje się zapewnienie sprawnego systemu doradztwa i informacji dla zainteresowanych rolników oraz kształtowanie systemu zbytu produkcji rolnej (w tym z wykorzystaniem internetu) w powiązaniu z tworzeniem grup producentów rolnych. Z drugiej strony istnieje szansa na zagospodarowanie mniejszych, ekologicznych gospodarstw w kierunku produkcji żywności wysokiej jakości (ekologicznej, bez dodatku środków chemicznych). Rozwój obszarów wiejskich to nie tylko kwestie gospodarki rolnej, ale także zagadnienia społeczne, związane z „ukrytym” bezrobociem na wsi oraz niskimi zazwyczaj kwalifikacjami rolników. Statystyka rynku pracy obrazowana przez wskaźnik stopy bezrobocia nie uwzględnia tzw. „bezrobocia ukrytego”, fałszując niejako prawdziwą sytuację na lokalnym rynku pracy. Bezrobocie ukryte skumulowane jest w gospodarstwach rolnych, którego członkowie (de facto nie posiadający żadnej pracy) nie rejestrują się z różnych powodów w urzędach pracy.

44 Dla każdego ze wskazanych celów strategicznych zdefiniowano zestaw celów szczegółowych, które odnosić się będą do konkretnych grup projektów. Strukturę Programu ukazano poniżej: 4. Aktywizacja obszarów 1. Rozwój infrastruktury 2. Wspieranie lokalnej 3. Rozwój usług dla wiejskich technicznej gospodarki mieszkańców

1.1. Dokończenie 2.1. System informacyjny dla 3.1. Rozbudowa obiektów 4.1. Inspirowanie powstawania wodociągowania obszaru rynku pracy sportowych i Lokalnych Grup Działania gminy 2.2. Wsparcie rozwoju MŚP, rekreacyjnych na terenie 4.2. Rozwijanie doradztwa 1.2. Rozbudowa systemu gminy rolniczego w gminie w współpraca z kanalizacji sanitarnej przedsiębiorcami 3.2. Modernizacja i zakresie produkcji rolnej i przetwórstwa 1.3. Remont i budowa dróg i 2.3. Opracowanie uzupełnienie bazy chodników na terenie kompleksowego programu oświatowej 4.3. Rozwój rynku szkoleń gminy promocji gospodarczej 3.3. Rozbudowa bazy i rolniczych i pozarolniczych - przebudowa i rozbudowa Miasta i Gminy wzbogacenie oferty 4.4. Sprzyjanie produkcji dróg gminnych, 2.4. Uzbrajanie terenów kulturalnej zdrowej żywności i powiatowych, przeznaczonych pod 3.4. Poprawa bezpieczeństwa poprzez wprowadzanie wojewódzkich i krajowych inwestycje mieszkańców certyfikatów jakościowych

wraz z infrastrukturą 2.5. Horyzontalne wsparcie 3.5. Zwiększenie dostępności 4.5. Wspieranie organizacyjne towarzyszącą rozwoju turystyki do usług medycznych i finansowe nowych inicjatyw rolniczych - budowa małej obwodnicy 2.6. Prowadzenie działań i opracowanie programów Kolbuszowej z drugim promujących gminę jako profilaktyki zdrowotnej 4.6. Pomoc rolnikom w mostem na rzece Nil uzyskiwaniu kredytów, miejsce sprzyjające 3.6. Wspieranie działalności 1.4. Uporządkowanie rozwojowi nowych organizacji społecznych pożyczek i funduszy gospodarki odpadami przedsiębiorstw i poszerzanie oferty zewnętrznych 1.5. Modernizacja źródeł ciepła 2.7. Współpraca z izbami sposobów spędzania 4.7. Rozwój agroturystyki

i zastosowanie rozwiązań handlowymi Ukraińskimi i wolnego czasu 4.8. Ochrona walorów energooszczędnych innych krajów 3.7. Rozwój mieszkalnictwa ekologicznych środowiska socjalnego naturalnego

45 7. Kluczowe zadania inwestycyjne Miasta i Gminy Kolbuszowa w latach 2007-2013

Dla właściwego przebiegu procesu wdrażania Zintegrowanego Programu Rozwoju Miasta i Gminy Kolbuszowa konieczne jest przedstawienie kluczowych projektów, których realizacja w zasadniczym stopniu wpłynie na stopień osiągnięcia zamierzonych celów i stanu proponowanego w misji lokalnej społeczności. Poniższy katalog projektów nie jest zestawem zamkniętym, jego systematyczne uzupełnianie będzie wyrazem bieżącego monitoringu realizacji Programu oraz ciągłej analizy potrzeb mieszkańców. Ważnym determinantem uzupełnień dokumentu są również pojawiające się możliwości dofinansowania poszczególnych projektów ze źródeł zewnętrznych, zgodnie z priorytetami programów krajowych i dokumentów Unii Europejskiej.

46 I. Rozwój infrastruktury technicznej: 1. Porządkowanie gospodarki wodno-ściekowej gminy Kolbuszowa 1.1 Inwestycje wodociągowe

Nr zadania Opis (nazwa/lokalizacja)

1.1. Budowa sieci wodociągowej w Porębach Kupieńskich

1.2. Budowa sieci wodociągowej Nowa Wieś - Borki

1.3. Budowa sieci wodociągowej w Kłapówce Budowa hydroforni strefowej Przedbórz - Kupno - 1.4. Bukowiec - Domatków

1.5. Modernizacja magistrali wodociągowej Cmolas- Zarębki:

- budowa nowego odcinka

- modernizacja sieci na terenie miasta Kolbuszowa - modernizacja magistrali wodociągowej Cmolas- Zarębki

47 1.2 Inwestycje kanalizacyjne

Nr zadania Opis (nazwa/lokalizacja)

Budowa kanalizacji sanitarnej we wsi Kolbuszowa Dolna, 2.1. strona północno-zachodnia Budowa kanalizacji sanitarnej i deszczowej przy ul. 2.2. Wolskiej i Słonecznej w Kolbuszowej Budowa kanalizacji sanitarnej przy ul. Obrońców Pokoju 2.3. w Kolbuszowej Budowa kanalizacji sanitarnej i deszczowej przy ul. 2.4. Narutowicza w Kolbuszowej Budowa kanalizacji sanitarnej i deszczowej na osiedlu 2.5. Sokołowska w Kolbuszowej

2.6. Budowa kanalizacji sanitarnej w m. Widełka i Kupno

2.7. Budowa kanalizacji sanitarnej w Kolbuszowej Górnej

2.8. Budowa kanalizacji sanitarnej w m. Werynia

2.9. Budowa kanalizacji sanitarnej w m. Zarębki Przebudowa kanalizacji ogólnospławnej w obszarze ulic Rzeszowska, Kolejowa, Targowa, Handlowa i Wiktora w Kolbuszowej na system kanalizacji rozdzielczej i 2.10. sprawowanie nadzoru autorskiego nad tą inwestycją

2.11. Budowa oczyszczalni ścieków w Widelce

2.12. Modernizacja oczyszczalni ścieków w Kolbuszowej Budowa kanalizacji sanitarnej i deszczowej przy ul. 2.13. Krakowskiej w Kolbuszowej Budowa kanalizacji sanitarnej i deszczowej przy ul. Partyzantów w Kolbuszowej 2.14. Budowa kanalizacji sanitarnej w Świerczowie

2.15

48 II. Wspieranie lokalnej gospodarki 1. Uzbrajanie terenów przeznaczonych pod inwestycje – Kolbuszowski Park Przemysłowy 2. Horyzontalne wsparcie rozwoju turystyki

Nr zadania Opis (nazwa/lokalizacja) Dobudowa Sali konferencyjnej, pomieszczeń administracyjnych z zapleczem sanitarnym, kuchennym i 2.1 adaptacja pomieszczeń dla potrzeb osób niepełnosprawnych przy Stadionie Sportowym w Kolbuszowej Rozbudowa infrastruktury okołoturystycznej: nowych 2.2 miejsc noclegowych, punktów gastronomicznych Tworzenie nowych tras turystycznych: pieszych, 2.3 rowerowych, konnych i samochodowych 2.4 Utworzenie punktu informacji turystycznej Oznakowanie obiektów turystycznych na terenie gminy 2.5 Kolbuszowa 2.6 Promocja turystyczna gminy Kolbuszowa

49 III. Rozwój usług dla mieszkańców 1. Rozbudowa obiektów sportowych na terenie gminy

Nr zadania Opis (nazwa/lokalizacja) Budowa sali gimnastycznej z zapleczem sportowym przy 3.1 Stadionie Sportowym w Kolbuszowej Budowa kompleksu boisk o sztucznej nawierzchni przy 3.2 Stadionie Sportowym w Kolbuszowej Budowa sali gimnastycznej przy Szkole Podstawowej w Kolbuszowej Górnej 3.3 Budowa kompleksu boisk sportowych przy Zespole Szkół 3.4 Nr 1 w Kolbuszowej 3.5 Budowa kompleksu boisk sportowych przy Zespole Szkół w Kupnie Budowa kompleksu boisk sportowych przy Zespole Szkół 3.6 w Widełce:

3.7 Budowa krytej pływalni w Kolbuszowej

2. Przygotowanie terenów pod budownictwo mieszkaniowe 3. Rozwój mieszkalnictwa socjalnego - Budowa budynku socjalnego 3. Termomodernizacja obiektów użyteczności publicznej w gminie Kolbuszowa.

IV. Poprawa układu komunikacyjnego

Nr zadania Opis (nazwa/lokalizacja)

4.1. Przebudowa drogi gminnej Zarębki-Dubas-Werynia

4.2. Budowa ulicy Towarowej warz z ulicą Ks. Ruczki

4.3. Budowa północnej obwodnicy Kolbuszowej

4.4. Budowa ulic na osiedlu Polna w Kolbuszowej

4.5. Budowa ulic na osiedlu Prefabet w Kolbuszowej Budowa obwodnicy Kolbuszowej w ciągu drogi krajowej 4.6. nr 9

4.7. Przebudowa drogi wojewódzkiej nr 875 Leżajsk-Mielec Przebudowa układu komunikacyjnego wraz infrastrukturą 4.8. towarzyszącą na terenie gminy Kolbuszowa

51 8. Wdrażanie Programu (finansowanie)

Finansowanie

Realizacja Zintegrowanego Programu Rozwoju Miasta i Gminy uzależniona jest od wysokości pozyskanych środków, zarówno krajowych jak i z funduszy strukturalnych. Biorąc pod uwagę prognozę dopuszczalnej wysokości zobowiązań w poszczególnych latach i wysokość środków jakie mogą być wydatkowane bezpośrednio z budżetu, możliwości finansowe samorządu gminnego wskazują, że na realizacje przyjętych celów zabezpiecza 15% wkładu własnego z ogólnych kosztów projektów (uzyskane środki wspólnotowe pokryją pozostałe 85% wydatków). Zakłada się również, że nie wykonanie wszystkich zadań w latach 2007-2013 powoduje przesuniecie ich realizacji na lata następne. Łączny budżet Miasta i Gminy Kolbuszowa w roku 2006, tj. 44 300 508 PLN, w którym na wydatki majątkowe zaplanowano blisko 11 706 921 PLN (26,4%),jednakże na realizację zadań inwestycyjnych wynikających z wieloletnich programów inwestycyjnych przeznaczono 4 333 530 PLN (9,8% wszystkich wydatków budżetowych), w tym ze środków własnych 1 973 530 PLN. Na tej podstawie przyjąć można, iż gmina jest w stanie realizować rocznie projekty do wysokości ok. 13 000 000 PLN. Suma ta jednak winna być każdorazowo uaktualniania w oparciu o bieżące zadłużenie gminy oraz inne zobowiązania wynikające z zadań własnych oraz zleconych.

Zarządzanie

Funkcje Instytucji Zarządzającej i koordynującej realizacje Programu Rozwoju będzie pełnił specjalnie powołany zespół pracowników. Zakres zadań Instytucji Zarządzającej obejmuje m.in.:

52 zapewnienie zgodności realizacji Programu z poszczególnymi dokumentami programowymi wyższego rzędu, w tym w szczególności w zakresie zamówień publicznych, zasad konkurencji, ochrony środowiska, jak też zagwarantowanie przestrzegania zasad zawierania kontraktów publicznych, zbieranie danych statystycznych i finansowych na temat postępów wdrażania oraz przebiegu realizacji projektów w ramach Programu, zapewnienie przygotowania i wdrożenia Programu działań w zakresie informacji i promocji Programu, przygotowanie rocznych raportów na temat wdrażania Programu, zbieranie informacji do rocznego raportu o nieprawidłowościach, dokonanie oceny po zakończeniu realizacji Programu.

Instytucja wdrażająca Zintegrowany Program Rozwoju Miasta i Gminy Kolbuszowa

Urząd Miasta i Gminy Kolbuszowa jako instytucja wdrażająca Program odpowiedzialny jest za: opracowanie i składanie wniosków o dofinansowanie projektów, kontrole formalną składanych wniosków, ich zgodności z procedurami i zapisami w Programie, zapewnienie szerokiego informowania o współfinansowaniu przez UE realizowanych projektów.

53 9. System monitorowania i ewaluacji Programu w Mieście i Gminie Kolbuszowa

A. Metodologia ewaluacji

Kluczowe znaczenie w monitorowaniu i stymulowaniu realizacji Programu posiada Burmistrz Miasta i Gminy Kolbuszowa. Dodatkowo w monitorowaniu uczestniczył będzie horyzontalny zespół zadaniowy do spraw realizacji Programu. Główną ich rolą będzie monitorowanie przebiegu realizacji zadań zawartych w Programie oraz ewentualne interweniowanie w przypadku stwierdzenia opóźnień lub nieuzasadnionej rezygnacji z realizacji zadania i w razie potrzeby aktualizowanie Programu w zakresie dostosowania go do zmieniających się uwarunkowań. Do monitorowania, oceny realizacji programu oraz jego aktualizacji służyć będzie system współpracy pomiędzy podmiotami działającymi na terenie Miasta i Gminy Kolbuszowa wspomagany poprzez analizę założonego zestawu wskaźników produktów, rezultatów i oddziaływania poszczególnych projektów. Zadanie monitorowania i ewaluacji działań strukturalnych wynika wprost z przepisów prawa, choć sposób ich przeprowadzania zależy od natury i zakresu ocenianej pomocy. Celem jest sprawdzenie, za pomocą zdefiniowanych na odpowiednim poziomie wskaźników, efektywności wdrażania i wykorzystywanych środków.

Regulacje prawne

Podstawowe regulacje prawne dotyczące wskaźników monitorowania zawarte są w art. 36 rozporządzenia ramowego. Rozporządzenie to zawiera również liczne odniesienia do Planowania (art. 16, 17 i 18) i procedur ewaluacyjnych (art. 40, 41, 42, 43 i 44). Te

54 artykuły ustanawiają: podstawy operacyjne dla monitorowania i oceny pomocy (np. kwantyfikacja celów, monitorowanie finansowe i rzeczowe, wskaźniki wyników, rezultatów i wpływów); odpowiedzialność każdego z zaangażowanego poziomo zarządzania (Komisja Europejska, państwa członkowskie i Komitety Monitorujące) i związane z nimi obowiązki w zakresie sprawozdawczości (np. roczny raport z implementacji, raporty z ewaluacji). Ramy Planowania Wskaźniki stosuje się do wszystkich form pomocy strukturalnej, tj. Wspólnotowych Ram Wsparcia (CSF), Jednolitego Dokumentu Planowania (SPD), Planów Operacyjnych (OP), ale również do dotacji globalnych i dużych projektów. W celu zapewnienia efektywnego monitorowania tych form pomocy, szczególna uwaga powinna zostać poświęcona najniższemu poziomowi operacyjnemu (działanie lub projekt). Zasadniczo te dane powinny być zawarte w rocznych raportach z implementacji (art. 37) i nie powinny ograniczać się do informacji finansowych. Ponadto wskaźniki powinny przedstawiać spójny opis Programu, poczynając od poziomu najbliższego (rzeczywisty wydatek) i obejmując coraz to bardziej ogólne poziomy (efekty wyprodukowane przez ten wydatek). Ramy operacyjne Pomiędzy podstawowymi elementami przygotowywania planów pomocy w ramach Funduszy strukturalnych znajduje się ustalenie celów i alokacja środków pomiędzy operacjami w sposób zapewniający optymalną realizację celów. Pomiędzy decyzją o przyznaniu pomocy a celami istnieje logiczny związek, który może zostać przedstawiony „z góry do dołu” lub „z dołu do góry. . „z góry na dół”: cała pomoc jest Planowana w specyficznym kontekście związanym z definiowaniem celów ogólnych. Te ostatnie kształtują strategię pomocy i są podstawą dla pewnej liczby celów szczegółowych,

55 w ogólnym zarysie odpowiadającym obszarom priorytetowym. Każdy z tych celów jest z kolei wdrażany za pomocą działań, które pozwalają na realizację celów operacyjnych. . „z dołu do góry”: działania są wdrażane przez administrację, agencje i operatorów za pomocą różnych (finansowych, ludzkich, technicznych lub organizacyjnych) środków lub zasobów (wkładu), Rzeczywiste wydatki są źródłem rzeczowych wyników (np. kilometry zbudowanej drogi, liczba miejsc na zorganizowanych szkoleniach, etc.), które pokazują poczyniony postęp we wdrażaniu danego działania, Rezultaty są bezpośrednimi efektami wobec beneficjentów finansowanego działania (np. skrócony czas podróży, zmniejszone koszty transportu lub liczba uczestników, którzy ukończyli szkolenia, etc.), Powyższe rezultaty mogą zostać wyrażone w kategorii ich wpływu (oddziaływania) na osiągnięcie ogólnych lub szczegółowych celów Planu i stanowią główną podstawę dla uznania, że dana pomoc zakończyła się sukcesem lub porażką. Reasumując: . Cele operacyjne są wyrażane w kategoriach wyników (np. zapewnienie szkoleń dla trwale bezrobotnych); . Cele szczegółowe są wyrażane w kategoriach rezultatów (np. podniesienie, poprzez szkolenie, szansy zatrudnienia osób trwale bezrobotnych); . Cele ogólne są wyrażane w kategoriach wpływu – oddziaływania (np. redukcja bezrobocia pośród uprzednio trwale bezrobotnych).

Planowanie pomocy w ramach Funduszy Strukturalnych

Jak zauważono powyżej, pomoc w ramach Funduszy Strukturalnych przybiera różną formę: Wspólnotowe Ramy Wsparcia (CSF), Plany Operacyjne, Jednolite Dokumenty Planowe i uzupełniające dokumenty

56 Planowe zawierające działania. WRW przedstawiają pewną liczbę priorytetów, które są wdrażane poprzez Plany Operacyjne. Z kolei każdy Plan operacyjny zawiera w sobie spójny zestaw priorytetów składających się z działań wieloletnich. Jednolite Dokumenty Planowe mają prostszą strukturę, złożoną z elementów zarówno WRW jak i PO. Na każdym poziomie Planowania (CSF, priorytety, PO, etc.) dokonuje się podobnej kategoryzacji celów. I tak, ogólny cel na niższym poziomie odpowiada celowi szczegółowemu z poziomu wyższego i odwrotnie, cel szczegółowy na poziomie wyższym zawiera w sobie cel ogólny z poziomu niższego. Należy jednak zaznaczyć, że cele operacyjne występują tylko na poziomie działań. Relacje pomiędzy poszczególnymi poziomami i efektami z pomocy przedstawiono na poniższym zestawieniu.

Podstawy Wsparcia Wspólnoty Cele ogólne Priorytety (wpływ) Cele Cele ogólne Plany szczegółowe (wpływ) operacyjne (rezultaty) Cele Cele ogólne Priorytety szczegółowe (wpływ) (rezultaty) Cele Cele ogólne Uzupełniający szczegółowe (wpływ) dokument (rezultaty) Planowy (Działania) Cele Cele ogólne szczegółowe (wpływ) (rezultaty) Cele szczegółowe (rezultaty) Cele operacyjne (wyniki) Działania

57 Jednolity Dokument Planowy Cele ogólne Priorytet (wpływ) Cele Cele ogólne Uzupełniając szczegółowe (wpływ) y dokument (rezultaty) Planowy (Działania) Cele Cele ogólne szczegółowe (wpływ) (rezultaty) Cele szczegółowe (rezultaty) Cele operacyjne (wyniki) Działania

W kategorii wskaźników: . Wskaźniki rezultatu i wpływu mogą zostać zdefiniowane na wszystkich poziomach Planowania; . Wskaźniki wyników są kwantyfikowalne tylko na poziomie działań; . Wybrane wskaźniki wyników mogą być pogrupowane w celu określenia odpowiednich wskaźników na poziomie priorytetu i Planu . Relacje przyczynowo-skutkowe pomiędzy poziomami działania, priorytetu i Planu mogą być opisane poprzez ewolucję wskaźników wyników i rezultatów mierzonych na różnych poziomach. Istotnym celem ewaluacji ex-ante jest przekonanie się, że wewnętrzna logika planowanego działania jest spójna.

Wskaźniki Programu: wkład, wyniki, rezultaty i wpływ

W celu monitorowania wdrażania Programu i oceny jego efektywności w stosunku do ustalonych celów, konieczne jest ustalenie zestawu wskaźników. Decyzje w tej sprawie powinny być podejmowane jeszcze przed

58 rozpoczęciem wdrażania Programu lub we wczesnej fazie jego realizacji tak, aby odpowiednie dane mogły zostać zebrane. W większości przypadków można im przypisać poziomy celów, które ogólnie odpowiadają celom Programu. Możemy, więc wyróżnić następujące poziomy wskaźników: . wskaźniki wkładu dotyczą przyznanego budżetu na każdym poziomie pomocy. Wskaźniki finansowe są wykorzystywane do monitorowania postępów w ramach (rocznych) zobowiązań i wypłat funduszy dostępnych dla danego działania lub Programu w stosunku do jego dopuszczalnych kosztów.

. Wskaźniki wyników odnoszą się do działalności. Są one mierzalne w jednostkach fizycznych lub monetarnych (np. długość zbudowanej drogi, liczba przedsiębiorstw, które otrzymały wsparcie finansowe).

. Wskaźniki rezultatu odnoszą się do bezpośredniego efektu spowodowanego przez Program. Dostarczają one informacji o zmianach np. w zachowaniu, zdolności i efektywności bezpośrednich beneficjentów. Wskaźniki te mogą być wyrażane w jednostkach fizycznych (np. skrócenie czasu podróży, liczba uczestników, którzy ukończyli szkolenie, liczba wypadków drogowych, etc.) lub finansowych (wzrost zasobów sektora prywatnego, obniżenie kosztów transportu).

. Wskaźniki wpływu odnoszą się od konsekwencji Programu wykraczających poza jego bezpośrednich beneficjentów. Można zdefiniować dwa typy wpływu: wpływ bezpośredni, to te efekty, które występują po upływie pewnego czasu, ale bezpośrednio wiążą się z podjętymi działaniami; wpływ globalny to efekty w długim okresie, oddziałujące na szerszą populację. Badanie tego wpływu jest złożone, a określenie przejrzystych relacji przyczynowo-skutkowych często bardzo trudne.

59 Opis Wskaźnik Wynik Budowa drogi Realizacja: - finansowe: koszt, stan zaawansowania prac; - rzeczowe: kilometry zbudowane, poziom zaawansowania prac Rezultat Obniżony czas podróży i - Dostępność (EPLP)1 koszty transportu - Oszczędność czasu (w minutach) - Oszczędność kosztów (%)

Wpływ bezpośredni Zwiększone - Zmiany w przepływie bezpieczeństwo ruchu (%) Zwiększony przepływ osób i towarów Wpływ globalny Wzrost aktywności - Dywersyfikacja produkcji społeczno-gospodarczej - Tworzenie miejsc pracy netto - Wzrost PKB regionu na osobę i na pracownika

Wskaźniki skuteczności, efektywności i wykonania

W ogólnym zarysie, aby działanie mogło być przedmiotem szczegółowej oceny, ewaluacja musi dotyczyć całego zespołu specyficznych kwestii. Zagadnienia specyficzne dla ewaluacji to: - Odpowiedniość (adekwatność):, Do jakiego stopnia cele Planu są odpowiednie do zmieniających się potrzeb i priorytetów na poziomie krajowym i ewolucyjnym?

- Efektywność:, W jaki sposób zasoby (wkład) zostały przetworzone na wyniki i rezultaty?

1 EPLP pomiędzy punktem A i B (Ekwiwalent prędkości w linii prostej) jest miernikiem łatwości dostępu z jednego punktu do drugiego, niezależnie od odległości pomiędzy tymi punktami.

60 - Skuteczność:, Do jakiego stopnia Plan przyczynił się do osiągnięcia jego szczegółowych i ogólnych celów?

- Użyteczność: Czy Plan przyczynił się do zaspokojenia potrzeb grup docelowych lub społecznych?

- Trwałość:, Jakie są szanse, że zmiany (lub wytworzone dobra) będą trwały po zakończeniu Planu?

Wielkości efektywności i skuteczności mogą być wyliczone dla każdego etapu Planu lub działania, tzn. dla wyników, rezultatów i wpływu. Te wielkości pozwalają porównać to co zostało osiągnięte z tym, co było zaplanowane (skuteczność) oraz ze środkami, które zostały wykorzystane (efektywność). Te wskaźniki dostarczają użytecznych informacji dla zarządzających Planami oraz dla przeprowadzających ewaluację, pomagając w podejmowaniu lepszych decyzji dotyczących Planowania lub jego kolejnej edycji. Tabela ilustruje zależności pomiędzy wskaźnikami oraz mierzeniem skuteczności i efektywności. Tabela Wskaźniki skuteczności i efektywności Wskaźnik Skuteczność Efektywność Cel operacyjny Wyniki rzeczywiste/ wyniki porównane (działanie) finansowe/rzeczowe planowane z kosztami wyniki Cel szczegółowy rezultaty rzeczywiste/ rezultaty porównane planowane z kosztami rezultaty Cel ogólny wpływ rzeczywisty/ wpływ porównany planowany z kosztami wpływ

61 Ustalanie systemu wskaźników

Wskaźniki „wejścia” i wskaźniki „kontekstu”

Artykuł 16 rozporządzenia ramowego wprowadzającego ogólne przepisy dotyczące funduszy strukturalnych stanowi, że plany rozwoju muszą zawierać skwantyfikowany opis występujących w danym regionie nierówności, opóźnień i potencjału rozwojowego. Wskaźniki kontekstu są realizacją tego postanowienia i stanowią część procesu Planowania. Służą jako podstawa: . analizy społeczno-ekonomicznej i strategicznej (np. analizy SWOT) uzasadniającej strategię Programu;

. monitorowania ogólnego kontekstu Programu;

. ustanawiania i realizowania kwantyfikowalnych celów;

. ewaluacji społeczno-gospodarczego wpływu Programu.

Dane „wejściowe” odnoszą się do wielkości początkowych, w stosunku do których mierzone następnie są wskaźniki wpływu. Powinny one być ustalane w odniesieniu do celów Programu i mogą zawierać, między innymi, początkową liczbę miejsc pracy w przemyśle w regionie lub aktualną liczbę prywatnych inwestycji w danym sektorze lub przemyśle. W praktyce, często spotyka się spore braki w dostępności danych dotyczących niektórych istotnych obszarów, zwłaszcza dla małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). Dane wejściowe są niezbędne jeśli wskaźniki Programu mają mieć jakiekolwiek znaczenie. Dla przykładu, jeśli celem danego działania jest wzrost liczby MSP w regionie, najbardziej odpowiednią daną wyjściową będzie liczba MSP w tym regionie w momencie rozpoczęcia Planu. Gdy dysponujemy tą informacją, będzie możliwe obliczenie, bardzo precyzyjne, że np. 20% przedsiębiorstw działających w danym regionie kwalifikującym się do pomocy skorzystało ze wsparcia w ramach funduszy strukturalnych.

62 W miarę realizacji Programu istnieje możliwość pogłębienie i uzupełnienia tych informacji. Ustalanie danych wejściowych powinno być przeprowadzane w taki sposób, by odpowiednio odzwierciedlić cele zawarte w danym Planie. W niektórych przypadkach może być użyteczne zebranie specyficznych danych dotyczących beneficjentów Programu, np. MSP. Bardziej szczegółowe wskaźniki, dotyczące przemysłu, wielkości lub płci mogą dostarczyć pełniejszego opisu beneficjentów i pozwolić na porównanie ich z efektami wcześniejszych działań lub z działaniami podejmowanymi w innych regionach.

Źródła informacji Głównym źródłem dla większości danych wejściowych są oficjalne statystyki. Czasem jednak te źródła mogą powodować pewne problemy, takie jak: . niedostępność danych na odpowiednim poziomie geograficznym;

. opóźnienia w publikowaniu danych (dla przykładu, Eurostat, dane dotyczące PKB na osobę są publikowane dwu/trzyletnim opóźnieniem);

. braki w oficjalnych statystykach w odniesieniu do potrzeb Planu (dla przykładu, w oficjalnych statystykach może nie znajdować się rozróżnienie na pracowników zatrudnionych w pełnym i niepełnym wymiarze pracy);

. brak danych dostatecznie szczegółowo rozbitych na poszczególne sektory.

W niektórych przypadkach oficjalne statystyki powinny zostać uzupełnione przez przeprowadzenie odrębnych badań lub, jeśli to możliwe, poprzez użycie wskaźników pośrednich (np. dane na temat obrotu MSP mogą stanowić podstawę wyciągania wniosków na temat ich konkurencyjności).

63 Dodatkowo, od roku 1992-1993 Komisja rozwija, we współpracy z Państwami Członkowskimi, wspólny system kwantyfikowalnych wskaźników w celu pomiaru opóźnień w rozwoju. Została opracowana początkowa lista wskaźników wejścia, które zostały w niej zgrupowane w dwunastu grupach: wskaźniki podstawowe (PKB na osobę, itp.), transport drogowy, transport kolejowy, telekomunikacja, energia, woda, środowisko, edukacja i szkolenia, badania i rozwój technologiczny, przemysł i usługi, rolnictwo, turystyka. Kwantyfikowalne dane zostały wprowadzone do bazy danych – QUID – która jest co jakiś czas aktualizowana.

Monitorowanie operacyjne

Wspólnotowe Ramy Wsparcia, jednolite dokumenty Planowania oraz inne formy pomocy muszą zawierać minimum informacji pozwalających na właściwe monitorowanie ich implementacji. Cele ogólne i cele szczegółowe, tam gdzie to możliwe, powinny być ustalone i kwantyfikowalne, podobnie jak oczekiwane rezultaty. Szczegółowy opis działań oraz kwantyfikacja związanych z nimi celów operacyjnych powinna być zawarta w uzupełniającym dokumencie Planowym, opracowywanym na poziomie Państwa Członkowskiego. Pierwszym zadaniem Komitetów Monitorujących i władz zarządzających po ich ustanowieniu zgodnie z rozporządzeniem ramowym, powinno być przyjęcie dyspozycji w sprawie monitorowania operacyjnego. Te dyspozycje powinny obejmować następujące obszary: . Określenie danych, które powinny zostać zebrane w celu dostarczenia niezbędnych informacji na temat wyników, rezultatów, wpływu i odpowiadających im wskaźników. Należy sprecyzować metodę użytą do kwantyfikowania danych lub opracowania szacunków wynikających z przeprowadzonych badań (próbka, dane z panelu, baza danych, mechanizm monitorujący, itp.), jak również władze lub organy odpowiedzialne za ich zebranie.

64 . Określenie danych, które powinny być przekazywane Komitetowi Monitorującemu, częstotliwość i kalendarz ich przekazywania.

. Określenie związków operacyjnych z różnymi rodzajami przeprowadzanych ewaluacji (ex-ante, w połowie okresu, ex post).

. Określenie wskaźników specyficznych dla danego Planu, które zostaną użyte do przeprowadzenia alokacji rezerwy wykonania w połowie okresu.

Prace przygotowawcze do stworzenia systemu monitorowania powinny jednocześnie służyć wykryciu ewentualnych luk w systemie informatycznym. Uzupełnienie luk i braków oraz udoskonalenie ogólnych warunków wdrażania może wymagać zwrócenia się do pomocy technicznej lub ekspertów zewnętrznych.

Wskaźniki monitorowania

Obowiązkiem instytucji odpowiedzialnej za zadanie monitorowania, czyli władz zarządzających, jest określenie, na podstawie istniejących priorytetów i zdolności, struktury systemu monitorowania i takiego poziomu szczegółowości, który zapewni przeprowadzanie monitorowania zgodnego z potrzebami różnych grup użytkowników (w tym Komisji Europejskiej). O ile monitorowanie realizacji Programu pod względem finansowym nie budzi zastrzeżeń, monitorowanie wyników rzeczowych, rezultatów i wpływu potrzebuje dalszego doskonalenia. Należy zapewnić regularne monitorowanie postępów rzeczowych i finansowych podejmowanych działań i, o ile to możliwe, również rezultatów. Pomimo że środki administracyjne i zarządcze stanowią ważny czynnik, również rezultaty powinny być monitorowane, przynajmniej dla najbardziej istotnych dla Programu działań. Ocena szczegółowego wpływu (w kategoriach celów szczegółowych) może się rozpocząć dopiero, gdy system monitorowania dostarczy odpowiednich informacji na temat postępów w realizacji oraz odpowiadających im

65 rezultatów (efekty natychmiastowe oraz pośrednie wobec zatrudnienia, bezpośrednie zatrudnienie uczestników po zakończeniu szkolenia). Działanie systemu monitorowania powinno wyrażać to stopniowe podejście, biorąc pod uwagę zarówno specyficzne okoliczności i potrzeby, jak również poziom zasobów dostępnych do podjęcia tych działań.

Kwantyfikacja ex-ante

Ogólnie rzecz biorąc, zaleca się skwantyfikowanie celów i związanych z nimi wskaźników odpowiadających Planom, priorytetom i działaniom. W przeciwnym razie niemożliwe będzie określenie, do jakiego stopnia osiągane są początkowe cele. Dane pozwalające na skwantyfikowanie celów Planu zazwyczaj są dostępne. Nieuchronnie, jak we wszystkich zadaniach związanych z przewidywaniem, będzie w tej sytuacji wymagany, oprócz przetwarzania danych, element oceny. Kwantyfikacja powinna opierać się na danych wyjściowych i odnosić się do wartości miernika (benchmarku) uzyskanych z wcześniejszego monitorowania i ewaluacji, na przykład koszt utworzenia lub utrzymania jednego miejsca pracy w danym sektorze. Dane wejściowe dostarczają informacji o społeczno-gospodarczych warunkach przedmiotowego terytorium, włącznie z grupami docelowymi takimi jak liczba MSP i ich wydajność lub innowacyjność. Pozwalają one ustalić skwantyfikowane cele oraz oszacować prawdopodobne efekty (rezultaty i wpływ) zaplanowanych działań. Mierniki (benchmark) stanowią kolejne źródło informacji do skwantyfikowania celów związanych z działaniami i umożliwiają porównanie efektywności i skuteczności badanych działań. Jednakże takie dane powinny być wykorzystywane bardzo ostrożnie, ponieważ nie mogą one zastąpić typów wskaźników wygenerowanych przez system monitorowania. Podobnie dane z poprzednich ewaluacji mogą być przydatne zarówno w zakresie kwantyfikowania celów i wskaźników, jak i do oszacowywania

66 oczekiwanego wpływu, zwłaszcza związanego z miejscami pracy utworzonymi lub utrzymanymi. Wymagany poziom kwantyfikacji zależy od natury pomocy. W przypadku działań w zakresie infrastruktury należałoby ustalić skwantyfikowane cele na początku realizacji (np. liczba kilometrów drogi do zbudowania), oparte na danych technicznych i ekonomicznych projektów, które mają być finansowane. Jednak w wielu przypadkach nie jest możliwe bardzo precyzyjne zmierzenie zakładanych celów, ponieważ nie można precyzyjnie ustalić ex-ante liczby beneficjentów (MSP, uczestników szkolenia). Dla tych działań, które nie mogą być poddane bezpośredniej kwantyfikacji bardziej stosowne jest ustalenie zakresu możliwych celów lub poleganie na wskaźnikach pośrednich lub jakościowych, których wartości mogą być redefiniowane podczas fazy implementacji.

Użycie wskaźników do ewaluacji

Zadanie ewaluacji każdego Planu może być podzielone na trzy etapy: ewaluację ex-ante, w połowie okresu i ex post. Na każdym z tych etapów ewaluacja musi odnieść się do specyficznych zagadnień związanych z wykonywaniem Planu. Wskaźniki stanowią, więc główne źródło informacji, na których opiera się ewaluacja, ale jednocześnie same są przedmiotem specyficznej oceny na różnych etapach. Ewaluacja ex-ante powinna odnosić się do następujących elementów: . Powiązania i spójności pomiędzy celami ogólnymi, celami szczegółowymi i działaniami, które powinny być zawarte w uzupełniającym dokumencie Planowym;

. Istnienia i odpowiedniości wskaźników wyników, rezultatów i wpływu na każdym poziomie pomocy;

. Wiarygodności poziomu kwantyfikacji celów.

67 Przeprowadzający ewaluację powinni odgrywać aktywną rolę w podnoszeniu jakości systemu wskaźników. Ewaluacja w połowie okresu powinna badać stopień osiągniętej skuteczności na podstawie wskaźników zebranych w toku monitorowania oraz ocenić jakość i odpowiedniość tych wskaźników. Ewaluacja ex post pozwala, na podstawie końcowych danych uzyskanych poprzez monitorowanie, na porównanie celów oczekiwanych z celami rzeczywiście osiągniętymi (włącznie z wpływem).

Wybrane wskaźniki dla różnych typów infrastruktury

Tereny Droga z A do B Rewaloryzacja przemysłowe opuszczonych terenów miejskich Wkład Koszt Koszt budowy Koszt projektu zagospodarowania Wynik Powierzchnia Długość zbudowanej Obszar zagospodarowana drogi zrewaloryzowany Rezultat Atrakcyjność terenu Wzrost dostępności Zmiana liczby lub w porównaniu z (ESS) profilu społeczno- terenami zawodowego sąsiadującymi mieszkańców w promieniu 1 km Wpływ Powierzchnia nabyta Liczba pojazdów Procent przez korzystających z mieszkańców miasta przedsiębiorstwa po drogi po upływie 1 chętnych do upływie 1 roku roku pozostania w nim Wzrost zatrudnienia Procent (kontekst) w uczestniczących przedsiębiorstw z przedsiębiorstwach regionu, które są zadowolone z dostępności (kontekst)

68 B. Sposoby ewaluacji i komunikacji społecznej

Zasadniczym celem komunikacji społecznej jest uzyskanie partycypacji społeczności lokalnej w procesie rewitalizacji, jej aktywnego udziału w Planowaniu, decyzjach oraz odpowiedzialności i finansowaniu. Informowanie ma wyjaśnić mieszkańcom korzyści płynące z procesu rewitalizacji, w zamian za ewentualne, tymczasowe zakłócenie normalnego rytmu życia i określony wysiłek, także finansowy. Komunikacja społeczna ma zapewnić:  dostęp do informacji na temat celów i problemów rewitalizacji,  pobudzić ich do wyrażania własnych opinii,  nawiązać porozumienie pomiędzy partnerami procesu rewitalizacji, a zespołem zadaniowym. W związku z powyższym, zarządzający Programem zapewni:  powszechny dostęp do informacji o możliwościach uzyskania wsparcia w ramach funduszy strukturalnych dla wszystkich zainteresowanych na terenie gminy,  czytelną informację o kryteriach oceny i wyboru projektów oraz obowiązujących w tym zakresie procedurach,  bieżące informowanie opinii publicznej o zakresie i wymiarze pomocy wspólnotowej dla poszczególnych projektów i rezultatach działań na poziomie Gminy,  współpracą z instytucjami zaangażowanymi w monitorowanie i realizowanie Programu w zakresie działań informacyjnych i promocyjnych, poprzez wymianę informacji i wspólne przedsięwzięcia,  inicjowanie dodatkowych działań promocyjnych o zasięgu lokalnym,  wykorzystanie nowoczesnych technologii, takich jak Internet, poczta elektroniczna, elektroniczna archiwizacja dokumentów, w celu usprawnienia komunikacji pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w opracowywaniu i realizacji Programu.

Instytucja Zarządzająca współpracuje z Burmistrzem, jego Zastępcą, Sekretarzem i Skarbnikiem, których główną rolą będzie monitorowanie i ewaluacja przebiegu realizacji zadań zawartych w Programie. W celu najbardziej efektywnego przeprowadzania obiektywnego procesu ewaluacji Instytucja Zarządzająca każdorazowo wybierać będzie najbardziej skuteczne narzędzie oceny. Zalecanymi narzędziami ewaluacji przeprowadzanej w systemie półrocznym i rocznym, jak również dostosowanymi do okresu programowania poszczególnych zewnętrznych źródeł finansowania zadań, w rozwoju lokalnym gmin o charakterze miejskim są:  ewaluacja ex-ante  ewaluacja ex-post  Analiza kosztów i korzyści  Analiza kosztów i efektywności

Biorąc pod uwagę, że prawdopodobnie nie jest możliwe uzgodnienie jednej definicji „ewaluacji”, która cieszyłaby się powszechną aprobatą, zdecydowaliśmy się zidentyfikować pewne kluczowe elementy, które powinny charakteryzować ewaluację: ewaluacja powinna być analityczna – powinna opierać się na uznawanych technikach badawczych;

ewaluacja powinna być systematyczna – wymaga dokładnego zaplanowania i spójnego wykorzystywania wybranych technik;

ewaluacja powinna być rzetelna – ustalenia ewaluacji powinny być podobne w przypadku przeprowadzania jej przez różnych ewaluatorów mających dostęp do tych samych danych i wykorzystujących te same metody analizy danych;

70 ewaluacja powinna być skoncentrowana na problemach – ewaluacja powinna odnosić się do istotnych problemów dotyczących Planu, mianowicie jego trafności, efektywności i skuteczności;

ewaluacja powinna być przydatna dla użytkowników – oznacza to po prostu, że ewaluacja powinna być zaprojektowana i wdrażana w taki sposób, który zapewni dostarczenie użytecznych informacji dla osób podejmujących decyzje, w zależności od okoliczności politycznych, ograniczeń projektu oraz dostępnych zasobów.

Ponadto, należy rozróżnić ewaluację i monitorowanie. Monitoring bada wyniki Planu (towary i usługi dostarczone przez Plan) dla określonych uprzednio beneficjentów. Jest on procesem ciągłym, przeprowadzanym w trakcie realizacji Planu, w celu natychmiastowego skorygowania jakichkolwiek odchyleń w stosunku do celów operacyjnych. Ewaluacja przeciwnie, przeprowadzana jest w ściśle określonym momencie cyklu życia Planu i stanowi badanie pogłębione. Monitorowanie ma kluczowe znaczenie dla poprawy wykonania (performance) Planu i udana ewaluacja często zależy od udanego monitorowania, na przykład dlatego, że monitoring dostarcza danych, które mogą zostać wykorzystane w ewaluacji.

Głównym celem przeprowadzania ewaluacji Planów jest oczywiście ich ulepszenie. Ewaluację można także przeprowadzić z zamiarem określenia efektów Planu dla społeczeństwa lub wsparcia osób podejmujących decyzję w wyrobieniu sobie opinii na temat wartości Planu. Ewaluacja ex-post i w połowie okresu często podejmowana jest dla celów zarządzania, np. w celu ocenienia i usprawnienia wdrażania Planu. Z zasady osoby zaangażowane w zarządzanie Planem powinny wiedzieć jakie są jego silne i słabe strony, jak może on być usprawniony, jakie aspekty Planu funkcjonują prawidłowo, a jakie nie i jaki jest stosunek klientów, pracowników i innych osób do realizowanego Planu. Może to doprowadzić

71 osoby odpowiedzialne za zarządzanie Planem i podejmowanie decyzji do powtórnego przemyślenia problemów, które leżą u podłoża Planu. Odpowiedzialność jest kolejnym ważnym powodem przeprowadzania ewaluacji, zwłaszcza w kontekście UE, gdzie staje się ona coraz częściej obowiązkiem wynikającym z przepisów prawa. Przeprowadzeniem ewaluacji zainteresowani są zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy Planu, a także przeciętni obywatele. Ewaluacja przeprowadzana dla celów odpowiedzialności koncentruje się najczęściej na oddziaływaniu Planu (stopniu w jakim przyczynia się on do osiągnięcia zakładanych efektów) oraz na relacji jego efektów do kosztów (value for money) i ma na celu poprawę przejrzystości. Ewaluacja może być wreszcie wykorzystywana w celu poprawy alokacji zasobów finansowych w ramach danej organizacji. W kontekście UE, powód ten jest ściśle związany z zagadnieniem odpowiedzialności. Jego znaczenie zwiększyło się w świetle inicjatywy SEM 2000. Ograniczenia budżetowe w powiązaniu z ogólną troską o wzrost wartości współczynnika value-for-money dla podatnika unijnego, zachęcają do przesuwania środków z Planów nieefektywnych i nieskutecznych do Planów, które są bardziej skuteczne i lepiej odpowiadają ewoluującym celom UE.

Ewaluacja jest pojęciem bardzo szerokim i w sposób ogólny można przeprowadzić ewaluację prawie wszystkiego. W praktyce jednak możemy stwierdzić, że termin ten stosowany jest zwłaszcza w odniesieniu do działań sektora publicznego na jednym lub kilku z następujących poziomów: projekt – pojedyncze, niepodzielne działanie, mające określony harmonogram i określoną alokację budżetową.

przykłady: projekt poprawy systemu irygacyjnego w określonym regionie lub kraju rozwijającym się;

72 szkolenie skierowane do określonej grupy bezrobotnych w danym regionie państwa członkowskiego. Plan – zestaw uporządkowanych, ale często zróżnicowanych działań (Plan może obejmować kilka różnych projektów, działań lub procesów) zorientowanych na osiągnięcie szczegółowych celów. Plany również mają zazwyczaj określony harmonogram i budżet.

W celu zmierzenia się z problemami społeczno-gospodarczymi i zaspokojenia potrzeb grupy docelowej, Plany zmierzają do osiągnięcia pewnych celów (oczekiwanych efektów). Dla Planów wydatków, cele te mogą być wyrażone w kategoriach: wyników (dobra i usługi sfinansowane i bezpośrednio wyprodukowane przez Plan)

oddziaływania (zmiany społeczno-gospodarcze będące skutkiem Planu)

Aby podkreślić to rozróżnienie możemy powiedzieć, że wyniki to rzeczy, które Plan produkuje, oddziaływanie to efekty, które Plan wywołuje. Oddziaływanie może być dalej podzielone na: rezultaty (początkowe oddziaływanie Planu)

konsekwencje (oddziaływanie Planu w dłuższym okresie)

Rozróżnieniu wyników, rezultatów i konsekwencji odpowiada podział na trzy typy celów: cele operacyjne – wyrażone w kategoriach wyników (np. zapewnić kurs kształcenia zawodowego długoterminowym bezrobotnym);

cele szczegółowe – wyrażone są w kategoriach rezultatów (np. polepszyć zdolność do zatrudnienia długoterminowych bezrobotnych poprzez podniesienie ich kompetencji). Należy zauważyć, że Plan może

73 mieć różne grupy docelowe odpowiadające różnym jego celom szczegółowym;

cele ogólne – wyrażone są w kategoriach konsekwencji (np. zmniejszenie bezrobocia wśród dotychczasowych długoterminowych bezrobotnych).

Skąd możemy wiedzieć, czy Plan osiągnął swoje różne cele? Dla oceny wykonania (realizacji) Planu pod tym względem musimy oprzeć się na wskaźnikach. Dla celów niniejszego opracowania wskaźnik jest to cecha lub atrybut, który może zostać zmierzony w celu oceny Planu pod kątem wyników i oddziaływania. Wskaźniki są nieuniknionym uproszczeniem złożonej rzeczywistości. Mogą być one albo wymierne (np. PKB na osobę) lub jakościowe (np. opinie uczestników szkolenia na temat jego użyteczności i przydatności). Wskaźniki wyników są zazwyczaj proste i dostępne, gdyż osoby zarządzające Planem mają zazwyczaj informacje na temat dóbr i usług dostarczonych przez Plan. Ponadto jest to zadanie systemu monitorowania. Wskaźniki oddziaływania mogą być trudniejsze do wyodrębnienia, np. z powodu trudności w określeniu jakie efekty są rzeczywiście spowodowane właśnie przez Plan lub z powodu kosztów i pracochłonności bezpośredniego mierzenia tych efektów. Z tych powodów, często trzeba polegać na wskaźnikach pośrednich. Rozpatrzmy dla przykładu Plan mający na celu podniesienie stopnia umiejętności czytania i pisania na obszarze całego kraju. Ocena umiejętności czytania całego społeczeństwa w różnych punktach w czasie byłaby bardzo kosztowna i pracochłonna. Zamiast tego można oprzeć się na danych dotyczących sprzedaży gazet i książek, pamiętając jednocześnie, że mogą wystąpić problemy z właściwą interpretacją wskaźników. Dla przykładu, na sprzedaż gazet i książek może mieć wpływ konkurencja ze strony radia i telewizji.

74 Prowadzi nas to do pojęcia logiki działania Planu. Odnosi się ono do powiązania pomiędzy nakładami Planu (zasoby ludzkie i finansowe poświęcone na ten Plan) oraz jego wynikami, i, w następstwie, osiągnięciem rezultatów i konsekwencji Planu. Wyczerpująca ewaluacja systematycznie badać będzie aktualność tej logiki. Rysunek poniżej ukazuje jak należy rozumieć logikę działania typowego Planu. (Warto zauważyć, że logika działania projektu lub polityki będzie się nieco różnić). Logika działania Planu jest po prostu wyjaśnieniem, co Plan ma osiągnąć i sposobu, w jaki ma to osiągnąć. Badanie logiki działania Planu będzie zagadnieniem najważniejszym w przypadku większości ewaluacji. Ewaluator musi zadać sobie pytanie jak nakłady wykorzystane przez Plan prowadzą do różnych wyników i jak te wyniki z kolei prowadzą do rezultatów i oddziaływania, którego oczekuje się po Planie. Innymi słowy jak Plan osiąga cele szczegółowe i w jaki sposób cele szczegółowe przyczyniają się do osiągnięcia celu ogólnego.

Rys. Logika działania Planu

Konsekwencje (oddziaływanie w długim okresie) cele ogólne Oddziaływanie (wpływ na społeczeństwo)a Rezultaty (początkowe cele Cele Planu oddziaływanie) szczegółowe

Wyniki (wyprodukowane cele dobra i usługi) operacyjne

Nakłady (zasoby ludzkie i Działanie finansowe) Planu

75 Zasadniczo, logika działania Planu zawierać będzie pewne ukryte założenia (na temat związków przyczynowych pomiędzy Planem i jego oczekiwanymi efektami oraz na temat wpływu Planu na otoczenie i wpływu innych czynników na Plan). Ważnym zadaniem jest zidentyfikowanie tych ukrytych założeń w celu poddania ich krytycznej ocenie przez ewaluatora. Poniżej zaprezentowano wybrany katalog narzędzi służących ewaluacji przyjętych Planów.

Typologia narzędzi monitorowania i ewaluacji projektów współfinansowanych z bezzwrotnej pomocy zagranicznej w kontekście Miasta i Gminy Kolbuszowa:

 Czym jest ocena (ewaluacja)?  Standardy oceny (ewaluacji)  Kontrola-monitoring-ocena (ewaluacja)  Cel prowadzenia oceny (ewaluacji)  Rodzaje oceny(ewaluacji)  Przeprowadzenie oceny (ewaluacji)

Metody ewaluacyjne stosowane w fazie strukturyzacji 1. Analiza SWOT 2. Matryca logiczna 3. Metaplan 4. Mapa oddziaływania Metody ewaluacyjne stosowane w fazie obserwacji 1. Wywiady 2. Kwestionariusze 3. Zogniskowane wywiady grupowe 4. Studia przypadków 5. Obserwacja uczestnicząca (bycie uczestnikiem)

76 6. Dane z systemu monitoringu Metody ewaluacyjne stosowane w fazie analizy 1. Grupy porównawcze 2. Systemy informacji geograficznej 3. Modele makroekonomiczne 4. Metody statystyczne 5. Analiza shift-share Metody ewaluacyjne stosowane w fazie oceniania efektów 1. Panel ekspertów 2. Analiza wielokryteriowa 3. Benchmarking 4. Analiza kosztów i korzyści 5. Analiza kosztów i efektywności

Przez ocenę (ewaluację) programu należy rozumieć określenie wartości programu w odniesieniu do wcześniej zdefiniowanych kryteriów i w oparciu o odpowiednie informacje. Instytucja oceniająca ma odpowiedzieć na pytanie czy jego realizacja okazała się sukcesem czy też porażką. Niezbędne jest przedstawienie przez instytucję zamawiającą odpowiednich kryteriów, precyzujących zakres przedmiotowy, przestrzenny i czasowy oceny (ewaluacji). Informacje zebrane przez zespół oceniający, które po analizie będą stanowić podstawę do określenia wartości Planu (projektu). Standardy oceny (ewaluacji)  użyteczność (ang. utility) - celem oceny (ewaluacji) ma być dostarczenie zamawiającemu praktycznych informacji na temat ocenianego Planu; informacje te winny okazać się użyteczne z punktu widzenia instytucji zamawiających ocenę (ewaluację), np. przy wdrażaniu kolejnej generacji Planów;  wykonalność (ang. feasibility) - każda ocena (ewaluacja) musi być oparta na praktycznych procedurach realizacyjnych, uwzględniających

77 ograniczenia czasowe, finansowe lub polityczne procesu ewaluacyjnego; musi być ona elastyczna w stosunku do potrzeb poszczególnych aktorów procesu oraz dostarczać wartościowych informacji za rozsądną cenę;  poprawność (ang. propriety) - każda ocena (ewaluacja) musi być przeprowadzona w sposób zgodny z prawem, gwarantujący przestrzeganie standardów etycznych, uwzględniający dobro osób zaangażowanych w ocenę (ewaluację) oraz tych, których dotyczą jej wyniki. Kryterium poprawności dotyczy także profesjonalizmu podmiotów wykonujących ocenę (ewaluację) oraz wyników oceny (ewaluacji);  stosowność (ang. accuracy) - przy przeprowadzaniu oceny (ewaluacji) winny być brane pod uwagę wyłącznie te informacje i czynniki, które mają znaczenie przy szacowaniu efektów Planu, a zatem pozwalają na sformułowanie wiarygodnych wniosków.

Kontrola - monitoring - ocena (ewaluacja)

Kontrola to działania mające na celu porównanie istniejącego stanu z postulowanym z punktu widzenia prawa, ustalenie nieprawidłowości oraz przekazanie wyników w formie wniosków i zaleceń do uprawnionego organu. Kontrolerzy badają najczęściej pewien wycinek danego Programu. Monitorowanie można zdefiniować jako proces systematycznego zbierania i analizowania ilościowych i jakościowych informacji na temat wdrażanych projektów i całego Programu w aspekcie finansowym i rzeczowym, mający na celu zapewnienie zgodności realizacji projektów i Programu z wcześniej zatwierdzonymi założeniami i celami. Monitoring obejmuje cały Program (monitoring finansowy, monitoring rzeczowy), Monitoring jest procesem ciągłym, odbywającym się przez cały okres wdrażania Planu (projektu). Celem monitorowania jest bieżące wykrywanie

78 potencjalnych nieprawidłowości i ich korygowanie. (np. dlaczego nie stworzono 300 nowych miejsc pracy, tak jak zostało to założone w dokumentach Planowych?). Ocena (ewaluacja) może dotyczyć zarówno całego Planu lub wyłącznie wybranego zagadnienia związanego z ocenianym Planem.

Cele prowadzenia oceny (ewaluacji)

Do przeprowadzenia procedury ewaluacyjnej zobowiązują instytucję odpowiedzialną za dany Program rozporządzenia i akty prawne instytucji zewnętrznych, będących dysponentami funduszy strukturalnych. Zasadniczym celem oceny (ewaluacji) jest stałe ulepszanie skuteczności efektywności interwencji publicznej, rozumiane nie tylko w kategoriach pozytywnych efektów społecznych lub gospodarczych związanych bezpośrednio z danym Planem, lecz także zwiększania przejrzystości i promowania działań podejmowanych przez władze publiczne. Wśród korzyści podejmowanych działań ewaluacyjnych można wymienić A. Kontrola nad działaniem władz publicznych oraz zwiększanie przejrzystości tych działań. B. Zwiększanie skuteczności i efektywności projektów i Planów podejmowanych przez sektor publiczny; C. Kształtowanie kierunków i priorytetów działalności sektora publicznego; D. Poznawanie mechanizmów Planów i projektów.

Rodzaje oceny (ewaluacji)

(1) klasyfikacja oceny (ewaluacji) ze względu na termin jej przeprowadzenia, ocenę (ewaluację) ex-ante (ewaluację wstępną),

79 ocenę (ewaluację) okresową, dokonywaną w trakcie realizowania Planu (w przypadku Planów strukturalnych jest to ocena (ewaluacja) w połowie okresu Planowania) ocenę (ewaluację) ex-post (ewaluację końcową).

MT EP E 1 1 A 1 EA MT EP 2 2 2 EA MT EP 3 3 3

PLAN 1 PLAN 2 PLAN 3

Wdrażanie Planu

Ocena (ewaluacja) ex-ante (EA), w połowie okresu Planowania (MT) oraz ex-post (EP)

W taki sposób wygląda przygotowanie, wdrażanie i ocena (ewaluacja) programów finansowanych ze środków funduszy strukturalnych.

(2) klasyfikacja oparta na przedmiocie oceny (ewaluacji)  ocena (ewaluacja) globalna (całościowa),  ocena (ewaluacja) tematyczna  ocena (ewaluacja) szczegółowa.

Przykładem oceny (ewaluacji) tematycznej może być wykonana na zamówienie Komisji Europejskiej ocena (ewaluacja) wpływu Planów

80 finansowanych z funduszy strukturalnych na sektor małych i średnich przedsiębiorstw.

(3) klasyfikacja według celu jej przeprowadzenia.

- Cel poznawczy - głównym celem oceny (ewaluacji) w takim podejściu jest zwiększenie wiedzy zamawiającego oraz zainteresowanych partnerów na temat zasad działania Planu lub projektu, poznanie wewnętrznych i zewnętrznych mechanizmów działających w Planach, uzyskanie informacji dotyczącej efektów Planu, jego sukcesów i niepowodzeń itp. Wiedza uzyskana w trakcie oceny (ewaluacji) poznawczej ma pomóc w wypracowywaniu polityki i Planów w danej dziedzinie. Ocena (ewaluacja), której głównym celem jest cel poznawczy jest także wykorzystywana w badaniach naukowych prowadzonych w dziedzinie, której dotyczy Plan będący przedmiotem oceny (ewaluacji); - Cel instrumentalny - głównym celem oceny (ewaluacji) w podejściu instrumentalnym jest wykorzystanie jej wyników i rezultatów do podejmowania decyzji związanych z realizowanymi Planami. Cel instrumentalny wyraża się w dwojakiego rodzaju podejściu do oceny (ewaluacji). Przeprowadzenie oceny (ewaluacji)

Pracę zespołu ewaluacyjnego można podzielić na cztery etapy: A. Strukturyzacja - etap ten nie zawsze występuje przy realizacji zadania ewaluacyjnego. Jeśli cele oceny (ewaluacji) są zdefiniowane w precyzyjny i jednoznaczny sposób, członkowie zespołu ewaluacyjnego mogą od razu przystąpić do drugiego etapu realizacji oceny - obserwacji. Jeśli jednak zakres zadań jest niejasny lub pewne kwestie związane z ocenianym Planem wymagają sprecyzowania, w początkowej fazie realizacji zadania

81 ewaluacyjnego, konieczne jest między innymi określenie (ewaluacja ex-ante) lub przywrócenie logicznej struktury ocenianego Planu.

B. Obserwacja - na etapie tym dokonuje się określenia zakresu przedmiotowego i podmiotowego badań (np. z jakimi osobami należy przeprowadzić wywiad i na jaki temat) i na tej podstawie przystępuje do zbierania danych i faktów związanych z ocenianym Planem.

C. Analiza - po zebraniu odpowiednich danych zespół ewaluacyjny wykorzystuje odpowiednie techniki w celu interpretacji danych, ich porównania oraz szacowania efektów Planu.

D. Ocenianie (ang. judgement) - w ostatnim etapie ewaluacji dokonuje się oceny efektów Planu w stosunku do określonych kryteriów (pytań ewaluacyjnych) oraz formułuje się syntetyczne wnioski i rekomendacje. Na tym etapie procesu ewaluacyjnego eksperci winni stwierdzić faktyczną jakość ocenianego Planu. W fazie oceniania określa się przykładowo, czy stworzoną w ramach ocenianego Planu liczbę miejsc pracy należy uznać za sukces Planu czy też biorąc pod uwagę różne czynniki, mogła być ona znacznie wyższa.

Metody ewaluacyjne stosowane w fazie strukturyzacji.

Analiza SWOT

Nazwa metody jest akronimem pochodzącym od angielskich słów: Strength (silna strona), Weakness (słaba strona), Opportunity (szansa) oraz Threat (zagrożenie).

Głównym celem metody w przypadku Programów o charakterze społeczno- gospodarczym jest diagnoza czynników wpływających na rozwój danego

82 państwa (regionu) lub sektora i na tej podstawie opracowanie strategii najkorzystniejszej z punktu widzenia przyszłego rozwoju.

Przykładowa analiza SWOT

Silne strony Słabe strony – Wysoki poziom wykształcenia – Wysoka stopa bezrobocia mieszkańców – Duże zaniedbania w zakresie – Dobrze rozwinięta sieć infrastruktury ochrony komunikacyjna środowiska – Silny sektor małych i średnich – Mała ilość dużych firm przedsiębiorstw

Szanse Zagrożenia – Zainteresowanie inwestorów – Nieuwzględnienie regionu regionem w Planie budowy autostrad – Korzystne dla regionu zmiany – Wysokie oprocentowanie podatkowe kredytów inwestycyjnych

Matryca logiczna

Metoda matrycy logicznej opiera się na identyfikacji oczekiwanych efektów projektu (Planu) na poziomie produktu, rezultatu, oddziaływania szczegółowego oraz oddziaływania szerszego i przyporządkowaniu każdemu z tych poziomów wskaźników osiągnięć, dokumentów weryfikujących te wskaźniki oraz założeń warunkujących osiągnięcie celów.

Wkład (ang. input): oznacza zasoby zaangażowane przez beneficjenta w trakcie wdrażania danego Planu lub projektu.

83 Produkt (ang. output): oznacza konkretne przedsięwzięcia zrealizowane w ramach danego Planu lub projektu. Produkty mierzone są w jednostkach fizycznych lub finansowych (np. długość zbudowanej drogi, ilość MSP, które uzyskały pomoc doradczą, ilość przeprowadzonych szkoleń).

Rezultat (ang. result): oznacza bezpośrednie i natychmiastowe efekty Planu lub projektu (skrócenie czasu podróży, zmniejszenie zanieczyszczeń przedostających się do środowiska, liczba nowych stanowisk pracy, liczba przeszkolonych osób) lub finansowych (wielkość zainwestowanego kapitału prywatnego, zmniejszenie kosztów transportu, obniżenie cen połączeń telefonicznych itp.)

Oddziaływanie (ang. impact): odnosi się do konsekwencji danego Planu lub projektu, wykraczających poza natychmiastowe efekty dla bezpośrednich beneficjentów. Przykładami wskaźników mogą być np. wielkość natężenia ruchu na drodze w rok po oddaniu jej do użytku, ilość nowych miejsc pracy stworzonych 12 miesięcy po zakończeniu Planu wsparcia MSP w przedsiębiorstwach korzystających ze wsparcia, liczba uczestników szkoleń dla bezrobotnych, którzy znaleźli zatrudnienie w jakiś czas po zakończeniu Planu.

Cel Wskaźniki Źródła informacji Założenia osiągnięć

Cel szerszy

Cel szczegółowy

Rezultaty

Produkty

84 Wkład (finansowy, ludzki)

Strzałki na rysunku pokazują sposób czytania matrycy.

Metaplan

Moderator zadaje uczestnikom spotkania wcześniej przygotowane pytania i umiejętnie kierując dyskusją stara się uzyskać od zaproszonych gości ich opinie na poruszane kwestie.

Mapa oddziaływania

Podobnie jak w przypadku metaplanu, do udziału w tym etapie oceny (ewaluacji) zaprasza się grupę osób zaangażowanych w przygotowanie lub realizację Planu. W przeciwieństwie do metaplanu, którą to metodę można zastosować w trakcie jednej sesji, mapa oddziaływania wymaga odbycia kilku spotkań.

Wskaźniki wykorzystywane przy opracowywaniu, a następnie monitorowaniu Planu lub projektu winny spełniać określone warunki.

1. Trafności - wskaźnik winien być dostosowany do charakteru priorytetu (działania, projektu) oraz oczekiwanych efektów związanych z jego realizacją 2. Mierzalności - każdy wskaźnik winien być wyrażony w wartościach liczbowych, co umożliwia jego weryfikację po zakończeniu wdrażania 3. Wiarygodności - wskaźnik winien być zdefiniowany w taki sposób, aby jego ewentualna weryfikacja nie nastręczała trudności 4. Dostępności - wskaźnik powinien być łatwy do uzyskania

85 Metody ewaluacyjne stosowane w fazie analizy

Zjawisko deadweight polega na tym, iż zmierzone efekty realizowanego Planu lub projektu zostałyby osiągnięte nawet wówczas, gdyby na danym obszarze lub w danym sektorze nie był realizowany Plan lub projekt będący przedmiotem ewaluacji. Aby ocenić wielkość efektu deadweight należy stworzyć sytuację, jaka zaistniałaby, gdyby Plan nie był realizowany i porównać ją z sytuacją, w której Plan jest wdrażany.

Małe przedsiębiorstwo otrzymuje środki na sfinansowanie inwestycji. W jej wyniku utworzone zostają nowe miejsca pracy, wzrasta sprzedaż przedsiębiorstwa, poprawia się jego pozycja konkurencyjna. Dane te, stanowią efekty brutto projektu. Okazuje się jednak (np. w wyniku wywiadu przeprowadzonego z przedsiębiorcą), iż dany projekt zostałby zrealizowany przez firmę, nawet wówczas gdyby nie została mu udzielona pomoc z Planu. Efekt netto projektu jest zatem zerowy, gdyż identyczne efekty zostałyby osiągnięte bez wsparcia zewnętrznego. Środki z Planu powinny zostać zatem przeznaczone na finansowanie projektów, które bez takiego wsparcia nie zostałyby zrealizowane.

Efekt deadweight jest ściśle związany z zasadą dodatkowości,

Zasada dodatkowości oznacza, iż środki publiczne (fundusze strukturalne) przekazywane w ramach danego Planu nie zastępują dostępnych środków krajowych, lecz stanowią ich uzupełnienie, a zatem zwiększają całkowitą pulę dostępną na finansowanie danego typu działań.

86 Efekt dodatkowości, dźwigni oraz deadweight

ŚRODKI POMOCOWE

ŚRODKI POMOCOW WYDATKI WYDATKI WYDATKI PRYWATNE PRYWATNE E PRYWATNE WYDATKI PRYWATNE

WYDATKI WYDATKI WYDATKI WYDATKI PUBLICZNE PUBLICZNE PUBLICZNE PUBLICZNE

100% efekt deadweight Efekt dźwigni

ŚRODKI POMOCOWE ŚRODKI WYDATKI WYDATKI WYDATKI POMOCOWE PRYWATNE PRYWATNE PRYWATNE WYDATKI PRYWATNE

WYDATKI WYDATKI WYDATKI PUBLICZNE PUBLICZNE PUBLICZNE WYDATKI PUBLICZNE

100% dodatkowości 0% dodatkowości

Źródło: Komisja Europejska – Evaluating socio-economic Plannes

Efekt substytucji (ang. substitution effect) polega na tym, iż beneficjenci Planu lub projektu stają się bardziej konkurencyjni w stosunku do tych

87 podmiotów działających na terenie obszaru objętego Planem, które nie były beneficjentami pomocy

Dotyczy to zwłaszcza działań związanych z rozwojem zasobów ludzkich. Przykładowo, na danym terenie jest realizowany Plan wsparcia dla absolwentów. Jego głównym instrumentem są różnego typu zachęty i ułatwienia dla pracodawców zatrudniających absolwentów. Efekt substytucji wystąpi wówczas, gdy pracodawca w miejsce dotychczas zatrudnionej osoby przyjmie do pracy absolwenta. Efekt brutto Planu wynosi jedno nowe miejsce pracy dla absolwenta, efekt netto - zero nowych miejsc pracy (absolwent został zatrudniony kosztem osoby, która utraciła pracę).

Efekt zastępowania (ang. displacement effect) występuje wówczas, gdy pozytywne efekty wynikające z realizowanego Planu i osiągnięte na obszarze objętym pomocą są związane z negatywnymi efektami występującymi na obszarze niekwalifikującym się do wsparcia.

Przykładowo, jeśli w regionie wdrażany był Plan wsparcia dla małych i średnich przedsiębiorstw, może nastąpić proces przenoszenia się przedsiębiorstw z regionu sąsiedniego na obszar, gdzie dostępna jest pomoc. Od liczby nowych miejsc pracy stworzonych w regionie korzystającym ze wsparcia (efekt brutto) odejmuje się miejsca pracy utracone w regionach sąsiednich, w związku z przenoszeniem się firm do regionu stwarzającego dzięki zastosowanym instrumentom pomocowym lepsze warunki rozwoju

10. Sposoby oceny Programu. Promocja Programu

Skuteczność wdrażania Programu poddawana będzie bieżącej ocenie. Sprawowana będzie przez Instytucję Zarządzającą za pomocą wskaźników

88 postępu realizacji i oceny skuteczności wdrażanych projektów określonych w poszczególnych programach operacyjnych i w wytycznych opracowanych przez ówczesne Ministerstwo Gospodarki, Pracy i polityki Społecznej pt. „Wytyczne do tworzenia wskaźników monitoringu programów, priorytetów, działań i projektów oraz lista podstawowych wskaźników monitorowania w poszczególnych obszarach interwencji funduszy strukturalnych.

Informacja i promocja

Instytucja Zarządzająca zapewnia środki informacyjne i promocyjne w zakresie udzielonej pomocy z funduszy strukturalnych. Wykorzystywane środki informacyjne i promocyjne będą miały na celu przede wszystkim informowanie potencjalnych i faktycznych odbiorców pomocy o możliwościach wsparcia ze strony UE oraz informowanie opinii publicznej o zakresie i wymiarze pomocy unijnej dla poszczególnych projektów i rezultatach tych działań. Instytucja Zarządzająca obowiązana jest przestrzegać zasady wynikające z Rozporządzenia Komisji 1145/2003 i z zawartych umów. Informowanie i promocja odbywać się będzie poprzez organizowanie szkoleń i konferencji na temat możliwości pozyskania środków unijnych. W prasie lokalnej i regionalnej, w telewizji i radiu regionalnym oraz w Internecie podawane będą systematycznie informacje na temat zaangażowania finansowego UE w realizację projektów oraz stanie zaawansowania realizacji zadań i ich efektów w ramach Programie. Zintegrowany Program Rozwoju Miasta i Gminy Kolbuszowa jest jednym z podstawowych narzędzi programujących szeroko pojęty rozwój Gminy; wytycza on i szczegółowo wskazuje kierunki rozwoju, jak również poszczególne działania podejmowane na rzecz gminy.

89 Program spełnia również funkcję informacyjną. Zadaniami Programu w tym kontekście są:

 zapewnienie powszechnego dostępu do informacji o możliwościach uzyskania wsparcia w ramach funduszy strukturalnych dla wszystkich grup docelowych na terenie gminy,  zapewnienie czytelnej informacji o kryteriach oceny i wyboru projektów oraz obowiązujących w tym zakresie procedurach,  zapewnienie bieżącego informowania opinii publicznej o zakresie i wymiarze pomocy wspólnotowej dla poszczególnych projektów i rezultatach działań na poziomie lokalnym,  zapewnienie współpracy z instytucjami zaangażowanymi w monitorowanie i realizowanie Programu Rozwoju w zakresie działań informacyjnych i promocyjnych poprzez wymianę informacji i wspólne przedsięwzięcia,  inicjowanie dodatkowych działań promocyjnych o zasięgu lokalnym,  wykorzystanie nowoczesnych technologii, takich jak Internet, poczta elektroniczna, elektroniczna archiwizacja dokumentów, w celu usprawnienia komunikacji pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w realizacji Programu Rozwoju.

Grupy docelowe odbiorców

Działania podejmowane w ramach Programu Rozwoju będą uwzględniały specyficzne potrzeby wymienionych grup docelowych, jeśli chodzi o zakres informacji oraz użyte instrumenty w celu osiągnięcia maksymalnej skuteczności. Opinia publiczna – powszechna wiedza na temat działań związanych z wdrażaniem oraz wykorzystaniem środków Unii Europejskiej służyć będzie prezentacji korzyści płynących z członkostwa we Wspólnocie, budowaniu

90 pozytywnego wizerunku podmiotów zaangażowanych w proces wdrażania pomocy, jak również przyczyni się do poparcia dla inwestycji, których bezpośrednim beneficjentem będzie społeczność lokalna Gminy. Beneficjenci - to osoby, instytucje lub grupy społeczne bezpośrednio korzystające z wdrażanej pomocy. Będą to: - jednostki samorządu terytorialnego szczebla gminnego, - podmioty będące jednostkami podległymi samorządowi gminnemu bądź realizujące zadania jednostki samorządu gminnego, - podmioty gospodarcze, - organizacje zrzeszające przedsiębiorców, - jednostki edukacyjne, - organizacje pozarządowe, - inne organizacje społeczne.

Kształtowanie wizerunku Programu

Wykorzystanie pomocy w ramach funduszy strukturalnych płynących z Unii Europejskiej uzależnione jest od poziomu świadomości w zakresie istnienia oraz możliwości pozyskania środków dla jednostek samorządu terytorialnego. W tym celu istnieje realna potrzeba konsekwentnego kształtowania pozytywnego wizerunku Programu Rozwoju.

Instrumenty Polityki Informacyjnej

Realizacji polityki informacyjnej służyć mają następujące instrumenty:  konferencje, seminaria, wykłady, warsztaty, prezentacje – propagujące informacje o możliwościach wykorzystania środków unijnych i rezultatach wsparcia UE oraz usystematyzowania wiedzy;

91  wizytacje projektów, ekspozycje projektów – mogą stanowić skuteczne metody prezentacji osiągnięć w zakresie realizacji inicjatyw z wykorzystaniem środków Unii Europejskiej;  informowanie o projektach oraz ich promocja przez beneficjentów – należy zadbać o przekazanie odpowiedniej wiedzy beneficjentom z terenu Gminy, którzy będą odpowiedzialni za spełnienie wymogów w tym zakresie;  serwisy internetowe – będą szybkim i ogólnodostępnym źródłem informacji dla potencjalnych beneficjentów i instytucji o aktualnych możliwościach skorzystania z pakietu pomocowego, zaś dla opinii publicznej stanowią kompleksowe źródło informacji o osiągnięciach Programu Rozwoju i wsparciu ze strony Unii Europejskiej dla Gminy;  publikacje, broszury informacyjne, ulotki, reklamy, plakaty, materiały audio-wizualne – ułatwiają w atrakcyjnej, przystępnej formie przybliżyć wiedzę na temat dostępnej pomocy Unii Europejskiej, możliwości jej uzyskania, roli instytucji w zarządzaniu pomocą oraz roli Unii Europejskiej w tym procesie;  współpraca z mediami – działania wykorzystujące współpracę z prasą, radiem, telewizją o zasięgu lokalnym i regionalnym będą kluczowym elementem przy realizacji Programu Rozwoju w szczególności w odniesieniu do opinii publicznej. Działania podejmowane za pośrednictwem mediów będą miały formę artykułów i relacji prasowych, audycji radiowych i telewizyjnych, reklam i ogłoszeń.  Wszelka informacja o zasadach i procedurach związanych z wykorzystaniem funduszy strukturalnych powinna być przekazana w zwięzły i przystępny sposób.

92 11. Mapa pozycjonowania środków (Program Pozyskiwania Środków)

P R Z E D M I O T B E N E F I C J E N C I Źródła finansowania Rozwój Rynek Ochrona Gospodar Kultur JST Organizac Sekt Osoby regional pracy środowis ka a je or prywatne ny ka turystycz i pozarządo MSP na eduka we cja Instrumenty finansowe UE 2.1. FUNDUSZE STRUKTURALNE UE 2.1.1. Europejski + + + + + + + + Fundusz Rozwoju Regionalnego 2.1.2. Europejski + + + + + + + + + Fundusz Społeczny 2.1.3. Europejski + + + + + + + Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej 2.1.4. Jednolity + + + + Instrument Finansowania Rybołówstwa 2.2. FUNDUSZ + + + + SPÓJNOŚCI 2.3. INICJATYWY WSPÓLNOTY 2.3.1. Program + + + + + + + INTERREG 2.3.2. Program LIDER + + + + + + + + 2.3.3. Program EQUAL + + + + + Programy Wspólnot Unii Europejskiej 3.1. Szósty Program + + + + + + + Ramowy UE 3.2. Program KULTURA + + + + 2000 3.3. Leonardo da Vinci + + + + + + 3.4. Sokrates II + + + + 3.5. Program + + + + „Młodzież”

93 P R Z E D M I O T B E N E F I C J E N C I Źródła finansowania Rozwój Rynek Ochrona Gospodar Kultur JST Organizac Sekt Osoby regional pracy środowis ka a je or prywatne ny ka turystycz i pozarządo MSP na eduka we cja 3.6. Program MEDIA + + PLUS 3.7. Alterner II + + + + + + 3.8. Save II + + + + + 3.9. Program + + + + + + + + Współpracy Transgranicznej 3.10. Program Rozwoju + + + + + Służby Zdrowia Programy bilateralne Rządu RP 4.1. Duński Fundusz + + + Inwestycyjny dla Europy Środkowej i Wschodniej (Dania) 4.2. Program Business + + + to Business (Dania)

4.3. Program wspierania małej i + + + średniej przedsiębiorczości PLATO (Belgia) 4.4. Fundusz FINFUNG + + + (Finlandia) 4.5. Fundacja Francja- + + + Polska 4.6. Fundacja dla Polski + + + 4.7. Program GST + + (Holandia) 4.8. Program Małych + + + + + Dotacji Ambasady Królestwa Niderlandów (Holandia) 4.9. Canadian + + + + + Executive Service Organization (Kanada) 4.10. Kanadyjski + + + + Fundusz Współpracy

94 P R Z E D M I O T B E N E F I C J E N C I Źródła finansowania Rozwój Rynek Ochrona Gospodar Kultur JST Organizac Sekt Osoby regional pracy środowis ka a je or prywatne ny ka turystycz i pozarządo MSP na eduka we cja 4.11. Kanadyjsko- + + + Polski Program Przedsiębiorczości (Kanada) 4.12. Program „Pomost + + + dla Biznesu” (Kanada) 4.13. Fundacja Konrada + + + + + Adenauera (Niemcy) 4.14. Fundacja + + + + + + + Współpracy Polsko- Niemieckiej 4.15. Agrobusiness + + + Conimodity Marketing Information (USA) 4.16. Citizens + + Democracy Corps (USA) 4.17. Polsko- + + + Amerykańska Fundacja Doradztwa dla Małych Przedsiębiorstw (USA) 4.18. Program EcoLinks + + + + (USA) 4.19. Polsko- + + + + Amerykańsko- Ukraińska Inicjatywa Współpracy (PAUCI) 4.20. Polsko- + + Amerykański Fundusz Pożyczkowy Inicjatyw Obywatelskich 4.21. Fundusz MIKRO + + + (USA) 4.22. SIDA (Szwecja) + + + + + 4.23. British Executive + + + + + + + + Service Overseas (Wielka Brytania) 4.24. Fundusz Know + + How (Wielka Brytania) 4.25. Japońska Agencja + + + + Współpracy Międzynarodowej (JICA)

95 P R Z E D M I O T B E N E F I C J E N C I Źródła finansowania Rozwój Rynek Ochrona Gospodar Kultur JST Organizac Sekt Osoby regional pracy środowis ka a je or prywatne ny ka turystycz i pozarządo MSP na eduka we cja 4.26. Japońska Organizacja + + + + + Wolontariuszy ds. Współpracy z Zagranicą (JOCV) Programy Wielonarodowe Rządu RP 5.1. EKO-FUNDUSZ + + + + 5.2. Program Rozwoju + + + + + Narodów Zjednoczonych Projekt Umbrella 5.3. Global + + + Environmental Facility 5.4. Counterpart Funds + + + + - CPF Fundacje europejskie wspierające polskie inicjatywy pozarządowe 6.1. Alexander von + + + Humbolt – Stiftung 6.2. Carl Dusiberg + + + + Gesellschaft E.V. 6.3. Charites Aid + + + + Foundation 6.4. Charity Know How + + 6.5. Charles Stewart + + + Mott Foundation 6.6. Citibank / Citicorp + + + + + Foundation 6.7. Civi Education + + + Project 6.8. Environmental + + + Know How Fund 6.9. European Cultural + + + Foundation 6.10. The Felix Meritis + + Foundation 6.11. Fondationd De + + + + + + France

96 P R Z E D M I O T B E N E F I C J E N C I Źródła finansowania Rozwój Rynek Ochrona Gospodar Kultur JST Organizac Sekt Osoby regional pracy środowis ka a je or prywatne ny ka turystycz i pozarządo MSP na eduka we cja 6.12. Fondation Roi + + + + + + + + + Baudouin 6.13. Fondazione + + + Europea Dragon 6.14. Friedrich + + + + Naumann Stiftung 6.15. Friedrich – Ebert + + + + – Stiftung 6.16. Fund For The + + + + Development of the Carpation Euroregion 6.17. Fundacao Oriente + + 6.18. Fundacion + + + Canovas Del Castillo 6.19. Germann + + + + + + Marschal Fund of the US 6.20. Haniel Stiftung + + + + + 6.21. Heinz – + + + Schwarzkopf – Stiftung Junges Europa 6.22. Interchurch + + + + + Organisation for Development Co- operation 6.23. Juliana Wezijn + + + + Fonds 6.24. Korber – Stiftung + + + 6.25. Milleukontakt + + Oost – Europa 6.26. Novib + + + + 6.27. Otto Kinne + + + Foundation 6.28. The Regional + + Environmental Center For Central 6.29. The Reuter + + + Foundation 6.30. Robert Bosch + + + + + Stiftung GmBH 6.31. Rockefeller + + + + + Brothers Fund Inc.

97 P R Z E D M I O T B E N E F I C J E N C I Źródła finansowania Rozwój Rynek Ochrona Gospodar Kultur JST Organizac Sekt Osoby regional pracy środowis ka a je or prywatne ny ka turystycz i pozarządo MSP na eduka we cja 6.32. Smenwerkende + + + Fondsen Miden-en Oost – Europa 6.33. Schweisfurth + + + + Stiftung 6.34. Stichting Doen + + + + 6.35. Volkswagen – + + + Stiftung 6.36. Westminster + + + + Foundation For Democracy Fundusze inwestycyjne wspierające małe i średnie przedsiębiorstwa 7.1. PIONEER POLAND + + + FUND 7.2. Polski Prywatny + + + + Fundusz Kapita 7.3. CARESBAC- + + + + + POLSKA S.A. 7.4. Nowy Fundusz + + + Inwestycyjny Europy Wschodniej 7.5. Europejski Kapitał + + + Odrodzenia 7.6. ALLIANCE + + + + + SCANEAST FUND 7.7. COPERNICUS + + + + CAPITAL MANAGEMENT 7.8. EAST EUROPEAN + + + FOOD FUND 7.9. Międzynarodowa + + + Pomoc Polskim Przedsiębiorcom 7.10. Regionalne + + + + Fundusze Inwestycyjne

98 P R Z E D M I O T B E N E F I C J E N C I Źródła finansowania Rozwój Rynek Ochrona Gospodar Kultur JST Organizac Sekt Osoby regional pracy środowis ka a je or prywatne ny ka turystycz i pozarządo MSP na eduka we cja Instytucje finansowe wspierające przedsięwzięcia gospodarcze realizowane przez samorządy terytorialne 8.1. Międzynarodowy + + + + + Bank Odbudowy i Rozwoju, Bank Światowy 8.2. Europejski Bank + + + + Inwestycyjny 8.3. Europejski Bank + + + + Odbudowy i Rozwoju 8.4. Międzynarodowy + + + Fundusz Walutowy 8.5. Bank Rozwoju + + + Rady Europy 8.6. Wielostronna + + + + + + Agencja Gwarancji Inwestycji Organizacje + zagraniczne wspierające rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce 9.1. 3M Corporation + + + + 9.2. American Express + + + + + + Philantropy Program 9.3. Aspen Institute + + + + + Non Profit Sector Resarch Fund 9.4. AT & T Foundation + + + + + 9.5. Bradley Foundation + + + + + + 9.6. Carnegie + + + + Corporation of the US 9.7. Center For + + + + + International Private Enterprise (CIPE) 9.8. Charles Stewart + + + + + + + Mott Foundation

99 P R Z E D M I O T B E N E F I C J E N C I Źródła finansowania Rozwój Rynek Ochrona Gospodar Kultur JST Organizac Sekt Osoby regional pracy środowis ka a je or prywatne ny ka turystycz i pozarządo MSP na eduka we cja 9.9. Citicorp / Citibank + + + + + Corporate Contributions 9.10. Cottonwood + + + + Foundation 9.11. Digital Corporate + + + + + + Contributions Program 9.12. Exxon Corporate + + + + + + Giving Program 9.13. Soros Foundation + + + + + + – Open Society Institute 9.14. Rockefeller + + + + + Brother Fund 9.15. New – Land + + Foundation 9.16. National Forum + + + + Foundation (Freedom House) 9.17. Mobil Foundation + + + + 9.18. Mattel Foundation + + + + 9.19. Levi Strauss + + + + + + + + + Foundation 9.20. Johnson & + + + + Johnson Contribution Fund Polskie organizacje przez które realizowana jest pomoc zagraniczna dla samorządów terytorialnych w Polsce; organizacji pozarządowych i sektor MŚP 10.1. Agencja Rozwoju + + + Komunalnego (ARK) 10.2. Agencja + + + + + + + Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 10.3. Biuro Obsługi + + + Inicjatyw Samopomocowych (BORIS)

100 P R Z E D M I O T B E N E F I C J E N C I Źródła finansowania Rozwój Rynek Ochrona Gospodar Kultur JST Organizac Sekt Osoby regional pracy środowis ka a je or prywatne ny ka turystycz i pozarządo MSP na eduka we cja 10.4. Fundacja „Bez + + + Względu na Niepogodę” 10.5. Fundacja + + + + + + Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej 10.6. Fundacja „Idealna + + + Gmina” 10.7. Fundacja na + + + + + + Rzecz Rozwoju Wsi Polskiej im. M. Rataja 10.8. Fundacja + + + + Obywatele na Rzecz Demokracji 10.9. Fundacja Rolnicza + + + + + + 10.10. Fundacja + + + + Rozwoju Demokracji Lokalnej (FRDL) 10.11. Fundacja + + + + + + + Zaopatrzenia Wsi w Wodę 10.12. Fundusz + + + Rozwoju Euroregionu Karpackiego 10.13. Fundusz + + + + + + + Współpracy 10.14. Komitet Badań + + + + + + + + Naukowych 10.15. Fundacja + + + + + Programów Pomocowych dla Rolnictwa 10.16. Fundacja + + + + + + + + Inicjatyw Społeczno- Ekonomicznych 10.17. Polska Agencja + + + + + + + Rozwoju Przedsiębiorczości 10.18. Fundacja + + + + + + Edukacyjna Przedsiębiorczości

101 P R Z E D M I O T B E N E F I C J E N C I Źródła finansowania Rozwój Rynek Ochrona Gospodar Kultur JST Organizac Sekt Osoby regional pracy środowis ka a je or prywatne ny ka turystycz i pozarządo MSP na eduka we cja 10.19. Krajowe + + + Stowarzyszenie Agencji Rozwoju Regionalnego (KSARR) 10.20. Narodowa + + + + + Agencja Poszanowania Energii S.A. 10.21. Państwowa + + + + Agencja Inwestycji Zagranicznych (PAIZ) 10.22. Narodowy + + + + + + + + Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 10.23. Wojewódzkie Fundusze Ochrony + + + + + + + + Środowiska i Gospodarki Wodnej 10.24. Narodowa + + + + + Fundacja Ochrony Środowiska 10.25. Państwowy + + + + + + + + Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych 10.26. Polska + + + + + + Organizacja Turystyczna Polskie organizacje wspierające budowę społeczeństwa obywatelskiego 11.1. Fundacja im. + + + + + Stefana Batorego 11.2. Fundacja + + + Buchnera 11.3. Fundacja Cepelia + + + Polska Sztuka i Rękodzieło 11.4. Fundacja Kultury + + + 11.5. Fundacja Kultury + + + Polskiej

102 P R Z E D M I O T B E N E F I C J E N C I Źródła finansowania Rozwój Rynek Ochrona Gospodar Kultur JST Organizac Sekt Osoby regional pracy środowis ka a je or prywatne ny ka turystycz i pozarządo MSP na eduka we cja 11.6. Fundacja + + + Rodziany Niseenbaumów 11.7. Fundacja na + + + Rzecz Nauki Polskiej 11.8. Fundacja Stu + + + 11.9. Fundacja + + + + + + + + Współpracy Polsko- Niemieckiej 11.10. Polska Fundacja + + + Dzieci i Młodzieży 11.11. Polsko- + + + Niemiecka Współpraca Młodzieży „JUGENDWERK” 11.12. Polsko- + + + + + + Amerykańska Fundacja Wolności 11.13. Fundacja im. L. + + + + Kronenberga 11.14. Fundacja + + + + Edukacja dla Demokracji 11.15. Fundacja + + + + + + + Wspomagania Wsi 11.16. Akademia + + + + + + + Rozwoju Filantropii w Polsce 11.17. Centrum + + + + Edukacji Obywatelskiej

103