The Byzantine Thessaloniki of Peter Papagerogiou

ΚΟΣ ΜΟΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ 6

ΑΓΓΕΛΙΚΗ Α. ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ Δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας - Δρ. Θεολογίας Επίκουρ η Καθ ηγ ήτ ρ ια Α.Π.Θ.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ

ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Α ΄

Θεσσαλονίκη 201 8

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ

ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Α΄

Σειρά: ΚΟΣΜΟΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΜΑ ΝΤΙ ΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙ ΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕ ΠΙΣΤΗ ΜΙ ΟΥ ΘΕΣΣΑ ΛΟΝΙΚΗΣ - ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ 6 © Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ISSN : 2529 - 0797

ΑΓΓΕΛΙΚΗ Α. ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ Δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας - Δρ. Θεολογίας Ε π . Κ ΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Α ΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ Π ΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ Θ ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ

ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Α΄

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 201 8

Σειρά: ΚΟΣΜΟΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙ ΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ 6

ΑΓΓΕΛΙΚΗ Α. ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ Έκδοση του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Θεο λογικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ως παράρτημα του «ΚΟΣΜΟΣ»

AGGELIKI A. TRIVYZADAKI

THE BYZANTINE THESSALONIKI OF PETER PAPAGEORGIOU A ΄

MONOGRAPH SERIES Supplementary publication to “COSMOS” published by The School of Pastoral and Social Theology, Faculty of Theology, Aris totle University of Thessaloniki

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ……… . 9 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ………. 13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ………. 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΟΝ Π ΕΤΡΟ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ………. 63

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄ «ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ ΤΗ Σ ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ…» ……. 177

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΄ «ΝΑΪΔΡΙΟ ΑΝΤΙΚΡΥ ΤΟΥ ΠΡΑΣΑΚΑΚΗ…» ………. 215

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄ «ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΝ ΥΠΟΓΕΙΟΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤ Η ΡΙΟΝ…» … .. 227

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΄ ΝΑΟΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΝΑΣ ………. 265

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ ΄ ΜΟΝΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗ ΛΟΥ ΚΑ - ΜΟΝΗ ΠΡΩΤΟΜΑΡΤΥΡΑ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ………. 269

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄ Η ΝΕΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ ΠΡΑΓΑΜΑ ………. 283

ΠΗΓΕΣ ………. 305 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ………. 319 ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙ Ο ………. 367

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Πόσοι γνωρίζουν σήμερα τον Πέτρο Παπαγεωργίου; Για τη συ ντριπτική πλειονότητα των Θεσσαλονικέων, το όνομα αυ - τό είναι σχε δόν άγνωστο, εκτός από όσους θυμούνται ένα δρο - μίσκο πί σω από την Αχειροποίητο, τον οποίο κάποιο δημο τι κό συμ βού λιο α φι έ ρωσε – μάλλον τυχαία - στο μεγάλο λό γιο. Αν οι Θε σ σα λο νικείς φά νηκαν αγνώμονες προς τον Παπα γεωρ γίου, η επι στη μονική κοι ν ό τητα δεν κατάφερε να τόν τι μή σει. Με τρη - μένοι ε ρευ νητές είναι ε ξοικειωμένοι μαζί του, ασχολούνται με τα γνω στά κείμενά του, ή - σπανιότερα - αναζητούν άλλα, άγνωστα · τούς οφεί λουμε πολλά. Για τους πε ρισσότερους, ωστόσο, εκ των ασχο λου μένων με την το πι κή ι στορία, ο Παπαγεωργίου πα ρα μέ - νει α μυ δρά γνωστός «εκ βι βλιο γραφίας». Οι μελέτες του επέ - χουν μη δα μινή θέση στη βι βλιο γραφική τεκμηρίωση · χρησι μο - ποι ούνται συ μπτωματικά, συνήθως χω ρίς συνείδηση ότι ο συγ - γρα φέας τους ήταν ο πρώτος βαθύς γνώ στης της ιστορίας της Θε σ σαλονίκης, την οποία είχε συνθέσει ψη φί δα προς ψηφίδα, μέσα από την προ σω πική έρευνα του επι γρα φι κού υλικού της. Η πόλη δεν αναζήτησε το χαμένο του προσωπικό αρ χεί ο, που - όχι - δεν κάηκε σε καμία πυρκαγιά . Έκθετο έμενε για χρόνια στο κατάστημα εξ αγχιστείας συγγενή του και χάθηκε ό πως πολ λά άλ λα ιδιωτικά αρχεία Θεσσαλονικέων · απλώς, διό τι κα - νείς δεν τά ανα ζήτησε. Αλλά και όσοι γνωρίζουν επιστημονικά τον Παπα γεωρ γί - ου, είναι εξοικειωμένοι κυρίως με το φιλολογικό του έργο. Είναι

α λή θεια ότι ήταν πρώτα από όλα φιλόλογος. Γι’ αυτό και τι - μήθηκε α πό την ακαδημαϊκή κοινότητα των Αθηνών των αρ χών του 20 ού αι ώνα, η οποία τόν γνώρισε από τη διεθνή βιβλιο γρα - φία. Η ενασχόληση του Πέτρου Παπαγεωργίο υ με τα βυζα ντι - νά μνη μεία της πόλης παραμένει, όμως, ελάχιστα γνωστή. Τι κι αν στην πραγματικότητα, έχουμε μάθει τη βυζαντινή Θεσσα λο - νίκη μέσα από τη δική του έρευνα; Ο Παπαγεωργίου ήταν εκεί - νος που μάς δίδαξε ότι η Θεσσαλονίκη υπήρξε βυζαντινή πόλη. Στην εποχή του είχε τη δυνατότητα να αναζητήσει τα βυζαντινά ίχνη μέσα στο οθωμανικό περιβάλλον, που όσο και αν είχε δια - τα ράξει την προ κά το χη κατάσταση, σε μεγάλο βαθμό τή συντη - ρού σε. Το βιβλίο αυτό είναι σημαντικό όχι επειδή ασχολείται με τον Πέτρ ο Παπαγεωργίου, αλλά διότι εμβαθύνει στη σχέση του με τη βυζαντινή πόλη και ειδικώς με τα χριστιανικά μνημεία της. Ου σια στικά, χρησιμοποιώντας τις ανακαλύψεις του Παπα γεω - ργί ου ως έ ναυσμα, η συγγραφέας επεκτείνεται σε όλες τις μετα - γε νέ στε ρες γνώ σεις που αποκτήσαμε, στον αιώνα που πέρασε, χτί ζο ντας πά νω στα δικά του θεμέλια. Πέρασε, πράγματι, ένας αιώνας από το θάνατο του Πα πα - γεωρ γίου. Και όπως δείχνει αυτό το βιβλίο, για μερικά θέματα - βυ ζαντινές εκκλησίες, επιγραφές και τοιχογραφίες - ήταν αιώνας μα κρύς, γιατί συσσωρεύτηκαν θαυμάσιες γνώσεις. Για άλλα θέ - μα τα, ω στόσο, ήταν βραχύς, αφού ελάχιστα ξεφύγαμε από όσα

είχε κα τορ θώσει ο Παπαγεωργίου να συγκεντρώσει. Ελπίζω το βιβλίο αυ τό να είναι το πρώτο μιας σειράς, που θα ασχοληθεί με όλη τ ην ερ γα σία του Παπαγεωργίου σχετικά με το χριστιανικό παρελθόν της Θεσσαλονίκης, αναδεικνύοντας τους θησαυρούς των λη σμο νη μένων με λετών του.

Ε ΥΑΓΓΕΛΟΣ Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕ Σ

ABSA A nnual of the British School at Athens AJA American Journal of Archaeology An Tard Antiquité tardive . Revue Ι nternationale d' histoire et d'archéologie (IVe - VIIIe siècles) BCH Bulletin de Correspondance Hellénique BHG Bibliotheca Hagiographica Graeca BNJ Byzantinisch - neugriechische Jahrbücher BPhW Berliner Philologische Wochenschrift BS Bibliotheca Sacra BZ Byzantinische Zeitschrift CahArch Cahiers archéologiques CIEB Congrès International des Etudes Byzantines DTC Dictionnaire de Théologique Catholique DOP Dumbarton Oaks Papers EO Échos d ' Orient GRBS Greek, Roman and Byzantine Studies GJSET Global journal od Science, Engineering and technology IstMitt Istanbuler Mitteilungen JMH Journal of Modern Hellenism JMGS Journal of Modern Greek Studies JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik MemPont Acc Memorie della Pontifìcia Accademia romana di ar che o - lo gia ODB Oxford Dictionary of Byzantium OCA Orientalia Christiana Analecta OCP Orientalia Christiana Periodica PG Patriologiae cursus, series Graeca

RE Suppl Real Encyclopädie der Klassischen Alter tum wis sen - schaft - Supplement REB Revue des études byzantines RSPT Revue des Sciences philosophiques et théo lo gi ques SC Sources Chrétiennes TDSR Traditional Dwellings and Settlements review TM Travaux et Mémoires TUBA/JTS Türklük Bilgisi Araşt ĭrmalarĭ/ Journal of Tur kish Stu - dies VT Vetus Testamentum

ΑΑΑ Αρχαιολογικά Ανά λεκτα εξ Αθηνών ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον ΑΒΜΕ Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελ λά δος ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θρά κη ΑΙΜΘ Αρχείο Ιεράς Μητρόπολης Θεσσαλονίκης ΓΒΑ Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο ΔΚΜΣ Δελτίο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών ΔΧΑΕ Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Ε ται ρείας ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΕΕΘΣχ Επιστημονική Επετηρίας Θεολογικής Σχολής Αρι στο - ΑΠΘ τε λείου Πανε πι στημίου Θεσ σα λονίκης ΕΕΘΣχ Επιστημονική Επετηρίας Θεολογικής Σχολής Εθνικού ΕΚΠΑ και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών ΕΕΝΟΕ Επιστημονική Επετηρίας Σχολής Νομικών και Οικο νο - ΑΠΘ μι κών Επιστημών Αριστοτελείου Πανε πι στημίου Θεσ - σα λονίκη ς ΕΕΠΣχ Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχο λής Αρι - ΑΠΘ στο τελείου Πανεπιστημίου Θεσσα λο νίκης

ΕΕΦιλΣχ Επιστημονική Επετηρίας Φιλοσοφικής Σχολής Α ρι στο - ΑΠΘ τελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΜΗ Μακεδονικόν Ημερολόγιον (έκδ. Ν. Σφεν δό νης) ΜΗΠΣ Μακεδονικόν Ημερολόγιον (Παμ μ ακεδονικός Σύλ λο - γος) ΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Ε ται ρεί ας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το 1908 βλέπει στην Κων στα ντι νού πολη το φως της δη μο - σιό τητας το κείμενο ενός ανώνυμου συντάκτη που αφορά στην α να κάλυψη από τον Πέτρο Παπαγεωργίου ψη φιδωτών πα ρα - στά σε ων και επιγραφών στο ν ναό του Αγίου Δη μητρίο υ στη Θε σ σα λονίκη . Ο σκοπός της συγκεκριμένης δημοσίευσης πα ρα - τ ί θεται στο τέλος του κειμένου και δεν αφορά μόνον στην προ - ώ θηση της εί δησης . Η μαρ μα ρωμένη Κωνσταντινούπολη α να - στη λώ νεται και κά τω από τα επι χρί σματα της οθω μα νικής δο υ - λείας αναζητά τον αυ θεντικό χρι στια νικό πολιτισμό. Το κεί με νο έχει ως εξής :

« Ἀ γγέ λο ντες δ ὲ τ ὴ ν ε ὕ ρεσιν κα ὶ τ ὴ ν διάσωσιν α ὐ τ ῶ ν, κα - λ ὸ ν κρίνομεν ν ὰ συστήσωμεν π ᾶ σι το ῖ ς ἐ ν τα ῖ ς ἐ παρχίαις το ῦ ο ἰ κουμενικο ῦ θρόνου λογίμοις κληρικο ῖ ς κα ὶ λαϊκο ῖ ς τ ὴ ν ἐ ν ναο ῖ ς παλαιο ῖ ς ἐ ξίχνευσιν, ὑ π ὸ τ ὰ κονιάματα κα ὶ ἐ πι - χρί σματα τ ῶ ν τοίχων α ὐ τ ῶ ν, ε ἰ κόνων τοι ού των ἢ κα ὶ χρι - στια νικ ῶ ν ἐ πιγραφ ῶ ν, ἵ να δι’ αυτ ῶ ν ἀ να στη λου μέ νη συ - μπλη ρωθ ῇ ἢ διαφωτισθ ῇ ἥ τε ἱ στορία τ ῶ ν ἐ π ὶ μέρους ἁ γίων το ῦ Θεο ῦ Ἐ κκλησ ι ῶ ν κα ὶ ἡ κατάστασις τ ῆ ς ἱ ερ ᾶ ς ζω γρα φι - κ ῆ ς, ἅ μα δ ὲ χορηγηθ ῶ σιν ο ὕ τω παρ’ ἡ μέραν το ῖ ς ἡ με τέ ροις ἁ γιογράφοις πρ ὸ ς μίμησιν μνημε ῖ α τέχνης ἱ ερ ᾶ ς, τοσ αύ - την ἑ λ κύοντα σήμερον τ ὴ ν προσοχ ὴ ν κα ὶ μελέτην τ ῶ ν ἡ - με τέ ρων λο γί ων καί τινες τούτων τ ὸ ν θαυμασμ ὸ ν τ ῶ ν ξέ -

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

νων ἐ πι στη μό νων κα ὶ τεχνιτ ῶ ν» 1 . Η ξε χα σμέ νη εκκλησιαστική ιστορία και η ιε ρά τέχνη ανα κα λύ - πτο νται εκ νέου για να αποτελέσουν αυτές πλέον το θεμέλιο πά - νω στο οποίο θα κτι σθεί η συνέχεια του Ελληνισμού. Δίπλα στον αρ χαίο ελλη νι κό πολιτισμό που θαύμασαν γενιές και γενιές φι - λελ λήνων έρχεται να συνο δεύ σει τον Ελληνισμό στο εφεξής τα - ξίδι του η χριστιανική πο λι τισμική παράδοση, την οποία , όπως προ κύπτει από το δημοσίευμα, οι ξέ νοι τώρα ανακαλύπτουν, θαυ μάζ ουν και ε παι νούν.

Π ΕΤΡΟΣ Ν. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Ο Πέτρος Παπαγεωργίου γεννήθηκε στη Θεσσαλο νί κη το 1858. Η μητέρα του Δομνίκη , το γένος Παπάζογλου , καταγόταν α πό το Μοναστήρι 2 ή το Κρούσοβο 3 . Ο πατέρας του Νικόλαος Πα πα γεωργί ου ήταν έ μπο ρος καταγόμενος από το Κρούσοβο 4 .

1 . Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κθ΄, ἀ ρ. 28 (26/01/1908), 44.

2 . Γ.Ι. Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Παπαγεωργίου κα ὶ ἡ Μακε δο νία», στο Πέ τρος Ν. Παπαγεωργίου (*1859 -  1914). Φιλολογικ ὸ ν μνημόσυνον ἐ π ὶ τ ῇ πε ντη κοστ ῇ ἐ πετεί ῳ ἀ π ὸ το ῦ θανάτου α ὐ το ῦ ( Ἰ ανουάριος 1914 - Ἰ ανουά ρι ος 1964) ὀ ργανωθ ὲ ν ὑ π ὸ τ ῆ ς Ἐ ταιρείας Μακεδονικ ῶ ν Σπουδ ῶ ν (Θεσσαλο νίκ η, 1964), 14.

3 . Π. Ν ΙΓΔΕΛΗ , Πέτρου N.Παπαγεωργίου του Θεσσαλονικέως Aλ λη λο - γρα φία, 1880 - 1912 (Θεσσαλονίκη, 2004), 37 υποσ. 11.

4 . Το 1876 κάποιος Ματθαίος Πέτρου Παπαγεωργίου φέρεται να προ - σφέ ρει με γά λα ποσά για την ενίσχυση της πνευματικής ζωής της Θεσσα λο νί - κης και του Κρουσσόβου. Ίσως ο Νικόλαος, πατέρας του Πέτρου Παπα γεωρ - γί ου , εί ναι αδελφός του Ματθαίου [ Ἑ ρμ ῆ ς, ἔ τ. Α΄, ἀ ρ. 71 (30/01/1876), 2]. Βλ.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

Ο παπ πούς του εκ πατρός ήταν μεγαλέμπορος και πέθανε το 1857 στη Βιέν νη 5 . Είχε τέσσερα αδέλφια, τον Ευμένη, τον Α λέ - ξαν δρο, την Ε λι σάβετ και την Ελένη 6 . Η πατρική του οικία φαί - νε ται ότι βρι σκόταν στη συνοικία του Αγίου Αθανασίου 7 . Σε

και Σ ΙΔΗΡΟΥΛΑΣ Ζ ΙΩΓΟΥ - Κ ΑΡΑΣΤΕΡΓΙΟΥ , «‘Δια κα ώς ε πιθυ μού σα να διδάξω’: Συμ βο λή στην ιστορία των σχο λείων της Θεσσα λο νί κης κατά το τελευταίο τέ ταρτο του 19 ου αιώ να. Πόροι των σχολείων, πρό σλη ψη δι δα σκά λων και δι - δα σκα λισ σών», στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θεσσαλονίκης Εκ παι δευ τικά 19 ος και 20 ος αι - ώ νας (Θεσσα λο νί κη, 2006), 91 . Στο δη μο σίευμα του ΕΡΜΗ γίνεται λό γος για έναν Βα σί λειο Πα πά ζογ λου, ίσως θείο του Πα πα γεωργίου εκ μη τρός, βλ. Ἑ ρμ ῆ ς, ἔ τ. Α΄, ἀ ρ. 71 (30/01/1876), 2· ΜΗΠΣ Α΄ (1908), 283.

5 . Βλ. Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία, 38 υποσ. 13.

6 . Βλ. ό.π. , 50 υποσ. 35, 77 υποσ. 130, 189 υποσ. 371. 284 υποσ. 587. Θ ΕΟ ΧΑ ΡΙΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Παπα γεωρ γίου κα ὶ ἡ Μακε δο νία», 15.

7 . Ε. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , «Νεότερες και λαν θά νου σες ειδή σεις για τα εκ παι - δευ τήρια και τους οικονομικούς πό ρους της ελλη νορ θόδοξης Κοι νό τητας Θε σ σα λονίκη ς (1850 - 1912)», Θεσσαλονίκη, 4 (1994), 131 - 133. Η συνοικία του Α γί ου Αθανασίου ορ γα νώ θηκε γύρω από τον ο μώ νυ μο ναό μετά την πυρ κα γιά του 1620 ενώ η πρώ τη μνεία για ύ παρ ξη ενο ρίας απαντά στα 1634. Στη συν οι κία του Αγίου Αθα να σί ου κα τοι κούν οι περισσότεροι Έλληνες με ξένη υπη κο ό τητα της πό λης και πιο εύ πο ροι, ό.π., 132 - 133. Βλ. Θ ΕΟΧΑΡΙ ΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Πα πα γεωρ γί ου κα ὶ ἡ Μα κεδονία», 14 - 15· Χ. Μ ΠΑΚΙΡΤΖΗ , « Ὁ Πέτρος Πα παγεωργίου κα ὶ ο ἱ ἀ παρ χ ὲ ς τ ῆ ς λογοτεχνίας στ ὴ Θεσσαλονίκη », Μα κε δο νι κά, 16 (1976), 235. Πίσω α πό τον ναό του Αγίου Αθανασίου βρί - σκε ται η ο δός Πέτρου Παπαγεωργίου, υ φιστάμενη τουλά χι στον από το 1918. Στο Κτη μα τολόγιο του 1918 μνη μο νεύε ται ακίνητο στη συγκεκριμένη οδό που ανήκε πα λαιό τερα στον Λάμπρο Παπαγεωργίου. Ο Θεοχαρίδης αναφέρει ότι το 1899 το πατρικό του σπίτι εί χε πουληθεί, οπότε και νοίκιασε την οικία Λιόντα « ἀ πέναντι ἀ π ὸ τ ὴ ν ε ἴ σοδο τ ῆ ς Ἀ χειρο ποιή του, ἐ κε ῖ ὅ που σήμερα ε ἶ ναι ἡ πλα τεία» (ό.π., 15). Στο Κτη μα το λόγιο του 1918 η οικία Λιόντα μνη μο νεύε -

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

τάφο της Θεσ σα λο νί κης απαντά κάποιος Ν.Π. Παπαγεωργίου με έτος θανάτου το 1894 8 . Ίσως πρόκειται για τον πατέρα του. Ο

ται ό ντως π ίσω από την Πα να γού δα, άρα δηλαδή ο Παπαγεωργίου κα τοι κού - σε από την πλευρά του Αγίου Α θανασίου και όχι της σημερινής πλατείας. Προ φα νώς ο Πα παγεωργίου που α να φέ ρε ται στον κα τάλογο «λογίων κα ὶ προ κρί των» της Θεσσαλονίκης του έ τους 1913 δεν είναι ο φιλόλογος Πέτρος Πα πα γε ωρ γίου, ο οποίος ακριβώς για την αποφυγή τέτοιων συγχύσεων εμ μέ - νει στη χρήση του πατρωνυμικού ονό μα τος στην υπογραφή του, Β. Δ ΗΜΗ - ΤΡΙ Α ΔΗ , «Ο πλη θυσμός της Θεσσαλονίκης και η ελ λη νική κοινό τ ητά της κα τά το 1913», Μακεδονικά, 23 (1983), 98.

8 . Ε ΦΗ Κ ΑΚΟΥΛΙΔΟΥ , Νεκροταφείον της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοι νό - τητος Θεσσαλονίκης Ευαγγελίστρια, Μέρος Β΄ (Θεσσαλονίκη, 1991), 21. Η τε λευ ταί α ταφή έγινε το 192 2. Η Δομνίκη Παπαγεωργίου το γένος Παπά ζο - γλου , σύζυγος του Νικολάου απεβίωσε στη Θεσσαλονίκη στις 15 Ιανουαρίου 1904 μετά από βραχεία ασθένεια. Η κηδεία της τελέσθηκε την επόμενη ημέρα στον ναό του Αγίου Α θα νασ ί ου παρουσία της «ε κλε κτής κοινωνίας» της Θεσ - σα λονίκ ης, « ἰ ατροί, δικηγόροι, καθηγηταί, διάφοροι ὑ πάλληλοι τ ῶ ν σιδη ρο - δρό μων, ἀ ρκετο ὶ ἔ μποροι κα ὶ ἄ λλοι λόγιοι κα ὶ ἐ πι στη μονες παρηκο λού θησαν τ ὴ ν ἐ κφορ ὰ ν το ῦ νεκρο ῦ, ἁ πτ ὰ ο ὕ τω παρά σχο ντες δείγματα τ ῆ ς πρ ὸ ς τ ὴ ν ο ἰ - κογένειαν τ ῆ ς μεταστάσης μεγάλης ὑ πολήψεως τ ῶ ν συμπολιτ ῶ ν μας» [ Ἀ - λήθεια, (17/01/1904), 2]. Την τελετή παρακολούθησε ο Ευγ. Ευγε νειάδης, Γε - νι κός Πρό ξενος της Ελλάδας, εκπρόσωποι των εκπαιδευτικών ιδρυ μάτων της πό λης, ο καθη γού μενος της Μονής Βλατάδων Καλλίνικος , ο Ι. Κού σκου ρ ας και ο Ι. Μπή το ς [φωτογραφίες και βιογραφικά σημειώματα του Ιωάννη Κού - σκουρα και του Ιωάννη Μπήτου δη μο σιεύονται στο Ἡ μερο λό γι ον το ῦ Α ἰ γαί - ου (Σά μος, 1906), τις Ἀ να μνή σεις (Κωνσταντινούπολη, 1906 - 1907), Ἐ θνι κόν Ἡ μερο λό γιον (Αθήνα, 1907) και Μικρασιατικόν Ἡ με ρο λόγι ον (Σάμο ς, 1909), Ε ΛΕΝΗΣ Σ ΒΟ ΡΩ ΝΟΥ , «Μία σελ ὶ ς μακεδονικ ῆ ς γραμματολογίας», Μι κρα σια τι - κ ὸ ν Ἡ μερολόγιον, 3 (1909), 61 - 70, όπου γί νε ται αναφορά στην εθνική προ - σφο ρά της ΑΛΗ ΘΕΙ ΑΣ . Βλ. κυρίως Μ. Κ ΑΝΔΥΛΑΚΗ , Εφημεριδογραφία της Θεσσα λο νίκ ης: Συμ βο λή στην ιστορία του Τύπου, τ. Α΄: Τουρκοκρατία (Θεσ -

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

σα λο νί κη, 1998), 131 κ.έ.]. Πα ρών στην κηδεία της Δομνίκης Παπαγεωργίου ήταν και ο Αθανάσιος Κωνσταντινίδης, ι δρυτής και διευ θυ ντής της Ελ λη νο - γαλ λικής εμπ ορικής και πρακτικής σχο λής που άρχισε να λει τουρ γεί στη Θεσσα λονίκ η το Σεπτέμβριο του 1907 [τον πέμπτο μήνα της λειτουργίας της είχε ήδη 170 μαθητές εκ των οποίων οι 110 διέμεναν εσω τε ρι κοί στο οι κο τρο - φείο της σχολής. Ο Κωνσ ταντινίδης επί μακρόν πα ρα κο λουθούσε «τ ὴ ν πο λυ - ει δ ῆ τ ῆ ς Μεγα λου πόλεως ἐ κείνης το ῦ Θερ μα ϊ κο ῦ κί νησιν, τ ὴ ν ζηλευτ ὴ ν δρ ᾶ σιν το ῦ ὁ μογενο ῦ ς στοιχείου ἐ ν παντ ὶ ἐ μπο ρικ ῷ κα ὶ βιομηχανικ ῷ κλάδ ῳ, τ ὴ ν θέ σιν α ὐ το ῦ ἐ ν τ ῇ διεθν ῇ ἀ γορ ᾷ κα ὶ τ ὸ ε ὐ σύ τατον α ὐ το ῦ ἐ ν τ ῇ θεραπεί ᾳ το ῦ κερδώου Ἑ ρμο ῦ μέλ λον. Με λε τή σας δ ὲ ὡ ς ἀ ληθ ὴ ς ἕ λλην διδάσκαλος κα ὶ τ ὰ ς ἐ λλείψεις τ ῆ ς ἐ π ὶ τ ὴ ν βι ω τι κ ὴ ν κο νίστραν ῥ ιπτομένης ὁ μογενο ῦ ς νέο λαί - ας» ίδρυσε εμπορική και πρα κτική σχολή, με στόχο την ελληνοπρεπή αγωγή, την θρη σκευ τι κή και η θική διάπλαση των νέων και την μόρφωσή τους «σύμ - φω νον πρ ὸ ς τ ὰ ς πολυειδε ῖ ς τ ῆ ς σημεριν ῆ ς βιοπάλης ἀ νάγκας» . Έμφαση δί νε - ται στην ε μπο ρική μόρφωση και την απαραίτητη γλωσσομά θει α κυρίως της γαλ λικής γλώσσας, « Ἡ ἐ κπαί δευ σις ἐ ν Θ εσσαλονίκ ῃ», Μι κρα σια τι κ ὸ ν Ἡ με ρο - λόγιον, 2 (1908), 323 - 325· Κ.Γ. Κ ΟΥΡΤΙΔΗ , « Ἡ ἐ ν Θεσ/νίκ ῃ Κων στα ντι νίδειος Σχο λή. Ἡ Κωνστα ντι νί δειος», Μι κρα σια τι κ ὸ ν Ἡ μερολόγιον, 3 (1909), 270 - 272]. Στην εξόδιο ακολουθία προ ΐ στα το ο Μητρο πο λίτης Θεσ σα λο νίκ ης Α - λέ ξαν δρος [ο Θεσσαλονίκης Αλέ ξαν δρος καταγόταν από την Αδρια νού πο λη και φοί τησε στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης, απ’ όπου αποφοίτησε το 1873. Αρχικά υπηρέτησε στην Α δριανούπολη και τον Μάρτιο του 1880 στάλ - θη κε από τον πατριάρχη Ιωα κείμ Γ΄ ως ιεροκήρυκας σε Εκ κλη σίες της Ευ ρω - παϊ κής Τουρ κίας «πρ ὸ ς στήριξιν ε ἰ ς τ ὰ πάτρια τ ῶ ν τ ῇ Μ.Μ. το ῦ Χριστο ῦ Ἐ κ - κλη σί ᾳ προσκειμένων Ὀ ρθοδόξων». Τον Νο έμ βριο του 1880 στάλθηκε στην Έ δεσσα ως επίσκοπος του Μη τρο πο λ ί τη Βοδενών, ενώ το Μάϊο του 1881 χει - ρο τονή θη κε στη Θεσσα λονί κη επίσκοπος Λιτής. Δέκα χρόνια αργό τε ρα ε ξε - λέγη Μη τροπολίτης Βάρ νης. Επειδή, ωστόσο, δεν μπό ρεσε να μετα βεί στη Βάρνα, με τατέ θη κε τον Ιούλιο του 1891 σ την Μη τρό πολη Πελα γω νείας, απ’ όπου ο πα τριάρχης Άνθιμος Ζ΄ τόν μετέθεσε στα μέ σα του 1893 στην Νεο - και σάρεια. Τον Οκτώβριο του 1903 ανέλαβε τον μη τρο πολιτικό θρό νο της Θεσσα λο νί κης. Η Αυτοκρατορική Κυβέρνηση του α πέ νειμε το Ο σμα νιέ β΄

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Πέ τρος Παπαγεωργίου ν υμφεύθηκε τη δευτερό το κη θυ γατέρα ε νός πλούσιου ε μπόρου από τη Μυτιλήνη, τη Μερόπη Χρι στο φί - δ ου, πιθανότατα το κα λο καίρι του 1896. Ο γάμος λύθηκε στις 3 Νοεμβρίου 1899 χωρίς το ζεύγος να έχει αποκτήσει απο γό νους 9 . Γνω ρί ζουμε ότι ο Παπαγεωργίου φοίτησε στην τε τάρτη και τε λευταία τά ξη του Γυ μνασίο υ το σχο λικό έτος 1874 - 1875 10 . Ως μα θητής Γυμνασίου 11 στο α κί νητο Καρίπογ λου «ε ἰ ς ὃ το ῦ ἔ χο -

τάξεως, το Με τζιδιέ β΄ τάξεως και την Μεγάλην Ται νί αν του πα ρα σή μου Με - τζι διέ. Η Ελληνική Κυβέρνηση του απένειμε το πα ρά ση μο των Τα ξιαρ χών «δε ῖ γ μα ἐ ξαιρετικ ῆ ς ε ὐ νοίας κα ὶ ὑ περόχου ἐ κτι μ η σεως. Ἡ Α.Π. ε ἶ νε τε τι μη μ ε - νη κα ὶ δι ὰ τ ῆ ς Μεγάλης Ταινίας το ῦ Σερ βι κο ῦ πα ρασήμου το ῦ Ἁ γίου Σάβ βα. Ἡ Θεσσαλονίκη δικαιο ῦ ται ν ὰ καυχ ᾶ ται ὅ τι ἔ χει τ ὸ ν Ἀ ρχιερέα, ὅ στις ἔ πρεπεν α ὐ τ ῇ» , « Ὁ Θεσσα λο νίκ ης Ἀ λέ ξαν δρος», Μι κρα σια τι κ ὸ ν Ἡ με ρο λό γιον, 1 (1 907), 89 - 91.]. Η ταφή της Δο μνί κης Παπαγεωργίου έγινε στο κοι μη τήριο της Ευαγ - γε λί σ τριας [ Ἀ λήθεια, (17/01/1904), 2]. Βλ. και Ἀ λήθεια, (20/01/ 1904), 2.

9 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία, 130, υποσ. 228, 229. 155 υποσ. 295. Βλ. και Δ. Χ Α ΣΙΡΤΖΟΓΛΟΥ , « Ἕ νας σοφ ὸ ς τ ῆ ς Θεσσαλονίκης », 2.

10 . Μητρώο Μαθητών του Ελληνικού Γυμνασίου του σχολικού έ τους 1874 - 1875, 1.

11 . Για τη φοίτησή του στις κατώτερες βαθμίδες της εκ παί δευ σης ο Πα - παγεωργίου μάς άφησε δύο αινι γμα τι κές φρά σεις στην ομιλία του κατά τη θεμελίωση της νέας Αστικής Σχολής (1907). Οι επίμαχες φράσεις είναι οι ε - ξής: «Τ ῶ ν ἐ ντα ῦ θα δ ὲ πα ρό ντων πολιτ ῶ ν, νεωτέρων τε κα ὶ γερόντων, τίνος ἡ ψυ χ ὴ σήμερον δ ὲ ν ἀ ναπολε ῖ ἐ ν ἑ αυτ ῇ τ ὴ ν μνήμην το ῦ ο ἰ κοδομήματος ἐ κεί - νου, ἐ ν ᾧ τ ῶ ν θαυμάτων τ ῆ ς ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ ἑ λ ληνικ ῆ ς δημοτικ ῆ ς ἐ κπαι - δεύσεως πρ ὸ ὑ περτριάκοντα κα ὶ ὑ περτεσσαρά κοντα ὅ λων ἐ τ ῶ ν συνετελέσθη τ ὸ πρ ῶ τον μ ὲ ν ἡ… μεταβολ ὴ ε ἰ ς τ ὴ ν μέθοδον τ ῶ ν Λα γκα στριακ ῶ ν σιδηρ ῶ ν ἡ μι κυ κλί ων… τ ὸ δεύτερον δ ὲ ἔ πειτα ἡ… με τα τροπ ὴ ε ἰ ς τ ὴ ν μέθοδον τ ὴ ν συν - δι δα κτικ ὴ ν κα ὶ τ ὴ ν ν ῦ ν κρατο ῦ σαν» και «φρίτ τω ν ῦ ν ἐ νθυμούμενος ὅ τι κατ ὰ

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

τ ὸ ἔ τος τ ῆ ς ε ἰ ς τ ὸ δη μο τικ ὸ ν τ ῆ ς πα τρίδος σχ ολε ῖ ον φοιτήσεως μου, τ ὸ μοναδικ ὸ ν ἐ κε ῖ νον ἔ τος…» [ Π.Ν. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Γενική ἐ πι σκόπησις τ ῆ ς ἐ κ - παι δευτικ ῆ ς κινήσεως ἐ ν Μακεδονί ᾳ κατ ὰ τ ὰ ἔ τη 1870 - 1900», ΜΗΠΣ Στ΄ (1913), 147 - 148]. Για το σχολείο, στο οποίο φοίτησε, αφήνει επίσης μια προ - σω πική μαρ τυρία: «Ε ἰ ς τ ὸ σχολε ῖ ον ἐ κε ῖ νο, ἐ ν ο ὗ τ ῷ τόπ ῳ κομ ψ ὸ ν ν ῦ ν ἐ πι - δείκνυται τ ὸ ἐ ργαστήριον τ ῆ ς Φι λο πτώχου Ἀ δελ φό τη τος τ ῶ ν Ἑ λληνίδων, ε ἶ χε τ ὴ ν τύχην ν ὰ φοι τήσ ῃ κα ὶ ὁ ε ἰ ς ὑ μ ᾶ ς ν ῦ ν λέγων, τύχην δ ὲ ταύτην ἀ γαθήν, ἀ φο ῦ ἔ τος μόνον ἐ φοί τη σα ἐ γ ὼ ε ἰ ς αύτ ό. Κα ὶ τ ὸ μόνον ἐ κε ῖ νο ἔ τος ἀ νε ξί τη - λον ἐ ν τ ῇ ἐ μ ῇ φαντασί ᾳ κα τέλιπε τ ὴ ν ε ἰ κόνα μα κρ ᾶ ς ε ὐ ρωτιώσης α ἰ θού σης, …» (ό.π.). Για να γί νει κα τα νοη τή η μαρτυρία, ας σημειώσουμε ότι ό ταν ο Πα πα γεωρ γίου ήταν παιδί, υ πήρχαν δύο σχολεία της Ελληνικής Ο ρ θό δοξης Κοι νό τη τας στη Θεσσα λο νί κη: 1) Η Αλ ληλο διδακτική Σχο λή (πρω το βά θμια) και 2) η Ελ λη νική Σχ ολή (δευτε ροβάθμια). Οι ανώτερες τάξεις από το δευ τε - ροβάθ μιο σχολείο ονο μά σθη καν Γυ μνά σιο το 1870, Σ Τ . Π Α ΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ , Ἐ κ - παι δευτικ ὴ κα ὶ κοινωνικ ὴ δρα στη ριό τη τα το ῦ Ἑ λ λη νι σμο ῦ τ ῆ ς Μακεδονίας κα τ ὰ τ ὸ ν τελευτα ῖ ο α ἰ ώνα τ ῆ ς τουρ κο κρα τίας (Θεσσα λο νίκη, 1970), 98 - 100· Γ. Χ Α ΤΖΗ ΚΥΡΙΑΚΟΥ , « Ἡ ἐ ν Μακε δο νί ᾳ ἐ κ παί δευ σις κα τ ὰ το ὺ ς ἐ ν Τουρ κο κρα - τί ᾳ χρόνους», ΜΗ 1928, 117 - 124. Το Γυμνά σιο ανα γνω ρίστηκε επι σή μως ως τέτοιο από το Ελληνικό Κρά τος το σχο λικό έτος 1874 - 1875, Σ ΙΔΗΡΟΥΛΑΣ Ζ ΙΩ ΓΟΥ - Κ Α ΡΑ ΣΤΕΡ ΓΙΟΥ , «‘Κέ ντρον φω τι σμού της όλης Μακεδο νί ας’: Η εκ παί - δευ ση στη Θεσ σα λο νί κη κατά την πε ρί οδο της Οθω μα νι κής κυ ριαρ χίας», στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θεσσαλονίκης Εκ παιδ ευ τι κά 19 ος και 20 ος αιώνας (Θεσ σα λονί κη, 2006), 21. Το σχολικό έτος 1874 - 1875 λει τούρ γη σαν στη Θεσσαλονίκη Γυ μνά - σιο, Ελ λη νι κό Σχολείο, δύο δημοτικά σχο λεία (ένα κεντρικό και ένα δεύτερο στη συ νοι κία Βαρδαρίου), Παρ θε ναγωγείο και επί πλέον δύο νηπιαγωγεία (βά σει του « Τ ὸ τρίτον ἔ τος το ῦ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ Φι λεκπαιδευτικο ῦ Συλλό γου , Θεσ σα λον ίκη 1876, 12 - 16»), Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Συμ βο λ ὴ στ ὴ ν ἱ στορία τ ῶ ν σχο λεί - ων τ ῆ ς Θεσ σα λο νί κ ης», Μα κεδονικά, 16 (1976), 328 - 329. Πρόκειται για το σχο λι κό κτί ριο που βρι σκό ταν στη θέση της με τέ πει τα Φι λοπ τώχου Αδελφό - τη τος Κυ ριών, στη συμ βολή των οδών Στε φάνου Τάτ τη και Κου κου φλή, το ο ποίο και κα τεδα φί στ η κε προ του 1883, Ι. Τ ΣΙΚΟΠΟΥΛΟΥ , « Ἱ στορία τ ῶ ν σχο - λεί ων τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης», Μακεδονικ ὸ ν Ἡ μερολόγιον « Ὁ Γόρδιος Δεσμ ὸ ς»,

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ντος τ ὴ ν τιμ ὴ ν ν ὰ λέγ ῃ ε ἰ ς ὑ μ ᾶ ς κα ὶ πολλ ῷ πρεσβύτεροι πολ ῖ ται ἐ φοί τη σαν» 12 . Στη σχετική εγγρα φή του Μη τρώ ου μαθητών του Γυ μνα σί ου αναγράφεται ότι το συ γκε κρι μένο έτος ο Πέτρος Ν.

1915, 116. Συνε χί ζει δε ο Παπαγεωργίου την ομιλία του μνη μο νεύο ντας την κα κή κατά στα ση του κτι ρίου. Η αναφορά του σχε τίζεται προ φανώς με την ει - σαγωγή της αλληλοδι δα κτικής μεθόδου , εν συ νε χεί α της συν δι δα κτι κής (1874) και έπειτα της «ν ῦ ν κρα του σης» (δηλαδή εξα ε τές Ελ λη νι κ ό σχο λεί ο, δεκαετία 1880) [βλ. Σ ΙΔΗΡΟΥΛΑΣ Ζ ΙΩ ΓΟΥ - Κ Α ΡΑ ΣΤΕΡ ΓΙΟΥ , «Κα τά στι χον της Ελληνικής Σχο λής Θεσσα λο νί κης 1825 - 1844: Οι αγώνες της Εκκλησίας και της Ελ λη νι κής Κοι νό τητας για την πρό ο δο των σχο λείων και την ανάπτυξη της εκπαί δευ σης», στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θε σ σαλονίκης Εκπαιδευτικά 19 ος - 20 ός αι ώ νας (Θεσσα λο - νίκη, 2006), 67 · Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ , «‘Κέ ντρον φω τι σμού της ό λης Μα κε δο νί ας’: Η εκ - παί δευ ση στη Θεσ σα λο νί κη κα τά την πε ρί οδο της Οθω μα νι κής κυ ριαρ χί ας», 21 ] . Επο μέ νως, ο Πα πα γεωρ γί ου στις επίμαχες φρά σεις δεν είχε υπό ψη του την Ελ λη νική Σχο λή, αλ λά την Αλ λη λο διδα κτι κή. Αν οι πα ρα πάνω πλη ρο φο - ρίες συνδυαστούν, εύ κολα συ νά γε ται ότι ο Παπα γεωρ γίου φοί τη σε μό νον ένα έτος στο συ γκε κρι μένο κτί ριο των οδών Στεφάνου Τάττη και Κου κου φλή, εγγε γραμ μένος στην αλλη λο διδακτική. Το έτος αυτό θα πρέπει να ή ταν το 1867 - 1868. Προς επίρρωση του συμπερά σμα τός μας έρ χε ται η φρά ση του Πα - πα γεωρ γίου «…κατ ὰ τ ὸ ἔ τος τ ῆ ς ε ἰ ς τ ὸ δη μο τικ ὸ ν τ ῆ ς πα τρίδος σχο λε ῖ ον φοι τή σεως μου…» , ό που δημοτικό εννοεί την αλ λη λο δι δα κτι κή και αποκλεί ει το Ελ λη ν ι κό Σχο λεί ο, το οποίο στεγα ζό ταν στο κτί ριο Κα ρί πο γλου, Θ Α ΛΕΙΑΣ Μ Α ΝΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ - Π Α ΝΑ ΓΙΩ ΤΟΠΟΥΛΟΥ - Ε ΥΑΓΓΕΛΟΥ Χ Ε ΚΙΜΟΓΛΟΥ , «Τα κτη μα - το λόγια της Ελ λη νικής Κοι νό τητας Θεσσα λο νί κης ως πη γές για την ιστο ρία και την το πο γρα φία της πό λης: το πα ράδειγμα τω ν ελ λη νι κών σχο λείων», στο ΙΕ΄ Πα νελ λή νιο Ι στορικό Συ νέδριο, Πρακτικά, Θε σ σα λονίκη, 27 - 29 Μα ΐ - ου 1994 (Θεσ σα λο ν ί κη, 1995), 392 - 393.

12 . Το σχολείο αυτό βρισκόταν επί της παλαιάς οδού Αρι στο τέλους 147 (πα λαιό τερη χά ραξη της σύγχρονης οδού Ολύ μπου), πολύ κοντά στο Παρ θε - να γωγείο (όπως ο ίδιος ο Παπαγεωρ γίου σημειώνει), το οποίο βρι σκό ταν στη θέση του σημερινού 17 ου Λυκείου Θεσσα λονίκη ς, στην οδό Χριστο πού λου.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

Παπα γε ωρ γί ου ήταν 16 ετών. Λαμ βάνοντας αυτό ως δεδομένο, μπο ρούμε να πα ρουσιάσουμε το χρο νολόγιο της βασικής εκπαί - δευ σής του ως εξής: Από το 1864 - 1865 μέχρι το 1867 - 1868 φαί - νε ται ότι φοί τη σε στο Αλλη λο διδα κ τικό Σχολείο της πόλης. Σε η λικία 10 ετών κατά το σχολικό έτος 1868 - 1869 εγγρά φε ται στο τε τρα τά ξιο Ελλη νι κό, από το οποίο απο φοιτά το 1870 - 1871. Τις ε γκύ κλιες σπουδές του ολο κλη ρώ νει με φοίτηση στο τε τρα τάξιο Γυμνάσιο της πόλης 13 , από όπου απο φοιτά το καλο καίρι του 1875 14 . Στις 30 Σεπτεμβρίου 1875 ο Παπα γεωρ γίου εγ γρά φε ται στη Φιλο σο φική Σχολή Αθη νών, από ό που « ἀ πε φοί τησ ε» τρία χρό νια αρ γότερα, στις 11 Σε πτεμ βρί ου 1878, επί πρυ τα νείας Ν.Δ. Δα μα λά 15 . Στη συνέχεια κατευ θύ νεται στο εξω τε ρι κό, όπου φοι -

13 . Στο Μητρώο Μαθητών του Ελληνικού Γυμνασίου του σχολικού έ - τους 1874 - 1875 ο Παπαγεωργίου φέρεται να καταθέτει ενδεικτικό (με βαθ μό λίαν κα λώς), γεγονός που αποκλείει τα κατ’ οίκον μα θή ματα, ό πως είχε υποθέσει ο Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλο γραφία, 11, υποσ. 2. 14 . Με βάση την εγγραφή του Παπαγεωργίου επιβεβαιώνεται η πλη ρο - φο ρί α του για το κτίριο, στο οποίο φοίτησε. Το Γυμνάσιο λει τουρ γού σε στο κτί ριο Καρίπογλου (το οποίο είχε αγοραστεί από την Ορ θό δοξη Κοινότητα το 1852) μέχρι το 1877, οπότε και μεταφέρθηκε στο κτίριο Πρασακάκη (βόρεια του ναού της Αγίας Σοφίας ). Για τα κτί ρια Καρίπογλου και Πρασα - κά κη, βλ. Μ Α ΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π Α ΝΑ ΓΙΩ ΤΟΠΟΥΛΟΥ - Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , «Τα κτηματο - λόγια της Ελ ληνι κής Κοι νό τητας Θεσσα λο νί κης ως πηγές για την ιστορία και την το πο γρα φία της πόλης: το πα ράδειγμα των ελληνικών σχολείων», 396.

15 . Σ ΙΔΗΡΟΥΛΑΣ Ζ ΙΩΓΟΥ - Κ ΑΡΑΣΤΕΡΓΙΟΥ , «Από το Ελληνομουσείο του 18 ου αι ώνα στο Πανεπιστήμιο του 20 ού : Θεσσαλονίκης εκπαιδευτικά και Θεσ - σα λο νι κέ ων άθλα », στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά 19 ος - 20 ός αι ώ νας (Θεσσαλονίκη, 2006), 540.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

τά στα Πα νε πι στήμια της Ιένας, της Λει ψί ας και του Βε ρο λί νου. Α νακη ρύ χθη κε Δι δάκτορας της Φι λο σο φί ας το 1883 16 . Από το 1885 διετέλεσε αντε πι στέλ λον μέλος του Ελ λη νικού Φιλολο γι - κού Συλλόγου Κων στα ντι ν ού πολης 17 . Το σχολικό έτος 1884 - 1885 υπηρέτησε ως γυμνασιάρχης Βι - τω λίων 18 και το διάστημα 1885 - 1888 ως καθηγητής στα Ζα ρί φει - α Διδασκαλεία Φιλιππουπόλεως 19 . Φαίνεται ότι το 1888 - 1889 πα ρέμεινε στη Θεσσαλονίκη , διότι στην εργασία του για το ν να - ΐ σκο του Γεωργίου του Πραγαμά αναφέρει ότι κατά το διάστημα από 4 έως 7 Δεκεμ βρί ου κατέβαινε καθη με ρινά στον αρχαιο λο γι - κό χώρο 20 . Ως γυ μνασιάρχης στις Σέρ ρες διορίζεται το 1889 και παρα μέ νει στη θέση αυτή έως το 1891 21 ενώ το διάστημα 1894 -

16 . Σ Τ .Β. Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πιμνημόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ ειμνή στου Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου, ( ἀ νατύπωσις ἐ κ το ῦ ΚΖ΄ τόμου τ ῆ ς Ἀ θην ᾶ ς) ( ἐ ν Ἀ θήναις, 1915), 178, 180· Α ΛΕΞ .Ν. Λ ΕΤΣΑ , «Πέτρος Ν. Πα - πα γεωρ γίου (+1914)», Μακεδονικά, 1 (1940), 530· Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Παπαγεωργίου κα ὶ ἡ Μακε δο νία», 8· Χ ΑΣΙΡΤΖΟΓΛΟΥ , « Ἕ νας σοφ ὸ ς τ ῆ ς Θεσ - σα λονίκης », 2· Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία, 67 υποσ. 93. 224 υποσ. 462.

17 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλο γρα φία, 263 υποσ. 548. 18 . Ό.π. , 38 υποσ. 14.

19 . Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πιμνημόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ ει μνή στου Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου, 180 - 181· Λ ΕΤΣΑ , «Πέτρος Ν. Πα πα γε - ωρ γί ου (+1914)», 531· Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Παπαγεωργίου κα ὶ ἡ Μακε δο νία», 8 - 9· Χ ΑΣΙΡΤΖΟΓΛΟΥ , « Ἕ νας σοφ ὸ ς τ ῆ ς Θεσσαλονίκης », 2· Ν ΙΓ ΔΕ - ΛΗ , Αλ ληλο γρα φία, 50 υποσ. 34. 57 υποσ. 57.

20 . Βλ. αντίστοιχο κεφάλαιο στην παρούσα εργασία. Επίσης, Θ ΕΟ ΧΑ ΡΙ - ΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Παπαγεωργίου κα ὶ ἡ Μακε δο νία», 9.

21 . Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πιμνημόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ ει -

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

1899 22 χρη μά τι σε γυ μνασιάρχης στη Μυ τιλήνη , θέση από την οποία παραι τήθηκε 23 . Κα τά τη διάρκεια της παραμονής του στο νησί, είχε κατα φέ ρει, πι θα νότατα με τη βοή θεια των μαθη τών του, να συγκε ντρώ σει έναν ι κανό αριθμό επιγραφών και να ορ - γανώσει ένα μικρό Μου σείο στο χώρο του Γυ μνα σί ου 24 . Από την αρχή ακόμη της πα ρα μονής του στη Μυτιλήνη εισήγαγε με ταρ - ρυθμίσεις στο εκπαι δευ τικό σύ στη μα του νησιού με σκοπό τη βελ τίωση της ποιότητας της εκπαί δευ σης και τον εκσυ γχρο νι - σμό 25 . Η Εφορεία της Με γά λης του Γένους Σχολής του προ σέ φε - ρε έ δρα κα θη γητή, πρόταση που δεν δέ χθη κε 26 .

μνή στου Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου, 181 (αναφέρει ότι ο Παπαγεωργίου πα - ρέ μει νε στις Σέρρες μέχρι το 1894)· Λ ΕΤΣΑ , «Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου (+1914)», 532· Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Παπαγεωργίου κα ὶ ἡ Μακεδο νία», 9 - 10· Ν ΙΓΔΕΛΗ , Άλλη λο γρα φία, 82 υποσ. 140.

22 . Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πιμνημόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ ει μνή στου Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου, 182· Λ ΕΤΣΑ , «Πέτρος Ν. Πα πα γε ωρ - γίου (+1914)», 531. 1894 - 1895 κατά τον Ι. Μ ΠΗΤΟ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Πα πα γεωργίου», Νέα Ἀ λήθεια, (21/01/1914), 1. Βλ. επίσης, Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλ λη - λο γρα φία, 128 υποσ. 225.

23 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλο γρα φία, 153 υποσ. 291.

24 . Ό.π. , 167 υποσ. 320.

25 . Ό.π. , 135 υποσ. 240.

26 . Ἀ λήθεια, (15/11/1903), 3: «… ἡ Ἐ φορεία τ ῆ ς Μεγαλωνύμου Σχολ ῆ ς κα ὶ ἐ κ τρί του ἀ πετάθη…πρ ὸ ς τ ὸ ν διαπρεπ ῆ λόγιον τ ῆ ς πόλεως μας κ. Πέτρον Πα παγεωργίου, παρακαλο ῦ σα α ὐ τ ὸ ν ν ὰ ἀ ποδεχθ ῇ τ ὴ ν δι ὰ το ῦ θανάτου το ῦ αε ἰ μνήστου Σαλτέλη κενωθε ῖ σαν καθηγητικ ὴ ν ἔ δραν…». Μάλιστα ο ίδιος ο Πα παγεωργίου επιβεβαιώνει ότι δέχθηκε τρεις προσκλήσεις για να καταλά βει την έδρα τ ων Ανωτάτων Ελληνικών Γραμμάτων στη Μεγάλη του Γένους

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Το 1899 εγκαθίσταται μόνιμα στη Θεσσαλονίκη. Το 1902 διο ρίζεται μέλος της Επι τρο πής Απο κατάστασης του Αγίου Δη - μη τρ ίου ( Kasimie Djami ) , εξαι τίας ζημιών που είχαν προκληθεί στο μνημείο από το σεισμό της 5 ης Ιουλίου του ίδιου έτους 27 . Από τον Αύγουστο του 1907 έως τον Φε βρου άριο του 1908 είχε την επίβλεψη των εργασιών για την αφαί ρε ση των επιχρισμάτων του δια κόσμου και την ανακαίνιση του μνημείου 28 . Το 1904 εκλέ γε ται στην Επιτροπή Σύνταξης του Κοι νο τι κού Κανονισμού της Ελληνικής Κοινότητας 29 . Το Σεπτέμβριο του 1904 προσελήφθη από τον ιεροδιάκονο Στέ φα νο Νούκα ως επό πτης στο Μα ρά σλειο Ελληνογαλλικό Εμπορικό και Πρακτικό Λύ κειο, θέση από την οποία παραιτήθηκε το ν Μάρτιο του 1906 30 . Σύμ φω -

Σχο λή, αλλά « Ἠ ρνήθην μάλιστα διότι ἐ λυπούμην ν ὰ διακόψω τ ὰ ς φιλολο γι - κ ὰ ς ἐ ργασίας κα ὶ διότι τ ὰ βλέμματά μου ε ὐ θύνω πρ ὸ ς τ ὸ ν ἔ τερον ἐ θνικ ὸ ν κέντρον, τ ὰ ς Ἀ θήνας». Βλ. Μ ΠΗΤΟΥ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπα γεωρ γί - ου», 1· Λ ΕΤΣΑ , «Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου (+1914)», 532· Ν ΙΓ ΔΕ ΛΗ , Αλλη λο - γρα φία, αρ. 93, σ. 182, υποσ. 352.

27 . Ν ΙΓ ΔΕ ΛΗ , Αλλη λο γρα φία, 240 υποσ. 491. Βλ. και Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η Αλ - λη λογραφία του Πέτρου Παπαγεωργίου με τον Karl Krumbacher και η Α να - θε ω ρημένη Εργογραφία του», Βυζαντιακά, 29 (2010), 302.

28 . Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πιμνημόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ ει - μνή στου Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου, 186· Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Παπα γε - ωρ γίου κα ὶ ἡ Μακε δο νία», 12 - 13. 29 . Έλαβ ε 28 ψήφους και ήλθε δεύτερ ος στην ψηφοφορία ανάδειξης της εξα με λούς ειδικής επιτροπής για τη σύνταξη του νέου κανονισμού, Ἀ λήθεια, (16/03/1904), 2.

30 . Μ ΠΗΤΟΥ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1· « Ἐ πιστη μο νι - κ ὰ Μνη μό συνα. Πέτρος Ν. Παπαγεωρ γίου», Μικρασιατικ ὸ ν Ἡ μερολόγιον, 9

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

να με άρθρο 54 κεφ. 2 παρ. 1 του κοινοτικού κα νο νισμού : « ὁ μ ὲ ν διευθυντ ὴ ς το ῦ Γυ μ νασ ίου ε ἶ ναι φιλό λο γος κα ὶ ἔ χει δί πλω μα το ῦ Ἐ θνικο ῦ Πανεπιστημίου, ἐ σπού δασε δ ὲ κα ὶ ἐ ν Ε ὐ ρώ π ῃ κα ὶ ἐ π ὶ ἔ τη τουλάχιστον πέντε ἐ δίδαξεν ὡ ς κα θη - γητής» 31 . Υποτίθεται ότι ο Πα παγεωργίου ως «τελειοδίδακτος» δεν ήταν «δι δά κτορας» 32 . Δύο χρόνια αργότερα ο Μη τρο πο λίτης Χί - ου Κων σταντίνος προτείνει στον Παπαγεωργίου να ανα λά βει τη δι εύ θυνση του Γυμνασίου Χίου, πρόταση που επί σης απέρ ρι ψε 33 .

(1915), 14· Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία, 192 υποσ. 378. Πρβλ. προσφώνηση του Νού κα στον Παπαγεωργίου σε ομιλία στο κλείσιμο φιλολογικής βραδιάς: « Ἐ - γώ τε κα ὶ ο ἱ ἀ γαπητο ὶ κα ὶ ἐ ντιμότ α τοι συνάδελφοί μου, ὁ διαπρεπέστατος τ ῆ ς προ γονικ ῆ ς ἡ μ ῶ ν σοφίας ἀ να τόμος κ. Π. Παπαγεωργίου….», Ἀ λήθεια (05/ 10/1905), 2.

31 . Χ. Π ΑΠΑΣΤΑΘΗ , Οι κανονισμοί των Ορθοδόξων Ελληνικών Κοινοτή - των του Οθωμανικού Κράτους και της Διασποράς , Ι: Νομοθετικές πηγές - Κα - νο νισμοί Μακεδονίας (Θεσσαλονίκη, 1984), 172. 32 . Στους καταλόγους του Εθνικού Πανε πι στη μίου υπάρχουν οι Α πο - φοι τήσαντες («τελειοδίδακτοι») και οι Διδάκτορες (πτυχιούχοι). Ο Πα πα γε - ωρ γίου ανήκει στην πρώτη κατηγορία, σε αυτούς δηλαδή που αποφοί τη σαν, αλ λά δεν έλαβαν πτυχίο. Ευχαριστούμε την καθηγήτρια κ. Σι δη ρού λα Ζιώ - γου - Κα ραστεργίου για τη συγκε κρι μένη πληροφορία. Βλ. και Α Ρ . Β Α ΜΠΑ (ε - πιμ.), Ο ἱ νόμοι το ῦ Ἐ θνικο ῦ Πανε πι στη μίου ( ἐ ν Ἀ θήναις, 1885), 76, 78 για τη διά κρι ση μεταξύ «τελειοδιδάκτων» κα ι «δι δακτόρων» . «Μία ἀ νό η τος διά τα ξις το ῦ Κοινοτικο ῦ Κανο νι σμο ῦ τ ῷ ε ἶ χε κλεί σει πρ ὸ δεκαετίας τ ὰ ς θύρας το ῦ Γυ - μνα σί ου Θεσσαλονίκης , το ῦ θ’ ὅ περ τ ὸ ν ε ἶ χε πι κρά νει ο ὐ κ ὀ λίγον», Μ ΠΗ ΤΟΥ , «Νε κρολογία . Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1· « Ἐ πιστημονικ ὰ Μνη μό συνα. Πέ τρος Ν. Παπαγεωργίου», 14· Λ ΕΤΣΑ , «Πέτρος Ν. Παπα γε ωρ γίου (+1914)», 532. Για το όλο ζήτημα βλ. Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλ λη λο γρα φία, 311.

33 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλ λη λο γρα φία, 311 υποσ. 36.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Το 1906 η Πατριαρχική Σύνοδος τού απένειμε το οφφίκιο του « ἄ ρ χο ντος διδασκάλου τ ῆ ς καθ’ ἡ μ ᾶ ς Μεγάλης το ῦ Χριστο ῦ Ἐ κ - κλη σί ας» 34 . Ένα χρόνο αργότερα φαίνεται ότι, αν και είχε ε νη με - ρω θεί για την απόφαση απονομής του Αργυρού Σταυρού του Σωτήρος στο πρό σωπό του, δεν είχε κληθεί να παραλάβει τη διάκριση 35 . Έ λα βε ε πίσης από το κληροδότημα Οικονόμου τη ς Τερ γέ στης τι μη τι κό δί πλω μα και επιταγή 200 εικοσα φρά γκων ως α ρι στεία για τις ση μα ντι κές φιλολογικές του μελέτες 36 . Ο Πα πα - γε ωρ γίου μαζί με τον καθηγητή ιστορίας Παντελή Κο ντο γιάν - νη 37 είχαν αναλάβει τη διεξαγωγή εράνων προκει μένου να συλ - λεχθεί ένα ποσό, από τους τόκους του οποίου θα δι νό ταν το κλη -

34 . Μ ΠΗΤΟ Υ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1· Ψ ΑΛΤΗ , Λό - γος ἐ πι μνη μόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ ειμνή στου Πέτρου Ν. Πα πα γεωργίου, 187· « Ἐ πιστημονικ ὰ Μνη μό συνα. Πέτρος Ν. Παπα γεωρ γί - ου», 15· Λ ΕΤΣΑ , «Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου (+1914)», 53 5· Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Παπα γεωρ γίου κα ὶ ἡ Μακε δο νία», 14· Ν ΙΓΔΕΛΗ , Άλλη λο γραφία, αρ. 106, σ. 196.

35 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλ λη λο γρα φία, αρ. 114, σ. 209. Οι εγκωμιαστές αναφέρουν ότι τελικά το υψηλό αυτό παράσημο τού απενεμήθη, Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πιμνη - μό συνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ ειμνή στου Πέτρου Ν. Παπαγε - ωρ γίου, 188· Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Παπα γεωρ γίου κα ὶ ἡ Μακε δο νία», 14.

36 . Μ ΠΗΤΟΥ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1· « Ἐ πιστη μο νι - κ ὰ Μνη μόσυνα. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου»,15· Λ ΕΤΣΑ , «Πέ τρος Ν. Παπα γε - ωρ γίου (+1914)», 532· Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Παπα γεωρ γίου κα ὶ ἡ Μα - κε δο νία», 14. Βλ. και Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλ λη λο γρα φία, αρ. 116, σ. 214. αρ. 117, σ. 215.

37 . Ν ΙΓ ΔΕΛΗ , Αλληλογραφία, 254 υ ποσ. 520.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

ροδότημα Κ ωνσταντίνου Κόντου . Ο Παπαγεωργίου όχι μό νον διεξήλθε με επι τυ χία τη δύσκολη αυτή προσπάθεια, αλλά ορί - σθη κε από τον ί διο τον Κόντο μέλος Επιτροπής Διαχείρισης του κλη ροδο τήμα τος 38 . Το 1910 διορίσθηκε καθηγητής στο Εθνικό Πα νε πι στή μιο , επειδή « δ ύναται ν ὰ διορισθ ῇ ἀ πευθείας ὡ ς συγγραφε ὺ ς ἔ ρ γων ἀ - νε γνω ρι σμέ νης ἐ πιστημονικ ῆ ς ἀ ξίας…». Αμέσως μετά το διο ρι - σμό του, ό μως, α σθέ νησε. Κρί θη κε τότε απαραίτητη η με τάβασή του στη Βι έν νη και δεν πρόλαβε να δώσει το νενομισμένο όρκο εντός της νό μι μης προθεσμίας και έτσι δεν δίδαξε ποτέ στο πα - νε πιστήμιο 39 . Κλήθηκε να μετάσχει στην ε πι τροπή σύ ντα ξης του «Με γάλου Λε ξι κο ῦ τ ῆ ς Ἑ λληνικ ῆ ς Γλώσ σης», τα κα θή κοντα του στην οποία ανέλαβε τον Οκτώ βριο του 1911 40 . Η εκ του σύνεγ - γυς παρακολούθηση των επιστημονικών τε κταινόμεν ων της ε - πο χής του τον καθιστά ικανό να προ τείνει μια σειρά εξει δι κευ -

38 . Ό.π., 256 υποσ. 526.

39 . Μ ΠΗΤΟΥ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1· « Ἐ πιστη μο νι - κ ὰ Μνη μόσυνα. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 12· Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πι μνη μό συ - νος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ ειμνή στου Πέτρου Ν. Παπα γεωρ - γίου, 188· Λ ΕΤΣΑ , «Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου (+1914)», 535· Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλ λη - λο γρα φία, αρ. 137, 138 σ. 258 - 259, 260, υποσ. 536, 537. Πάντως η πρόταση για το διορισμό του Παπαγεωργίου στην έδρα της Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών χρονολογείται από το 1897, βλ. ό.π., 134, υποσ. 238.

40 . Μ ΠΗΤΟΥ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1· « Ἐ πιστημο νι - κ ὰ Μνη μόσυνα. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 12, 14· Λ ΕΤΣΑ , «Πέ τρος Ν. Πα - πα γε ωργίου (+1914)», 535· Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλ λη λο γρα φία , 260 υποσ. 539.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

μένων ερευνητών ως συνεργάτες του Λεξικού 41 . Ο Γ.Ν. Χα τζη - δάκις με ε πιστολή του τόν ρωτά «”πε ρ ὶ το ῦ σκοπο ῦ κα ὶ τ ῆ ς με - θό δου” ἐ ν τ ῇ συντάξει το ῦ νέου ἡ μ ῶ ν “Θη σαυ ρο ῦ τ ῆ ς Ἑ λληικ ῆ ς γλώσ σης”» 42 . Στις 22 Φεβρουαρίου 1911 ο Πέτρος Παπα γε ωργίου υπο - γρά φει ως μέλος της Επιτροπής Απο πε ρα τώσεως του Μη τρο πο - λι τικού ναού του Αγίου Γρη γο ρίου Παλαμά 43 . Φαί νε ται ότι βρι - σκό ταν σε καλή οικονομική κατάσταση, αφού σε κατάλογο ( με - ρος του οποίου σώζεται στο Αρχείο της Μητρόπολης Θεσσα λο - νί κης ), όπου καταγρά φο νται οι εισφορές πολιτών για την απο πε - ράτωση του ναού, εμφανίζεται να έχει προ σφέ ρει 3 λίρες 44 , ό σος

41 . Βλ. Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλ λη λο γρ α φία, αρ. 132, σ. 251 - 252. 42 . Ό.π. , αρ. 132, σ. 249. 43 . ΑΙΜΘ, Ι.Ν. Ἁ γίου Γρηγορίου το ῦ Παλαμ ᾶ Θεσσα λο νίκ ης, φακ. 42, υ - ποφ. Β΄(1911 - 1920)/Γ12λ, αρ. 12323 και 12324. Βλ. και την πρό σκλη ση για συνε - δρί αση της επιτροπής στις 6 Μαρτίου 1911 (ό.π., αρ. 12327), στις 3 Μα ΐ ου 1911 (ό.π., αρ. 12342), στις 20 Μα ΐ ου 1911 (ό.π., 12345), στις 19 Ιουλίου 1911 (ό.π., αρ. 12348). Σχε δόν όλοι οι αναφερόμενοι ήταν επι χει ρη μα τίες (έ μπο ροι, βιοτέχνες, τρα πεζίτες). Ο Παπαγεωργίου αποτ ελούσε την εξαί ρεση. Ο να ός κτιζόταν για πολ λά χρόνια. Σε δημοσίευμα της εφη με ρί δας Α ΛΗΘΕΙΑ (30/09/1904, 3) ανα - κοι νώνεται ότι ο Παπαγεωργίου μαζί με το Στέ φανο Νού κα και τον Κωνστα ντί - νο Ζήση οργανώνουν φιλολογική βραδιά, στην οποία θα μιλήσ ει ο ποιητής Ιωάν - νης Κωνσταντινίδης. Η είσοδος στο ανά γνωσμα επι τρέπεται με την καταβολή 5 γρο σίων ως εισιτηρίου. Τα έσοδα θα δια τε θούν για την ανοικοδόμηση του Μη - τρο πολιτικού ναού. Στον α πο λο γι σμό της εκδήλωσης [ Ἀ λήθεια, ( 05/10/1904), 1] επισ ημαίνεται ότι η σύ στα ση της ορ γα νωτικής επιτροπής της ημερίδας αποτέλεσε την εγγύηση για τον με γά λο αριθμό εισιτηρίων που πουλήθηκαν. 44 . ΑΙΜΘ, Ι.Ν. Ἁ γίου Γρηγορίου το ῦ Παλαμ ᾶ Θεσσα λο νίκ ης, φακ. 42, υ - ποφ. Β΄(1911 - 1920)/Γ12λ.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

περίπου ο μι σθός μιας δασκάλας. Η Βα σι λική Α κα δη μί α του Μο νά χου αποφά σι σε να το υ α - πονεμηθεί το χρη ματικό έπα θλο Θε ρεια νού, αλλά τ ο ν πρό λα βε ο θα νατος 45 . Ο Πέ τρος Παπα γεωργίου πέ θα νε στην Α θήνα στις 18 Ιανουαρίου 1914 46 . Η κηδεία του στο ν ναό του Διονυσίου του Αρε οπα γίτου στην Α θήνα 47 έγινε δη μο σία δα πάνη. Παρέστησαν ο Στ. Δρα γούμης, ο Λί νος Πολίτης, ο Ι. Χα τζη δάκις, ο Γ. Χα τζη - δά κις, «κα θ ὼ ς ἐ πίσης κ α ὶ πολλο ὶ ἐ πι στή μονες κα ὶ ἔ γ κριτοι Ἀ θη - να ῖ ο ι κα ὶ ξέ νοι» . Επικη δεί ους εκφώ νησαν ο Σ. Μέναν δρος και ο Φ. Κουκου λές 48 . Κατά την εκ φορά το ν νεκρό συνόδευσε στην τε λευ ταία του κα τοι κία λόχος στρα τιωτών παίζοντας πένθιμα εμ βα τήρια 49 .

45 . Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πιμνημόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ ει - μνή στου Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου, 184· Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ὁ Πέ τρος Ν. Πα πα γε - ωρ γίου κα ὶ ἡ Μακε δο νία», 14. Βλ. και Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλ λη λο γρα φία, αρ. 84, σ. 167 · αρ. 85, σ. 168. Στις συγκεκριμένες επιστολές του Παπα γεωρ γίου προς τον Karl Krumbacher του έτους 1900 ο θεσσαλονικιός φιλόλογος ζητά τη συν δρο μή του Γερμανού καθηγητή για να διεκδικήσει το Θερειανό κληρο δό τη μα. Τε λι κά, αφί - στα ται προσωρινά της αίτησής του λόγω φόρτου εργα σί ας. Ό ταν μια δε κα ετία περίπου αργότερα το θέμα επανήλθε στο προ σκή νιο, ή ταν πλέον πολύ αρ γά. 46 . “ P. N. Papageorgiou. The distinguished Greek philologist, palaeo gra - phist, and epigraphist, P. N. Papageorgiou, died in January, 1914. He was born at Salonica in 1859. (S. It., R. Arch., fifth series, II, 1915, p. 240.)”, W.N. B A TES , “Archaeological News”, AJA 20/1(1916), 96. 47 . « Ἡ κηδεία το ῦ Π.Ν. Παπαγεωργίου», Νέα Ἀ λήθεια, (29/01/1914), 3.

48 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία, 93 υποσ. 172. 49 . « Ἡ κηδεία το ῦ Π.Ν. Παπαγεωργίου», 3. Σύμφωνα με το ίδιο δη μο σί - ευμα ο κα θηγητής Γ. Χατζηδάκις ανήγγειλε μεταξύ άλλων ότι η εν Αθήναις

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Σ ΥΓΓΡΑΦΕΣ ΤΟΥ Π ΕΤΡΟΥ Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΓΙΑ ΤΗ Θ ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Οι συγγραφές του Πέτρου Παπαγεωργίου δη μο σιεύο νται σε ελ ληνικά και ξένα πε ριο δικά. Η έδρα του είναι η Θεσσαλονίκη , αν και ανάμεσα στο 1874 και το 1899 παρέμεινε μόλις πεντέμισι έτη στην πόλη 50 . Η συγγ ραφική πα ρα γωγή του, αν και κατά

Ε πι στη μονική Εταιρεία «Αθηνά» θα τελεσθεί πολιτικό μνημόσυνο στον Πα - πα γεωρ γίου. Η νεκρολογία θα δημοσιευτεί στο περιοδικό ΑΘΗΝΑ. Πράγ μα - τι, κατά την πρώτη επέτειο του θανάτου η Εταιρεία ετέλεσε μνημόσυνο στο οποίο μίλησε ο φίλος και μαθητής του Παπαγεωργίου, Σταμάτης Ψάλτης. Ο ε πι μνη μόσυνος λόγος του καθώς και ο πρώτ ος κα τά λο γος των έργων του με - τα στα ντος δημοσιεύθηκε στον Κζ΄ τόμο της ΑΘΗ ΝΑΣ.

50 . Με βάση τον τόπο αποστολής των επιστολών του σε φίλους και συ - νερ γά τες του (πηγή των επιστολών είναι το έργο του Ν ΙΓΔΕΛΗ , Άλλη λο - γραφία ) ο Πα παγεωργίου φαίνεται ότι βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη τα εξής δια στήμα τα: καλοκαίρι 1881 (επιστ. 3), Απρίλιος, Μάϊος, Ιούνιος 1884 (επιστ. 5, 7, 8), Αύγουστος 1885 (επιστ. 15), Οκτώβριος, Νοέμβριος , Δεκέμβριος 1888 (επιστ. 20 - 23), Ιανουάριος, αρχές Ιουνίου (Τον Ιούνιο πη γαινο έρχεται Μυ τι λήνη), Σεπτέμβριος 1889 (επιστ. 24, 26, 29), Α ύ γου στος 1890 (επιστ. 31), Ιούλιος, Αύγουστος, Σεπτέμβριος 1892 (επιστ. 32 - 33, 34, 35), Ιανουά ρι - ος, Φεβρουάριος, Μάρτιος, Μάϊος, Αύγουστος, Σεπτέμβριος, Νοέμβριος, Δε - κέμ βριος 1893 (επιστ. 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48), Φε - βρου άριος, Μάρτιος, Μάϊος, Αύγουστος 1894 (επιστ. 49, 50, 51, 52, 53), Μάϊος 1895 (επιστ. 54), Αύγουστος 1899 (επιστ. 72) κ.ε. Επίσης, από την υπο - γραφή των μελετών του για τη Θεσσαλονίκη αν τιλαμβα νό μα στε ότι στην πόλη βρισκόταν τον Δεκέμβριο του 1888, τον Δεκέμβριο του 1891, τον Ιού - νιο του 1892, τον Αύγουστο, τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο του 1893. Η πρώ τη επιστολή που στέλνεται από Αθήνα, φέρει ημερομηνία 17/11/1911 (ε - πιστ. 139). Πά ντως στις 30 Νοεμβρίου 1910 (επιστ. 138) βρίσκεται ακόμη στη

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

κύριο λόγο φιλολογική, για τον χριστιανικό πολιτισμό πα ρου - σιά ζεται κυρίως μετά το 1899 και έως το 1911, διάστημα μόνιμης εγκατάστασής του στ η Θεσσαλονίκη 51 . Ο Παπα γεωρ γίου υ πήρξε ένας συνεπής «επαγγελματίας επιστή μονας» με σαφή ερευ νη τικό στόχο τον επιγραφικό κό σμο 52 . Οι βιβλιογραφικές ανα φορές τρί - των στο έργο του αφορούν κυρίως σε δημοσιεύσεις επι γρα φών 53 . Η βασι μό τητα της συγκεκριμένης διαπίστωσης επιβε βαι ώ νεται από την α νά γνω ση των με λετών του σχετικά με τους πά λαι ποτέ

Θεσ σα λο νί κη. Έτσι, δικαιολογείται ότι σε έγγραφα του Φεβρουαρίου και του Μα ΐ ου του 1911 [ Α I ΜΘ , Ι.Ν. Ἁ γίου Γρηγορίου το ῦ Παλαμ ᾶ Θεσσα λο νίκ ης, φακ. Β΄ (1911 - 1920)/ Γ12λ] υπογράφει ως μέλος της επιτροπής απο πε ρα τώ - σεως του Μητροπολιτικού Ναού (και είναι μάλλον αυτός ο Παπα γε ωρ γίου, επει δή υπογράφει ως Π.Ν. Παπαγεωργίου).

51 . Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πιμνημόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ ει μνή στου Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου, 183· Λ ΕΤΣΑ , «Πέ τρος Ν. Πα πα γε ωρ - γίου (+1914)», 532.

52 . Πρβλ . Π . Μ . Ν ΙΓΔΕΛΗ , «Habent sua fata lapides. Ξεχασμένες δη μο σι - εύ σεις το ῦ Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου γι ὰ ἐ πιγραφ ὲ ς τ ῆ ς Θεσσαλονίκης κα ὶ τ ῆ ς Ἔ δεσ σας », Tεκμήρια , 7 (2002), 85 - 106 · Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Πέτρου Ν. Πα πα γε - ωρ γί ου Επιγραφικά Με λε τή μα τα - Αρχαιότητα - , [Μακεδονικά Επιγραφικά, 2] (Θεσ σα λονίκη, 2015).

53 . Βλ . ενδεικτικά H.N. F OWLER , “Bibliography of Current Archaeo lo gi - cal Li terature 1898 January - June”, AJA 2/5 (1898), 432· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Archae - o lo gi cal News”, AJA 2/1.2 (1898), 109, 110· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Archaeological News”, AJA 3/4.5 (1899), 527· W.N. B ATES , “Archaeological Discussions”, AJA 16/4 (1912), 581· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Bibliography of Archaeological Books 1913”, AJA 18/2 (1914), 267· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Archaeological Discussions”, AJA 19/2 (1915), 192, 193.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

βυζα ντι νούς ναούς της εποχής του. Κάθε μελέτη του ξε κινά σχε - δόν πάντα α πό μία επι γρα φή. Ο Πα παγεωργίου με βά ση τα πο - νή μα τά του που αφο ρούν στο ν χρι στια νικό πολιτισμό, ανα ζητά τις α λή θειες του επι γραφικού κόσμου, αλ λά άθ ελά του πα ράγει κά τι μοναδικό, την με επιστημονικό λόγο κατα γραφή των μνη - μεί ων, από ό που προέρχονται οι επιγραφές που έχει στη διά θεσή του. Το έργο του διαρθρώνετ αι σε τρεις βα σι κές ενό τητες :

«α΄ ἀ νεύ ρε σις, ἀ νάγνωσις κα ὶ ἑ ρμηνεία τ ῶ ν ἐ πι γρα φ ῶ ν τ ῆ ς πό λεως· β΄ ἀ πο κά λυψις κα ὶ ἐ ξέτασις τ ῶ ν ἀ ρχι τε κτονικ ῶ ν μνη μείων κα ὶ Βυζαντιακ ῶ ν να ῶ ν κα ὶ τ ῶ ν ἐ ν α ὐ το ῖ ς ἐ πι γρα - φ ῶ ν κα ὶ ε ἰ κόνων· γ΄ ἐ ξέτασις τ ῶ ν κω δίκων κα ὶ χειρο γρά - φων τ ῶ ν ἐ ν το ῖ ς μοναστηρίοις τ ῆ ς πόλεως κα ὶ τ ῶ ν περι χώ - ρων σωζο μέ νων…» 54 . Όπως ο ίδιος αναφέρει, θεω ρεί τις επιγραφές κομμάτι της πολιτι - στι κής κληρονομιάς του τό που του. Η δημοσίευσή τους στον εγ - χώ ριο τύπο θα τ ι ς κατα στή σει γνωστές στο ευρύ κοινό. Μετά τον θάνατό του μάλιστα β ρέθηκαν σημειώσεις για 1500 και πλέ - ον αρχαίες επιγραφές της Θεσσαλονίκης και άλ λων τόπων 55 . Α -

54 . Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πιμνημόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ - ει μνή στου Πέτρου Ν . Παπαγεωργίου , 185.

55 . « Ἐ πιστημονικ ὰ Μνημόσυνα. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 15. Βλ. Χ Α - ΣΙΡ ΤΖΟΓΛΟΥ , « Ἕ νας σοφ ὸ ς τ ῆ ς Θεσσαλονίκης », 2, όπου αναφέρεται ότι μετά τον θάνατο του Παπαγεωργίου τα χειρόγραφα με τις σημειώσεις του και διά - φο ρα βιβλία του τοποθετήθηκ αν σε κασέλες και μεταφέρθηκαν στο «πρα κτο - ρε ῖ ο το ῦ μακαρίτη Τάσκου Γιαννούλη» . Πολλοί Θεσσαλονικείς φρό ντι σαν να πά ρουν κάποιο χειρόγραφό του ή να αντιγράψουν σημειώσεις του και να τις εκ δώσουν με το δικό τους όνομα.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

πα ραί τητη θεωρούσε και την ύ παρ ξη σχετικού μαθήματος στην τε λευ ταί α τάξη των Ελληνικών Γυ μνασίων 56 . Οι τοπικές εφημερίδες και τα περιοδικά αποτελούν προ σφι - λή εκδοτικά μέσα του, καθώς, όπως φαίνεται, επιθυμεί την ά με - ση και γρήγορη δημοσιοποίηση των ευρημάτων του. Επιδιώκει την προσπέλαση σε αδημοσίευτο υλικό με σκοπό να τ ο κα τα - στή σει γνω στό στο ευρύ κοινό. Στις επιστολές του προς τα ξένα περιοδικά ανα γγέλ λει επερχόμενη δημοσίευση, αλλά αυτό δεν τ ο ν εμποδίζει να «δώ σει» τα κείμενα (στην ίδια ή σε μια ελαφρά παραλλαγμένη εκ δοχή) και σε κάποιο άλλο περιοδικό. Η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη «Μουσε ῖ ο Ρω μαϊκ ῶ ν κα ὶ Βυ - ζα ντιν ῶ ν ἀ ρχαιοτήτων» 57 με θησαυρούς καλά κρυμ μένους για αιώ νες. Ο Παπαγεωργίου δεν θα μπορούσε να μεί νει αδιάφορος «…πρ ὸ ς τ ὰ ἄ ξια ἐ ρεύνης, ἅ τινα ἀ ν ὰ π ᾶ ν β ῆ μα πα ρε ῖ χεν α ὐ τ ῷ ἡ πόλις…» 58 . Φαίνεται ότι αυτό που τ ο ν γοή τευε περισ σό τερο ή - ταν το γεγονός ότι η Θεσσαλονίκη κατά τα τε λευ ταία έτη της

56 . P.N. P APAGEORGIU , Unedierte Inschriften von Mytilene (Leipzig, 1900), vi: “Bis zur Erfüllung dieses Desideratums, halte ich zu dem Zwecke, dafs das Interesse der Orientgriechen an der Sammlung und Erhaltung der In schriften nicht ganz verschwinde, für nötig: 1) die periodische Ver ö ffen tli - chung von geeigneten Artikeln in den lokalen Zeitungen; 2) eine Stunde in der Woche archäologisch - epigraphischen Unterricht auf den Gymnasien und sonstigen höheren Schulen”.

57 . Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πιμνημόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ - ει μνή στου Πέτρου Ν . Παπαγεωργίου , 184.

58 . Ό.π.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Τουρ κοκρατίας ήταν μια ανεκτίμητη πηγή ευρη μά των για τις δη μοσιεύσεις του. Διαβάζοντας τις με λέ τες του ο α να γνώστης δια πιστώνει ότι ο Παπαγεωργίου δεν ανα λώ νεται στη σύν θεση του συγχρόνου του ι στο ρικού πορτραίτου της πόλης. Αντι θέ τως, μοιάζει να ενδιαφέ ρε ται ιδιαιτέρως για τη σύνθεση ενός σώματος πλη ροφοριών που θα μπο ρούσε να παραβληθεί με ένα εί δος πε - ριη γητικού ο δη γού για τη Θεσσαλονίκη γραμμένο για απαι τη τι - κούς και ευφυείς αναγνώστες. Ο Παπαγεωργίου, ω στό σο, δεν μετέχει αδιακρίτως στην πο - λιτιστική ζωή της Θεσσα λο νίκης 59 και δεν ασχο λεί ται με τη λο - γο τεχνική παραγωγή του τό που. Παρατη ρή θη κε ότι τα «κείμενά του ε ἶ ναι ἀ πόηχος μι ᾶ ς ἄ λ λης ἐ ποχ ῆ ς τ ῶ ν περιηγητικ ῶ ν κει μέ - νων του 17 ου , 18 ου κα ὶ 19 ου α ἰ ῶ να….» 60 . Από τις μελέ τες που δη - μο σίευσε, φαίνεται ότι αρχίζει να τον απασχολεί η ιδέα της συγ - γρα φής της τοπικής ιστορίας από τη στιγμή που ο όγκος των πλη ροφοριών για το ρωμαϊκό και βυζαντινό πα ρελ θόν της Θε σ - σα λονίκης που προ έρχεται είτε από τις επιγραφές είτε από τα ίδια τα μνημε ία, φαίνεται ότι ήταν ε παρ κής για τη δη μό σια α πο - κα τά σταση της ι στο ρικής φυ σιο γνω μίας της πόλης. Πρό κει ται για μια πρω το πο ριακή για την ε πο χή ιδέα που ταιριάζει στον

59 . Μία περιδιάβαση στα δημοσιεύματα των τοπικών εφημερίδων, όπου πα ρου σιάζεται η πολιτιστική και πνευματική κίνηση της πόλης και μνημο - νεύο νται όσοι μετέχουν σε αυτή, αρκεί για να καταδείξει την απουσία του Πα πα γε ωργίου.

60 . Μ ΠΑΚΙΡΤΖΗ , « Ὁ Πέτρος Παπαγεωργίου κα ὶ ο ἱ ἀ παρχ ὲ ς τ ῆ ς λο γο τε - χνί ας στ ὴ Θεσσαλονίκη », 247.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

επιρ ρεπή στην πρω το τυ πία Θε σ σα λο νικιό λόγιο. Μια ημέρα πριν από τον πρόωρο θάνατ ό του ε ξο μολογείται στο ν μαθητή και φί - λο του Σταμάτη Ψάλ τη :

«Ο ὐ δε μί αν πλέον φιλοδοξίαν ἔ χω ἐ ν τ ῷ κόσμ ῳ τούτ ῳ … το ῦ το μόνον πα ρα κα λ ῶ τ ὸ ν Θε ὸ ν· ν ὰ μοι δώσ ῃ ζω ὴ ν ἐ π ὶ δέκα ἔ τη ἀ κόμη, ἵ να κα τορ θώσω ν ὰ ἐ κδώσω τ ὸ Corpus In - scri ptionum Thes salonices , ὅ περ πρ ὸ πολλο ῦ ἔ χω ἐ τοιμάσει κα ὶ ε ἶ τα ἐ π ὶ τ ῇ βά σει τούτων τ ὴ ν ἱ στορίαν τ ῆ ς Θεσσα λο νί - κης» 61 . Τον κα ταρ τισμό ενός πολύτομου σχετικού έρ γου προετοίμαζε, αλλά δεν έζησε για να τ ο υλοποιήσει 62 . Στο γραφείο του μετά το ν θάνατό του βρέ θη κε ανέκ δο τη η ε ξάτομη ιστορία της Θεσ - σα λονίκης 63 . Τα κείμενα του δημοσιεύονται και επαναδημοσι εύονται σε διά φορα περιοδικά στην ίδια ή σε συντομευμένη μορφή. Επί πα -

ρα δείγματι ο Παπαγεωργίου δημοσιεύει το κείμενο « M ΑΚΕ ΔΟ ΝΙ -

ΚΑ Ι ΣΤΟ ΡΙΚΑ ΚΑΙ Α Ρ ΧΑΙ Ο ΛΟ ΓΙ ΚΑ . Η ΕΝ Θ ΕΣΣΑ ΛΟ ΝΙ ΚΗ ΠΥΡ ΚΑΪΑ ΤΗΣ 22

Α Υ ΓΟΥ ΣΤΟΥ 1890 ΚΑΙ ΑΙ ΕΞ ΑΥΤΗΣ ΖΗ ΜΙΑΙ » , στο περιοδικό Ν ΕΟ ΛΟ -

ΓΟ Σ 64 . Πρόκειται για την πρώτη εκδοχή του κα τα λόγου των ζη - μιών της πυρκαγιάς του 1890 που παρουσιάζει α μέ σως μετά τη

61 . Ψ ΑΛΤΗ , Λόγος ἐ πιμνημόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θανάτου το ῦ ἀ - ει μνή στου Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου, 186.

62 . Ό.π., 184 - 185.

63 . « Ἐ πιστημονικ ὰ Μνημόσυνα. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 15.

64 . Ἀ ρ. 6640 (12)24/09/1891), 1· ἀ ρ. 6641 (18)30/09/1891), 1· ἀ ρ. 6648 (23/09/)05/10/1891), 1.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

με γάλη καταστροφή, οπότε υπάρχει έντονη η επι θυ μί α της ακρι - βό λογης καταγραφής. Το κείμενο τελειώνει με τη διαπί στω ση ό - τι η πυρκαγιά στέρησε τη Θεσσαλονίκη από έν α μεγά λο θη σαυ - ρό ενώ εκφράζεται η ελπίδα

«…ο ἱ ἀ ρμόδιοι ν ὰ κα τα βά λωσιν π ᾶ σαν φροντίδα, ὅ πως ἐ κ τ ῆ ς τέφρας κα ὶ τ ῶ ν ἐ ρειπίων περισυλ λε χθ ῇ μετ’ ἐ πιμελείας π ᾶ ν περισωθέν, ἔ στω κα ὶ ἐ λάχιστον, ὡ ς ἀ νά μνη σιν ε ἰ ς τ ὰ ς ἐ πιούσας γενεές». Παρόμοιο είναι το κείμενο που εμ φα νίζεται σε δύο συνέχειες στη

Ν ΕΑ Α ΛΗΘΕΙΑ 65 υπό τον τίτλο « Θ ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΑΡ ΧΑΙ -

Ο ΛΟΓΙΚΑ » . Το δεύτερο αυτό κείμενο αποτελεί μία κατά πολύ συ - ντο μότερη εκδοχή του πρώτου κειμένου. Προστίθεται μία διεξο - δι κή έρευνα για το ν Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνο Με σο πο τα μίτη (επειδή η σχετική επιγραφή, με αφορμή την ο - ποί α γίνεται η συ γκεκριμένη μελέτη, βρέθηκε το 1892 , ένα χρό - νο δηλαδή μετά από την πρώτη δημοσίευση για την πυρκαγιά ). Η κάπως ανα λυτική ανα φο ρά στις μαρμάρινες επιγραφές που υπέ στησαν φθορά το 1890, δίνει τη θέση της σε μία μικρή πρό - τα ση που μόνον μνημονεύει την ύπαρξή τους. Επίσης, στη ν κα - τη γορία των Κωδίκων - Εγγράφων πα ρα λείπονται τα έγγραφα του νοσοκομείου που κατα στρά φηκαν. Δεν απαντά μνεία στους ναούς της Αγίας Ε λεού σ ας, της Περσιώ τισσα ς και του Αγίου Νι - κο λάου . Στα διατηρούμενα τμή ματα του πρ ώτου κει μένου έ χουν γίνει αλλαγές στη διατύ πω ση.

65 . (09/02/1911), 1 και (10/02/1911), 3.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

Την δεύ τε ρη αυτή εκδοχή του κειμένου για τις ζημιές που προκάλεσε η πυρκαγιά του 1890 δεν τ η ν ξαναγράφει, αλλά ε πε - ξερ γά ζεται τ η ν αρ χι κή, με σκοπό ίσως να αποτυπώσει κάποια πράγματα α πό το πα ρελ θόν της Θεσσαλονίκης , χωρίς να ενδια - φέ ρεται για τις λεπτομέρειες που θα τ ο ν ενδιέφεραν δύο χρόνια

νωρίτερα . Η ίδια μελέτη εμφανίζεται και στο Μ ΑΚΕΔΟΝΙΚΟΝ Η -

ΜΕ ΡΟ ΛΟ ΓΙΟΝ (Π ΑΜ ΜΑ ΚΕ ΔΟ ΝΙ ΚΟΥ Σ ΥΛ ΛΟ ΓΟΥ ) 66 , αλλά και πάλι υ - πάρ χουν διαφορές. Προ στίθεται η αναφορά στο α γίασμα της Α - γί ας Μαρίνα ς, επανέρ χο νται τα κείμενα για τους ναούς που πα - ρα λείφθηκαν, αλλά αφαι ρεί ται η παράγραφος για το τζαμί της Α γίας Σοφίας . Η τρίτη αυτή παραλλαγή του αρχικού κειμένου ο λοκληρώνεται με την έκ φρα ση απογοήτευσης εκ μέρους του Πα παγεωργίου :

«Δ ὲ ν θ ὰ φροντίσωσι κα ὶ ν ῦ ν ο ἱ ἀ ξιότιμοι τ ῶ ν ἱ ε ρ ῶ ν να ῶ ν ἐ - πί τροποι, ὧ ν ὁ ταμίας, κατ ὰ τ ὸ 41 ἄ ρθρον το ῦ κα νο νι σμο ῦ τ ῆ ς πολυπαθο ῦ ς ἡ μ ῶ ν Κοινότητος (σελ. 2 9 ), ὀ φείλει ν ὰ συ - ντά σ σ ῃ ‘ βιβλίον τ ῶ ν κτημάτων το ῦ ναο ῦ, τ ῶ ν τε ἀ κινήτων κα ὶ τ ῶ ν κι νητ ῶ ν, ἀ ρχαίων τε κα ὶ νέων, τουτέστιν ε ἰ κόνων, ἁ γίων λειψάνων, ἱ ερ ῶ ν ἀ μφίων κα ὶ σκευ ῶ ν , χειρογράφων, κωδίκων κα ὶ λοιπ ῶ ν ’ ; Ἀ λλ’ ἐ ρωτ ῶ κα ὶ το ῦ το γι νόμενον ἀ ρ - κε ῖ; ἀ ρκε ῖ; ἐ ρ ω τ ῶ» 67 . Μία τέταρτη μορφή του κει μένου με το αυτό περιεχόμενο

δη μοσιεύεται υπό τον τίτλο « Θ ΕΣΣΑ ΛΟ ΝΙ ΚΗΣ Ι ΣΤΟ ΡΙ ΚΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙ Ο -

66 . Τ. Ε΄ (1912), 56 - 63, 70 - 74.

67 . ΜΗΠΣ Ε΄ (1912), 74.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ΛΟ ΓΙΚΑ . Μ Ε ΤΑ ΤΥΠΩΣΙΣ ΕΚ ΤΟΥ Μ ΑΚΕ ΔΟ ΝΙΚΟΥ Η ΜΕΡ ΟΛΟΓΙΟΥ ». Α κο - λου θώντας τον ίδιο μηχανισμό δημοσιεύει την μελέτη του υ πό

τον τίτλο «Τ Α ΑΚΠΛ ΓΡΑΜ ΜΑΤΑ ΤΗΣ Θ ΕΣΣΑΛΟ ΝΙ Κ ΗΣ » στο Μ Ι ΚΡΑ -

ΣΙΑ ΤΙΚΟΝ Η ΜΕ ΡΟ ΛΟ ΓΙΟΝ 68 . Το περιεχ ό μενο της συγκεκριμένης

δυο λειάς του δημοσιεύει υπό τον τίτλο « Θ ΕΣΣΑ ΛΟ ΝΙ ΚΗΣ ΑΚΠΛ»

στο Μ Α ΚΕ ΔΟ ΝΙ ΚΟΝ Η ΜΕ ΡΟ ΛΟ ΓΙΟΝ (Π ΑΜ ΜΑ ΚΕ ΔΟ ΝΙ ΚΟΥ Σ ΥΛ ΛΟ -

ΓΟΥ ) 69 . Το τελευταίο κεί με νο εκ δό θηκε και αυ το τε λώς α πό το τυ - πο γρα φείο «Α ὐ γ ὴ Ἀ θη ν ῶ ν» - Θ. Ἀ πο στο λο πούλου ως Με τα τύ - πω σις ἐ κ το ῦ Μα κε δονικο ῦ ἡ με ρο λο γίου, ἐ ν Άθήναις 1913.

Φ ΙΛΟΙ , Σ ΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ,

Κ ΟΙΝΩΝΙΚΕΣ Ε ΠΑΦΕΣ , Α ΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΟΥ Π ΕΤΡΟΥ Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Ως κοινωνικός άνθρωπος ο Παπαγεωργίου

«… ἐ θεωρε ῖ το κοι ν ῶ ς ὡ ς στρυφνο ῦ χαρακτ ῆ ρος, ὡ ς ὑ πε ρή - φα νος κα ὶ ὡ ς μισάν θρω πος…. Ἦ το πολ ὺ δύσκολος ε ἰ ς τ ὰ ς φιλ ίας του κα ὶ ἀ πρόσιτος το ῖ ς πολλο ῖ ς….» 70 . Σε αυτά έρχεται να προστεθεί και η περιγραφή της σωματικής του διάπλασης,

«… ἀ πρόσιτος…Τοιαύτην δ ὲ ἐ ντύ πω σιν ἐ προξένει, ὅ ταν διέρ χετο τ ὰ ς ὀ δο ὺ ς μ ὲ τ ὸ ὑ ψηλ ὸ ν κα ὶ ἀ λύγιστον σ ῶ μα του κα ὶ μ ὲ το ὺ ς ὀ φθαλμο ὺ ς του πάντοτε ἐ στραμ μένους πρ ὸ ς τ ὰ

68 . Τ. 6 (1912), 33 - 36.

69 . Στ΄ (1913), 23 - 26.

70 . Μ ΠΗΤΟΥ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1· « Ἐ πιστη μο νι - κ ὰ Μνη μόσυνα. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 16. Βλ. και Χ ΑΣΙΡΤΖΟΓΛΟΥ , « Ἕ - νας σο φ ὸ ς τ ῆ ς Θεσσαλονίκης », 2.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

ἐ μπρ ὸ ς, χωρ ὶ ς ν ὰ κοιτάζ ῃ δεξι ὰ κα ὶ ἀ ριστερ ὰ κα ὶ χωρ ὶ ς ν’ ἀ - πο κα λύπτηται ἐ κάστοτε δι’ ε ὐ κόλους κα ὶ ὑ ποχρεωτικο ὺ ς χαι ρε τι σμούς» 71 . « Ὅ ταν ὅ μως ε ὑ ρίσκετο ε ἰ ς κύκλον φιλικόν, ἦ το ἀ λη θι ν ὴ ἀ - πό λαυσις. Ἡ καρδία του τό τε ἐ φαίνετο σ ὰ ν μικρο ῦ παι διο ῦ. Τ ὸ πνε ῦ μα του ἐ σπινθήροβόλει. Τ ὸ γέλοιο ἤ ρχετο ἀ βίαστο ε ἰ ς τ ὰ χείλη του. Καλαμπουριστ ὴ ς φοβερ ὸ ς κα ὶ ἐ τοι μό λο - γος κα ὶ ἀ νε ξάντλητον ε ἰ ς ἀ νέκδοτα καθίστατο ἀ μέσως ἡ ψυ χ ὴ τ ῆ ς συνανα στρο φ ῆ ς…» 72 . Ή ταν φίλος με τον Ίωνα Δραγούμη . Α πόδειξη της ειλικρινούς φι λί ας του είναι ότι το υ συστήνει τη δεσποινίδα Καίτη Αλ φέ - δρου Άββοτ προκειμένου να συνάψει γάμο μαζί της. Είναι χα ρα - κτη ρι στι κός ο τρόπος, με τον ο ποίο περιγράφει τη συγκεκριμένη δε σποι νί δα. Αφού απαριθμεί τα σωματικά της κάλλη, τις οικο γε - νει α κές της καταβολές, την οι κο νομική της κατάσταση ση μει ώ - νει :

«…προ χθ ὲ ς δ ὲ ε ἶ δον α ὐ τ ὴ ν ἐ ν τ ῇ ο ἰ κί ᾳ το ῦ φίλου μου κα ὶ δ ὲ ν ἠ δυνάμην ν ὰ ἀ πο σπάσω τ ὸ σω μα τ ι κ ὸ ν μου ὄ μμα ἀ π’ α ὐ τ ῆ ς ( ἀ ληθο ῦ ς Ναυ σικ ᾶ ς) ….» και συνεχίζει ξε κα θαρίζοντας ότι ενόσω θαύμαζε την κο πέλα σκε φτόταν το ν Ίω να. Το υ ζητάει μάλιστα την άδεια, εφόσον συμ φω νεί, να ενεργήσει τα δέοντα προς την οικογένεια Άββοτ εκ

71 . Λ ΕΤΣΑ , «Πέτρος Ν. Παπα γεωργίου (+1914)», 534.

72 . Μ ΠΗΤΟΥ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1· « Ἐ πιστη μο νι - κ ὰ Μνη μόσυνα. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 16· Χ ΑΣΙΡΤΖΟΓΛΟΥ , « Ἕ νας σοφ ὸ ς τ ῆ ς Θεσσαλονίκης », 2.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

μέρους του έτσι ώστε να προχωρήσει το συνοικέσιο 73 . Χάρη στη φιλία που τ ο ν συνδέει με τον υιό του βαλή της Θεσσα λονίκη ς μπορεί να επισκέπτεται τα μνημεία της πόλης, αλ λά και να αποτρέπει τον κίνδυνο πρόκλησης ζημιών 74 . Με τον καθη γη τή της Του ρκικής γλώσσας Χασάν Εφέντη επισκέπτεται τα τζα μιά και διαβάζει τις επιγραφές που ο ίδιος δεν μπορεί να διαβάσει. Αυ τό που ενδιαφέρει εν προκειμένω είναι ότι ο Χασάν Ε φέντης δεν α μεί βεται για την εργασία που προσφέρει. Συνο - δεύει και συ νερ γά ζε ται με τον Παπαγεωργίου αφιλοκερδώς. Το ίδιο συμβαίνει με μια πλει άδα ανθρώπων, όπως τον Δ. Ορφανίδη, το λόγιο Βεϊ μπίχ Εφέ ντη, το δικηγόρο και δι δάσκαλο Δ. Δημη - τρι ά δη, τον Α. Κα μπα νά κη, τον « Ἰ σμ ὲ τ βέ ῃ, υ ἱῷ το ῦ ( πρ ῴ ην νο - μάρ χου) Ῥ ι ζ ὰ πα σι ᾶ», τον Ι. Τσι κόπουλο, τον Δ. Νάκο, τον Κων -

73 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία, αρ. 138, σ. 262 - 263.

74 . Γεγονός που αποδεικνύεται από αναφορές του ίδιου του Πα πα γεωρ - γί ου στη σχέση του με τον υιό του Βαλή σε διάφορες μελέτες του. Βλ. και Λ Ε - ΤΣΑ , «Πέ τρος Ν. Παπαγεωργίου (+1914)», 532. Ο "βαλής", δηλαδή ο διοι κη - τής της διοικητικής περιφέρειας που ονομαζ όταν Βιλαέτι Θεσσαλονίκης , ή - ταν α νώ τατος διοικητικός υπάλληλος. Στη θέση εναλλάχθηκαν κατά καιρούς διά φο ροι υπάλληλοι με τον τίτλο του πασά. Στη Θεσσαλονίκη διετέλεσε βα - λής στην περίοδο Σεπτεμβρίου 1904 - Αυγ ούστου 1908 ο Mehmed Sherif Ra' - uf Pasha . Το όνομα του αναφέρεται κατά καιρούς στον Τύπο της Θεσσα λο νί - κ ης ως ‘Ραούφ πασάς’ και επιβεβαιώνεται από την ιστοσελίδα http://www. worldleadersindex.org/MiddleEast/TurkishViliyates.html <επί σκ.26.8.2014>. Ο πασάς αυτός γεννήθηκε το 1838 και πέθανε το 1921 . Εί χε δια τε λέ σει και δι - οι κητής της Βηρυττού το 1889 . Βλ. http :// www . worldsta tesmen . org / Leba non . htm <επίσκ. 26.8.2014>.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

στα ντίνο Χόνδρο, πρού χοντα της κοινότητας των Σερρών. Ιδι - αί τερες σχέσεις διατηρεί ο Παπα γε ωρ γίου και με τον κύ κλο του κα θηγητή της Φι λο σοφικής Σχολ ής Αθηνών Κωνσταντίνου Κό - ντου , τον επίσης καθηγητή του Πα νε πι στη μί ου Αθηνών Γ.Ν. Χα τζηδάκι , τον καθηγητή Δημήτριο Βερ ναρ δά κη ,

«Α ἱ ἀ νώτεραι ἐ πιστημονικα ὶ τάξεις τ ῆ ς Πρωτεύουσας θ ὰ θρηνήσουν ε ἰ λικριν ῶ ς τ ὴ ν ἀ πώλειαν ἑ ν ὸ ς ἐ κ τ ῶ ν μ ᾶ λλον ἀ φωσιωμένων σκα πα νέων τ ῆ ς ἑ λληνικ ῆ ς ἐ πιστήμης κα ὶ τ ῶ ν ἑ λληνικ ῶ ν γραμμάτων, το ῦ ὁ ποίου ἡ ἐ ργασία ἐ τίμα τ ὸ ἑ λ - λη νικ ὸ ν ὄ νομα ἐ ν τ ῇ ξέν ῃ» 75 , και το ν Γερ μα νό καθηγητή Karl Krumbacher . Ο Χρ. Γουγούσης φαί νε ται ότι έ τρε φε θαυ μασμό για τον Παπα γεωρ γί ου, με τον ο - ποί ο συνερ γάστηκε σε διά φο ρες έρευνες. Επί παρα δείγ ματι α να - φέ ρε ται ό τι οι δυό τους ανα ζη τούσαν για μεγάλο χρο νι κό διά - στη μα κάποιο λεί ψα νο (επι γραφή ή μνημείο) της εισόδου του ε - νε τικού υ δρα γω γεί ου της Θεσσα λο νίκ ης 76 . Σημειώνεται ότι ο Ζή σης Σαρό που λ ος και ο Κ. Τσούρκας συνδεόταν τόσο στενά μαζί του, ώστε

«δ ὲ ν ἔ παιρναν τ ὸ ν πρωϊν ὸ καφέ τους στ ὸ ‘ Κολόμπο ’ ἄ ν δ ὲ ν ἔ βλε παν πρ ῶ τα ν’ ἀ ρριβάρ ῃ, λιγόλογος, ἀ λλ ὰ κεφλ ῆ ς πά - ντο τε κα ὶ χα ρι τολόγος ὁ Πέτρος» 77 .

75 . Μ ΠΗΤΟΥ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1.

76 . Χ Ρ . Γ ΟΥΓΟΥΣΗ , « Ἐ νετικ ὸ ν ὑ δραγωγε ῖ ον», Μακεδονικ ὸ ν Ἡ μερο λό γι - ον « Ὁ Γόρδιος Δεσμός», 1915, 78 - 79.

77 . Χ ΑΣΙΡΤΖΟΓΛΟΥ , « Ἕ νας σοφ ὸ ς τ ῆ ς Θεσσαλονίκης », 2.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Στενοί του φίλοι εί ναι και συ μπα τριώ τες του, ό πως ο Κωνστα - ντί νος Κοντορέπ ας, στον οποίο έ γρα φε :

« Ἀ γα πη τ ὲ μου Κωστ ῆ….. μετ ὰ τ ὸ ν Χατζη Ἰ ωάννου ἐ χά - σαμεν κα ὶ τ ὸ ν Κεχα γι ᾶ ν! τ ὸ δεύτερον τ ῆ ς Θεσσα λονίκη ς πο λίτην! Σ ὺ ὁ τρίτος μένεις ἐ ν τ ῇ ξέν ῃ κα ὶ ἐ γ ὼ ὁ τέταρ τος σ ὰ ν κο ῦ κος ἐ δ ῶ!» 78 . Επίσης, ο Παπαγεωργίου

«βρι σκό ταν ε ἰ ς διαρκ ὴ ἀ λλη λο γρα φίαν μ ὲ πλεί στους Ε ὐ ρω - παί ους σο φούς, ε ἰ ς ἐ πικοινωνίαν μ ὲ δια πρε πε ῖ ς Ἕ λ ληνας πολιτευτάς…» 79 . Πολλοί μάλιστα Ευ ρω παί οι έ φθα ναν στη Θεσσαλονίκη

« ἐ πί τηδες δι ὰ ν ὰ συνδέσουν μετ’ α ὐ το ῦ προ σω πικ ὴ ν γνω ρι - μίαν» 80 , «… ο ἱ ξένοι σοφο ὶ θ ὰ λυπηθο ῦ ν δι ὰ τ ὸ ν θάνατον το ῦ Παπα γεωρ γί ου, διότι ε ἰ ς το ὺ ς κύκλους των ἦ το γνω - στότατος, ἡ γνώμη του ἐ π ὶ φι λολογικ ῶ ν κα ὶ ἀ ρχαιολογικ ῶ ν ζη τη μάτων ε ἶ χε κ ῦ ρος κα ὶ ἐ ν πολ λο ῖ ς ἐ θεωρε ῖ το α ὐ θε - ντία» 81 . Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1905 κατά την προετοιμασία διε ξα - γω γής του Α΄ Αρχαιολογικού Συνεδρίου στην Αθήνα προ σκλή - θη καν «… ἡ Α ὐ το κρατορικ ὴ Κυβέρνησις, τ ὰ Πατριαρχε ῖ α Κων στα -

78 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία, αρ. 133, σ. 85 - 86.

79 . Μ ΠΗΤΟΥ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1.

80 . Ό.π.· « Ἐ πιστημονικ ὰ Μνη μό συνα. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 14.

81 . Μ ΠΗΤΟΥ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1. Πρβλ. « Ἡ κη - δεία το ῦ Π.Ν. Παπαγεωργίου», 3 .

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

ντινου πό λε ως, Ἱ εροσολύμων κα ὶ Ἀ λεξανδρείας, ὡ ς κα ὶ ὁ διε θνο ῦ ς φήμης φιλό λο γος, ἡ μέτερος δ ὲ διαπρεπ ὴ ς φίλος κα ὶ συν ερ γάτης κύριος Π.Ν. Πα παγεωργίου» 82 . Οι σχέσεις του με τον πολιτικό και εκ κλη σιαστικό κόσμο εί - ναι ιδιαιτέρως καλές, όπως αποκαλύπτεται από την αλληλο γρα - φί α που διατηρεί με τους εκπροσώπους τους ή ακόμη και από τον τρόπο, με τον οποίο α πευ θύ νεται σε αυτούς. Αναφέρουμε ε - πί παραδείγματι τον Πρόξενο του Ελ λη νικού Κρά τους στη Θε σ - σα λονίκη Φίλιππο Κοντο γού ρη, το Γε νικό Πρό ξε νο Π. Λο γο θέ - τη, τον Υ πουρ γό Εξω τερικών Α λέξανδρο Σκου ζέ, τον Οι κου με - νι κό Πατριάρχη Ιωα κείμ Γ ΄, τον Μητροπολίτη Θεσσα λο νί κης Α - θα νάσιο, τον ηγού με νο της Μονής Βλατάδων Καλ λίνικο Νι κο - λ α ΐ δη 83 . Ξεχωρι στή ανα φορά θα πρέπει να γίνει στη γνω ρι μία του Παπαγεωργίου με το ν Στέφανο Δρα γού μη. Χα ρ α κτη ρι στι κή της φιλίας π ου συνέδεε τους δύο άνδρες είναι , κατά τη γνώ μη μας, η ε πιστολή του Πα παγεωργίου, στην οποία ζητά από το ν Δρα γούμη τα εξής : « Ἐὰ ν σεβαστ ὲ φίλε, νομί ζη τε κα ὶ ἡ με ῖ ς ( ὅ πως κο λα κεύο μαι ν ὰ πιστεύω ὅ τι νομίζετε) ὅ τι δι ὰ τ ῆ ς ἐ πιστημονικ ῆ ς μου μα - κρ ᾶ ς ἐ ρ γασίας ὠ φέλησα πως τ ὴ ν Ἑ λλη νι κ ὴ ν ἐ πιστήμην κα ὶ ἐ μ μέσως τ ὰ το ῦ Ἑ λ λη νισμο ῦ καθόλου πράγματα, … πα ρα - κα λ ῶ ὅ πως καθ’ ὅ ν ἄ ν ἐ γκρί νη τε τρόπον συντε λέ σητε παρ ὰ τ ῇ ἐ ν Τεργέστ ῃ Ἑ λληνικ ῇ Κοι νό τη τι ἵ να ἐ κ τ ῶ ν δύο το ῦ

82 . Ἀ λήθεια, (05 /02/1905), 1.

83 . Λ ΕΤΣΑ , «Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου (+1914)», 534 - 535· Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλ - λη λογραφία (αναζήτηση επιστολών βάσει των ονομάτων) .

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ἔ τους 1907 δισχιλιοφράγκων βρα βείων το ῦ Ο ἰ κο νομείου κλη ρο δοτήματος, τ ὸ ἔ τερον ἀ πονεμηθ ῇ ε ἰ ς ἐ μ ὲ κα ὶ τ ὸ ἔ ρ - γον μου» 84 . Το όνομά του εμφανίζεται στον κατά λο γο των εξεχόντων

μα κε δόνων λογίων που δημο σιεύ τηκε το 1909 στο Μ ΙΚΡΑ ΣΙΑ ΤΙ -

ΚΟΝ Η ΜΕ ΡΟΛΟ ΓΙ ΟΝ της Ελέ νης Σβορώ νου :

«Π.Ν. Πα πα γεωρ γίου: Φι λο λογικα ὶ κα ὶ ἀ ρ χαιο λογικα ὶ πραγ - μα τε ῖ αι μεγίστης ἐ πιστημο νι κ ῆ ς ἀ ξίας (Μι κρα σια τικ ὸ ν 1907 κα ὶ 1908). Πλε ῖ σται δ’ ὅ σαι ἄ λλαι ἐ πι στημο νι κα ὶ πραγ μα - τε ῖ αι, μελέται κα ὶ συγγράμματα ἔ χουν ἐ κδο θ ῇ ὑ π ὸ το ῦ σο - φο ῦ του του φιλολόγου κα ὶ ἀ ρχαιολόγου, καθηγητο ῦ ν ῦ ν ἐ ν τ ῷ Ἐ θνικ ῷ Πα νεπιστη μί ῳ» 85 . Εξαιτίας των δημοσιεύσεων του που ήρθαν στο φως στην ε φη με - ρί δα ΑΛΗΘΕΙΑ,

« ἔ μαθε πρ ῶ τον ἡ Μα κε δο νία κα ὶ κα τόπιν μέγας μέρος το ῦ ἐ ν Τουρκί ᾳ Ἑ λληνι σμο ῦ ὅ τι ἡ Θεσσα λονίκ η ε ἶ χε ν ὰ ἐ πι δεί - ξ ῃ, ἐ κτ ὸ ς το ῦ κορυφαίου τ ῶ ν ἑ λ λη νικ ῶ ν γραμ μά των κα ὶ πα νευρωπαϊκ ῆ ς φήμης ἀ πολαύο ντος κ. Π. Πα πα γεωρ γί ου …» 86 . Το 1912 η Ε πι τρο πή επί των κα τ α ληφθεισών Ε κ κλη σιών της Θεσσα λο νί κης απευ θύ νε ται στον Παπα γε ωρ γίου για να γνωμο - δο τήσει σχε τι κά με αν το Μπουρμαλί Τζαμί ήταν ή όχι χρι στια - νικός να ός 87 . Το 1917 ο άγγλος William Miller που είχε επισκε -

84 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλ λη λογραφία, αρ. 115, σ. 212. 85 . Σ ΒΟΡΩΝΟΥ , «Μία σελ ὶ ς μακεδονικ ῆ ς γραμματολογίας», 68. 86 . Ό.π., 66. 87 . Για την Επιτροπή βλ. Α ΓΓΕΛΙΚΗΣ Τ ΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ , «Το έργο της Ἐ πι τρο -

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

φθεί τη Θε σ σα λο νί κη το 1914, στη συνοπτική ιστο ρί α της πόλης που εξέ δω σε, μνημονεύει τον Παπαγεωργίου ανά με σα στους O - re ste Tafrali και Theophilus Lukas Friedrich Ta fel , ως τους τρεις, τις ιστορικές έ ρευ νες των οποίων δεν καταφέρνουν να συ νε - χίσουν οι νεότεροι τους έλ λη νες βυζαντινολόγοι 88 . Ο Παπαγεωργίου καλείται να εκθέσει με δημόσιο λόγο τα α - πο τελέσματα των ερευνών του. Στις 22 Μαρ τίου 1892 πα ρου σί -

α σε το θέμα «Π Ε ΡΙ ΤΩΝ ΑΡ ΧΑΙ ΩΝ ΕΚ ΚΛΗΣΙΩΝ ΤΗΣ Θ ΕΣΣΑ ΛΟ ΝΙ ΚΗΣ

ΚΑΙ ΙΔΙΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ Α ΓΙΑΣ Σ Ο ΦΙ ΑΣ » προ καλώντας (κατά τη δική του μαρ τυρία) ρίγη συ γκί νη σης 89 . Στις 16 Απριλίου 1900 εξεφώνησε

« Λ Ο ΓΟΝ ΕΠΙ ΤΟΙΣ Ε ΓΚΑΙ ΝΙ ΟΙΣ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ Τ ΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΑ ΡΑ ΣΚΕΥΗΣ ΤΟΥ ΕΝ ΤΩ Ν Ε ΚΡΟ ΤΑ ΦΕΙΩ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΟΣ ΘΕΣ ΣΑ ΛΟ ΝΙ -

ΚΗΣ ». Στις 30 Δε κεμ βρί ου 1907 εκ φώνησε τον πανη γυ ρικό κα τά

τη θεμε λί ωση της πρώ της Α στι κής Σχολής, «Γ ΕΝΙΚΗ ΕΠΙ ΣΚΟ ΠΗΣΙΣ

ΤΗΣ ΕΚ ΠΑΙ ΔΕΥ ΤΙ ΚΗΣ ΚΙΝΗΣΕΩΣ ΕΝ Μ Α ΚΕ ΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΑ Ε ΤΗ 1870 - 1900». Εί χε, δηλαδή, την εκτίμηση και το σε βα σμό των συ μπο λι -

π ῆ ς ἐ πί τ ῶ ν καταληφθεισ ῶ ν ἐ κκλησι ῶ ν στη Θεσσαλονίκη του 1912», ΚΟ - ΣΜΟΣ/ COSMOS , 4 (2016 - 2017) (υπό δημοσίευση).

88 . W. M ILLER , “Salonika”, The English Historical Review, 32/126 ( Α - πρί λι ος 1917), 161 υποσ . 1: “ Greek medieval scholars, owing to the di stur bed po l i ti cal conditions, have scarcely had time since Salonika became Gre ek to con tinue the historical studies of Tafel, Papageorgiou, and Ta frali - for even the last composed his two valuable treatises on the to po gra phy of Salonika and its history in the fourteenth century (see ante, xxix. 128 - 131) before the re con ver sion of the mosques into churches and whi le the city was still Tur - kish” .

89 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , 89 υποσ . 159.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

τών του, χωρίς ο ίδιος να κατατρίβεται στα κα θη μερινά της το - πι κής κοι νωνίας.

Γ ΕΝΙΚΗ Α ΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ Ε ΡΓΟΥ

ΤΟΥ Π ΕΤΡΟΥ Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

O Petrus N . Pa pa georgious Thessalonicensis (ό πως υπο γρά - φει τη διατριβή του για την ερμηνεία και κριτική στα έργα του Σο φο κλή ) 90 υπήρξε άν θρω πος ε γκρατής της φι λο λογικής επι - στή μης και σχολαστικός ανα ψηλαφητής του ιστορικού παρελ θό - ντος, το οποίο προσεγγίζει με επιτόπιες επισκέψεις και έρευνες στα μνη μεία της Θεσσα λο νί κης που μαρτυρούν γι’ αυτό. Πα ρα - μένει α διά φο ρος για ό,τι μπο ρούν να προ σεγ γί σουν τα μάτια των πολλών, ιδιαίτερα επίμονος σ την α νά δειξη οποιασδήποτε μορ - φής πο λι τι σμού που κινδυνεύει από τη φυ σι κή φθο ρά και την ανθρώπινη πρό θεση, ή με επιμέλεια παραμένει κρυμ μένη κάτω από ε πι χρί σμα τα. Το κοινό στο οποίο απευθύνεται, είναι τε ρά - στιο. Απο τε λείται από το δίκτυο των φίλων και συνερ γα τών του

90 . Βλ . και Π . Ν . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Θεσσαλονικε ὺ ς κα ὶ Θεσσαλονικα ῖ ος », ΜΗΠΣ Ε΄ (1912), 65 - 69· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Θεσ σα λο ν ί κης ἱ στο ρι κ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαιο λο - γικά », ΜΗΠΣ Ε΄ (1912), 56 - 63, 70 - 74· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Κα ὶ πάλιν περ ὶ το ῦ “ Θεσ - σα λονικε ὺ ς ” κα ὶ “ Θεσσαλονικα ῖ ος ”», ΜΗΠΣ Στ΄ (1913), 29 - 30. Πρβλ . Ν ΙΓ ΔΕ - ΛΗ , «Habent sua fata lapides. Ξε χα σμέ νες δημοσιεύσεις το ῦ Πέ τρου Ν . Πα - παγεωργίου γι ὰ ἐ πιγραφ ὲ ς τ ῆ ς Θεσσα λονίκη ς κα ὶ τ ῆ ς Ἔ δεσσας », 92 - 94. Συχνά α να φε ρό με νος στη Θεσσαλονίκη την μνημονεύει ως την πατρίδα του βλ. Π.Ν. Π Α ΠΑ ΓΕ ΩΡ ΓΙΟΥ , «Θεσσαλονίκης κατεσφραγισμένον βιβλίον ἀ νοι χθέν», Μ ικρασιατικ ὸ ν Ἡ μερολόγιον, 1 (1907), 321 - 334. Βλ. και Χ ΑΣΙΡΤΖΟΓΛΟΥ , « Ἕ - νας σοφ ὸ ς τ ῆ ς Θεσσα λο νίκης», 2.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

αλ λά και από τους εκπαιδευτικούς που δίδασκαν στα σχο λεί α της πόλης 91 , των οποίων την αποδοχή και αναγνώριση φαί νε ται ότι έχαιρε. Μέχρι σήμερα, άλλωστε, δεν μας είναι γνωστή δη μο - σι ευμένη κρι τική σε βάρος του ή αντίδραση στις κινήσεις του ή ακ ό μη και άρ νηση του επιστημονικού του κύρους. Ο ίδιο ς εναγωνιωδώς επιζητούσε α φορ μές για την ανάδειξη της προσφοράς του βυζαντινού 92 πολιτισμού στην οικουμένη. Με α φορ μή το επίγραμμα στον τάφο του Λουκά Σπα ντούνη στο ν ναό του πολιούχου της Θεσσα λονίκη ς ο Πα πα γεωργίου ε - πι σημ αίνει : «… ἡ Βυζαντια κ ὴ α ὐ τοκρατορία, τ ὸ ἐ ναρμόνιον ἐ κε ῖ νο κρ ᾶ μα το ῦ Ἑ λληνικο ῦ κα ὶ Ρωμαϊκο ῦ πο λι τι σμο ῦ κα ὶ τ ῆ ς κα - τ ὰ Χριστ ὸ ν τ ὸ ν Σω τ ῆ ρα πίστεως, ἡ α ὐ το κρατορία ἐ κείνη ἡ το σάκις μ ὲ ν ἄ λλοτε ἀ ναι τίως δια βλη θε ῖ σα κα ὶ ἀ δίκως ἐ κ - μυκτηρισθε ῖ σα, ν ῦ ν δ ἐ δικαίας τ ῆ ς κρί σε ως παρ ὰ τ ῆ ς νεω τέ -

91 . Βλ. επί παραδείγματι Μακεδονία, ( 24/08/1911), 2.

92 . Ο Παπαγεωργίου ξεκαθαρίζει ότι ο σωστός όρος για να πε ρι γρα φούν τα χρι στιανικά μνημεία της περιόδου ανάμεσα στον 4 ο και 15 ο αι. είναι βυζα - ντι νός και όχι βυζαντίνος, όπως προτάθηκε από τον Κων σταντίνο Κόντο, Ν ΙΓ ΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , σ. 90 υποσ. 166. σ. 75, υποσ. 123. Για τον Κων στα - ντί νο Κόντο ο Παπαγεωργίου έγραφε προς τον Ιωάννη Μπήτο: « Ὁ μακα ρί - της Κόντος ἀ φ ῆ κεν ἄ πειρον ὑ λι κ ὸ ν χειρόγραφον πολυτιμότατον, διευθε τού - μενον πρ ὸ ς ἔ κδοσιν. Ἐ ξ ἀ φο ρ μ ῆ ς τ ῆ ς ἐ κδόσεως κα ὶ τ ῆ ς βιογραφίας το ῦ Κό - ντου προέτεινα ἐ γ ὼ ν ὰ πε ρ ισυλλεχθ ῶ σι κα ὶ τ ὰ προφορικ ὰ ἀ ποφθέγματα το ῦ με γάλου ἐ κείνου ἀ νδρ ὸ ς, τ ὰ ἀ νέκδοτα, ο ἱ χαρακτηρισμο ὶ, ὧ ν ἡ συντομία κα ὶ φι λοσοφία ἁ μ μιλ ᾶ ται πρ ὸ ς μόνον τ ὸ σκ ῶ μμα κα ὶ τ ὴ ν χάρ ιν : ἦ το ὁ Κόντος ἀ - λη θ ῶ ς Ἀ ριστοφάνης ἄ μα κα ὶ Ἀ ριστοτέλης», Ι. Μ ΠΗΤΟΥ , «Παντοειδε ὶ ς μαρ γα - ρ ῖ ται», ΜΗ 9 (1915), 118 .

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ρας ἱ στορικ ῆ ς ἐ πιστήμης περιφαν ῶ ς ἀ πο λαύουσα, ἡ Ἑ λ λη - νι κ ὴ Χριστιανικ ὴ α ὐ τοκρατορία, ἥ τις ν ὰ ἀ γω νίζηται διη νε - κ ῶ ς ἀ ναγκάζετο ο ὐ μόνον κατ ὰ τ ῶ ν περιοίκων ἀ λ λοπίστων τ ῆ ς Ἀ να τολ ῆ ς λα ῶ ν ἀ λλ ὰ κα ὶ κατ ὰ τ ῶ ν ὁ μ ο πί στων τ ῆ ς Δύσεως κρατ ῶ ν, ἡ α ὐ τοκρατορία ἐ κείνη κα ὶ κατά πί πτουσα ἐ κ τ ῶ ν ἐ πάλξεων το ῦ Βυζαντίου ε ὐ ηργέτησε τ ὸ ν κόσμον ὅ - λον ε ὐ εργεσίας α ἷ ς ὁ μοίας ν ὰ ἐ πιδείξ ῃ ἔ χει μόνη μόνου το ῦ Ἑ λ λη ν ι σμο ῦ ἡ μα κρο τάτη ἱ στορία καθ’ ἁ πάσας τ ὰ ς ποικι - λω τάτας α ὐ το ῦ μορφάς. Διότι κα ὶ τοιαύτη Ἄ νωθεν ἐ πε κλώ - σθη ε ἰ ς τ ὸ ν Ἑ λ λη νισμ ὸ ν ἡ ε ὐ γε ν ὴ ς μο ῖ ρα , ἡ τιμία ἀ ποστολ ὴ: ε ἶ ναι μ ὲ ν ο ὗ τος ὅ μοιος πρ ὸ ς τ ὸ ν λύχνον, ὅ στις φθείρει μ ὲ ν ἑ αυτ ὸ ν, φωτίζει δ ὲ το ὺ ς ἄ λλους ἀ λλ’ ὅ μως κα ὶ δια - φέρει το ῦ λύχνου, κα θότι ο ὐ δέ πο τε κα ὶ ἀ π οσβέννυται ἐ κε ῖ νος ὅ στις τ ὸ ἔ λαιον ἑ κάστοτε δέ χε ται παρ ὰ τ ῆ ς ἰ σχυρ ᾶ ς κα ὶ δεδο ξα - σμέ νης ἐ κεί νου δεξι ᾶ ς» 93 . Για τον Πέτρο Παπαγεωργίου ο πολιτισμός του Βυζαντίου έχει να ε πι δεί ξει τρεις άθλους : τη θεραπεία των ελ λη νικών γραμ - μά των 94 , το ν φω τι σμό της Δύσης, και με την πτώση της βυζα ντι - νής αυ το κρα το ρίας, την α νά σταση της ε λληνικής συνεί δη σης. Η πτώ ση του Βυ ζαντίου α ντι μετωπίζεται από το θεσ σα λονικιό λό -

93 . Π.Ν. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Θεσσαλονίκης Ἱ στορικά ἐ κ τ ῶ ν πρώτων χρό - νων τ ῆ ς Τουρ κοκρατίας. Ὁ ἐ ν τ ῷ να ῷ το ῦ ἁ γί ου Δημητρίου τά φος το ῦ Λουκ ᾶ Σπα ντούνη +1481 κα ὶ τ ὸ ἐ πίγραμμα α ὐ το ῦ» , ΜΗΠΣ Β΄ (1909), 118 - 119.

94 . Βλ. Μ ΠΗΤΟΥ , «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», 1: «Α ἱ … ἐ - πι στημονικα ὶ τάξεις τ ῆ ς Πρωτεύουσας θ ὰ θρηνήσουν ε ἰ λικριν ῶ ς τ ὴ ν ἀ πώ - λειαν ἑ ν ὸ ς ἐ κ τ ῶ ν μ ᾶ λλον ἀ φωσιωμένων σκα πα νέων τ ῆ ς ἑ λληνικ ῆ ς ἐ πιστήμης κα ὶ τ ῶ ν ἑ λληνικ ῶ ν γραμμάτων, το ῦ ὁ ποίου ἡ ἐ ργασία ἐ τίμα τ ὸ ἑ λληνικ ὸ ν ὄ - νο μα ἐ ν τ ῇ ξέν ῃ» .

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

γιο όχι ως α πο φρά δα στιγ μή της μακραίωνης ιστορίας του, αλλά ως εναρ κτή ριο σάλ πισμα με γαλειώδους πορείας,

«Πίπτει τ ὸ Βυ ζάντιον, ἀ νορ θο ῦ ται ἡ συνείδησις, ἡ ἐ θνική ˙ κα ταλύεται τ ὸ κρά τος τ ὸ πο λι τι κ ὸ ν, ἀ ναθρ ῴ σκει ἡ ἐ λπίς ἡ Ἑ λ ληνικ ὴ» 95 . Διδά κτωρ πανε πι στη μίου της Γερμανίας, την εποχή του Λουδο - βί κου Θείρσιου, σύγχ ρονος του Γεωρ γί ου Λαμπάκη 96 , ο Πέ τρος Πα πα γεωρ γί ου φαίνεται ότι έχ ει οι κει ο ποιηθεί τη νέα αντί ληψη πε ρί παρα χω ρήσεως στο ν βυ ζα ντινό πο λιτισμό ειδι κής θέσης στη δια δι κα σία περιγραφής του Ελ λη νισμού,

«Τ ὸ ὄ νομα Ἕ λλην…τ ὸ ἐ π ὶ το ῦ Βυζαντιακο ῦ πο λι τεύ μα τος ἄ ρ ρητον κα ὶ σεσιγημένον προ σκτ ᾶ ται πάλιν κατ ὰ μικρ ὸ ν τ ὴ ν ἱ στο ρι κ ῶ ς κα ὶ ἐ θνικ ῶ ς προ ση κού σαν α ὐ τ ῷ ἔ ννοιαν» 97 .

95 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Θεσσαλονίκης Ἱ στορικά ἐ κ τ ῶ ν πρώτων χρό νων τ ῆ ς Τουρ κοκρατίας. Ὁ ἐ ν τ ῷ να ῷ το ῦ ἁ γί ου Δημητρίου τά φος το ῦ Λουκ ᾶ Σπα ντού νη +1481 κα ὶ τ ὸ ἐ πίγραμμα α ὐ το ῦ», 120.

96 . «Ε ἶ νε ὁ διαπρεπ ὴ ς ἐ ρευνητ ὴ ς τ ῆ ς χριστιανικ ῆ ς ἡ μ ῶ ν ἱ στορίας…ε ἶ νε ὁ πρ ῶ τος ἕ λλην χριστιαν ὸ ς ἀ ρχαιολόγος, ὁ ἐ ρευνητ ὴ ς το ῦ βάθους τ ῆ ς Ἀ σί ας, τ ῆ ς Περγάμου, τ ῶ ν Θεα τείρων, το ῦ βασιλείου το ῦ Κροίσου ἐ ν Σάρ δεσι, τ ῆ ς Φι λα δελφείας κα ὶ τ ῶ ν ἐ ν Φρυγί ᾳ ἀ πωτάτων πόλεων τ ῆ ς Λα ο διεκίας, Ἱ ερα πό - λεως, Χων ῶ ν κα ὶ τ ῶ ν Κολοσσ ῶ ν ἐ π ὶ το ῦ Κάδμου», βλ. «Βιογραφικόν Ση μεί ω - μα. Γ. Λαμπάκης», ΜΗ 3 (1909), 255 - 256. Ο Λαμπάκης υπήρ ξε επίτιμος πρό ε - δρος της θρησκευτικής αδελφό τη τας « Ἅ γιος Ἀ ντίπας», που είχε ανα λά βει την επισκευή και διακόσμηση του ναού του Αγ. Ιωάννη στην Πέρ γαμο, Γ.Κ. Χ ΟΝ - ΔΡΟ ΝΙΚΗ , « Ἡ ἀ ρχαία Πέρ γαμος», ΜΗ 3 (1909), 333.

97 . Πρβλ. Π.Ν. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἑ λληνικ ὰ, βυζαντιακά κα ὶ δημοτικ ὰ», Ἀ λή θεια, (31/12/1903), 6.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Οι δρα στη ριότη τες του Παπαγεωργίου σε αντίθεση με ε κε ί - νες των συγ χρόνων του, αφορούν σε αλύτρω τα μνημεία του πά - λαι πο τέ βυζαντινού πολι τι σμού. Ο «διαπρεπέστερος τ ῶ ν ἐ ν Τουρ κί ᾳ Ἑ λλήνων φι λο λόγων κ. Πέτρος Παπαγεωργίου» 98 ση - μει ώ ν ει για τη γοητεία που το υ ασκεί αυ τή η έρευνα των αρ χαί - ων μνη μείων αλ λά και για τη χρησιμότητά της στην κα ταγραφή της ιστο ρί ας : «…πολλά τινα τ ῶ ν τ ῆ ς ἱ στορίας κε φα λαίων συνε τά χθησαν κα ὶ συ ντάσσο νται κατά τ ὰ λίθινα συν τρίμ ματα, μικρότατα τα ῦ τα ἑ νίοτε ὄ ντα, ἅ τινα προσήνεγκε κα ὶ προ σφέρει ἡ μ ῖ ν ἑ κάστοτε τ ῶ ν και ρ ῶ ν ἡ φορ ὰ ἡ δυστέκ μαρ τος» 99 . Θεωρούσε ότι : «θ ὰ ἦ το δυνα τ ὸ ν ν ὰ συ ντε λέσ ῃ ε ἰ ς τ ὴ ν δια φώτισιν τ ῶ ν Ε ὐ - ρω παϊκ ῶ ν δημοσίων δι ὰ τ ῆ ς δη μο σι εύ σεως μνημείων, ἤ τοι χει ρογράφων, ἐ πιγραφ ῶ ν, ἀ μ φίων κα ὶ ἐ κ κλη σι ῶ ν κλπ» με σκοπό να καταδειχθεί «τ ὸ ἑ λληνι κ ὸ ν φρό νη μα…» 100 . Πί στευε, δηλαδή, στην αξιοποίηση των μνη μεί ων τέχν ης στο πλαί σιο του εθνικού έργου της α πο κα τά στασης της ι στο ρίας.

« Ἡ Ἑ λ λη νι κ ὴ ἱ στορία δ ὲ ν ε ἶ ναι Ἑ λλάδος ἱ στορία το ῖ ς Ρω - μαί οις δυο λευ ούσης, ἀ λλ ὰ σπουδαιότατον κεφάλαιον τ ῆ ς καθόλου ἱ στο ρί ας τ ῆ ς ἀ ε ὶ ἠ θοποιούσης Ἑ λληνικ ῆ ς ἡ με ρώ - σεως, το ῦ ἀ ε ὶ ἀ γνί ζο ντος Ἑ λλη νι κο ῦ πολιτισμο ῦ δι’ο ὗ τ ῶ ν

98 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , Παράρτημα Β΄, αρ. 3, σ. 310 - 311.

99 . Π.Ν. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Μακεδονικ ὰ Χρονικ ὰ. Α΄. Ἡ Θεσσαλονίκη δι ὰ τ ῶ ν α ἰ ώ νων», Ἀ λήθεια, (16/09/1904), 1.

100 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , Παράρτημα Β΄, αρ. 1β΄, σ. 306.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

ἠ ττημένων τ ὸ πνε ῦ μα τ ὸ ἀ ει θα λ ὲ ς κα ὶ ἀ γήρων κατέβαλε τ ὸ ν ἄ γριον κα ὶ τραχ ὺ ν νικητήν» 101 . Συλ λέγοντας λέξεις του 9 ου αι. από το έργο του Θεόδωρου Στου - δίτ η δια πίστωσε ότι αυτές χρησιμοποιούνται σε κεί μενα συγγρα - φέων του 17 ου , 18 ου και 19 ου αι., γεγονός που κα τά την άποψή του δει κνύει την «το ῦ γλωσσι κο ῦ ἡ μ ῶ ν βίου τ ὴ ν ἄ κραν ἑ νότητα» 102 . Το 1908 ο Παπαγεωργίου σχεδόν προφητικά ανα δει κνύ ει την α ξία της αφιέρωσης της ζωής του στην ανά δειξη του χρι στια νι κού παρελθ όντος της τουρκοκρα τού μενης Θεσσαλονίκης ,

«Πα ντο ῖ α ἀ ρχα ῖ α μνημε ῖ α ἐ ν τ ῇ καθ’ ἑ κά στην ταχέως με τα - βαλ λο μέν ῃ πόλει ἡ μ ῶ ν ἀ πεκαλύφθησαν ἐ π ὶ τ ὴ ν τεσσα ρα - κο νταετίαν 1870 - 1908 τοσα ῦ τα μ ὲ ν τ ὸ πλ ῆ θος, τοια ῦ τα δ ὲ τ ὸ ν τε τε χνι κ ὸ ν πλο ῦ τον κα ὶ τ ὴ ν ἱ στορικ ὴ ν ἀ ξίαν, ὥ στε ἀ π ὸ το ῦ δε δύναταί τις ἵ να ἀ σφαλ ὲ ς ε ἴ π ῃ ὅ τι ἡ μέλλουσα τ ῆ ς με - γα λωνύμου Θεσσα λο νίκ ης ἱ στορία, πλήρης α ὕ τη κα ὶ ἀ κρι - βής, καθόλου διάφορον θ ὰ φέρ ῃ τ ὸ ν χαρακτ ῆ ρα α ὑ τ ῆ ς» 103 . Η Θεσσαλονίκη στο δεύτερο μισό του 19 ου αι. συγκλονίζεται από τις με γάλες πυρκαγιές του 1856, 1857, 1862, 1890 που κα τα στρέ - φουν μεγάλα τμήματα της πόλης προ κα λώ ντας ζημιές και σε να -

101 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Θεσσαλονίκης κα τε σφραγι σμέ νον βιβλίον ἀ νοι χθέν», 333.

102 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Γλωσσικά. Ἡ ‘ Ψόφια’ καθαρεύουσα γλ ῶ σ σα», Μι κρα σια - τι κ ὸ ν Ἡ μερολόγιον, 2 (1908), 95. Βλ. Π.. Ν ΙΓΔΕΛΗ , «Ο Πέ τρος Πα πα γε ωργίου και το γλωσ σι κό ζήτημα. Όψεις του εκπαιδευτικού δη μο τικισμού στη Μα κεδονία των αρ χών του 20 ου αιώνα», Βαλκανικά Σύμ μει κτα, 14 - 15 (2008), 81 - 90.

103 . Π.Ν. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Μνημε ῖ α τ ῆ ς ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ λατρείας το ῦ με γα λο μάρ τυρος ἁ γίου Δημητρίου», BZ 17 (1908), 322.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ούς 104 . Όταν το 1913 ο Παπαγεωργίου θα σχολιάσει ένα ση μεί ω μα του 14 ου αι. από κώδικα της βι βλιο θήκης του Βα τι κανού που δη - μο σίευσε ο Σπυ ρίδων Λά μπρου 105 για τις πε ριμέτρους της Κων - στα ντι νού πο λης, της Θεσ σα λονί κης, της Βέροιας και της Α δρια - νού πολης, θα εκδη λώσει την ανησυχία του για τ ο μέλλον των μνη μείων της πόλης :

«Μετ ὰ πέντε ὅ λων α ἰ ώνων πά ρο δον τ ὰ κατ ὰ το ὺ ς πε ρι - βόλους τ ῶ ν πόλεων πό σον μετε βλή θησαν, ἀ φο ῦ τ ὰ βυ ζα - ντι ν ὰ τείχη α ὐ τ ῶ ν τοσού τους ἔ παθον ἀ κρω τηριασμο ὺ ς κα ὶ ἐ κ τ ῆ ς φύ σεως κα ὶ ὑ π ὸ τ ῶ ν ἀ ν θρώ πων! Μικρ ὸ ν ἔ τι κα ὶ σχεδ ὸ ν ο ὐ δ ὲ ν ἴ χνος α ὐ τ ῶ ν, φε ῦ! Θ ὰ ὑ πά ρχ ῃ!» 106 . Η οδύνη για την καταστροφή των μνημείων της Θεσσα λο - νίκ ης μετά την πυρκαγιά του 1890 διακατέχει τα κείμενα του Πα παγεωρ γίου ακόμα και όταν πε ρνά ο καιρός . Για παράδειγμα κεί με νο που δημοσιεύεται δύο χρόνια μετά την πυρ καγιά, διει - σδύ ει συ νειρ μικά στην ι στο ρία της πόλης για να σύρει στην επι - φά νεια τις ιστο ρικές συμ φορές που την έ πληξαν εξαιτίας επι δρο - μών και φυ σι κών φαι νομένων. Η ανά σα του σταμα τάει στα 390

104 . E . Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , «Η Θεσσαλονίκη την εποχή του Τρικούπη», στο Χα ρί λαος Τρι κούπης και η εποχή του (επιμ. Κ. Α ΡΩΝΗ Τ ΣΙΧΛΗ - Λ ΥΝΤΙΑ Τ ΡΙ - ΧΑ ) (Α θήνα, 2000), 548 υποσ. 11.

105 . Β.Α Θ . Π ΛΑΤΗ , «Ο Σπυρίδων Λάμπρος και οι ελληνικές εθνικές διεκ - δι κή σεις στη Μακεδονία (τέλη 19 ου - αρχές 20 ού αι.)», στο ΛΑ΄ Πανελλήνιο Ι στο - ρ ικό Συ νέδριο Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 28 - 30/05/2010 (Θεσσαλονίκη, 2011), 197 - 208 (συγκεκριμένα βιογραφικά στοι χεία σ. 200, υποσ. 3).

106 . Π.Ν. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ περίμετρος τ ῆ ς Κωνσταντινουπόλεως, τ ῆ ς Θεσ σα λο νί κης, τ ῆ ς Βέροιας κα ὶ τ ῆ ς Ἀ δριανουπόλεως», ΜΗΠΣ Στ΄ (1913), 128.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

στη γνωστή σφα γή των Θεσσαλονικέων στον ιππό δ ρομο της Θεσσαλονίκης με τά α πό διαταγή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου. Μένει εκ στατικός μπροστά στον λοι μό του 597 ο οποίος

«”παμ φάγος κα ὶ ὑ περβ ὰ ς με γέ θει κακο ῦ τ ὰ ς ἐ κ Θεο ῦ παι - δεί ας τ ὰ ς πώποτε καταπεμφθείσας” κατ ὰ τ ὸ ν Ἀ νώ νυμον Πράξ. Ἁ γ. κεφ. 31 , δια φθεί ρων το ὺ ς καρ πο ὺ ς, ἐ κ θανα τ ῶ ν τ ὰ ζ ῷ α, ἀ πο πνί γων τ ὰ βρέφη, κα τα κτεί νων το ὺ ς ἄ νδρας κα ὶ τ ὰ ς γυνα ῖ κας, ὥ στε κα ὶ ἄ κων τις ἀ να μι μν ῄ σκε ται το ῦ κακο ῦ τ ῶ ν πάλαι Θηβ ῶ ν, ὅ περ θαυ μασίως ἐ ν τ ῷ Ο ἰ δί ποδι Τυ ράν - ν ῳ περιέ γραψεν ὁ δαιμο νιώτατος τ ῶ ν τρ α γι κ ῶ ν» . Συ γκλονίζεται α πό την εί δη ση του αββά Belley 107 ότι στα 1759 σει σμός τα ρα κουνούσε την πόλη επί πενήντα ημέρες, ενώ πολ - λές φορές η Θεσσα λονίκ η ανέ χτη κε σεισμικές δο νήσεις και « πο - λυ φθόρους νό σους » . Τον 19 ο αι. τα αυτά συναισθήματα τον δια - κα τέχουν για τ η λε γό μενη πυρκαγιά του Σκυ λί τ ση 108 που έ κα ψε τον Φρα γκο μα χαλά στο νοτιοδυτικό τμή μα της πό λης.

107 . Ο Παπαγεωργίου γνώριζ ε την έκθεση του αββά Belley (1772) από το γνω στό ήδη στον Χατζηιωάννου σύγγραμμα του T HEOPHILUS L U CAS F RID . T A FEL , De Thessalonica eiusque agro dissertatio n geographica (Be rolini, 1839), 321 - 349 ( ειδικά για τους σεισμούς στη σ . 349). Δημοσίευση στην ελλη - νι κή γλώσσα α ποσπάσματος της έκθεσης πραγ μα το ποίησε ο αείμνηστος Κ.Δ. Μέρ τζιος [ Μνη μεία Μακεδονικής Ιστο ρί ας (Θεσσαλονίκη, 2 2007), 205 - 208].

108 . Για την πυρκαγιά βλ. THE TIMES (06/ 08/1856), όπου αναφέρεται ότι ως υπεύ θυνος για το ξέσπασμα της πυρκαγιάς συνελήφθη ένας έλληνας έ - μπο ρος ονόματι Σκυλίτσης. Σε έκρηξη σε βαρέλια με πυρί τι δα στην οικία ενός άγγλου αναφέρεται ο περιηγητής Nassau W. Senior ( A journal kept in Tur - key and Greece in the autumn of 1857 and the beginnings of 1858, Lon don 1859, 131 - 132), Ch. P APASTATHIS - E. H EKIMOGLOU , The Great Fire of Thes sa -

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Οι καταστροφικές δράσεις των φυσικών φαινομένων και των πυρκαγιών στη Θεσσαλονίκη , όμως, αντιμετω πί ζο νται δημι - ουρ γικά από τον Παπαγεωργίου· μοιάζουν δηλαδή να αποτε - λούν τα εφαλτήρια για την αναζήτηση της πόλης του, αυ τής που βρί σκεται καλά κρυμμένη κάτω από το τουρ κο κρα του μενο πα - ρόν της, που δεν μιλάει, αντίθετα φωνάζει για να σωθεί. Με λε - τώ ντας το έργο του εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι ο Πα πα γεωρ - γίου εμφανίζεται στους τόπους της πολεο δο μικής κα τα στροφής

lo niki (1917) (Thessaloniki, 2010), 17. Βλ . ε πί σης , Χ Ρ . Γ ΟΥΓΟΥΣΗ , « Ἡ πυρ καϊά το ῦ Σκυ λίτση », Μακεδονικ ὸ ν Ἡ μερολόγιον « Ὁ Γόρδιος Δεσμός », 1915, σ . 70: « Πρ ὸ πολ λο ῦ μετ ὰ το ῦ ἀ ειμνήστου Π . Ν . Παπαγεωργίου ἠ σχο λού μεθα ε ἰ ς τ ὸ ν κα θο ρι σμ ὸ ν τ ῆ ς ἡ μέρας τ ῆ ς πυρκαϊ ᾶ ς το ῦ Σκυλίτση ἄ νευ ὁ ρι στι κο ῦ ἀ ποτε λέ - σμα τος . Τιν ὲ ς μ ὲ ν ὤ ριζον ἡ μ ᾶ ς ταύτην τ ῷ 1856, ἄ λλοι δ ὲ τ ῷ 1857, πά ντες ὅ μως συνεφώνουν ε ἰ ς τ ὴ ν ἡ μέραν δ ῆ λα δ ὴ καθώριζον τ ὴ ν 29 ην Ίου νίου . Ἐ σχά - τως λόγου γενομένου μετ ὰ τ ῆ ς θείας Λουτσίας , τ ῆ ς γνω στ ῆ ς γραίας τ ῆ ς Νέας Παναγίας , περ ὶ τ ῆ ς πυρκαϊ ᾶ ς ταύτης , ἠ δυνήθην ἐ κ διαφόρων θετικ ῶ ν ο ἰ κο γε - νειακ ῶ ν α ὐ τ ῆ ς δεδομένων ν ὰ καθορίσω τ ὰ ἐ ξ ῆ ς : Ὅ τι ἔ κτοτε παρ ῆ λθον 57 ἔ τη κα ὶ ὅ τι ἦ το ἡ 29 Ἰ ουνίου . Δ ῆ λα δ ὴ ἔ χομεν ν ῦ ν 1914 με ῖ ον 57, ἡ πυρκαϊ ᾶ Σκυ λί - τση ἔ λαβεν χώραν τ ὴ ν ἐ σπ έ ραν τ ῆ ς 29 πρ ὸ ς 30 Ἰ ουνίου 1857». Για την πυρ κα - γιά του Σκυλίτση βλ. και την μαρτυρία αγιορείτη μο να χού στο Κ Υ ΡΙΛ ΛΟΥ Ι - ΒΗ ΡΙΤΗ , « Ἡ τρομερ ὰ ἔ κρηξις πυρίτιδος ε ἰ ς τ ὴ ν Θεσ σα λο νί κην κατ ὰ τ ὸ 1856», ΜΗ 1939, 205 - 207. Για τις συ νέ πειες της πυρ κα γιάς βλ. τη μαρτυρία του συγγραφέα Henry Mel vil le που επι σκέφθηκε τότε τη Θεσσα λο νίκη στο Α Ι ΚΑ - ΤΕ ΡΙΝΗΣ Γ ΕΩΡ ΓΟΥΔΑΚΗ , «Σχό λια του Α με ρι κα νού συγγραφέα Χέρ μαν Μελ βίλ για τη Θεσσα λο νί κη στο ταξι διω τικό του ημε ρο λόγιο 1856 - 57», Θεσ σα λο νι κέ - ων Πόλις, 9 (Δεκέμ βριος 2007), 77 - 90 . Για το χιώ τη έμπορο Σκυ λίτση βλ. Ε. Χ Ε ΚΙΜΟ ΓΛΟΥ , «Η ι στο ρία της επιχει ρημα τι κό τη τας στη Θεσσα λονίκη: Ο θω - μα νική πε ρίοδος», Η Ιστο ρί α της Επι χει ρη μα τι κό τητας στη Θεσσα λο νί κη , τ. Β / 1 ( Θεσσα λο νί κη, 2004), 244.

ΕΙΣΑΓΩΓ Η

και α γω νίζεται να διασώσει με τη συγγραφική του πένα τον χώ - ρο , που εκτείνεται μπρο στά του , αδύναμο πια να μιλήσει για το πα ρελθόν και τη χρή ση του . Παραμένει, ωστόσο, αδια πραγ μά - τευ τα δυνατό στη διεκ δίκηση του παρόντος και της αυριανής σω τηρίας του ακόμα και μέσα από τον συμβιβασμό με μια άλλη, δια φορετική λει τουρ γία. Ά λλωστε η κίνηση είναι το χαρα κτη ρι - στικό της ζωής. Ο Πα πα γεωργίου αυτήν ακριβώς την κίνηση συλ λαμβάνει και εκ θέ τει δια σφαλίζοντας τη λειτουργικότητα του χώρου μέσω μιας κά θετης, βουτηγμένης στο χρόνο, δια δρα - στι κότητας. Είναι υποχ ρέ ωση του θεσσαλονικού λόγιου να ανα - σκάψει τον χρι στια νικό ναό, το βυζαντινό μνημείο, να μιλήσει για το μου σουλ μα νικό τζαμί, να αποφανθεί για την επιστροφή του στη χρι στια νική του χρήση και να το κληροδοτήσει στον σύγ χρονο ελ λη νι σμό που ανατέλλει, α κόμ α και ως μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΟΝ Π ΕΤΡΟ Ν . ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Α.1. Η αγάπη του Πέτρου Παπαγεωργίου για τη βυζαντινή Θεσσαλονίκη

Αν και η αγάπη του Πέτρο υ Πα πα γε ωργίου για τη Θεσσα - λο νίκη και την ιστορία της είναι εμφανής σε όλο του το έργο, ο ί διος επιλέγει να μνημονεύσει ξέχωρα την βυζαντινή περίοδο της «ά γαπημένης του πόλεως» 109 , της οποίας ιδιαίτερο κεφάλαιο α - πο τελεί η παράδοση για τον Ά γ ιο Δημ ήτριο και τα μνημεία που ανη γέρθησαν προς τιμήν του:

«Τ ῆ ς Ῥ ω μα ϊ κ ῆ ς τ ῆ ς Θεσ σα λ ο νίκης, τ ῆ ς “λα μπρο τάτης μη - τρο πόλεως κα ὶ κολωνείας 110 κα ὶ τε τρά κις νεωκόρου”, ἱ στο -

109 . Βλ. και Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἀ π ὸ τ ὰ ἀ πομνημονεύματά μου. Ἀ π ὸ τ ὰ πε ρα σμένα τ ῆ ς τουρ κικ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης. Ὁ Ἀ ριστοτέλης, ἡ τουρκικ ὴ βού λα κα ὶ ὁ σοφ ὸ ς κριτ ὴ ς Χότζας », Μικρασιατικ ὸ ν Ἡ μερολόγιον, 9 (1915), 17. 110 . « Ἀ γαθ ῇ… τ ῇ τύχ ῃ» ανακοινώνει ότι με βάση μια μαρ μάρινη στήλη που ο ίδιος εντόπισε κρυμμένη σε πη γά δι, μπο ρεί για πρώτη φορά με α σφά - λεια να υποστηρίξει ότι η Θεσσαλονίκη ήταν α ποι κία ( colonia ) ήδη από το 145 μ.Χ. και όχι τα μέσα του 3 ου αι., όπως μέχρι την εποχή του ήταν κοινώς απ ο δεκτό, μνημονεύοντας επί πα ρα δείγματι τον Du ches ne στο “ M é m . Sur une miss. Au mont A thos, p. 14 - 15” και τον Mommsen στο “Archaeol. Epigr . Mit t heil . XVII p . 118”, Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια , ἔ τ . ΚΒ΄ , ἀ ρ . 22 (31/05/1902), 233. Πέ ντε χρόνια αργότερα ο Παπαγεωργίου [« Θεσ σα λο νί κης κα τε σφραγι - σμέ νον βιβλίον ἀ νοι χθέν », 331 υποσ . 3] παραπέμπει στους T a fel , Du che s ne , Belley - Eckhel και Mom msen για να παρουσιάσει την επικρα τούσα την εποχή του ά ποψη ότι η Θεσσα λονίκ η γίνεται κολώ νεια στα μέσα του 3 ου αι. Α - ναφέρει ότι το 1902 ο ίδιος στο πηγάδι αυ λής κάποιας οικίας γει τονικής του

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ρίας ο ὐ χ ἦ ττον θαυμασία ε ἶ ναι ἡ Βυζα ντια κ ὴ τ ῆ ς πόλεως ἱ - στο ρία · πάλιν δ ὲ, ταύτης πλουσιώ τα τον κεφάλαιον συ να - παρ τίζουσι τ ὰ ἀ ναφε ρό μενα ε ἰ ς τ ὸ ν βίον κα ὶ τ ὰ ἔ ργα κα ὶ τ ὰ θαύ μα τα το ῦ μεγα λομάρ τυρος (+306, ἐ π ὶ Μαξιμιανο ῦ Γα - λε ρί ου) ἁ γίου Δη μητρίου κα ὶ ε ἰ ς τ ὰ λα μπρ ὰ ἐ ν τ ῇ Θεσσα λο - νίκ ῃ μνη με ῖ α τ ῆ ς με γα λο πρε πο ῦ ς το ῦ μυρο βλή του κα ὶ πο - λιού χου λα τρείας» 111 .

τείχους της πόλης , α να κά λυψε αναθηματική στήλη η οποί α έ φερε επιγραφή, βάσει της ο ποί ας η Θεσσαλονίκη γίνεται κολώ νει α στα 145 μ.Χ. Τη συγκε κρι - μέ νη επιγραφή είχε δημοσιεύσει στο BPhW [22 (1902), 957]. Βλ. και Ἀ λήθεια, (16/09/1904), 1. Για τη ρωμαϊκή Θεσ σα λον ίκη βλ. ενδεικτικά Ε. Β ΟΥΤΥΡΑ , «Η Θεσσα λονίκη στην εποχή της Ρωμαιοκρατίας», στο Ι. Χ ΑΣΙΩΤΗ (επιμ.), Το ῖ ς ἀ γαθο ῖ ς βα σι λεύ ουσα Θεσσαλονίκη, Ἱ στορία καί Πολιτισμός , τ. Β΄ (Θεσσα λο - νίκη, 1997), 106 κ.ε.· Π. Ν ΙΓΔΕΛΗ , «Από τον Κάσ σανδρο στο Γαλέριο: σχε δί α - σμα ι στο ρίας της αρχαίας Θεσσα λο νί κης», Θεσσαλονικέων Πόλις, 1 (1997), 21 - 29· Μ. Τ ΙΒΕΡΙΟΥ , « Τοπογραφία και τέχνη στην ελ λη νι στι κή και ρωμαϊκή Θεσσα λο νί κη», στο Ι. Χ ΑΣΙΩΤΗ (επιμ.), Το ῖ ς ἀ γαθο ῖ ς βα σι λεύ ουσα Θεσσαλο νί - κη , ό.π., 8 - 31 · Μ Α ΡΙ ΑΣ Κ ΑΖΑ ΜΙΑ - Τ ΣΕΡ ΝΟΥ , «Α πό πειρα το πογρα φι κής προ - σέγ γι σης της Θεσσα λο νίκης του 1 ου μ.Χ. αι.», Μακεδονικά, 32 (2001), 59 - 82· Η.Κ. Σ ΒΕΡ ΚΟΥ , «Η Θε σ σα λονίκη υπό την κυ ριαρχία των Ρω μαί ων», Θεσσα - λο νικέων Πό λις, 4 (2001), 91 - 102· C H . VOM B RO CKE , Thes saloniki - Stadt des Kas sander und Ge mein de des Paulus: Eine frühe christliche Gemeinde in ihrer heid ni schen Um welt (Tü bin gen, 2001)· Ro man Thessaloniki (Thes sa lo - ni ki, 2003) · C HR . S TEI MLE , Religion im rö mi schen Thes saloniki, [ Stu dien u. Tex te zu An tike und Chri stentum, 47] (Tü bin gen, 2008)· P OLYXENI A DAM - V E LENI , “Thes salonike”, στο R. L ANE F OX ( ε πιμ .), Brill's Companion to An ci - ent Ma ce don: Studies in the Ar cha e ology and Hi story of Macedon 650 B.C. - 300 A.D. (Ox ford, 2011), 545 - 62· Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ , « Ο Φώτης Πέτσας και η αρ - χαία αγορά Θεσ σα λο ν ί κης », Μακεδονικά , 39 (2010 - 2012), 31 - 63.

111 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Μνημε ῖ α τ ῆ ς ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ λατρείας το ῦ με γα - λο μάρ τυρος ἁ γίου Δημητρίου», 321.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

«… Δ ὲ ν δύ να σαι ν ὰ φαντασθ ῇ ς» γρά φει στον φίλο του Κων - στα ν τί νο Κοντορέπα 112 , «πόσον ἠ γά πησα τ ὴ ν Θεσσαλο νί κ ην ἀ - φό του κα ὶ τ ὴ ν ἐ γνώρισα» 113 . Μάλιστα, τον προτρέπει :

«μ ὴ ν λη σμο νή σης πολίτας γνη σίους, τέ κνα της ἀ ληθιν ὰ τέσσερα ἐ γέν νη σεν ἡ Θεσσαλονίκη, ἀ φο ῦ τ ὰ λοι π ὰ πάντα δέν γνω ρίζουν, φο βε ρόν!, τ ὴ ν μητέραν των! Ἢ ε ἰ πέ μοι, γνω - ρί ζει σ ὺ κα ὶ πέμπτον Θεσ σα λο νικέα ὅ στις ἢ ἔ λαβε ἢ λαμ βάνει κα ὶ ν ῦ ν τ ὸ ν κόπον ν ὰ μάθ ῃ, ν ὰ ἐ ξε τάσ ῃ τ ὶ ἦ το κα ὶ ε ἶ ναι ἡ Θε σ σα λονί κη» . Τρεις ημέρες μετά την πυρκαγιά που αποτέφρωσε τμή μα της νότιας Θεσσαλονίκης , ο Παπαγεωργίου γράφει στις 25 Αυ γού - στου 1890, με πόνο ψυχής προς το ν Στέφανο Δρα γούμ η ότι:

«κα τ ὰ τ ὴ ν προ χθεσιν ὴ ν πυρκαϊ ὰ ν ἐ κάησαν πο λυ τιμότατα κει μή λια τ ῆ ς μητροπολιτικ ῆ ς ἐ κκλησίας, κώ δι κες ἀ ρ χαι ό τα - τοι, σκεύη, τ ὸ ἅ γι ον λείψανον το ῦ Γρηγορίου Παλαμά , ε ἰ κό - νες βυ ζα ντιν ὲ ς το ῦ πέ μπτου α ἰῶ νος, σπουδαίως δ ὲ ἐ βλά βη τ ὸ πε ρί φη μον μωσαϊκ ὸ ν το ῦ θό λου τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φί α ς» 114 . Είναι η εγγύ τερη προς την πυρκαγιά ιδιω τική επιστολή που γνω - ρί ζουμε μέχρι σήμερα, η οποία αποκαλύπτει ότι ο Παπαγεωργίου α νάλωσε τις πρώ τες ώρες μετά την καταστροφή ερευνώντας τις συ νέπειές της στα πολιτιστικά μνημεία της πό λης που τόσο αγα -

112 . Μετά τον θάνατο του Κοντορέπα , ο Πα παγεωργίου συνέθεσε ηρω - ε λε γεί ον που χαράχθηκε στον τάφ ο του φίλου του στο νεκροταφείο της Ευαγγε λίστριας: «Κωνσταντίν ῳ Κοντορέπ ᾳ πα ῦ ροι μάλ’ ἔ ρωτα πατρίδος ἠ δ’ ἀ ρετ ὴ ν ν ῦ ν γ’ ἐ ρίσειαν ἄ ν, α ἷ!» [ Ἀ λήθεια, (29/07/1904), 3].

113 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 33, σ. 85 - 93. 114 . Ό.π., αρ. 31, σ. 82.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

πά ει . Η με γάλη συμφορά για τον Παπαγεωργίου δεν βρί σκε ται ού τε στο πλήθος των οι κιών που κά η καν 115 ούτε στ ι ς χι λιάδες των ανθρώ π ων που έ μει ναν ά στεγοι 116 , διό τι γι’ αυτούς υπήρξε σχε τική μέριμνα :

115 . Για τις ζημιές των κτι ρίων της πόλης από την συγκεκριμένη πυρ καγιά βλ. Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (25/08/1890), 1 - 2. Η είδηση α παντά και σε ε φη με - ρίδες του εξωτερικού {βλ. The Times , (12/09/1890)· Marlborough Ex press , [26/ 208 (08/09/1890)], 2}, όπου γίνεται λόγος για κα τα στρο φή 1200 οι κι ών και προ - βάλεται ως πι θανή αιτία της πυρ καγιάς εμπρησμός εκ μέρους των Τούρ κων· πα - ρό μοια είναι και το περιεχόμενο του δημο σιεύ μα τος στην Auck land Star , {[21/211(06/09/1890)], 8}· στην Evening Post , [40/59 (06/09/1890 ), 2]· στην South l and Times , {[11555 (08/09/1890)], 2}. Στην Daily Tele gram , {[5931 (09/ 09/1890)], 2} ο τίτλος του δημο σιεύ μα τος έχει ως εξής : “ The de struc tion of Sa l o - ni ca . Priceless records de stro yed. Eigh teen thou sand peo ple ho meless”. Βλ . P A - PASTATHIS - H E KI MOGLOU , The Great Fire of Thes sa loniki (1917), 18. 116 . Στη New Zealand Herald , {[27/8356 (09/09/1890)], 5} αναφέρονται 18000 ά στε γοι και σημειώνεται ότι κάηκε ένα τζαμί με ανεκτίμητης α ξί ας αρ χεία. Προ φανώς κάνει λάθος ο δημοσιογράφος που μετέφερε την είδηση, συγ χέ ο ντας τον Μητροπολιτικό ναό της πόλης με το “ the mos que ” προ φανώς ε πει δή η πόλη ήταν τουρκοκρατούμενη. Νόμισε, δη λαδή, ότι η μεγάλη ζημιά συ νέ βη σε κε ντρι - κό τζαμί της Θεσσα λο νί κης. Βλ. επίσης Evening Post , {[ 40/61 (09/09/ 1890)], 2}. Στην εφημερίδα New Zealand Herald σ τις 15/10/ 1890 (τ. 27/ 8387, σ. 2) η εί - δη ση της πυρ κα γιάς δημοσιεύεται ως εξής: “ S a lo ni ca has been the sce ne of a ter ri ble fire . The Bri tish and other Consulates, the ca the dral, se ve ral churches and pu blic buildings have been destroyed. Twelve hun dred hou ses have been bur ned to the ground, and thousands of the inha bi tants are wi thout shel ter”. Το μέγεθος της καταστροφής επι χειρείται να με τα δο θεί με την εί δηση ότι η φωτιά ξέσπασε ταυ τό χρο να σε τέσσερα σημεία της Θεσσα λο νί κης και θε ω ρεί - ται έργο εμπρη στών, Wanganui Herald , {[24/7238 (13/10/1890)], 2}. Από την North Otago Times , { [34/7798 (14/10/ 1890) ] , 2 } πλη ρο φο ρού μαστε ότι η φωτιά

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

«α ὐ το ὺ ς δ ὲ ἐ ξ ο ὐ ρα νο ῦ κ ἀ π ὸ γ ῆ ς λει μώ νιαι δρό σοι κατε ψά - καζον, τ ὸ το ῦ α ἰ θε ροβάμονος Α ἰ σχύ λου. Ἡ φι λαν θρω πία ἔ ν τε τ ῇ πόλει α ὐ τ ῇ κα ὶ κατ ὰ τ ὸ ν λοιπ ὸ ν κόσμον, ε ἰ ς ὃ ν τ ὸ πρ ῶ τον Λακωνικ ὸ ν τηλε γρά φημα “ Salonique en flam me ” διέ σπειρε το ῦ κα κο ῦ τ ὸ ἄ γγελμα, τι μ ῶ σα τ ὸ ν ἄ λ λως ὑ λι στι - κώ τα τον α ἰ ῶ να ἡ μ ῶ ν προ σ ῆ λ θε γενναία ἐ πί κουρο ς κα ὶ ἀ - ρω γ ὸ ς ε ἰ ς το ὺ ς πει ν ῶ ντας ἀ δελ φούς ˙ ἡ πατρικ ὴ τ ῆ ς Α ὐ το - κρα το ρικ ῆ ς Κυ βερ νήσεως ἡ μ ῶ ν φρο ντ ὶ ς ἐ πέσταξε πάλιν τ ὸ παυ σώ δυ νον α ὐ τ ῆ ς φάρμακον ε ἰ ς τ ὰ ς πλη γ ὰ ς τ ῶ ν πα θό - ντων ὑ πη κό ων», καθώς νέες οικίες α νε γέρ θησαν, « ἡ ῥ υ πα - ρ ὰ κα ὶ λαβυ ριν θώδης Ἰ σρα η λι τικ ὴ συ νοι κία» ξανα κτίσθηκε κατά «νέον σχέδιον ὑ γιειν ὴ κα ὶ πε ρι καλ λ ὴ ς» 117 . Ο Αν δρέ ας Συγ γρός εμφανίσθηκε ως « ὁ ἀ νορ θωτ ὴ ς το ῦ πί πτο - ντος ἑ λ λη νι κο ῦ ὀ ρ θο δό ξου τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης, μητρο πο λι τικ ὴ δ ὲ συ νοικία γυ μνά σι ον, νοσοκο με ῖ ον, κα ὶ ἄ λ λα κτί σμα τα…» 118 .

κα τέ στρεψε την ι σρα η λιτική συνοι κία ενώ η κυ βέρ νηση του ελεύθερου Ελ λη νι - κού Κράτους απέ στει λε δύο πο λε μι κά πλοί α για την προ στα σία των Ελλήνων της τουρκοκρατούμενης το έτος 1890 Θεσ σα λο νί κης. Βλ. και Φάρος τ ῆ ς Μα - κε δονίας, (29/08/1890, 1 - 2). Για την άμεση βοήθεια που πα ρεί χαν οι κάτοικοι της Αθήνας στους ομο ε θνείς τους της Θεσσαλονίκης και για το κοινοτικό πρό γραμ μα πολ λές ανέκ δο τες ειδήσεις περιλαμβάνει ο Κώ δικας της Ελλη νι - κής Κοινό τη τας υπ’ αριθμ. 555, που τηρείται στο Αρχείο της Ιεράς Μη τρό πο - λης Θεσσα λο νίκης.

117 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Θεσσαλονίκης Ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρχαιολογικά», 57.

118 . « Ἀ νδρέας ὁ Συγγρ ὸ ς τ ὴ ν ἑ ποποιίαν τ ῆ ς πατρίδος του ἐ νστερ νι σά - με νος κα ὶ τ ῇ φων ῇ ταλαιπωρηθείσης ὁ μογενο ῦ ς Κοινότητος ὑ πείκων, προ - φρό νως τ ὴ ν γενναιοτάτην τ ῶ ν ε ὐ εργεσι ῶ ν ἐ ποιήσατο, ἰ δίοις ἀ να λώ μα σιν ἀ - νε γεί ρων τ ὰ ὑ π ὸ τ ῆ ς ἀ νεξιχνιάστου βουλ ῆ ς το ῦ Δημιουργο ῦ κα έ ντα ε ὐ ερ γε τι - κ ὰ κα θι δρύ μα τα τ ῆ ς ἡ μ ετέρας Ἑ λληνικ ῆ ς Ὀ ρθοδόξου Κοι νό τητος» [ Φάρος

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Ε κεί νο, όμως, που απο τε λεί την πραγ μα τική ατυχία της πό - λης εν το πίζεται από τον θεσσα λονικιό φι λό πατρι Παπαγεωργίου στην πυρα κτω μένη λήθη της ιστορίας της,

« ἡ Θεσ σα λον ίκη ε ἶ δεν ἑ αυτ ὴ ν ἐ ν τ ῇ ἀ παισί ᾳ ἐ κείν ῃ νυκτ ὶ ἀ - πορ φα νι ζο μένην πάντων τ ῶ ν μνημείων, ἅ τι να ἐ μαρτύρουν τ ὴ ν λαμπρ ὰ ν θρη σκευτικ ὴ ν κα ὶ πολιτικ ὴ ν α ὐ τ ῆ ς ἱ στο ρίαν κατ ὰ το ὺ ς Βυζα ντια κο ὺ ς κα ὶ το ὺ ς νεω τέρους χρόνους, να - ῶ ν κα ὶ ε ἰ κόνων, ἐ πιγραφ ῶ ν κα ὶ κωδίκων, λει ψάνων κα ὶ κειμηλί ων, ὅ σα, κρίμασιν ο ἷ ς ο ἶ δε Κύριος, κατέ φα γε τ ὸ π ῦ ρ τ ὸ παμφάγον ἢ, ἀ κρι βέστε ρον ε ἰ πε ῖ ν, κατερ ρί φθη σαν ε ἰ ς α ὐ τ ὸ ὡ ς βορά» 119 . Προ φα νώς σε μία πρώτη προσπάθεια να δια τη ρη θεί η ιστορική μνή μη της πόλης που τόσο αγα πού σε, έ σπευσε να δημοσιεύσει

στο ν Ν Ε Ο ΛΟ ΓΟ της Κων στα ντι νού πο λης κα τά λο γο των κει μη λί - ων που κά η καν στην πυρ κα γιά της 22 ας Αυ γού στου. Η πραγ μα -

τεία του με τον τίτλο « Μ ΑΚΕΔΟΝΙΚΑ Ι ΣΤΟ ΡΙΚΑ ΚΑΙ Α Ρ ΧΑΙ Ο ΛΟ ΓΙ ΚΑ . Η

ΕΝ Θ ΕΣΣΑ ΛΟ ΝΙ ΚΗ Π ΥΡΚΑΪΑ ΤΗΣ 22 ΑΣ Α Υ ΓΟΥ ΣΤΟΥ 1890 ΚΑΙ ΑΙ ΕΞ Α Υ ΤΗΣ

Ζ Η ΜΙΑΙ » 120 σχε τικά με τα μνη μεία της πό λης που χά θη καν, εί ναι η λεπτομερέστερη και ακρι βέ στερη που δια θέ του με. Όπως ση μει -

τ ῆ ς Μα κεδονίας, (26/09/1890), 1]. Βλ. και την είδηση του θανάτου του στην ε φη με ρίδα Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Ι θ ΄, ἀ ρ . 7 (1 9/02/1899), 1 και τον λόγο που εκ φώνησε στο μνη μό συ νό του ο Μέγας Πρωτοσύγκε λος Χρυσό στο μος, Ἐ κ κλη σιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Ι θ ΄, ἀ ρ . 13 (26 /03/1899), 83 - 88. Για τα « ὑ π’ α ὐ το ῦ δι ὰ δια θήκης τ ῇ Ἐ κκλησί ᾳ κα ὶ τ ῷ γένει κληρο δο τηθέντα ὄ ντως ἡ γεμονικ ὰ κλη ροδοτήματα» βλ. Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Ι θ ΄, ἀ ρ . 10 (05 /03/1899), 71.

119 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Θεσσαλονίκης Ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρχαιολογικά», 56 - 58.

120 . Νεολόγος, ἀ ρ. 6640 (12)24/09/1891), 1.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

ώ νει οι τοπικές εφημερίδες διεκ τρα γώ δη σαν ε παρ κώς τη συμ - φορά 121 , αλλά δεν βρέθηκε κάποιος ει δή μων

121 . Βλ. Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας , όπου πα ρα δί δεται ότι η πυρκαγιά ξέ σπα - σε μισή ώρα μετά τα με σά νυκτα εντός ε νός μικρού παζα ριού πίσω από την Α γί α Θε ο δώρα, από ένα μικρό ισρα ηλιτικό ρακο πω λείο (25/08/1890, 1 - 2). Η πυρ κα - γιά γρήγορα κα τεύκασε πολυά ριθ μες ισραηλιτικές οικίες και 19 χρι στια νικές μέ - χρι του «τεμένους τ ῆ ς Ἁ γί ας Σοφί ας (βυζαν τινο ῦ ο ἰ κοδο μ ή μα τος)» και το οί κη - μα που είχε δω ρή σει η Πουλχερία Πρασ σα κάκη «τέως δ ὲ ἑ λ λη νι κ ὸ ν Γυ μν ά σ ι ον». Ε πε κτά θηκε μέχρι τη Νέα Παναγία και κα τεύ κασε το ν Μη τροπολιτικό να ό μα ζί με το σκήνωμα του Αγίου Γρηγορίου του Πα λαμ ά, τέσσε ρεις ει κό νες ανά μεσά τους και μια βυζαντινή του Αγίου Δη μη τρίου και ό λα τα ιερά κειμήλια και τα σκεύη τ ου ναού. Τα τι μαλ φή, α ντί θετα, της Αγίας Θε ο δώρας μετα φέρ θη καν και δια φυλάχ θη καν στο ν ναό του Αγίου Νικο λά ου, α να μεσά τους και το σκή νωμα της Αγίας Θεοδώρας . Η φωτιά έ καυσε τους να ούς της Αγίας Ελε ού σας , της Α γί - ας Περσιωτίσσης, το πρ ώ ην Διδα σκα λεί ον, το Ελ λη νικό Προ ξε νεί ο, το Νο σο κο - μεί ο της Ελληνικής Ορθοδόξου κοι νό τη τας που εί χε δω ρήσει ο Θεα γέ νης Χα ρί - σης και την οικία που χρη σί μευε ως Γη ρο κο μεί ο (δω ρεά του Δημη τρί ου Χαρίση) κα ι ένα μικρό πα ρεκ κλή σι της Αγί ας Μαρίνας. Στην ενο ρία της Με γάλης Πα να - γί ας η πυρ κα γιά τέ θηκε υ πό έλεγ χο . Άστεγες έ μει ναν 6000 οι κο γέ νειες, από τις ο ποίες 5000 ήταν ισραη λιτι κές, 30 οθω μα νι κές και 700 χρι στια νι κές. Βλ. επίσης Φ ά ρος τ ῆ ς Μα κε δο νί ας, ό που ση μειώνεται ό τι η πυρκα γιά κα τεύ κασε το πα ρεκ - κλή σι του Α γί ου Νι κο λάου στην περιοχή του Α γί ου Δη μη τρί ου (29/08/1890, 1 - 2). Επί σης, α να φέρεται ότι ο μά δα «ε ὐ υ πο λή πτων» π ο λι τών ζή τησε από τον Μη - τρο πο λί τη να μετα φερ θούν στον ναό του Α γί ου Νι κο λά ου (του Τρανού) η κά - ρα και τα ο στά του Αγίου Γρη γο ρίου του Πα λα μά. Πα ρα δί δε ται μάλιστα ότι κά - ποιος κα τηγόρησε τον Μη τρο πολίτη Θεσ σα λονίκ ης για ολι γωρία στην εξα γω γή ιε ρών κειμη λί ων α πό τον Μη τρο πο λι τικό να ό. Α παλ λά χτη κε, ωστόσο, από τις κα τη γο ρί ες ο Μη τρο πολίτης ελ λεί ψει μαρ τύ ρων. Το λεί ψανο πάντως του Αγ. Γρη γο ρί ου του Παλ αμά μετα φέρ θη κε στον Άγ. Νι κό λαο τον Τρανό, Φάρος τ ῆ ς Μα κεδονίας, [( 16/03/1891 ) , 1 ] . Βλ. και Ε Υ ΤΕΡ ΠΗΣ Μ ΑΡ ΚΗ - ΑΓΓΕΛΚΟΥ , « Ἀ να σκα - φ ὴ το ῦ Ἁ γίου Νι κο λάου Τρανο ῦ», Μα κε δο νι κά, 19 (1979), 271 - 296.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

«τ ῆ ς ἱ στο ρίας κα ὶ τ ῶ ν μνη μεί ων τ ῆ ς ἀ θα νά του πατρί δος, λε πτο με ρ ῶ ς ν ὰ περιγράψ ῃ, κα ὶ ἀ κρι β ῶ ς το ὺ ς πολ λο ὺ ς ν ὰ δι δάξ ῃ τ ὴ ν με γά λην, τ ὴ ν ἀ νε πανόρθωτον ζη μί αν!» . Ο λόγος που τ ο ν ώθησε στην πρώ τη επέ τειο της πυρ καγιάς να πε ριγράψει «… ὅ σα ἔ φθην μνη μο νεύ σας ἀ πο λό με να μνη με ῖ α» εί - ναι η διδα σκα λί α «πολιτ ῶ ν τε κα ὶ ξέ νων λε πτο με ρ ῶ ς». Για τον Παπα γε ωρ γίου έχει με γάλη ση μα σί α η συ γκε κρι μένη κατα γρα φή που α φο ρ ά στην πραγ ματικότητα τα κει μήλια της πό λης, το πα ρελ θόν της Θεσσα λονίκη ς, να γίνει α πό ει δι κό, ε - πει δή σε αρ κετά έ ντυπα πα ρατηρήθηκε μία τά ση αβα σά νι στης κα τα γρα φής ανυπό στα των πραγμάτων, ό πως επί πα ρα δεί γ ματι το γε γονός ότι στο ν μ ητροπολιτικό ναό του Α γί ου Δη μητρ ίου που κά η κε, φυλάσσονταν επιστο λές του Α πο στόλου Παύλου «α ὐ τ ῇ τ ῇ χει ρ ὶ το ῦ Ἀ ποστόλου γε γραμ μέναι». Οι πληροφορίες του προέρ χο νται από : «σημειω μά των τ ῶ ν ἰ δίων, ἐ ν ο ἷ ς ἀ πο θη σαύ ρισα ὅ, τι λόγου ἄ ξιον κατ ὰ και ρο ὺ ς ἀ νε γίγνωσκον ἢ παρετή ρουν, ἄ λλα δ ὲ πάλιν ἐ πανορ θ ῶ ν ἢ συμπληρ ῶ ν, ὅ σα ἔ τει 1881 ἡ μαρτημένα ἐ δίδαξεν ἢ ἀ τε λ ῆ ἐ ξέ δωκεν ἐ ν τ ῇ ἄ λλως ἀ ξιο λό γ ῳ α ὑ το ῦ Ἀ στυγραφί ᾳ Θεσσα λο νί κης ὁ μακαρίτης Μιχα ὴ λ Χατζ ῆ Ἰ ωάν νου, ἐ κ πάντων τ ῶ ν ἀ ρ χαι ο λο γησάντων, ξένων κα ὶ ἡ - με τέρων, ὁ μό νος, ὡ ς μ ὴ ὥ φε λεν, ἀ σχο ληθε ὶ ς περ ὶ τ ὰ ἐ κ Βυ - ζα ντι ν ῶ ν χρό νων περιλειφθέντα ἡ μ ῖ ν μνη με ῖ α, ἀ φο ῦ ὁ μ ὲ ν Ta fel ἐ ν τ ῷ κατ ὰ τ ὸ ἔ τος 1839 ἐ κ δο θέντι σοφ ῷ βι βλί ῳ Θε σ - σαλονίκης μα κρ ὸ ν ποιε ῖ ται λόγον ἐ ν σελ. 107 κ. ἑ. περ ὶ μό - νων τ ῶ ν τεσ σά ρων καθολικ ῶ ν τ ῆ ς πό λε ως ἐ κκλη σι ῶ ν, τ ῶ ν με τα βεβλημένων ε ἰ ς τζαμία (το ῦ ἁ γίου Δη μη τρίου κα ὶ ἁ γί -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

ου Γεωργίου, τ ῆ ς ἁ γίας Σο φίας κα ὶ ἁ γίας Πα ρα σκευ ῆ ς ˙ κα ὶ σελ 15…. ο ἱ νεώτεροι δ ὲ ἀ π ὸ το ῦ ἀ ββ ᾶ Du ches ne (1876) 122 μέ χρι το ῦ Hogarth 123 (1887) …». Στη συνέχεια μνημο νεύει δύο βυζαντινές εκ κλησίες που κα τα - στρά φηκαν στην πυρκα γιά, την Παναγία Ελεούσα και την Πα - ναγία «Περ σιώ τισ σα» 124 . Την επόμενη Παρασκευή ο Παπαγεωργίου με τον ίδιο τί τλο συνεχίζει την μακάβρια καταγραφή του 125 , η οποία ο λο κληρώ νε - ται με τη δημοσίευση της 23ης Σεπτεμβρίου 1891 126 . Στα χαμένα κει μήλια συγκαταλέγεται και ένα Ευαγγέλιο, από μία συλλογή 300 χειρο γράφων «τ ὰ πλε ῖ στα μεμβράνινα» , τα οποία φυ λάσσο - νταν σε υπόγειο θάλαμο στη βόρεια πτέ ρυγα του ιε ρού. Τα συ - γκε κριμένα χειρόγραφα, «… ἔ τει 1873 ε ὐ ρωτι ῶ ντα ἐ ξαγαγ ὼ ν ε ἰ ς φ ῶ ς…» ο τότε Μη τρο πο λίτης Θεσ σαλονίκ ης και Πα τριάρ χης «πρώ ην Κων στα ντινου πό λεως» Ιωα κείμ Γ΄ 127 , κατα τέθηκαν στη

122 . Βλ . L. D UCHENSE - C H . B AYET , “Mission au Mont Athos. Premiere par tie : é pi graphie Thessalonique ”, στο Θεσσαλονίκην Φιλίππου Βασίλισσαν, Αρ χαι ο λο γι κό Μουσείο Θεσσαλονίκης (Θεσσαλονίκη, 1985), 625 - 675.

123 . D.G. H OGARTH , “Inscriptions from Salonica”, JHS 8 (1887), 356 - 375. Για το έργο του βλ . P. L OCK , “D.G. Hogarth (1862 – 1927): ‘…A Spe ci a list in the Science of Archaeology’”, ABSA 85 (1990), 175 - 200. 124 . Βλ. παρακάτω. 125 . Νεολόγος, ἀ ρ. 6641 (18)30/09/1891), 1. 126 . Νεολόγος, ἀ ρ. 6648 (23/09/)05/10/1891), 1. 127 . Θα πρέπει να διευκρινισθεί ότι ο Ιωακείμ δεν υ πήρξε Πα τριάρ χης πριν το 1873/74, οπότε και εκλέγεται Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης από τη σύ νο δο τ ου Οι κου με νι κού Πα τριαρ χεί ου. Ο Παπαγεωργίου σημειώνει τον

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

«πρώ ην Κων σταντινουπόλεως», ε πει δή το 1891 που δημοσιεύει το κείμενό του, έχει πα ρέλθει η πρώτη πατριαρχία του Ιωακείμ, που εκτείνεται στο διά - στη μα 1878 - 1884. Για δεύτερη φορά ο Ιωακείμ ανέρ χεται στον πατριαρχικό θρό νο το 1901, ό που παραμένει μέχρι τον θάνατό του στις 26 Νοεμ βρί ου 1912. Για τον Ιωακείμ τον Γ΄ βλ. ενδεικτικά Μ. Γ Ε ΔΕΩ Ν , Πατριαρχικο ὶ Πί να - κες. Ε ἰ δήσεις ἱ στορικα ὶ βιογρα φι κα ὶ περ ὶ τ ῶ ν Πατριαρχ ῶ ν Κωνστα ντινου - πόλεως ἀ π ὸ Ἀ νδρέου το ῦ Πρω τοκλήτου μέχρις Ἰ ωακε ὶ μ Γ' το ῦ ἀ π ὸ Θεσσα λο - νί κης , 36 - 1884 ( ἐ ν Κων στα ντι νουπόλει, 1890), 706 - 709· Κ. Σ ΠΑΝΟΥΔΗ , Ἱ στο - ρι κα ὶ σε λί δες: Ἰ ω α κείμ Γ΄ ( ἐ ν Κων στα ντι νου πόλει, 1902) (= Θεσσα λο νί κη, 2000, επιμ. Α ΝΔΡΕΑ Ν Α ΝΑ ΚΗ )· Α ΝΩΝΥΜΟΥ , Ἱ στο ρι κα ὶ σελίδες. Ἡ δευτέρα πα - τριαρ χεία Ἰ ωακείμ Γ’, 1901 - 1906 (Κωνσταντι νού πολις, 1906)· Ι. Π ΑΝΑ ΓΙΩ ΤΙ ΔΗ , Ἐ πι μνη μό συνος λό γος ε ἰ ς τ ὸ ν Ἰ ω α κείμ τ ὸ ν Γ ᾿ (Κωνστα ντι νού πολις, 1938)· Δ. Μ ΑΥ ΡΟΠΟΥΛΟΥ , Πα τριαρχικα ὶ σελίδες. Τ ὸ Ο ἰ κου με νικ ὸ ν Πα τριαρ χε ῖ ον ἀ π ὸ 1878 - 1949 ( ἐ ν Ἀ θήναις , 1960), 45 - 63· E. K O FOS , “Pa triarch Joa chim III (1878 - 1884) and the irredentist policy of the greek State”, JMGS 4 (1986), 107 - 120· Α Ν . Σ ΤΑΥΡΟΥ , « Ἰ ω ακε ὶ μ ὁ Γ΄ Ἀ ρ χιε πί σκοπος Κων στα ντινουπόλεως κα ὶ Ο ἰ - κου μενικ ὸ ς Πα τρι άρ χης (1878 - 1884, 1901 - 1912)», ΔΚΜΣ 6 (1986 - 1987), 20 - 40· Χ Ρ . Κ ΑΡ ΔΑ ΡΑ , ‘Η πο λιτική δρά ση του πα τριάρ χη Ιωακείμ Γ’ (πρώ τη πα - τριαρ χία 1878 - 1884)’, Διδ. Διατρ., (Πα νε πι στη μιο Ιωαν νί νων, Ιωάννινα, 1993)· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Το πο λι τικό προσκήνιο της επανε κλο γής του Ιωακείμ Γ΄στον Οι - κου με νικό Θρόνο (25 Μα ΐ ου 1901)», στο ΙΗ΄ Πανελ λή νιο Ιστορικό Συνέδριο Πρα κτικά, Θεσσα λο νίκη 31/05 - 01/06 - 1997 (Θεσ σα λο νίκη, 1998), 259 - 272· Τ ΟΥ Α Υ ΤΟΥ , Ι ω α κείμ Γ΄ - Χαρ. Τρι κού πης, η αντιπαράθεση (από την α νέκ δοτη αλ λη - λο γρα φία του Οικου μενικού Πα τριάρχη (1878 - 1884) (Α θή να, 1998)· Α Ν ΔΡΕΑ Ν Α ΝΑ ΚΗ , (Μ Η ΤΡΟ ΠΟ ΛΙΤΗ Α Ρ ΚΑ ΛΟΧΩΡΙΟΥ , Κ Α ΣΤΕΛΛΙΟΥ ΚΑΙ Β ΙΑΝ ΝΟΥ ) , Ο Οι - κου με νι κός Πα τρι άρ χης Ιω ακείμ ο Γ΄, Εκκλησία, Γένος, Ελλη νι σμός (Κα τε ρί νη, 1993)· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η στάση του Πατριάρχη Ιωα κείμ Γ΄ στο επι σκοπικό ζή τη μα της Κρή της», στο Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Εκκλη σια στι κά Κρήτης (Θεσ σα λον ίκη, 1997), 143 - 167· Χρι στια νική Μα κεδονία. Ὁ ἀ π ὸ Θεσ σα λο νί κης Ο ἰ κου μενικ ὸ ς Πα τρι άρ - χης Ἰ ωα κείμ Γ΄ ὁ Με γα λο πρε πής, Ἐ πι στη μο νικό Συ μπό σιο, 23 - 24 Ο κτω βρί ου 1994 (Θεσσαλονίκη, 1994)· Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , «Η Θεσσαλονίκη την εποχή του Τρι - κούπη», σ. 547 - 568˙ Α Θ . Κ Α ΡΑ ΘΑ ΝΑΣΗ (συνεργ. ΑΡ ΧΙΜ . Γ ΕΩΡΓΙΟΥ Τ ΡΙΑ ΝΤΑ -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Βι βλιοθήκη του Παλαιού Γυμνασίου 128 , «τ ῆ ς ν ῦ ν ἀ στικ ῆ ς σχο - λ ῆ ς» 129 , εκτός από το Ευαγγέλιο που κάηκε. Στη συ νέ χεια η συλ -

ΦΥΛ ΛΙ ΔΗ ), Ιωακείμ Μη τροπο λί της Θεσσα λο νίκ ης. Η επίσημος άλλη λο γρα φία (1874 - 1876) (Θεσσαλονίκη, 2002)· Α Π . Γ ΛΑΒΙΝΑ , «Η προσωπικότητα και η πα τριαρχεία Ιωακείμ του Γ΄ (18 Ια νου αρίου 1834 - 13 Νοεμβρίου 1912), Ορ θο - δο ξία, περ. Β΄, τ. 10 (2003), 184 - 220· Β. Σ ΤΑΥ ΡΙΔΗ , Οι κου μενικοί πα τρι άρ χες 1860 - σήμερον (Θεσσα λο νί κη, 2004), 228 - 307· Α Θ . Τ ΖΙΕΡΤΖΗ , Ο Μη τρο πο λί - της Θεσσαλονίκης Ιωακείμ (1874 - 1878) και η με ρι μνά του για την εκ παί δευ - ση, Διδ. Διατρ., (Θεσσαλο νί κη, 2011)· Ιωακείμ Γ΄ ο Με γα λο πρε πής. Ο από Θε σ σα λο νί κης Οικουμενικής Πατριάρχης και η εποχή του (Θεσ σα λο νί κη, 2012).

128 . Για τη βιβλιοθήκη του Ελληνικού Γυμνασίου βλ. Σ ΙΔΗΡΟΥΛΑΣ Ζ ΙΩ - ΓΟΥ - Κ Α ΡΑ ΣΤΕΡΓΙΟΥ , « ‘ Των Μουσών ανώτατον ενδιαίτημα ’ : Η Βιβλιο θή κη του Γυ μνα σί ου της Ελληνικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης και του Α νώ τερου Κε ντρικού Παρθεναγωγείου», στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θεσσαλονίκης Εκπαι δευ τικά 19 ος - 20 ος αιώ νας (Θεσσαλονίκη, 2006), 233 - 261. Το Γυμνάσιο λειτουργούσε αρ χικά στο κτίριο της Κεντρικής Α στικής Σχολής (οικία του μητροπολίτη Σερ βίων) και αργότερα σε οι κία που παραχώρησε η Πουλχερία Πρασακάκη στην ενορία του Α γί ου Αθα νασίου και η οποία κατα στράφηκε στην πυρκαγιά του 1890. Στις 20 Σεπτεμβρίου 1890 στην εφημερίδα Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας (σ. 1) ανακοινώνεται « Ὡ ς γνωστ ὸ ν ἐ ν ῳ κιάσθη δι ὰ Γυ μνά σιον ἡ ἐ ν τ ῷ Ἁ γί ῳ Νικολά ῳ ε ὐ ρύχωρος ο ἰ κία τ ῆ ς κυ ρίας Καρίπη» [για την Ελισάβετ Κ. Καρίπη βλ. Σ ΙΔΗΡΟΥΛΑΣ Ζ Ι Ω ΓΟΥ - Κ Α ΡΑ ΣΤΕΡΓΙΟΥ , «Οι γυναίκες των γραμ μάτων και του πο λιτισμού στη Θεσσα λονίκ η. 19 ος αιώνας - Μεσο πό λεμος: Ονομάτων επί - σκε ψις », στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θεσσαλονίκης Εκπαι δευ τικά 19 ος - 20 ος αιώ νας (Θεσ - σα λονίκη, 2006), 486] . Ανακοι νώ νεται επίσης ότι έγι νε αγιασμός και ξε κί νη - σαν τα μα θή ματα. Βλ. επίσης, Ν. Χ ΡΙΣΤΟ ΔΟΥ ΛΟΥ , Ο γυμναστικός σύλλογος Θεσσαλο νί κ ης Ο Ηρακλής και η εξέλιξις του αθλητισμού εν Θεσσαλονίκη, (Θεσσα λο νί κη, 1927), 9. Μετά το 1890 η Κοινότητα αγόρασε στο όνομα του Γ. Σιμμώ τα, ως εικο νι κού ιδιοκτήτη, το οικόπεδο του Ν. Μαυρουδή στην ενορία της Πα να γού δας. Το 1892 ο Ανδρέας Συγγρός χρη μα το δότησε κατά ένα μέρος την ανέ γερ ση του κτι ρί ου (νυν 13 ο Γυμνάσιο στην Εγνατία ο δ ό)

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

για να φι λο ξενήσει το Γυμ νάσι ο, το οποίο εγκαι νιάστηκε στις 6 Σε πτεμβρίου 1893 και στοί χισε 2569 λίρες σε σχέδια του Κ. Κοκκι νά κη. Το Γυμνάσιο άρ χι - σ ε ξανά να λειτουργεί στο νέο πλέ ον κτί ριο κατά το σχο λικό έτος 1893 - 1894. Βλ. Π Α ΠΑ ΓΕ ΩΡΓΙΟΥ , «Γε νι κή ἐ πι σκό πη σις τ ῆ ς ἐ κ παι δευ τι κ ῆ ς κινήσεως ἐ ν Μα - κε δονί ᾳ κα τ ὰ τ ὰ ἔ τη 1870 - 1900», 146 - 147· Χ Α ΤΖΗ ΚΥΡΙΑΚΟΥ , « Ἡ ἐ ν Μα κε δο - νί ᾳ ἐ κ παί δευ σις κατ ὰ το ὺ ς ἐ ν Τουρ κο κρα τί ᾳ χρόνους», 122· Χ ΕΚΙ ΜΟΓ ΛΟΥ , «Νε ό τερες και λανθά νου σες ει δή σεις για τα εκπαιδευτήρια και τους οι κο νο μι - κούς πό ρους της ελλη νορ θόδοξης Κοινότητας Θεσσα λο νίκ ης (1850 - 1912)», 121 - 123· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Συμβολή στην τοπογραφία των χριστιανικών σχο λεί - ων της Θεσσαλονίκης κατά τον δέκατο ένατο αιώνα», Θεσσαλονικέων Πόλις, 17 (04/2005), 100 - 121· Μ Α ΝΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ - Π Α ΝΑ ΓΙΩ ΤΟΠΟΥΛΟΥ - Χ Ε ΚΙ ΜΟ ΓΛΟΥ , «Τα κτημα το λόγια της Ελ λη νι κής Κοι νό τητας Θεσσα λο νί κης ως πηγές για την ιστορία και την το πογραφία της πόλης: το πα ράδειγμα των ελλη νικών σχο λεί ων», 396, 397· Σ ΙΔΗΡΟΥΛΑΣ Ζ ΙΩΓΟΥ - Κ ΑΡΑΣΤΕΡΓΙΟΥ , «Η εκ παι δευτική δρα στη ριό τητα της ελ λη νικής κοινό τη τας Θεσσα λο νίκ ης κα τά τον τε λευ ταίο αι ώνα της Τουρ κο κρα τίας: Γενικό πλαίσιο ορ γά νω σης και λει τουργίας των σχο λείων. Σχο λικά κτίρια, τοπο γρα φία», Θεσσαλονίκη, 3 (1992), 109 - 130· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , « ‘ Κέ ντρον φωτισμού της όλης Μακεδο νί ας’ : Η εκπαίδευση στη Θεσ σα λο νί κη κατά την πε ρί οδο της Οθω μα νι κής κυ ριαρ χίας», 20 - 22, 23· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Κατάστιχον της Ελληνικής Σχο λής Θεσσα λονίκη ς 1825 - 1844: Οι α - γώ νες της Εκκλη σί ας και της Ελ λη νι κής Κοινότητας Θεσ σα λονίκ ης για τη λει τουργία των σχο λείων και την ανάπτυξη της εκ παίδευσης», 62, 63 - 64, 67· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , « ‘ Δια κα ώς επι θυ μούσα να διδάξω ’ : Συμ βολή στην ι στο ρία των σχο λείων της Θεσσα λονίκη ς κατά το τε λευ ταί ο τέταρτο του 19 ου αι ώνα. Πό - ροι των σχο λείων, πρό σλη ψη διδα σκά λων και διδα σκα λισ σών», 85, 92· Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ , « ‘ Των γραμ μάτων φαιδροί πα νη γυρισταί ’ : Γενι κό πλαί σιο ορ γά νωσης και λει τουργίας των σχο λεί ων της Θεσσ α λο νί κης κατά τον τε λευταίο αι ώ να της οθωμανικής κυ ριαρ χίας, σχολικά κτί ρια, το πο γρα φί α», στο Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ , Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά 19 ος - 20 ός αι ώ νας (Θεσσα λο νίκη, 2006) , 124, 127. 129 . Εννοεί το κτίριο που ανηγέρθηκε στο οικόπεδο που αγόρασε η Κοι - νό τη τα τη δεκετία του 1850 από την οικογένεια Καρίπογλου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

λογή μεταφέρθηκε στην οικία Πρα σακάκη το νέο Γυ μνάσι ο 130 , και επειδή υπήρχε κίνδυνος να καεί, στην εκ κλη σία του Αγίου Α - θα νασί ου 131 και από εκεί «ε ἰ ς τ ὸ κα τά στη μα το ῦ Φιλεκ παι δευ τι κο ῦ συλ λόγου» 132 . Ο Παπαγεωρ γί ου γνώ ρι ζε ότι το 1838 ο Za cha ri ae

130 . Για την εν λόγω οικία της οικογένειας Πρασακάκη βλ. συγκε κρι μέ - να Χ Ε ΚΙ ΜΟΓΛΟΥ , «Νεότερες και λαν θά νου σες ειδή σεις για τα εκπαιδευ τή ρια και τους οι κονομικούς πό ρους της ελλη νορ θόδοξης Κοινότητας Θεσσα λο νί - κη ς (1850 - 1912)», 121 υποσ. 16.

131 . Αντιλαμβανόμαστε ότι η συλλογή ακολούθησε το Γυμνάσιο στις με τα κο μίσεις του (από την παλαιά οδό Ολύμπου, όπου βρισκόταν το Γυ μνά - σιο, στη νέα του θέση, στο κτίριο Πρασακάκη. Δεν γνωρίζουμε πόσο παλαιό ή ταν το τε λευταίο και αν η παλαιότητά του είχε σχέση με το φόβο ότι θα μπο ρούσε να καεί η συλλογή (εξ ου και η μετα φο ρά της στο ναό του Αγίου Α θ α να σί ου). Ο φόβος αυτός επαληθεύτηκε το 1890. Το κτίριο της οδού Ο λύ - μπου, πρώην ακίνητο Κα ρίπογλο υ, είχε ανεγερθεί τη δεκαετία του 1850. Ει - κά ζουμε ότι ήταν νεότερο του κτιρίου Πρασακ άκη, αφού η φύλαξή της συλ - λο γής σε αυτό θεωρήθηκε ασφαλής.

132 . Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το 1872 με σκοπό την ενίσχυση και τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στη Θεσσα - λο νίκη και τη γύρω πε ριοχή, Π ΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟ Y , Ἐ κπαιδευτικ ὴ κα ὶ κοινωνικ ὴ δρα στη ριότητα το ῦ Ἑ λληνισμο ῦ τ ῆ ς Μακεδονίας , 110 - 122· Ζ ΙΩΓΟΥ - Κ Α ΡΑ - ΣΤΕΡ ΓΙΟΥ , « ‘ Κέ ντρον φω τισμού της όλης Μα κε δονίας ’ : Η εκπαίδευση στη Θεσσαλο νί κη κα τά την πε ρί οδο της Ο θω μα νικής κυριαρχίας», 20 - 21· Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ , « ‘ Δια καώς επι θυ μούσα να διδάξω ’ : Συμ βο λή στην ιστορία των σχο - λεί ων της Θεσσα λο νί κης κατά το τελευταίο τέ ταρ το του 19 ου αιώ να. Πόροι των σχολείων, πρό σ λη ψη διδασκάλων και διδα σκα λισσών», 87, 97· Τ ΗΣ Α Υ - ΤΗΣ , « ‘ Των γραμ μά των φαιδροί πα νη γυ ρι σταί ’ : Γενικό πλαί σι ο ορ γά νωσης και λειτουρ γί ας των σχολείων της Θεσσαλονίκης κατά τον τε λευταίο αιώνα της οθω μα νι κής κυ ριαρ χίας, σχολικά κτίρια, το πο γρα φία», 127. Δεν είνα ι γνω στό που βρι σκόταν η έδρα του συλλόγου. Κατά πάσα πιθα νό τη τα, όμως,

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄ von Lingenthal 133 είχε δει τη συλ λογή αυτή και ότι πε ρι λάμ βα νε κυρίως λειτουργικά βι βλί α και έρ γα Πατέρων της Εκ κλη σί ας.

«Περ ὶ α ὐ τ ῶ ν, ἀ νη κό ντων πι θα ν ῶ ς τ ὸ πάλαι ε ἰ ς τ ὴ ν βι - βλιοθήκην το ῦ Ε ὐ σταθίου (1175), το ῦ ἁ γί ου Γρη γο ρίου το ῦ Παλαμ ᾶ κα ὶ ἄ λλων τ ῆ ς Θεσσα λονίκη ς ἀ ρχιε ρέ ων, ἔ γραψα ἐ ν τ ῷ Ἀ θηναί ῳ το ῦ ἔ τους 1880. Ε ἰ ς α ὐ τ ὰ κα ταλέγεται κα ὶ τ ὸ χει ρό γρα φον, ἐ ξ ο ὗ ὁ Ο ἰ κονόμος ἐ ξέδωκεν ἐ ν Ἀ θήναις τ ὰ ς ὁ μι λίας Γρη γο ρίου το ῦ Παλαμ ᾶ 134 » 135 .

λαμ βά νοντας υπόψη τα δεδομένα της εποχής, θα περιμέναμε να στεγαζόταν στις χρι στια νι κές συνοικίες μεταξύ Αγίου Αθανασίου και Αγίου Νικολάου . Η ε τήσι α συνδρομή των μελών του Συλλόγου ανερ χόταν σε μία οθωμανική λί - ρα για τους πιο οικονομικά εύ ρω στους και σε 1/3 της λίρας για τους ασθε νέ - στερους. Η θητεία της Επιτροπής που διοικούσε τον Σύλλογο ήταν τριετής. Το 1876 ο Φι λεκ παιδευτικός Σύλλογος στο πλαίσιο των δράσεών του ιδρύει το «σχο λε ῖ ον το ῦ λαο ῦ», στο οποίο οι αναλφάβητοι εργάτες μπορούσαν να δι δα χθούν τα εγκύκλια γράμματα. Το σχολείο έκλεισε δύο μήνες μετά την έ - ναρ ξη της λειτουργίας του εξαιτίας των γεγονότων της σφα γής των Προ ξέ - νω ν του 1876 και επαναλειτούργησε ως νυκτερινό το 1906, Β. Π ΑΠΑ ΓΕΩΡ ΓΙ - ΟΥ , «Πολύ ε θνική πολιτιστική δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη του 1900. Οι πο λι τι στικοί σύλλογοι», στο ΚΘ΄ Πα νελ λή νιο Ιστορικό Συνέδριο Πρα κτι κά Θεσσα λονίκ η 16 - 18/05/2008 (Θεσσα λο νί κη, 2009), 189 - 190.

133 . Βλ. Α Π . Β ΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ , « Ἡ Θεσσαλονίκη στά 1838. Ἀ ναμνήσεις το ῦ Γερ μα νο ῦ νομοδιδασκάλου καί ἱ στορικο ῦ Karl Eduard Zachariae von Lin gen thal ἀ πό ἕ να ταξίδι του στήν Ἀ νατολή στά χρόνια 1837 καί 1838 », Θεσσα λο νί κη, 3 (1992), 131 - 151.

134 . Σ. Ο ΙΚΟΝΟΜΟΥ , Τ ο ῦ ἐ ν Ἁ γίοις Πατρός ἡ μ ῶ ν Γρηγορίου ἀ ρχιε πι - σκό που Θεσσα λονίκη ( Ἀ θήνησι, 1861).

135 . Βλ. Ζ ΙΩ ΓΟΥ - Κ ΑΡΑΣΤΕΡΓΙΟΥ , « ‘ Των Μουσών ανώτατον εν διαίτημα ’ : Η Βι βλιο θή κη του Γυμνασίου της Ελληνικής Κοινότητας Θεσσα λονίκη ς και του Α νώ τερου Κεντρικού Παρθεναγωγείου», 240.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Στα έγγραφα που κάηκαν, ανήκουν και κώδικες, στους ο ποί - ους βρισκόταν «… ἱ στορημένη ἡ ἐ π ὶ α ἰῶ νας ὅ λους μέχρι τ ῶ ν καθ’ ἡ μ ᾶ ς χρό νων διοίκησις τ ῶ ν κατ ὰ τ ὴ ν κοινότητα Θεσ σα λονίκ ης, ὁ φι λόλογος δ ὲ κα ὶ ὁ ἱ στορικ ὸ ς κα ὶ ὁ ἀ ρχαιο λόγος θ ὰ ἠ δύ - να το πολ λ ὰ ς κα ὶ πολυτίμους ν ὰ ἀ ντλήσωσιν ἐ ξ α ὐ τ ῶ ν ε ἰ δή - σεις περ ὶ το ῦ με γά λου τ ῆ ς Θεσσαλονίκης πα ρελ θό ντος». Ο Παπαγεωργίου λίγα χρό νια προ της πυρκαγιάς είχε μελετήσει ορι σμένους από τους χα μένους πλέον κώδικες, ανάμεσα στους οποί ους ξεχώριζε τον κώ δικα αρ. 1 του έτους 1741, αρχιε ρατεύο - ντος του Ιωακείμ και τον κώδικα αρ. 2 του έτους 1811 αρχιερα - τεύο ντος του Ιωσήφ. Στα έγγραφα που κά η καν, είχε συναντήσει κείμενα με υπογραφές των Ιωάννου Γού τα Καυταντζιόγλου, Ια - κου μή Πάικου, Γ εωργίου Πάικου, Εμ μα νου ήλ Ρίζου, Χριστό δυο - λου Μπαλάνου, Χατζή Γούσιου Χα τζή Πα να γιώ του, σιόρ Σπαν - δο νή Χατζή Κωνσταντίνου, Χα τζή Νικολάου Χατζή Χρί στου, Κων σταντίνου Σχουτάλη, Γούτα Μεστανέ, Χατζή Νι κολάου Μπου γιουκλού, Χρίστου Μενεξέ, Γεωργίου Μαυρου δό γλου 136 και άλλων

136 . Όλα τα παραπάνω ονόματα περιλαμβάνονται στο άτιτλο λογι στι κό κα τά στι χο του «Κοινού της Πολιτείας» που καταρτίσθηκε στην πε ρίοδο 1793 - 1796 (πρβλ. με τον πίνακα περιεχομένων στο Χ Ε ΚΙΜΟ ΓΛΟΥ , «Η ι στο ρία της επιχει ρημα τι κό τη τας στη Θεσσα λονίκη: Ο θω μανική πε ρίοδος», ). Το κατά στι χο αυτό εντοπίσθηκε στον Άγιο Αθανάσιο στη δε κα ετία του 1960. Μια πρώτη πα - ρου σί α σή του πραγματοποίησε ο Κ. Βακα λό που λος [ Α νέκ δο τα ιστορικά στοι - χεί α αναφερόμενα στην Μακεδονία πριν και μετ ά το 1821 (Θεσσα λο νί κη, 1975). Είναι πιθανό ότι τα ονόματά αυτά ε πα να λαμ βά νο νται και στον «δεύ τε ρο» κώδικα που αναφέρει ο Πα παγεωργίου, δη λα δή του Μη τρο πολίτη Ιωσήφ (1811).

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

«ο ὕ ς … ἐ κόσμει … ἤ θους χρηστότης κα ὶ ἀ γνότης χει ρ ῶ ν · σ εμν ῶ ς κα ὶ ἀ θορύβως, ἄ νευ διατάξεων κα ὶ κανονισμ ῶ ν , τ ῶ ν ἀ νιάτων τούτων πλη γ ῶ ν τ ῶ ν νεωτέρων χρόνων , ἐ ν χρι στιανικ ῷ πνεύ ματι κα ὶ ἐ ν ἀ δελ φικ ῇ ὁ μονοί ᾳ συνέρ χο - νται, ἀ ληθε ῖ ς, ε ὐ γενέ στα τοι πρόκριτοι κα ὶ τι μιώ τατοι ἄ ρχο - ντες, ο ὐ χ ὶ ἀ ξιότιμοι ἀ ντιπρό σω ποι κα ὶ ἀ ρχο λί πα ροι, ὅ πως ο ἱ μ ὲ ν δημογέροντες λύσωσι μεταξ ὺ χρι στιαν ῶ ν τ ὰ ς διαμάχας κα ὶ λογοτριβάς, ο ἱ δ ὲ πραγματευτα ὶ κα ὶ ἐ σνα φλ ῆ δες φρο - ντί σωσι περ ὶ τ ῶ ν κοιν ῶ ν ἀ γαθ ῶ ν τ ῆ ς πολιτείας ταύ της, τ ῶ ν ὀ σπη ταλίων, τ ῶ ν σχολείων κα ὶ τ ῶ ν φυλακ ῶ ν, ἐ πα νειλ λημ - μένως προσφέροντες ἓ ν γρόσιον ε ἰ ς τ ὰ 1000 τ ῆ ς ἐ μπορικ ῆ ς α ὐ τ ῶ ν ἐ ργασίας 137 ». Εκτός από τους κώδικες της Μητρόπολης στο ν ναό του α - γίου Δημητρίου φυλάσσοντα ν έγγραφα που αφορούσαν σ το νο - σο κο μείο του Θεαγένους Χαρίση. Ανάμεσά τους κάηκαν διαθή - κες των ευερ γετών της πόλης και δωρητήρια έγγραφα της οικο - γέ νειας Κα στρι τσίου, Ρογκότη, Χαρίση και άλλων. Ξεχωριστή ενότητα αποτελούν οι χαμένες επιγραφές. Ε κτ ός από τις επιτάφιες πλάκες των αρχιερέων κάηκε και πλά κα με κε - φα λαία γράμματα του 16 ου αι. από τάφο ρήτορα ή δικαστικού 138 ,

137 . Τέτοια ρύθμιση δεν προκύπτει από το προαναφερθέν άτιτλο λο γι στι - κό κατάστιχο 1793 - 1796. Τίθεται , επομένως, το ερώτημα αν είναι προ γε νέ - στερη ή μεταγενέστερη πρακτική. Το δεύτερο είναι πιθα νό τε ρο, διότι τα πρώ τα χρόνια του 19 ου αιώνα ήταν περίοδος οι κο νομικής ευημερίας για τη Θεσσα - λονίκ η. Βλ. Χ Ε ΚΙΜΟ ΓΛΟΥ , «Η ι στο ρία της επιχει ρημα τι κό τη τας στη Θεσ σα λο νί - κη: Ο θω μανική πε ρίοδος».

138 . Για την επιγραφή της συγκεκριμένης πλάκας βλ. Μ.Ι. Γ ΕΔΕΩΝ , «Ση - μει ώσεις ε ἰ ς ἀ ναγραφ ὰ ς Μητροπολιτ ῶ ν Θεσσαλονίκης », Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λή -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

ό πως επίσης και πλάκα από τη γειτονική οικία του ιουδαίου Na - va ro με επιγραφή του 1621 στην ο ποία μνημονεύεται και το ό νο - μα Σπανδονή υιού πρωτέκ δι κου.

θεια, ἔ τ. Κγ΄, ἀ ρ . 22 (30/05/1903), 254 - 255. Ο Γε δεώ ν στεναχωρείται, ε πει δή οι επιγραφές που δημοσιεύει, συνεισφέ ρουν ελά χιστα στη γνώση της εκ κλη - σια στικής ιστορίας της Θεσσα λο νί κης κα τά τον 17 ο αι., αφού οι πε ρισ σό τε ρες α να φορές σχε τι ζο νται με τον 18 ο . Ξεχωριστά μνημονεύει τον Παπα γε ωρ γίου ως εξής: «ο ἱ πρ ὸ ἐ μο ῦ γρά ψαντες ε ἰ σήνεγκον δόκιμα κα ὶ πλείω, ἰ δί ᾳ δ’ ὁ πάντ’ ἄ ριστος δι δάκτωρ κα ὶ φι λό λο γος κ. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου, ὁ κα ὶ γνω ρί - σας ἡ μ ῖ ν πρώτος τ ὸ ν Μάξιμον Θεσσαλονίκης» [ βλ. Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ ἐ ν Θεσσα λονίκ ῃ μον ὴ τ ῶ ν Βλαταίων κα ὶ τ ὰ μετόχια α ὐ τ ῆ ς», ΒΖ 8 (1899), 407: « (1) Μα ξί μου το ῦ Θεσσαλονίκης ( ἔ τους 1488) πρ ῶ τον ν ῦ ν γι νω σκο μένου …τ ὸ μ ὲ ν γράμ μα το ῦ μητροπολ ίτου Μαξίμου ἀ σφαλιστικ ὸ ν κτή μα τος τ ῆ ς μον ῆ ς ». Ο Γε δεώ ν (ό.π.) αναφέρει ότι στον Μάξιμο παρα πέ μπει και ο κα θηγητής Μυ - στα κίδης στον Κζ΄ τόμο του Ελληνικού Φιλο λο γικού Συλ λό γου του 1900 (σελ. 307). Σε τεύχος της Ἐ κκλησιαστικ ῆ ς Ἀ λή θειας [ ἔ τ. Κγ΄, ἀ ρ . 23 (09/06/ 1903), 266] δημο σιεύε ται εργασία του Παπαγεωργίου υπό τον τ ί τλο «Θεσσα - λο νίκης Νομοκάνων ΙΖ΄ α ἰῶ νος», στο οποίο γίνεται μνεία στον Θεσσα λο νί - κης Ιω α κείμ που το 1662 εκλέ χτη κε επίσκοπος Κ ίτρους . Στην ΒΖ [8 (1899), 406] ο Πα πα γε ωρ γίου πα ρουσιάζει σημείωμα σε μεμβράνινο κώδικα με το Τυ - πικό του Αγίου Σάβ βα (13 ος αι.) από τη Μονή Βλατάδων, όπου ανα φέ ρεται: «+μην ὶ α ὐ γούστ ῳ κ η Ἰ νδικτι ῶ νος ι΄: ἔ βαλαν τ ὸ ν μρο (= μη τρο πο λί την)/τ ῆ ς πο λιτείας ταύτης ε ἰ ς τ ὸ ν γουλάν, κα ὶ ε ἰ ς τα ῖ ς κ ο ΄ νοεμβρίου/ ἐ δια βάστησαν γράμματα πατριαρχικ ὰ κα ὶ τ ῆ ς βασι λεί ας/ ὁ ρισμ ὸ ς ν ὰ ε ἶ ναι μα ζήλης, ἥ γουν ἔ ξω τ ῆ ς ἐ παρχίας ˙/ κα ὶ ἐ χειροτονήθη ὁ κ ῦ ρ μεθόδιος ἀ νταυ το ῦ, τ ὸ ν φε βρο υά - ριον: κατ ὰ αχπζ΄ Ἰ νδικτι ῶ νος ι΄: (1687)». Στον σχολιασμό που ακολουθεί, ο θεσ σαλονικιός λόγιος επιση μαί νει ότι ο Αμασείας Άνθιμος Α λε ξού δης στον Κα τάλογό του τοποθετεί τη θητεία του Νεόφυτου στον μη τρο πο λιτικό θώκο της Θεσσα λονίκη ς το διάστημα 1680 - 1688 και μετά από κενό πολ λών ετών το 1696 αναφέρει τον Μεθόδιο. Σύμ φω να με τον Παπα γεωρ γί ου το χει ρό - γρα φο των Βλατάδων δίνει α σφα λέ στε ρες πληρο φο ρίες καθώς ο Νεό φυτος φέ ρεται ως Μητροπολίτης τα έτη 1680 - 1686 και ο Μεθ όδιος το 1687.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Στις συλλογές γλυπτών που κάηκαν, ανήκουν οι συλ λογές του Νικολάου Μπίτσου, του Γεωργίου Σόχου, του Ιω άννου Πρα - σα κά κη και της Κοινότητας. Στα 1912 σε έναν γενικό απολογισμό ο Παπαγεωργίου ση - μει ώνει :

«Τ ὴ ν τύ χην κα ὶ τ ὰ παθήματα! Τίς δύναται ἵ να καλ ῶ ς ἐ κ - τρα γωδήσ ῃ τ ὰ παθήματα κα ὶ τ ὰ ς πάθας τοσούτων να ῶ ν, τοιούτων κει μη λίων τ ῆ ς παλαιφάτου ἡ μ ῶ ν Κοινότητος, μά - λι στα δ ὲ κατ ὰ τ ὴ ν πυρκαϊάν τ ῆ ς 22 Α ὐ γούστου το ῦ 1890. Παθόντες δ’ ἡ με ῖ ς ο ἱ Θεσ σα λονικε ῖ ς τοσα ῦ τα ἐ μάθο μεν κα ὶ το σο ῦ τον μόνον; Πολ ὺ μ ὲ ν ἐ γ ὼ ἀ μ φιβάλλω, ἀ λλ’ ὅ πως δή - πο τε σφόδρα μοχθήσας κα τώρ θωσα ἀ ρ χήν τινα μικρ ὰ ν τ ῆ ς πε ρισυλλογ ῆ ς κα ὶ δια φυ λά ξεως κειμηλίων τ ῆ ς πατρίδος μου πο λυτίμων ἐ ν τ ῷ μητρο πο λι τι κ ῷ να ῷ κα ὶ ἐ ν τ ῇ μη τρο πο λι - τι κ ῇ κατοικί ᾳ» 139 . Το εν δια φέρον του για τη διατήρηση της μνήμης του πο λι τι - στικού παρελ θό ντος της πόλης του είναι υπέρμετρα ενεργό,

«… ἀ λλ ὰ πότε…», αγωνιά, «ο ἱ ἀ ρμόδιοι θ ὰ φρο ντίσωσι πε - ρ ὶ προχείρου μου σείου κα ὶ συ να γωγ ῆ ς ἐ ν α ὐ τ ῷ τ ῶ ν σ ῳ ζο - μένων παλαι ῶ ν μνη μεί ων κα ὶ τ ῶ ν ἑ κά στοτε ἀ νακα λυπτο μέ - νων, κα ὶ πότε ο ἱ Θεσσαλονικε ῖ ς χαί ρειν ἑῶ ντες ἐ φ’ ἅ μά λι - στα κατ ὰ το ὺ ς ν ῦ ν καιρο ὺ ς ἀ σμενίζομεν ν ὰ δαπανώμεθα ἔ ρ γα, θ ὰ δείξωμεν στοργήν τινα κα ὶ πρ ὸ ς τ ὰ προ γο νικ ὰ λεί - ψανα; Ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ τ ῇ 5 Σεπτ. 1889, Π.Ν. Παπγ» 140 .

139 . « Θεσσαλονίκης ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρχαιολογικ ὰ», 74.

140 . Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (06/09/1889), 3.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Δύο χρόνια μετά την πυρκαγιά, σ ε επιστολή προς τον Κοντο ρέ - πα το 1892 ενη με ρώ νει ότι μόλις προ τεσσάρων ετών επισκέ φθη - κε μαζί με τον Κε χαγιά την Θεσσα λο νί κη και παρέ μεινε σε αυτή τον χει μώ να τ ου 1888 με σκοπό να « ἀ σχο ληθ ῶ μεν συντόνως πε - ρ ὶ τ ὴ ν ἱ στο ρίαν κα ὶ τ ὴ ν ἀ ρχαιολογίαν τ ῆ ς πατρίδος μας» . Την ί - δια εποχή, στις 24 Ιουνίου 1888, στη Θεσσα λο νί κη ιδρύ ε ται η Αρ - χαι ο λογική Επιτρο πεία του Φιλεκπαιδευτικού Συλ λόγου Θε σ σα - λονίκη ς, ο οποίος είχε ι δρυ θεί το 1872, με τη φι λο δο ξία να α πο - τελέσει «κεντρικό πο λι τι στι κό όργανο» 141 . Ο θείος του Πα πα - γεωρ γίου, ο Μα τθαίος Π. Πα πα γεωρ γίου (+1876) ήταν συν δε δε - μέ νος με τον εν λόγω σύλ λογο και το υ είχε κλη ρο δο τή σει το σε - βα στό πο σό των 15 χρ. οθ. λ ι ρών 142 . Το ίδιο έτος, ο πα τέ ρας του Πέτρου, Νίκος Παπαγεωργίου , ή ταν μέλος του ι δίου Συλ λόγου, ό πως και ο θείος του Τάσκος Παπα γεωρ γί ου 143 . Πι θανώς, ο ανα -

141 . Π ΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ , Ἐ κπαιδευτικ ὴ κα ὶ κοινωνικ ὴ δρα στη ριότητα το ῦ Ἑ λ ληνι σμο ῦ τ ῆ ς Μακεδονίας , 110 - 122. 142 . Σεβαστά ποσά είχε αφήσει και σε άλλα ιδρύματα, π.χ. ανά 100 λίρες στο κεντρικό δημοτικό σχολείο της Θεσσαλονίκης και το Παρ θενα γωγείο του Κρουσόβου, που ήταν ιδιαίτερη πατρίδα της οικο γένειας, « Ἐ πιτάφιον λο - γίδριον ε ἰ ς τ ὸ ν ἀ οίδιμον Ματθα ῖ ον Π. Π α παγε ωρ γίου, ἐ κφωνηθέν ὑ π ὸ Ἰ. Τσι - κοπούλου» (δημοσιευμένο από την Εφο ρεί α των Εκπαιδευτηρίων), Ἑ ρμ ῆ ς, ἔ τ. Α΄, ἀ ρ. 71 (30/01/1876), 2. Πρβλ. Ν ΙΓ ΔΕ ΛΗ , Αλληλογραφία, 38, υποσ. 13. Η είδηση ε πι βε βαιώ νε ται και στο Τέταρτον ἔ τος το ῦ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ Φιλεκ παι - δευ τι κο ῦ Συλ λό γου. Ἔ κθεσις ἀ ναγνωσθείσα τ ὴ ν 24 Ὀ κτωβρίου 1876 ὑ π ὸ το ῦ Προέ δρου Μ. Πα πα δο πούλου ( ἐ ν Θεσσα λονίκ ῃ, 1877), 5. 143 . Τέταρτον έτος, ό.π., 39. Μάλιστα, ο Ν. Π. Παπαγεωργίου υ πο γρά - φει ως «ε λεγκτής» τον ισολογισμό, μαζί με άλλα δύο μέλη της εξε λεγκτικής ε - πι τρο πής του Συλλόγου.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

φε ρό μενος στον απολογισμό του 1876 «Ν. Πα πα γεωρ γίου, φοι - τη τής του Πανεπιστημίου» που «παρα βρέ θηκε» στις εξε τά σεις των σχο λεί ων Βαλμάδας και «Γρυζελόβου» δεν ή ταν άλ λος από τον Πέτρο Νικολάου Παπαγεωργίου 144 . Η επι τρο πεία απο τε λεί - το από τους Νικόλαο […] Θεόδωρο Παπα γε ωρ γίου 145 και το ν Δανό αρχιτέκτονα K . F . Kinch 146 και λίγο αρ γό τε ρα το ν Γεώργιο Μενεξέ 147 και τον Πέτρο Παπαγεωργίου, μετά την αποχώ ρη ση

144 . Ό.π. 22. Ο τυπογράφος έγραψε «Γρυζέλοβο» αντί «Δροζέλοβο» (Με τα μόρ φωση Νάουσας). Η Βαλμάδα είναι το σημερινό Ανατολικό. Βλ. λήμ. στο Θ Ω ΜΗΣ Ι. Β ΕΡΡΟΥ , Τοπωνύμια και διοικητική κατανομή οι κι σμώ ν της Μα κε δο νίας. Μεταβολές στον 20 ό αιώνα (Θεσσαλονίκη, 2008).

145 . Για τους παραπάνω βλ. Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , 87, υποσ. 150. 146 . Για τη διαμονή του Kinch στη Θεσσαλονίκη γράφει ο Μ. Γ. Δή μι - τσας [« Ἡ θριαμ βευτ ικ ὴ ἀ ψίς τ ῆ ς Θεσσαλονίκης », Παλιγγενεσία, (15/01/ 1891): « Ὁ Δαν ὸ ς ἀ ρ χαιολόγος κ. K.F. Kinch, προτιθέμενος ν ὰ ἐ ξε ρευνήση κα ὶ πε ρ ι γράψη τ ὴ ν Χαλκιδικ ὴ ν χερσόνησον, κατ ὰ φθινόπωρον το ῦ 1885 ἀ φίκετο ε ἰ ς Θεσσα λο νί κην ἵ να μεταβ ῇ ε ἰ ς τ ὴ ν περιγρα φησομένην χώραν. Ἐ πειδ ὴ ὅ μως κατ ὰ τ ὴ ν ἐ ποχ ὴ ν ταύτην ἀ προσδοκήτως ἐ ξεράγησαν ταραχα ὶ ἐ ν τ ῇ χερσο νή - σω το ῦ Α ἵ μου, φρόνιμον ἐ θεώρησε ν ὰ ἀ ναβάλ ῃ τ ὴ ν μετάβασιν ε ἰ ς τ ὴ ν Χαλ κι - δι κ ὴ ν κα ὶ ν ὰ περιορισθ ῇ ε ἰ ς τ ὴ ν ἐ ξεύρενησι τ ῶ ν ἀ ρ χαίων μνημείων τ ῆ ς πε ρι - πύστου πόλεως κα ὶ τ ῶ ν πέριξ α ὐ τ ῆ ς, ἅ περ δ ὲ ν ε ἶ χον ἐ ξερευνηθ ῇ ἀ ποχρώ ντως ὑ π ὸ τ ῶ ν περιηγητ ῶ ν κα ὶ διέμενον σχεδ ὸ ν ἄ γνωστα ε ἰ ς τ ὴ ν ἀ ρ χαιο λο γι κ ὴ ν ἐ πι - στή μην. Ἐ πειδ ὴ δ ὲ μεταξ ὺ τ ῶ ν ὑ πολειφθέντων μνημείων τ ὸ σπουδαι ό τερον κα ὶ με γα λο πρε πέ στερον ἐ στίν ἡ κατ ὰ τ ὸ πλε ῖ στον σώα πε ρι σω θείσα θριαμ βευ - τική ἁ ψ ὶ ς το ῦ μεγάλου Κωνσταντίνου κατ ὰ τ ὴ ν κοιν ὴ ν πα ρά δοσιν, ἐ πελά βε το ε ἰ ς τ ὴ ν σπουδ ὴ ν κα ὶ μελέτην ταύτης, χάριν τ ῆ ς ὁ ποίας ἀ πελ θ ῶ ν τότε ἐ πα ν ῆ λθε κατ ὰ τ ὸ ἐ πόμενον ἔ τος 1886. Β ραδύτερον δ ὲ ἠ να γκάσθη δ ὶ ς ν ὰ ἐ πα νέλ θ ῃ ν ὰ μεταβ ῇ ε ἰ ς τ ὴ ν Χαλκιδικ ὴ ν πρ ὸ ς ἐ κπλήρωσιν το ῦ ἀ ρ χικο ῦ σκο πο ῦ» . 147 . Δισέγγονος του μάρτυρα της επανάστασης του 1821, Χρήστου Γε - ωρ γίου Με νεξέ. Ο Χρήστος Γεωργίου Μενεξές, ένας από τους ηγέτες της χρι -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

του Κεχα γιά και του Θε όδωρου Πα πα γε ωρ γίου. Η Επι τρο πεί α α σχο λιό ταν με «τ ὴ ν με λέ τη τ ῶ ν ἀ ρχαίων μνη μεί ων τ ῆ ς Θεσ σα - λο ν ί κης κα ὶ τ ὴ ν κα τά ταξιν κα ὶ ἐ ν ἑ ν ὶ περισυνα γω γ ὴ ν τ ῶ ν ἐ ν α ὐ τ ῇ σω ζο μένων ἀ ρχαίων ἐ πι γρα φών ἐ κδι δο μένων ἢ ἀ νεκ - δότων…» 148 . Η Ε πι τροπεία, ωστόσο, δεν εκπλήρωσε τους στό - χους της, τους ο ποί ους ανέ λα βε να συνεχίσει μόνος του ο Πα πα - γε ωρ γί ου. Η έρευνά του υ πήρ ξε συστηματική. Ο Παπαγεωργί ου εί ναι ο πρώτος 149 που κατέρριψε τον μύθο ότι η Καμάρα είναι α ψίδα του

στια νι κής κοινότητας, εκτελέστηκε το Μάιο του 1821. Γιος του ήταν ο έ μπο - ρος Γεώργιος Μενεξέ, που κατοικούσε το 1840 στη συνοικία του Αγίου Νι κο - λά ου και είχε ελληνική υπη κοό τητα. Γιος του Γεωργίου Χρ. Μενεξέ ή ταν ο Α - ρι στεί δης Γ . Μενεξέ, ναυ τιλιακός πράκτορας και ιδιοκτήτης ακινήτου στην ο - δό Εγνατία , στη συμβολή της με τη σημερινή Αγίας Σοφίας . Αυτός εί χε τρεις γι ους: τον αναφερόμενο στο κείμενο Γεώργιο, τον Δημοσθένη και τον Κων - στα ντίνο Μενεξέ, οι οποίοι ήταν ιδιοκτήτες ναυτιλιακού - ασφαλι στι κού γρα - φεί ου. Ο αναφερόμενος Γεώργιος Α. Μενεξές ήταν μηχανικός του Δήμου στα 1913 και κατοικούσε στην περιοχή Αναλήψεως. Το 1918 ήταν ιδιοκτήτης δύο οι κοπέδων στην περιοχή του Αγίου Αθα ν α σίου, Ε. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ (συνεργ. με Θ Α ΛΕΙΑ Μ Α ΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π Α ΝΑ ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ), «Η Οθωμα νι κή πε ρί οδος: Κτη μα το λο γικές πηγές, Θεσσαλο νίκη τέλη 19 ου - αρχές 20 ού αι ώ να», στο Ι στο - ρία της επι χει ρη ματικότητας στη Θεσ σαλονίκη τ. Β/1, (Θεσ σαλο νίκη, 2004), 183. τ. Β/2, 384· Ε. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , « Λεξικ ο ́ επιχειρηματι ω ν́ της μεσοπολεμικ η ς́ Θεσ σαλο ν ι κης́ », στο Ιστορία της Επιχειρηματικότητας, τ. Δ΄ (Θεσσαλονίκη, 2004), 134. Βλ. και Ν ΙΓ ΔΕ ΛΗ , Αλληλογραφία , 87.

148 . Ν ΙΓΔ Ε ΛΗ , Αλληλογραφία , 87 υποσ. 149.

149 . Πρώτος, πάντως, αμφισβήτησε την απόδοση ο Μιχαήλ Χατζηι ω άν - νου : «Φρο νο ῦ σιν ὅ τι ἐ κτίσθη πρ ὸ ς τιμ ὴ ν το ῦ Κωνσταντίνου, θετικ ὴ ὅ μως ἀ πό δει ξις περ ὶ τούτου δ ὲ ν ὑ πάρχει (…) κα ὶ ὁ Γαλέριος Μαξιμιαν ὸ ς ἐ νίκησ ε

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Με γάλου Αλεξάνδρου ή του Μεγάλου Κων στα ντίνου « ὡ ς κα ὶ πολ λ ὰ ς ἄ λλας πλάνας α ἱ ὁ πο ῖ αι ε ἶ χον ῥ ιζωθ ῇ ἀ π ὸ δημο σιεύματα Ε ὐ ρωπαίων ἀ ρχαιο λό γων». Ανακάλυπτε βυ ζα ντι νές εικόνες κα ι φρό ντι ζε να χαρισθούν στο Μη τρο πο λιτικό ναό. Αυτός περισυ - νέ λεγε επι γρα φές από τα κατε δα φι σθέντα τείχη προσφέροντας νέα στοι χεία «δι ὰ τ ὴ ν φιλο λογίαν, τ ὴ ν ἀ ρχαιο λογίαν, τ ὴ ν ἐ πι - στή μην, τ ὴ ν τέχνην» 150 . Επι σκε πτό ταν τα τζαμιά και τις μου - σουλ μανικές οικίες μαζί με τον κα θη γητή της τουρκικής Χα σάν ε φέντ η, ο οποίος προ φα νώς τόν βοη θού σε στη γλωσσική επι κοι - νω νία με τους Τούρ κους. Αγό ρασε πάνω από 50 βιβλία περί της ιστο ρίας και της αρ χαιο λο γίας της Θεσσα λο νί κης. Στην προα - ναφερ θείσα επι στο λή του προς τον Κωνσταντίνο Κοντο ρέπ α ο Πα παγε ωρ γίου αναφέρει ότι μέχρι το 1892 δεν υπήρχε, παρά τα εξαι ρε τικά πολλά βιβλία για την ιστορία της Θεσσαλονίκης, μια συ στη ματική μελέτη περί των αρ χαίων ναών της Θεσσα λο νίκ ης.

το ὺ ς Σαρ μάτας, διέμεινεν ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ τ ῷ 306, ἔ κτισεν ἀ νάκτορα, πα - ρέστη ε ἰ ς μονομαχίας, κα ὶ δύναται ν ὰ ε ἴ π ῃ τις ὅ τι ο ὖ τος ἦ το δημοτικώτερος ἐ ν Θεσ σα λο νίκ ῃ ἢ ὁ Μέγας Κωνσταντ ῖ νος» , Μ ΙΧΑΗΛ Χ ΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ , Ἀ στυ - γρα φία Θεσ σα λονί κης ἤ τοι τοπογραφικ ὴ περιγραφ ὴ τ ῆ ς Θεσσα λονίκης ( ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ, 2 1880· φωτ.αν. Θεσσαλονίκη, 1976), 106. Ο ίδιος στο παλαιό - τε ρο, πρωτόλειο κείμενό του, Θερμαΐς ἤ τοι περ ὶ Θεσσα λο νίκης (σ. 15) υιο θε - τούσε την ονομασία « ἀ ψ ὶ ς το ῦ Κων στα ντίνου» . Άρα, διαμόρφωσε την ωρι μό - τε ρη σκέψη του μεταξύ των ετών 1879, που εκδόθηκε η Θερμαΐς και του 1880, που εκδόθηκε η Ἀ στυ γρα φία. Φαί νε ται ότι τα αρχαιολογικά θέματα τα συ ζητούσε με τον Νικόλαο Κεχαγιά , όπως σημειώνει ο ίδιος στον πρόλογο της Θερμαΐδος.

150 . « Ἐ πιστημονικ ὰ Μνημόσυνα. Πέτρος Ν. Παπαγε ωρ γί ου», 16.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Α .2. Εκκλησιαστικ ή ι στορ ί α και α γιολογ ί α της Θεσσαλον ίκης

Στον Παπαγεωργίου ανήκει η παρουσίαση μαρμάρινη ς επι - γρα φή ς που ήλ θε στο φως μετά την καθαίρεση του ανατολικού τεί χου ς της πό λης, στην οποία «σπουδαιοτάτη ..ε ἶ ναι ἡ μνεία τ ῆ ς Ἀ ποστολικ ῆ ς (διό τι το ῦ το δηλο ῖ τ ό απς) τ ῆ ς Θεσσαλονίκης Ἐ κ - κλη σίας» 151 .

Στην εφη με ρίδα Φ ΑΡΟΣ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑΣ με αφορ μή ε πι γρα - φή σε επι τύμβια στήλη ρωμαϊκών χρόνων που σε δεύ τερη χρή ση χρη σι μοποιήθηκε ως πλάκα ιουδαϊκού τάφου εξε τάζει το α ξί ω μα του ταβουλάριου 152 και αναφέρει σε σχέση με την εκ κλη σία :

«Τ ὸ ἀ ξίωμα το ῦ tabularii προσαρ μο σθ ὲ ν πρ ὸ ς το ὺ ς νέ ους και ρο ὺ ς κα ὶ τ ὰ ς νέας ἀ νάγκας παρέ λα βεν, ὡ ς κα ὶ πλε ῖ στα ἄ λλα Ῥ ωμαϊκά, ἡ Βυζ αν τι ν ὴ ἐ κκλησία, ἥ τις κα ὶ διε τη ρη σεν α ὐ τ ὸ μέχρις ἡ μ ῶ ν ˙ κα ὶ τ ῶ ν «Τα βου λά ρηδων» α ἱ ο ἰ κο γένειαι

151 . Ἀ λήθεια, (13/05/1904), 1.

152 . Για το αξίωμα του ταβουλάριου βλ. Β ΑΣΙΛΙΚΗΣ Α. Λ ΕΟΝΤΑΡΙΤΟΥ , Εκ κλησιαστικά αξιώματα και υπηρεσίες στην π ρώ ιμη και μέση βυζαντινή πε - ρί οδο, [ Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte Athener Reihe , 8] (Α θήνα - Κομοτηνή, 1996), 607 - 609· ODB 3 (1991), 1495. Φαίνεται πάντως ότι στους νεό τε ρους χρόνους ο ταβουλλάριος δεν απαντά συχνά, δεν είναι κλη - ρι κός και επι φορτίζεται με κοσμικά καθήκοντα. Σε δημοσίευμα της ε φημε - ρίδας Ἀ λήθειας [(04/03/1904), 3] αναγγέλεται ο διορισμός στη θέση ταβουλ - λά ριου της Ορθόδοξης Ελληνικής Κοινότητας Θεσσα λο νί κης του ιεροψάλτη Γεώρ γιου Ρούση. Ο δημοσιογράφος πέρα από την είδηση θεώρησε απα ραί τη - το να περιγράψει τα καθήκοντα του τα βουλ λάριου: «…καθ ῆ κον το ῦ Τα βου - λαρίου ε ἶ νε ἡ ἐ κτίμησις τ ῶ ν προι κ ῶ ν κατ ὰ τ ὰ συνοικέσια».

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

τ ὸ ὄ νομα ἔ χουσιν ἐ κ το ῦ ἀ ξιώ μα τος». Προς απόδειξη των γραφομένων τ ου ο Πα πα γε ωρ γί ου πα ρα πέ - μπει στη μόνη γνω στή του επιγραφή με ανα φο ρά σε τα βου λάριο « ἐ ν τ ῷ λιθο στρώ τ ῳ το ῦ Ἐ σκ ὶ Τζιουμ ᾶ κα ὶ ἐ ξε δόθη ὑ π ὸ το ῦ κ. Du ches ne ὑ π’ ἀ ριθμ. 41» 153 . Δέκα χρόνια αρ γότερα πλη ρο φορεί ότι « ἐ ν κώ δικι τ ῆ ς (ν ῦ ν ἐ νοριακ ῆ ς) ἐ κ κλη σίας το ῦ ἁ γίου Ἀ θα - να σίου ε ὖ ρον ἐ ν σελ. 1 κα ὶ “ ταβουλ λάριο ν Θεσσαλονίκης Μα λά κ ην”, κα ὶ ἐ ν σελ. 137 “ Ἰ ακουμ ῆ ν ταβουλλάριον τ ῆ ς Θε σ σα λο νί κης υ ἱὸ ν το ῦ πρώην ταβουλλαρίου Μαλάκη”, ἀ μφοτέρους ἐ κ το ῦ ἔ τους 1726» 154 . Ο Παπαγεωργίου γοητευόταν από την εύρεση ενός χει ρο - γρά φου και από την ανάγνωσή του. Όταν τα συ γκε κριμένα χα - ρα κτηριστικά επεν δυ θούν και με την αγάπη που τρέφει για τη Θεσσα λο νί κη, τότε εύκολα κατανοείται η ε να σχό λη σή του με το ν Βίο του Ο σίου Δαυ ίδ του εν Θεσσαλονίκη 155 και τη δημο σί -

153 . Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (12/11/1888), 3 - 4.

154 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ ἐ ν Θεσσα λονίκ ῃ μον ὴ τ ῶ ν Βλαταίων κα ὶ τ ὰ με - το χια α ὐ τ ῆ ς», 411. Διευκρινίζεται ότι το ονομαστικό Μα λάκ ης είναι υποκο ρι - στικό του βαπτιστικού Εμμανουήλ. Ο αναφερόμενος κώδικας δεν σώζεται. Ο σω ζό μενος κώδικας του Αγίου Αθανασίου (στο Ιστο ρικό Αρχείο Μακεδο νί - ας) αρ χίζει από το 1818, Β ΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ , Ἀ νεκδοτα ἱ στορικ ὰ στοιχε ῖ α ἀ να - φε ρόμενα στ ὴ ν Μακεδονία πρ ὶ ν κα ὶ μετ ὰ τ ὸ 1821 , 34 - 48.

155 . Ο Όσιος Δαυίδ έφθασε στη Θεσσαλονίκη ανάμεσα στα έτη 465 - 470 ενώ ο θα νατός του τοποθετείται στο 535 - 540. Για πρώ τη φορά βίος του κατα - γρά φε ται τον 6 ο αι. από τον Ιωάννη Μό σχο τον Ευκρατά (550 - 619) στο έργο του Λειμών ή Λει μω νάρ ιο [βλ. PG 87/3, 2921Β - 2924 Α και γαλλική περί λη ψη στο SC 12 ( Paris 1946)]. Ο όσιος κα τα γόταν από τη Μεσο πο ταμία, αλλά πι θα -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

νό τατα λόγω των περσικών επι δρο μών εγκατέλειψε τη γενέτειρά του και ήρ θε στη Θεσσαλονίκης , όπου ασκήτευσε στη Μο νή των Α προ ϊ τών ή Μονή των Α - γίων Θεο δώ ρου και Μερ κου ρίου των Κουκουλ ιωτών ή Κουκου λια τών ή Κου - κουλ λατών ή Κουκουλωτών, η οποία βρισκόταν « ἐ ν τ ῷ ἀ ρ κτι κ ῷ μέρει τ ῆ ς πό - λε ως πλησίον το ῦ τείχους ἐ ν ᾧ ἐ στι τ ὸ παραπόρτιον τ ῶ ν Ἀ προ ϊτ ῶ ν» [βλ. R . J A NIN , Les é gli ses et les mo na st è res des gra nds cent res by zan tins ( Pa ris , 1975) , 464 - 365· Ε ΙΡΗΝΑΙΟΥ - Ε ΥΑΓΓΕΛΟΥ Δ ΕΛΗ ΔΗ ΜΟΥ , «Ό ὅ σιος Δαυίδ ὁ ἐ ν Θεσ σαλο - νί κ ῃ», (ἀ νάτυπο ἐ κ το ῦ πανηγυρικο ῦ τεύχ. πρ ὸ ς τιμ ὴ ν το ῦ ὁ σίου Δαυίδ το ῦ ἐ ν Θεσ σαλονίκ ῃ) (Θεσσαλονίκη, 1979), 20 - 22· Γ. Χ ΑΡΙ ΖΑ ΝΗ , «Οι α παρ χές του μο - να χισμού στη Θεσ σα λο νί κη. Θεσσαλονικείς μάρτυρες και μονασ τικά καθιδρύ - μα τα που εμφανίστηκαν στην πόλη, ώς την έναρξη της εικονομαχίας», Μα κε - δο νικά, 34 (2003 - 2004), 51 - 53· Ε ΥΤΕΡ ΠΗΣ Μ ΑΡ ΚΗΣ , Η νεκρό πολη της Θ εσσα - λο νί κης στους υστε ρο ρω μαϊκούς και πα λαιοχρι στια νικούς χρό νους (μέσα του 3 ου έως τα μέσα του 8 ου αι. μ.Χ.) (Αθήνα, 2006), 95· Μ ΑΡΙΑΣ Κ Α ΖΑ ΜΙ Α - Τ ΣΕΡ ΝΟΥ , Μνη μεια κή τοπο γρα φία της χριστιανικής Θεσ σα λο νίκ ης, τ. Α΄ (Θεσσαλονίκη, 2009), 164 - 165]. Για τρί α χρόνια ασκή τευ σε πά νω σε μια α μυγδαλιά στα βό ρει α του καθολικού της Μονής και στη συ νέχεια σε ένα κελλί, το ἐ γκλειστήριό του, σε από στα ση 555 με 575 πε ρίπου μέτρων έξω από τα βόρεια τείχη της μο νής. Στη Μονή της ά σκη σής του υπήρχε ο τάφος του Οσ ίου, οπότε και επι κρά - τη σε το ό νο μα του Οσίου Δαυίδ για τη Μονή. Για το ν βίο του βλ. V . R OSE , Le - ben des hei li gen David von Thessalonike ( Ber lin , 1887)· Η . D E LEHAYE , Sy na xa - ri um Ec cle siae Constantinopo li ta nae Pro pylaeum ad AASS No vem bris ( Bru xel - lis , 1902), 771 - 772· A . V A SI LIEV , “ Li fe of David of Thes sa lo ni ca ”, Tra di tio , 4 (1946), 115 - 147· R . L O E NERTZ , “ Saint David de Thes sa lo nique : sa vie , son cul te , ses re li ques , ses i ma ges ”, REB 11 (1953), 205 - 223· P . B AZO CHE , “ Da vid , eremita a Tes sa lonica , san to ”, BS IV (1964) 515 - 516· Δ ΕΛΗ ΔΗ ΜΟΥ , ό . π .· Π . Κ . Χ ΡΗΣΤΟΥ ( εκδ .), Τό Ἁ γιο λόγιον τ ῆ ς Θεσσα λο νί κης , τ . Α΄ ( Θεσσαλονίκη , 1996), 197 - 198· Χ Α ΡΙ ΖΑ ΝΗ , ό . π ., 50 - 51, 53 - 59. Βλ. και Β. Λ Α ΟΥΡΔΑ , « Ἀ νέκ δο το ἐ γκώ μιον ε ἰ ς τ ὸ ν ὅ σιον Δαυίδ”, Μα κε δο νι κά, 10 (1970), 243 - 255· F R . H AL KIN , Novum Au cta - ri um BHG , [Sub sidia Ha gio graphica, no. 65], ( Bru xel les , 1984), αρ. 492 y , 493 d , 493 m · Σ ΟΦΙΑΣ Κ ΟΤΖΑ ΜΠΑ ΣΗ - Ε ΛΕΝΗΣ Κ ΑΛ ΤΣΟ ΓΙΑΝ ΝΗ - Η ΛΙΑ ΝΑΣ Π Α ΡΑ ΣΚΕΥ Ο - ΠΟΥ ΛΟΥ , Η Θεσσαλο νί κη στη βυζαντινή λογοτε χνία (Θεσσα λο νίκη, 2002), 98 -

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ευ ση μιας μι κρής με λέ της με τίτλο « Ο ΜΗΤΡΟ ΠΟ ΛΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑ ΛΟ -

ΝΙ ΚΗΣ ΘΕΩ ΝΑΣ Ο Α ΄ ΚΑΙ ΕΡΓΟΝ ΑΥΤΟΥ ΜΑΡ ΤΥ ΡΟΛΟ ΓΙ ΚΟΝ » 156 . Για το ν Βίο του Οσίου Δαυ ί δ σημειώνει ότι οι Βολλαν δι στές 157 ανα - ζη τούσαν για με γά λο χρονικό διάστημα το ν συ γκε κρι μέ νο βίο, αλ λά χωρίς α πο τέλεσμα. Το 1882 ο Βαλεντίνος Ro s e ανακά λυ ψε τυ χαία το ν βίο σε χειρόγραφο του 12 ου αι. στο Βερο λί νο και το 1887 έγινε η πρώτη έκδοση 158 . Τον Ιανουάριο του 1893 ο Πα πα -

γε ωρ γίου με τη δημοσίευση “ Z UM L EBEN DES H EILIGEN D A VID VON

T HESSALONICE ” 159 προέβη σε μια σειρά διορ θώσεων και ει κα σι ών ε πί του βερολίνιου χειρογράφου. Ο Rose συ νέ χι σε την προ σπά - θεια εντοπισμού και έτερου χειρο γράφου με το ν Βίο του Ο σίου Δα υί δ, αλλά εις μάτην. Τελικά αποφάσισε να ερευνήσει και τα «Σερ βικ ὰ τ ῆ ς Fruschka Gora μοναστήρια, τ ὴ ν ἀ φορμην πρ ὸ ς το ῦ το λαβ ῶ ν ἐ κ τ ῆ ς ἐ ν τ ῷ Βί ῳ γινομένης μνεί ας το ῦ Σιρ μίου ˙» , αλ λά κάποια ασθένεια τ ο ν εμπόδισε να συ νεχίσει την έ ρευ νά

101 . Για την ει κο νο γρα φία του Οσίου Δα υίδ βλ. Α. Ξ ΥΓΓΟ ΠΟΥΛΟ Υ , « Ἀ νά γλυ - φον το ῦ ὁ σιου Δαυίδ το ῦ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ», Μακεοδονικά, 2 (1953) . 156 . Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Λα΄, ἀ ρ . 23 (11/06/1911), 180. Βλ . πα - ρα κάτω υποσ . 163.

157 . Βλ . R . G ODDING - B . J OASSART - X . L EQUEUX - F R . D E V RIENDT , De Ros weyde aux Acta Sanctorum. La recherche hagio gra phi que des Bollandistes à Travers quatre siècles (Bruxelles, 2009).

158 . V. R OSE , Leben des heiligen David von Thessalonike (Berlin, 1887), ο ο ποί ος εξέδωσε ανώνυμο Βίο του Οσίου Δαυίδ που χρονολογείται στα 715 - 720.

159 . BZ 2 (1893), 287 - 290.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

του. Ο Πα παγεωργίου στις 16 Μαρ τι ου 1893 παρέλαβε από το Άγιον Ό ρος χειρόγραφο του 12 ου αι., αντίγραφο του Βί ου. Με συνεπή επι στη μονική συνείδηση α ναφέρει ότι ανέβαλε κα τά το παρελθόν την έκ δοση τ ου αγιορείτικου χειρογράφου, ε πει δή ήθελε να τ ο αντι πα ρα βάλει και να τ ο εξετάσει παράλληλα με το βερο λί νιο, γε γο νός που κα τέ στη εφικτό μόλις τον Ιούλιο του 1900. Δυ στυχώς εν διά με σες εργασίες και φροντίδες ανέβα λαν εκ νέου τη δημοσίευση σχ ε τι κής εργασίας μέχρι το 1911, οπό τε εί δε

το φως της δη μο σιότητας το κείμενο « Ν ΕΟΝ ΧΕΙΡΟ ΓΡΑ ΦΟΝ ΤΟΥ

ΒΙΟΥ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ Δ ΑΥΙΔ ΤΟΥ ΕΝ Θ ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ » 160 . Ο Πα πα γεωρ γί - ου κατέληξε στο εξής συ μπέ ρασμα :

«το ῦ Βίου σύνταξις ( recensio ) πα ρεδόθη ἡ μ ῖ ν ἐ ν ἐ κείν ῳ μ ὲ ν πλη ρε στέ ρα τε ο ὖ σα κα ὶ ὀ ρθοτέρα κα ὶ παρέ χουσα ἄ μα τ ὴ ν γνησίαν ἀ ρχ ὴ ν ἐ ξ ἧ ς ἀ νάγκη ε ἶ ναι ν ὰ ὁ ρμηθ ῇ δευτέρα το ῦ Βίου ἔ κδοσις, ἐ ν τούτ ῳ δ’ ἐ πιτομωτέρα κα ὶ μ ᾶ λλον πα ρε - φθαρ μένη · δεύτερον δ΄ ὅ τι τ ὸ χει ρό γραφον Α ἐ μπεδο ῖ 22 διορ θώσεις ε ἰ ς τ ὸ κείμενον το ῦ Β γεγε νη μένας κατ’ ε ἰ κα σί - αν, 14 μ ὲ ν ὑ π ὸ το ῦ Rose ( ἐ ν τ ῇ ἐ κδόσει), 7 δ’ ὑ π’ έμο ῦ (ἐ ν τ ῇ Byz . Zeit schr .) κα ὶ 1 ὑ π ὸ το ῦ Ἐ δουάρδου Kurtz ». Από τις διορ θώ σεις του Παπαγεωργίου 161 οι 4 επιβεβαιώνονται και από το χει ρόγραφο του Εσκοριάλ (Ε) και αυτό της Μονής

160 . Βυζαντίς, 2 (1911 - 1912), 231 - 234. Στο συγκεκριμένο τεύχος του πα - ρα δί δε ται και η πληροφορία περί διορισμού του Πέτρου Παπα γε ωρ γίου ως κα θη γη τή της Ελληνικής φιλολογίας του Πανεπιστη μίου Αθη νών, ό.π., 272. 161 . Πρβλ. επαινετικό σχόλιο του Νικόλαου Βέη για φιλολογικές επεμ - βά σεις του Παπαγεωργίου στον Α θανάσιο Χατζίκη, Βυζαντίς, 2 (1911 - 1912), 544: «Πέ τρου Ν. Πα πα γεωργίου, Διορθωτικ ὰ ε ἰ ς Ἀ θάνασιον Χα τζίκην - By zan -

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

της νή σου Χάλ κης (Χ) που το 1894 ο Θεόδωρος Uspenskij εξέ - δω σε στον Δ΄ τόμο των Χρονικ ῶ ν τ ῆ ς Ἱ στορικ ῆ ς κα ὶ Φι λο λο γι - κ ῆ ς Ἐ ται ρείας στην Ο δησσό ( «σελ. 81 - 83» ) 162 . Με τον Όσιο Θεωνά 163 ασχολήθηκε ο Παπαγεωργίου, όταν

στα 1898 δημοσίευσε το κείμενο « ΕΚΔΡΟΜΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΒΑΣΙ ΛΙΚΗΝ

ti ni sche Zeit schrift τόμ. ΙΘ΄ (1910) 13 - 14 - Ε ὐ φυέσταται κριτικα ὶ ἀ ποκατα στά - σεις. Ν.Α.Β.».

162 . Βλ. και σχόλια Δ ΕΛΗ ΔΗ ΜΟΥ , «Ό ὅ σιος Δαυίδ ὁ ἐ ν Θεσ σα λονίκ ῃ», 18 υποσ. 6. 163 . Ο Όσιος Θε ων ά ς γεννήθηκε πιθανότατα στο δεύτερο μισό του 15 ου αι. και αρ χικά ασκήτευσε στην Ι.Μ. Παντοκράτορος Αγίου Όρους [βλ. Σ. Π Α ΣΧΑ - ΛΙ ΔΗ , Ι.Μ. Παντοκράτορος. Προσκυνηματικός οδηγός (Θεσσαλονίκη, 2005)] και στη συνέχεια στο μο νύδριο του Τιμίου Προδρόμου πάνω α πό τη Μο νή Ι - βή ρων, κοντά στον Άγιο Ιά κωβο, τον οποίο α κο λούθησε και στη Μονή του Τι μί ου Προδρόμου στη Δερ βεκίστ α στην Αιτω λοα καναρνανία, όπου μετά το μαρ τυρικό θάνατο του Ια κώ βου έγινε η γού μενος, περί το 1520. Λίγο μετά, η α κολου θία της Μο νής ε πέ στρε ψε στο Άγιον Όρος και εγκαταβίωσε στη Μο - νή της Σί μωνος Πέ τρας. Α πό εκεί και αφού έλαβαν τα λείψανα του Ιακώβου και των δύο συνα θλη τών του που είχαν ταφεί κοντά στην Αδρια νού πολη, ήλ - θαν στη Θεσσα λονίκ η στο Μοναστήρι της Αγίας Αναστασίας της Φαρ μα κο - λύ τριας. Τουλά χι στον από το 1539 υπήρξε Αρχιεπίσκοπος Θεσσα λο νί κης μέ - χρι κάποια στιγμή το διάστημα Μαΐου 1541 - Α πρι λίου 1542. Για τον βίο του Ο σίο υ βλ. Ν ΙΚΟ ΔΗΜΟΥ ΤΟΥ Α ΓΙΟΡΕΙΤΟΥ , Νέ ον ᾿ Εκ λό γιον πε ρι έ χον βίους ἀ ξ ι - ο λόγους διαφόρων ἁ γί ων, ἐ ν ο ἷ ς προ σε τέθη ἤ δη κα ὶ ὁ βίος το ῦ ἐ ν ἁ γίοις πα - τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Θεων ᾶ ἀ ρ χι ε πισκό που Θεσσαλονίκης κα ὶ ἄ λλα τιν ὰ ψυχωφελ ῆ διη γήματα, ἐ κλεχθ ὲ ν ἐ κ πολλ ῶ ν κα ὶ διαφόρων βιβλίων, ε ἰ ς ἁ πλ ῆ ν τε φράσιν με τα γλωτ τισθέν, κα ὶ δι ὰ φιλοχρίστου τιν ὸ ς χριστιανο ῦ τ ὸ πρ ῶ τον ἐ κδοθέν. Α ἰ τήσει τ ῶ ν ἐ ν ῾ Α γιω νύμ ῳ ῎ Ορει το ῦ ῎ Αθ ῳ σεβασμίων πατέρων, ἤ δη δ ὲ τ ὸ δεύ τερον ἐ κ δίδεται, ὑ π ὸ το ῦ ᾿ Αβ βα κο ὺ μ ἱ ερ οδιακόνου κα ὶ ᾿ Ανθίμου μοναχο ῦ τ ῶ ν ῾ Α γιο ρειτ ῶ ν, κα ὶ ἀ δεί ᾳ τ ῆ ς το ῦ Χριστο ῦ Μεγάλης ᾿ Εκ κλησίας ( ἐ ν Κων - στα ντι νουπόλει, 1863), 383 - 386· Β. Σ ΤΟ ΓΙΑΝΝΟΥ , “ ῞ Ελληνες λόγιοι ἐ π ὶ Τουρ -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗΝ ΜΟΝ ΗΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΑΝΑΣΤΑΣ ΙΑΣ ΤΗΣ ΦΑΡΜΑ -

ΚΟ ΛΥ ΤΡΙΑΣ ΤΗΝ ΕΝ ΤΗ Χ ΑΛΚΙΔΙΚΗ » 164 . Παρέπεμψε τότε στο ν « Βίο κα ὶ τ ὴ ν πολιτεία Ἰ ακώβου το ῦ νέου το ῦ ὁ σιομάρτυρος » , από τον ο ποί ο αντλούνταν πληροφορίες σχετικά με τον βίο και του Ο σί - ου Θεω ν ά. Τον βίο ανέγνωσε στο πρωτότυπο σε χει ρό γραφο της Μο νή ς της Αγίας Αναστασίας της Φαρμα κο λύ τ ριας και σε νέο - ελ λη νι κή μετάφραση στο Νέο Μαρτυ ρο λό γιο. Από ανέκδοτη εκ δοτήρια ε πιστολή του 1531 του Μη τρο πολίτη Θεσσαλο νί κ ης Ιωάσαφ 165 πλη ροφορούμαστε, ση μει ώ νει ο Παπαγεωργίου, ότι ο Θε ωνάς

«(ε ἰ ς ὅ ν ὁ Ἰ ω ά σαφ ἀ να τί θη σι τ ὴ ν διακυβέρνησιν κα ταπε - πτωκότος μονα στη ρί ου ἐ ν Θεσ σα λονίκ ῃ, το ῦ τ ῆ ς ὑ περα γίας

κο κρατίας: ὅ σιος Θεω ν ᾶ ς μη τρο πολίτης Θεσ σαλονίκη ς”, Γρηγόριος ὁ Πα λα - μ ᾶ ς, 54 (1971), 256 - 261· Α Π . Γ ΛΑ ΒΙΝΑ , «Θε ω ν ᾶ ς Α΄ ὁ ἀ π ὸ ἡ γουμένων μη τρο - πο λίτης Θεσσαλο νί κ ης», Μακεδονικά, 12 (1972), 270 - 282· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Βί ος, Ἀ κο λου θίαι κα ὶ Πα ρα κλη τι κ ὸ ς Κα ν ὼ ν ε ἰ ς τ ὸ ν ἅ γιον Θεων ᾶ ν μη τρο πο λί την Θεσσα λονίκη ς”, ΕΕΘΣχ ΑΠΘ 25 (1980), 285 - 336· Σ. Π Α ΣΧΑ ΛΙΔΗ , « ῞ Α γι οι συν δεόμενοι μ ὲ τ ὴ Σκή τη Βε ροίας κα ὶ τ ὴ ν ἐ ν α ὐ τ ῇ μον ὴ Τι μίου Προ δρό μου”, στο Πρακτικ ὰ Δι η με ρίδας: Τ ὸ Μοναστήρι το ῦ Τιμίου Προ δρόμου ( ῾ Σκή τη Βε ροίας ᾿) , 27 - 28 Μαρ τίου 1993 (Βέροια, 1994), 136 - 137. Η εκ κλη σία τόν ενέ - τα ξε στις τάξεις των αγίων της και εορ τά ζει τη μνή μη του τη Δ΄ Κυ ριακή των Νηστειών. 164 . ΒΖ 7 (1898), 57 - 82.

165 . L . P ETIT , “ Le é v ê ques de Thessalonique ”, EO V (1901 - 1902), 151· Π. Ζ ΕΡ ΛΕΝΤΗ , «Θεσσα λο νι κέων μητροπολ ῖ ται ἀ πό Θεων ᾶ το ῦ ἀ πό ἡ γου μένων μέχρι Ἰ ωάσαφ Ἀ ργυ ρο πού λου (1520 - 1578)», BZ 12 (1903), 135· Α Π . Γ ΛΑ ΒΙΝΑ , «Μητροπολ ῖ ταί τινες Θεσ σαλονίκη ς κατά τον ΙΣΤ΄ α ἰῶ να», ΕΕΘΣχ ΑΠΘ 19 (1974), 285 - 289.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Θεοτόκου ἣ το ῦ κυρο ῦ Ἰ ω ήλ) 166 » , διέ θετε αξιέπαινο εκκλη σιαστικό ήθος. Γύρω από τη Μο νή της Α - γί ας Αναστασί ας της Φαρμακολύτριας ε πί η γου με νί ας Θε ω νά α - νη γέρθηκαν εννέα παρεκκλήσια, της Α γίας Τριά δος, των Α γί ων Κη ρύκου και Ιουλίττης, του Αγίου Ιωάννου του Προ δρό μου, των Δώ δεκα Αποστόλων, της Κοι μήσεως της Θεο τό κου, του Α γί ου Α - ντω νίου, του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Δη μητρίου και του προ - φή τη Ηλία 167 . Αργότερα προ στέ θηκε και το παρεκκλήσι του οσί - ου Θεωνά δίπλα στη σκή τη του. Δί πλα στο να ΐ δριο του Α γίου Ι - ω άν νου του Προ δρό μου βρέ θη καν ερείπια του σχολείου που είχε ι δρύ σει ο Θεωνάς για ό σους ήθελαν να ακολουθήσαν τον μο να - στι κό βίο. Υπάρχει, μνημονεύει ο Παπαγεωργίου, και η πα ρά δο - ση για λει τουρ γία ν ο σο κομείου του Θεωνά. Στη Μονή α να φέ ρει, ό τι δεν δια σώ ζε ται τίποτε άλλο πλ η ν βεβαιωτικού γράμ μα τος του Θεωνά ήδη Μη τροπολίτη Θεσσαλονίκης , του έ τους 1541 168 . Ο Παπαγεωργίου κάνει λόγο και για στοιχεία από τους κα - τα λόγους που κυκλοφορούσαν σχετι κά με την πε ρί ο δο της δρά - σης του Θεωνά στη Θεσσαλονίκη , ε πει δή διαπίστωσε ό τι οι ι - στο ρικές πλη ρο φορίες για το ν συγκε κρι μένο ηγούμενο της Μο -

166 . Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἐ κδρομ ὴ ε ἰ ς τ ὴ ν βασιλικ ὴ ν κα ὶ πατριαρχικ ὴ ν μο ν ὴ ν τ ῆ ς ἁ γίας Ἀ ναστασίας τ ῆ ς φαρμακο λυ τρίας τ ὴ ν ἐ ν τ ῇ Χαλ κι δι κ ῇ», ΒΖ 7 (1898) , 62, 73.

167 . Από όλα αυτά μόνον του Αγίου Αντωνίου είναι σύγχρονο του Θε - ων ά. Στη θέση όλων των άλλων ανηγέρθηκαν νέα μετά το 1830, ό πως πλη ρο - φο ρεί ο Παπαγεωργίου, ό.π., 64.

168 . Ό.π., 73 - 74.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

νή ς και Μη τρο πο λίτη Θεσσα λο νί κης ή ταν συγκεχυμένες την ε - πο χή του. Έτσι, ση μει ώ νει ότι στη « Λε σβι ά δα » του Σταυράκη Α - να γνώ στου 169 γίνεται λό γος για έ ναν ενάρετο ιερέα, μοναχό από τη Μονή της Α γίας Α να στα σί ας έξω από τη Θεσσαλονίκη, πριν από δια κό σια χρόνια ζού σε στο Πλω μάρι της Μυτιλήνης και α - σκού σε τα κα θή κο ντα του πνευμα τι κού. Στο γ΄ βιβλιο της «Τουρ - κο γραι κίας τ ο ῦ Κρου σί ου» 170 ο Θε ω νάς υπο γρά φει ως αρ χι ε πί - σκο πος Πα ρο να ξί ας, στοι χείο για το ο ποί ο κα μία παράδοση δεν υ πάρ χει στη Μονή 171 . Το 1560 φέ ρε ται ως πα τριαρ χικός έ ξαρ χος που συ ντάσσει το προοίμιο «ε ἰ ς τ ὰ ς διδα χ ὰ ς το ῦ Ῥ αρ τούρου ( ἐ ν Βε νετί ᾳ 1560) » 172 . Το 1565 ως μη τρο πο λί της Θεσ σα λο νί κης υπο -

169 . Εννοεί το Λ εσβιάς Ωδή ἤ Ἱ στορικ ὸ ν Ἐ γκώμιον τ ῆ ς Νήσου Λέσβου, με - τ ὰ σχο λίων, κα ὶ παραινέσεως, κα ὶ χωρογραφικο ῦ πίνακος ἐ ν τ ῷ τέλει ( ἐ ν Μυ - τι λή ν ῃ, 1850).

170 . Εννοεί το M. C RUSIUS , Turcograecia, τ . I - VIII (Basel, 1584).

171 . Στα 1740 ο Michaelis Le Quien [ Oriens christianus in quator pa tri - ar cha tus digestus, tomus secundus (Parisiis)] αναφέρει μόνον ένα Θεωνά τον α πό Παροναξίας , Γ ΛΑΒΙΝΑ , « Θε ω ν ᾶ ς Α΄ ὁ ἀ π ὸ ἡ γουμένων μητροπο λί της Θεσσαλονίκης », 279 υποσ . 6.

172 . Εννοεί το Διδαχαί Ἀ λεξίου ἱ ερέως το ῦ Ῥ αρτούρου καί χαρ το φύ λα - κος Κερ κύρας τουτί τό βιβλίον καλε ῖ ται , ἐ πειδή περιέχει ἐ ν ἑ αυτ ῷ , τάς ἰ δίας α ὐ το ῦ διδαχάς ο ὕ τω καθ ’ ε ἱ ρμόν καί τάξιν διηρημένας ε ὐ ρύθμως καί τε χνικ ῶ ς σύν το ῖ ς α ὐ τ ῶ ν προοιμίοις ἠ θικο ῖ ς τε καί ἐ πιλόγοις , καί ἑ ρμη νευ θεί σας παρ ’ α ὐ το ῦ ε ἰ ς κοινήν διάλεκτον πρός μεγίστην ὠ φέλειαν παντός το ῦ χρι στω νύ - μου λαο ῦ ( Βενετία , « ἐ ν ο ἰ κία Ἀ λεξίου ἱ ερέως το ῦ Ῥ αρ τού ρου καί χαρ το φύ λα - κος Κερκύρας », 1560).

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

γρά φει έγγραφο καθαιρέ σε ως του πα τριάρ χη Ιω ά σ αφ 173 . Παρου - σι ά ζε ται ακόμη ως μαθητής του Θεο φά νους του Ε λε α βούλ κου 174 από τον Δωρόθεο στο « Χρονο γρά φο » 175 . Ο Μητροπολίτης Αμάσειας Άνθιμος Αλεξούδης στους Χρο - νολογικούς Καταλό γους « ἐ ν τ ῇ ἐ φημερίδι Νεολόγ ῳ ἀ ρ. 6369, 21 Ὀ κτ. 1890)» μνημονεύει έναν Θεωνά ως μητροπολίτη Θεσ σα λο - ν ί κης το διάστημα 1520 - 1540 και έναν άλλο το 1560 - 1564. Το διά στη μα 1572 - 1578 μητροπολίτης Θεσσα λο νί κης εί ναι ο Ιωά -

173 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἐ κδρομ ὴ ε ἰ ς τ ὴ ν βασιλικ ὴ ν κα ὶ πατριαρχικ ὴ ν μο - ν ὴ ν τ ῆ ς ἁ γίας Ἀ ναστασίας τ ῆ ς Φαρμακο λυ τρί ας τ ὴ ν ἐ ν τ ῇ Χαλκιδικ ῇ », 63.

174 . Πρόκειται για τον Θωμά Ελεαβούλκο τον Νοταρά, του οποίου το μο - να χικό όνομα ήταν Θεοφάνης. Μαθητής του υπήρξε ο υμνογράφος Μα τθαί - ος από την Κρήτη, αδελφός του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Μη τροφάνους Β΄ (1580 - 1590), Δ. Σ ΟΦΙΑΝΟΥ , « Ἡ ἀ ρχικ ὴ Ἀ κο λου θία κα ὶ ὁ άρχικ ὸ ς ἀ νέκ δο - τος Βί ος το ῦ νέο μάρ τυρος Μι χα ὴ λ το ῦ ἐ ξ Ἀ γρά φων (+1544, Θεσσαλονίκη )», ΕΕΒΣ 44 (1979 - 1980), 241, υποσ. 4. 242. Ο Θεοφάνης υποστηρίχθηκε ότι α - νή κε στον κύκλο των λογί ων μοναχών της μονής της Αγίας Αναστασίας της Φαρ μα κολύ τρι ας και ενώ αρχικά είχε καλές σχέσεις με τον Μητροπολίτη Θεσσα λονίκης Θεωνά Α΄ στη συνέχεια ήλθε σε σύγκρουση μαζί του. Δια τη - ρού σε ε πί σης πολύ καλές σχέσεις με τον διάδοχο του Θεωνά, Μητροφάνη , Γ ΛΑ ΒΙΝΑ , «Μητροπολ ῖ ταί τινες Θεσσαλονίκης κατά τον ΙΣΤ΄ α ἰῶ να», 302 - 303· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ὁ νεο μάρ τυρας Μιχαήλ ἀ πό τή Γρα νί τσα τ ῶ ν Ἀ γρά φων (+20/ 21 Μαρ τίου 1544) (Θεσσαλονίκη, 1997), 36 - 37.

175 . Εννοεί το Βιβλίον ἱ στορικ ὸ ν περιέχον ἐ ν συνόψει διαφόρους κα ὶ ἐ ξό χους ἱ στο ρίας. Ἀ ρχόμενον ἀ π ὸ κτίσεως κόσμου, μέχρι τ ῆ ς ἁ λώσεως Κων - στα ντι νου πόλεως κα ὶ τ ῶ ν ἀ κολούθων Σουλτάνων. Συλλεχθ ὲ ν μ ὲ ν ἐ κ δια φό - ρων ἀ κρι β ῶ ν Ἱ σ τορι ῶ ν, ε ἰ ς τ ὴ ν κοιν ὴ ν γλ ῶ τταν μεταφρασθ ὲ ν παρ ὰ το ῦ ἱ ε ρω - τά του μη τρο πολίτου Μονεμβασίας, κυρίου Δωροθέου, ν ῦ ν δ ὲ με τα τυπωθ ὲ ν, κα ὶ ἐ πι με λ ῶ ς διορθωθέν ( ἐ ν Βενετί ᾳ, 1814).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

σαφ . Ό λα αυτά επ ι σημαίνει ο Παπαγεωρ γί ου εί ναι α ντί θετα με ό σα ανα φέ ρουν ο Σαθάς 176 κ αι ο Γεδεών 177 , ότι δη λαδή ο Θεωνάς το 1520 ή ταν ακό μη ηγούμενος στη Μονή στη Δερβεκίστα , το 1560 πα τριαρ χι κός έξαρχος και στα 1565 κατείχε το ν μη τρο πο - λιτικό θώκο της Θεσ σα λο νίκης, στον ο ποίο ένα χρόνο μετά κά - θε ται ο Ιωάσαφ Αργυρό που λος 178 . Επιπλέον, επι γρα φή σε μαρ - μά ρινη πλάκα εντει χι σμένη πά νω από την πύλη του πύργου στα Κρι τζιανά (Επα νο μή), όπου υ πήρ χαν κτήματα της Μονής , σχη - μα τίζει το σύμπλεγμα του ονόματος του Θεωνά που φέρεται να εί ναι ηγούμενος στην Αγία Α να στ ασία τον Οκτώβριο του 1529 179 , όπως και τον Ι ού νιο του 1531, σύμφωνα με την εκ δο τή -

176 . Εννοεί το Κ. Σ ΑΘΑ , Νεοελληνικ ὴ Φιλολογία: Βιογραφίαι τ ῶ ν ἐ ν το ῖ ς γράμμασι διαλαμψάντων Ἑ λλήνων, ἀ π ὸ τ ῆ ς καταλύσεως τ ῆ ς βυζαντιν ῆ ς α ὐ - τοκρατορίας μέχρι τ ῆ ς ἑ λληνικ ῆ ς εθνεγερσίας (1453 - 1821) ( ἐ ν Ἀ θή ναις, 1868).

177 . Εννοεί το Μ. Γ ΕΔΕΩΝ , Πατριαρχικοί Πίνακες: Ε ἰ δήσεις ἱ στορικα ὶ βιο γρ α φι κα ὶ πε ρ ὶ τ ῶ ν Πατριαρχ ῶ ν Κωνσταντινουπόλεως: ἀ π ὸ Ἀ νδρέου το ῦ Πρω το κ λήτου μέχρις Ἰ ωακείμ Γ' το ῦ ἀ π ὸ Θεσσαλονίκης 36 - 1884 ( ἐ ν Κων στα - ντι νουπόλει, 1890).

178 . Βλ. P ETIT , “ Le é v ê ques de Thessalonique ”, V , 152· Ζ ΕΡΛΕΝΤΗ , «Θεσ - σα λονικέων μητροπολ ῖ ται ἀ πό Θεων ᾶ το ῦ ἀ πό ἡ γου μένων μέχρι Ἰ ω ά σαφ Ἀ ρ - γυ ρο π ούλου (1520 - 1578)», 146 - 150· Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Γεωργίου το ῦ Α ἰ τω - λο ῦ στί χοι ε ἰ ς τ ὸ ν Θεσσαλονίκης Ἰ ωάσαφ», Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κζ΄, ἀ ρ . 27 (1907), 616· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Γε ωρ γίου το ῦ Α ἰ τωλο ῦ τ ὰ ε ἰ ς Ἰ ωάσαφ τ ὸ ν Ἀ ρ γυρόπουλον, Θεσσαλονίκης Μητροπολίτην, ἡ ρωε λε γε ῖ α», ΒΖ 18 (1909), 147 - 152 (για την προ σω πικότητα του Ιωάσαφ σ. 150 - 152)· Γ ΛΑΒΙΝΑ , «Μη τρο - πο λ ῖ ταί τινες Θεσσαλονίκης κατά τον ΙΣΤ΄ α ἰῶ να», 304. Για την οικο γέ νει α των Αρ γυρόπουλω ν βλ. Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἐ κ τ ῆ ς ἱ στο ρίας τ ῶ ν Βυζα ντια - κ ῶ ν ο ἴ κων τ ῆ ς Θεσσαλονίκης, ο ἱ Ἀ ργυρόπου λοι», ΜΗΠΣ Ε΄ (1912) , 75 - 79.

179 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἐ κδρομ ὴ ε ἰ ς τ ὴ ν βασιλικ ὴ ν κα ὶ πατριαρχικ ὴ ν μον ὴ ν

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ρια επι στο λή του αρχιεπι σκόπου Θεσσαλο νί κης Ιωά σα φ 180 . Αλλά το 1541 σε βεβαι ω τι κό γράμμα του πα τρι άρ χη Ι ε ρε μί α ο Θεω ν ά ς φέρεται ως μητρο πο λίτης Θεσσαλο νί κ ης ενώ το 1546 σε πα - τριαρχικό γράμμα του Διο νυσίο υ φαίνεται να έ χει απο βιώσει 181 . Σε ε πι γρα φή εντοι χι σμένη στην κρήνη της ανα το λι κής αυ λής της Μο νή ς το 1573 ως μητροπολίτης Θεσσαλονίκης φέ ρεται ο Ιωά σα φ Αρ γυρό που λ ος 182 . Επομένως, κα τα λήγει ο Πα πα γεωρ - γίου, δεν μπο ρεί παρά να έχο υμε δύο μη τροπολίτες με το όνο μα Θεωνάς και δύο με το όνομα Ιωά σα φ 183 . Στην ειδική μελέτη του για τον Όσιο Θεωνά ο Πα πα γεωρ γί - ου αναφέρει ότι στο ν μητροπολιτικό θρόνο της Θεσ σα λονί κης α νέ βηκε το 1540 184 ο Θεωνάς , ηγού μενος της Μο νή ς της Α γίας Ανα στα σίας της Φαρμακο λύτριας στη Χαλ κι δική (ό που σώζεται

τ ῆ ς ἁ γίας Ἀ ναστασίας τ ῆ ς φαρμακο λυ τρίας τ ὴ ν ἐ ν τ ῇ Χαλκιδικ ῇ», 63, 80. Η χρο νολογία διορθώνεται σε 1530, Θ. Π ΑΖΑΡΑ , « Ἡ κτη τορικ ὴ ἐ πι γραφ ὴ το ῦ με τοχίου τ ῆ ς Ἁ γίας Ἀ ναστασίας στ ὰ Κρι τζια ν ᾶ Ἐ πα νο μ ῆ ς», Μακεδονι κά, 10 (1970), 150.

180 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἐ κδρομ ὴ ε ἰ ς τ ὴ ν βασιλικ ὴ ν κα ὶ πατριαρχικ ὴ ν μο - ν ὴ ν τ ῆ ς ἁ γίας Ἀ ναστασίας τ ῆ ς φαρμακο λυ τρίας τ ὴ ν ἐ ν τ ῇ Χαλκιδικ ῇ», 63, 72.

181 . Ό.π., 63, 75.

182 . Ό.π., 6 3, 81. Στην πατριαρχική επιστολή του Μητροφάνη Γ΄ του έτους 1565, την ο ποί α ο Παπαγεωργίου παρουσιάζει στον κατάλογο των επι - στο λών που παραθέτει στο τέλος της μελέτης του, μνημο νεύε ται ο Ιωά σα φ ως Μη τρο πολίτης Θεσσαλονίκης , ό.π., 75.

183 . Ό.π., 63.

184 . Σύμφωνα με τον Γλαβίνα η πρώτη μαρτυρία για τον Θεωνά ως Μη - τρο πο λί τη Θεσσαλονίκης είναι η μνεία του με αυτήν την ιδιότητα σε επι στο λή

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

και το λεί ψανό του), τον οποίο αντι δια στέλλει από το Μητρο - πο λίτη πρώ ην Πα ροναξίας Θεωνά , ο οποίος διε τέλεσε Μητρο - πο λίτης Θεσσα λο νί κης κατά τα έτη 1560 - 1565. Δηλαδή, πρό κει - ται για δύο πρό σω πα, τα οποία για πολλά χρόνια συγχέονταν. Πρό κειται για μια διόρ θω ση που κάνει ο ίδιος στο προηγούμενο κεί μενό του. Ο Παπα γεωρ γί ου σημειώνει ότι ο L . Petit στο γνω - στό του κατά λογο για τους μη τρο πολίτες της Θεσ σα λονίκ ης στο πε ριοδικό E chos d ’ O rient «τ ῶ ν ἐ τ ῶ ν 1901 κα ὶ 1902 · ὅ ρα το ῦ ἔ - τους 1902 σε λί δας 151 - 152» επιση μαί νει ότι πρόκειται για δύο δια φο ρε τι κά πρόσωπα. Α νά μεσα στους δύο μητροπολίτες με το ό νομα Θε ων ά ς το πο θετεί τον Μη τροφάν η, ο οποίος κα τέ χει το ν μ η τρο πο λι τικο θώ κο το 1542, βα σι ζό με νος σε ση μει ώ σεις του Πορ φυρίου « Ou spensky ( Voyage en Thes salie , 1896, σελ. 359)» α - πο ρίπτοντας την άποψη του Αμα σείας Αν θί μου Α λε ξού δη, ο ο - ποί ος ακολου θώντας τον Ι. Βελούδη « ( ἐ ν τ ῷ βιβλί ῳ Ἡ ἐ ν Βε νε τί ᾳ Ἑ λ λη νικ ῇ Κοινότης σελ. 184) 185 » κα τα γρά φει ως μη τρο πολίτη το έτος 1544 το «Θεο φά νη» 186 . Η δια πί στωση ότι στην εκκλη σια στι - κή ιστορία της Θεσσαλο νί κ ης υπάρ χουν δύο μητρο πο λίτες με το ό νομα Θεωνάς είναι ορθή . Ωστόσο, ο Παπαγεωργίου λαν θάνει ως προς τη χρο νο λο γική τοποθέτηση της αρχιε ρα τείας τους. Έτσι, ε -

του ίδιου το 153 9. Από το κείμενο φαίνεται ότι το έτος αυτό ήταν ήδη Μη τρο - πο λί της, Γ ΛΑΒΙΝΑ , «Θε ω ν ᾶ ς Α΄ ὁ ἀ π ὸ ἡ γουμένων μητροπο λί της Θεσ σα λο - νί κης», 279 .

185 . Εννοεί το Ι. Β ΕΛΟΥΔΟΥ , Ἑ λλήνων Ὀ ρθοδόξων ἀ ποικία ἐ ν Βενετί ᾳ. Ἱ - στο ρικ ὸ ν ὑ πόμνημα (Βενετία, 2 1893).

186 . Βλ. και P ETIT , “ Le é v ê ques de Thessalonique ”, V , 151 - 152 .

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

νώ τοπο θετεί την άνοδο του Θεωνά Α΄ στον μη τροπολιτικό θώκο της Θεσσα λονίκη ς το έτος 1541, η νεότερη έρευνα κα τε βάζει τη χρο νο λο γία στο 1539 ˙ και ενώ για τον Θεωνά Β΄ ο Πα πα γε ωρ γί - ου υπο στη ρί ζει ό τι γίνεται μη τρο πο λί της Θεσσαλο νί κ ης το 1546, η νε ό τε ρη έρευνα καταλήγει στο 1560 187 . Ο Παπαγεωργίου απορρίπτει την εκδοχή του Αλεξούδη· μνη μονεύει το Νέ ο Μαρ τυ ρολόγιο «( ἐ ν Ἀ θ ῆ ναις 1856)» 188 , όπου στις σελίδες 47 - 53 παρουσιάζεται ο βίος του Αγίου Μιχαήλ του Μαυ ρου δή που μαρτύρησε στη Θεσσα λο νί κη στις 21 Μαρτίου του 1544 189 . Σύμφωνα με το ν συναξαριστή συ ντά κτης του βί ου

187 . Γ ΛΑΒΙΝΑ , «Θε ω ν ᾶ ς Α΄ ὁ ἀ π ὸ ἡ γουμένων μητροπο λί της Θεσσα λο νί - κης», 271, 279.

188 . Εννοεί το Νέον Μαρτυρολόγιον: ἤ τοι μαρτύρια τ ῶ ν νεοφαν ῶ ν μαρ - τύρων τ ῶ ν μετά τ ὴ ν ἅ λωσιν τ ῆ ς Κωνσταντινουπόλεως κατ ὰ δια φό ρους και - ρούς, κα ὶ τόπους μαρτυρησάντων. Συνταχθέντα ἐ κ διαφόρων συγ γρα φέων, κα ὶ μετ΄ ἐ πιμελείας ὅ τι πλείστης διορθωθέντα κα ὶ σ ὺ ν Θε ῷ τ ὸ μ ὲ ν π ρ ῶ τον ἐ κδοθέντα, δι ὰ συνδρομ ῆ ς φιλοχρίστων, κα ὶ φιλο μαρ τύ ρων Χριστια ν ῶ ν, τ ῶ ν ἐ ν τ ῇ Ε ὐ ρώπ ῃ πραγματευομένων. Ν ῦ ν δ ὲ τ ὸ δεύ τε ρον ἐ κδίδονται δαπάν ῃ Στε - φά νου Κωνσταντίνου Σκαθάρου το ῦ ἐ ξ Ἀ θη ν ῶ ν ε ἰ ς κοιν ὴ ν τ ῶ ν Ὀ ρθοδόξων Χρι στια ν ῶ ν ὠ φέλειαν ( ἐ ν Ἀ θήναις, 1856). Πρό κει ται για τη δεύ τε ρη έκδοση του Νέ ου Μαρτυρολογίου του Νικο δή μου του Αγιορείτου, που εκ δόθηκε στη Βε νετία το 1799. 189 . Πρόκειται για τον νεομάρτυρα Μιχαήλ από τη Γρανίτσα των Α γρά - φ ων της Ευ ρυτανίας. Μετά τον γάμο του σε νεαρή ηλικία μετα νά στευ σε στη Θεσσα λο νί κη, όπου διατηρούσε αρτοπωλείο. Η θερ μή του πί στη στον χρι - στια νισμό και η εναντίωσή του στον μωαμεθανισμό που δεν έ κρυ βε, τον οδή - γη σαν στο διά πυράς μαρτύριο. Η πυρά είχε ε τοι μαστεί γι’ αυτόν στα βό ρεια του ναού της Υπαπαντής . Οι δήμιοι άλειψαν τον Μιχαήλ με θειάφι και τον έ - ρι ξαν πά νω στη φωτιά. Το μαρ τύρ ιό του τοποθετείται στις 21 Μαρτίου 1544.

100

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Η σύγ χυ ση με τον έτερο νεομάρτυρα Μιχαήλ από την Αδριανούπολη προ έ - κυ ψε στα τέλη του 18 ου αι., όταν ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιο ρεί της απέδωσε στον η μέ τερο Μιχαήλ το επίθετο « Μαυροε ιδή ς» στην έκδοση του Νέ ου Μαρ - τυ ρο λο γίου . Βλ. Δ. Σ Ο ΦΙΑ ΝΟΥ , « Ὁ νεομάρτυς Μιχαήλ ὁ ἐ ξ Ἀ γράφων (+1544, Θεσσα λο νί κη) κα ὶ ὁ συντάκτης το ῦ Βίου του», BNJ 21 (1971/1976), 233 - 247 (όπου αποδεικνύεται ότι εσφαλμένως του αποδόθηκε η προ σωνυμία Μαυ - ρου δής, εξαιτίας της σύγ χυσής του με το νεομάρτυρα Μι χαή λ τον Μαυροειδή από την Αδρια νούπο λη που μαρτύ ρη σε στα τέλη του 15 ου αι.)· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἡ ἀ ρχικ ὴ Ἀ κολουθία κα ὶ ὁ άρχικ ὸ ς ἀ νέκδοτος Βίος το ῦ νεο μάρ τυρος Μι χα - ὴ λ το ῦ ἐ ξ Ἀ γρά φων (+1544, Θεσσαλονίκη)», 231 - 281· Α Π . Γ ΛΑ ΒΙ ΝΑ , « Ἡ ἀ κο - λου θία το ῦ νέο μάρ τυ ρα Μι χα ήλ ἀ π ὸ τ ὴ Γρανίτσα τ ῶ ν Ἀ γρά φων», Κληρονο - μί α, 20 (1988), 47 - 91· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ὁ νεομάρτυς Μι χα ήλ ἀ π ὸ τ ὴ Γρανίτσα τ ῶ ν Ἀ γράφων (+20/21 Μαρτίου 1544)», στο Ἀ να φορά ε ἰ ς μνή μην μη τρο πο λί - του Σάρδεων Μα ξίμου (1914 - 1986) , τ. Β΄ (Γενεύη, 1989), 53 - 61· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ὁ νεο μάρ τυρας Μιχαήλ ἀ πό τή Γρα νίτσα τ ῶ ν Ἀ γράφων (+20/21 Μαρ τίου 1544) · Π. Χ ΡΗΣΤΟΥ κ.α., Τ ὀ Ἁ γιολόγιον τ ῆ ς Θεσ σα λον ίκης, τ. Β΄ (Θεσ σα λο ν ί - κη, 1997), 38 - 46. Ζώ ντος του Παπα γεωρ γί ου, τ ο 1908, εκδίδεται η Ἀ κο λουθία το ῦ Ἁ γί ου Νέο μάρ τυ ρος Μιχα ὴ λ ( ἐ κ Γρα νί τσης τ ῆ ς Ε ὐ ρυτα νίας), «… ἐ πι διορ - θω θε ῖ σα ὑ π ὸ Λ. Πα πα ντω νίου. Τυ πο ῦ ται κα ὶ ἐ κδίδεται δαπάν ῃ κα ὶ ἐ πιμελεί ᾳ το ῦ Στε φά νου Α. Γρα νίτσα Δη μο σιογράφου (ε ἰ ς φόρον ε ὐ λαβεία ς πρ ὸ ς τ ὴ ν μνήμην το ῦ Νεομάρτυρος, κα ὶ ε ἰ ς μνημόσυνον τ ῆ ς Παρασκευ ῆ ς Ἀ ν δρέ ου Γρανίτσα, μη τρ ὸ ς το ῦ ἐ κδίδοντος τ ὴ ν ἀ κολουθίαν ταύτην, κα ὶ το ῦ Γεωρ γίου Ι. Γρανίτσα Δι δά κτο ρος τ ῆ ς Ἰ ατρικ ῆ ς, ἀ ποθανόντος ἐ ν Καρβα σσα ρ ᾷ τ ὴ ν 3 ην Μαΐου 1907)» και επανεκδίδ εται το 1953. Στην πίσω σε λί δα του εξωφύλλου της έκδοσης του 1953 αναφέρεται: «Πρω τοβου λί ᾳ των κα θιερώθη ἀ π ὸ τε τρα - ε τίας ὅ πως ε ἰ ς μνήμην το ῦ Ἁ γί ου τελε ῖ ται κατ’ ἔ τος θρησκευτικ ὴ πανήγυρις τ ὴ ν Κυριακ ὴ ν το ῦ Θωμ ᾶ ε ἰ ς τ ὴ ν Νέ ᾳ Ἐ λβετί ᾳ Ἱ ε ρ ὸ ν Να ὸ ν τ ῆ ς Ζωοδόχου Πη - γ ῆ ς ἔ νθα κα ὶ ἡ ἱ ερ ὰ Ε ἰ κ ὼ ν το ῦ Ἁ γίου ἁ γιο γρα φε ῖ σα ἐ κ το ῦ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ πρω τοτύπου». Στην πρώτη σελίδα ανα φέ ρε ται ότι η μνήμη του νεο μάρτυρα Μι χα ήλ εορταζόταν κανονικά μέσα στη Με γάλη Τεσσα ρα κοστή (10 Μ αρ - τίου), οπότε η Μεγάλη Εκκλησία μετέ φε ρε τον εορ τα σμό της την Πέμ πτη της Δια καινησίμου. Για την ημε ρο μη νία εορ τα σμού της μνήμης του συγκε κρι μέ -

101

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

εί ναι ο «Θεο φάνης ὁ Θεσ σα λ ονικ ῆ ς» 190 . Στη Θεσ σα λο νί κη, ανα - φέ ρει ο Πα πα γεωρ γίου, σώζεται επίσης χει ρό γρα φος κώ δι κας με το μαρ τύ ρι ο του Αγίου Μιχαήλ :

«Μαρ τύ ριον το ῦ ἁ γίου ἐ ν δό ξου μεγαλο μάρ τυ ρος Μιχα ὴ λ το ῦ νεωστ ὶ μαρ τυ ρή σαντος ἐ ν Θεσσα λονίκ ῃ˙ συγ γρα φ ὲ ν παρ ὰ το ῦ πα νιε ρω τά του ἁ γίου Θεσ σα λονίκ ης κυρίου Θε - ων ᾶ». Αξιο μνημό νευ το, επιση μαί νει ο Παπα γε ωρ γίου, είναι το γε γονός ότι ενώ το Μαρ τυ ρολόγιο ανα φέ ρει το ν Θε ο φάνη ως συ ντά κτη του βίου του Αγίου Μιχαήλ, σ το χειρόγραφο της Θεσσα λονίκη ς προτείνεται ο Θε ω νά ς:

νου νεομάρτυρα βλ. και Σ ΟΦΙΑΝΟΥ , « Ὁ νεο μάρτυς Μι χαή λ ὁ ἐ ξ Ἀ γράφων (+1544, Θεσσα λο νί κη) κα ὶ ὁ συντάκτης το ῦ Βίου του», 239 - 240· Γ ΛΑΒΙΝΑ , Ὁ νε ο μάρ τυρας Μιχαήλ ἀ πό τή Γρανίτσα τ ῶ ν Ἀ γράφων (+20/21 Μαρ τίου 1544), 27 - 28, 32 - 35. Ο καθηγητής Ἀ πόστολος Γλα βί νας το 1988 εξέδωσε τον Πα ρακλητικό Κα νό να του Αγίου, ο οποίος είχε εκδοθεί για πρώ τη φορά το 1908 (επα νέκδοση 1953), βάσει ενός άγνωστου μέχρι τότε χει ρογράφου αρ. Ι - 15/2 της ΕΜΣ (18 ος αι.), βλ. « Ὁ Παρακλητικός κανόνας στό Ν ε ο μάρ τυρα Μι - χα ήλ ἀ πό τά Ἄ γρα φα», στο ΔΙΑΚΟΝΙΑ. Ἀ φιέρωμα στη μνήμη Βα σιλείου Στο γιάννου, ΕΕΘΣχ ΑΠΘ (1988 ), 369 - 389. Για την εικο νο γραφία του νεο - μάρ τυρα Αγίου Μιχαήλ του εκ Γρανίτσης Αγράφων βλ. Α Θ . Π ΑΛΙΟΥΡΑ - Μ. Γ Α ΡΙΔΗ , «Συμβολή στήν ε ἰ κονογραφία νεομαρτύρων», Ηπειρωτικά Χρονικά, 22 (1980), 169 - 173 . Επίσης, Σ ΤΑΥΡΟΥΛΑΣ Σ ΔΡΟΛΙΑ , «Συμ βο λή στην ει κονο - γρα φία των Αγραφιωτών νεομαρτύρων Σεραφείμ, Δα μια νού και Μιχαήλ», Καρδιτσιώτικα Χρονικά, 3 (1997), 59 - 86 (ιδιαί τε ρα, 81 - 83) (ευχαριστούμε τον συνάδελφο δρ. Ι. Τσιουρή για την υπόδειξη του συ γκε κ ριμένου άρθρου).

190 . Νέο Μαρτυρολόγιο, 48 υποσ. 1. Βλ. και Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ὁ μη - τρο πολίτης Θεσσαλονίκης Θεων ᾶ ς ὁ Α΄ κα ὶ ἔ ργον α ὐ το ῦ μαρ τυ ρολογικόν», Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Λα΄, ἀ ρ. 23 (11/06/1911), 180.

102

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

«Πε ριτ τ ὸ ν ε ἰ πε ῖ ν ὅ τι τ ὸ ὄ νομα το ῦ Θεων ᾶ ε ὐ κόλως ἠ δύ να - το ἵ να ὑ π ὸ τ ῶ ν πρώτων το ῦ βί ου ἐ κ δοτ ῶ ν συγ χυθ ῇ πρ ὸ ς τ ὸ το ῦ Θεο φάνους» 191 . Σε σι γίλλιο, επίσης, του πα τριάρχη Διονυσίου του Β΄ που είχε εκ - δώσει ο ίδιος ο Παπα γεωρ γίου 192 ο Θε ω νάς μνη μονεύεται ως μα - κα ρίτης το 1546. Άρα το χει ρό γραφο της Θεσσα λονίκη ς συντά - χθηκε μεταξύ των ετών 1544 και 1546 · αφού λοιπόν α να γράφει ότι το Μαρ τύ ριο συ ντά χθηκε από το Θεσσα λο νί κης Θε ων ά, σημαίνει ότι ο Μη τρο φά νης δεν θα μπο ρούσε να είχε δ ια δεχθεί το Θε ω νά το 1542, όπως ανα φέρει ο Petit . Το συ μπέ ρα σμα του

191 . Ο Γλαβίνας διορθώνει τον Παπαγεωργίου σε ότι αφορά στην α νά - γνωση του ονόματος του συγγραφέα του Βίου του Αγίου Μι χαή λ. Ενώ, δηλαδή, ο Π α παγεωργίου διαβάζει Θεωνάς , ο Γλαβίνας υπο στη ρί ζει ότι ο συντάκτης του Βίου και αρχιεπίσκοπος Θεσσα λονίκη ς το έ τος 1544 (το οποίο ανα γρά φε ται στο χειρόγραφο της Θεσσαλονίκης) εί ναι ο Θεοφάνης («Θε ω - ν ᾶ ς Α΄ ὁ ἀ π ὸ ἡ γουμένων μητροπο λί της Θεσσα λο νί κης», 2 79 υποσ. 5) όπως δε χεται και ο Νικόδημος ο Αγιο ρεί της ( Νέο Μαρτυ ρο λόγιον, 48 σημ. 1). Ο ί - διος με λε τη της [ Γ ΛΑΒΙΝΑ , «Μητρο πολ ῖ ταί τινες Θεσσαλονίκης κατά τον ΙΣΤ΄ α ἰῶ να», 291 - 301· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ὁ νεο μάρ τυρας Μιχαήλ ἀ πό τή Γρα νί τσα τ ῶ ν Ἀ γρά φων (+20/21 Μαρ τίου 1544), 28, 40 - 45], ωστόσο, α να φέ ρει ως συ ντά - κτη του βί ου του νεομάρτυρα Μιχαήλ τον Μη τρο πο λίτη Θεσ σα λ ο νί κης Μη - τρο φ άνη, μια και ο Θεο φάνης δεν είναι υπαρκτό πρόσωπο. Ο Δ. Σο φιανός [« Ὁ νεο μάρ τυς Μιχαήλ ὁ ἐ ξ Ἀ γρά φων (+1544, Θεσσα λο νί κη) κα ὶ ὁ συντά - κτης το ῦ Βίου του», 241] αναφέρει ότι ο συγγραφέας του Μαρτυρίου του Μι - χαήλ εί ναι ο Μη τροπολίτης Θεσ σα λονί κης Μητροφάνης Α΄ (1541 - 1550/51). Για τον Μη τροφά νη βλ. Γ ΛΑΒΙΝΑ , «Μητροπολ ῖ ταί τινες Θεσσα λο νί κης κατά τον ΙΣΤ΄ α ἰῶ να», 290 - 301.

192 . ΒΖ 7 (1898), 73.

103

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Πα πα γε ωρ γίου είναι ό τι το 1545 ή 1546 τον Θε ων ά 193 δια δέ χθη κε ο Θεο φάνης και αυτόν το 1555 ο Μα κά ριος 194 . Ο Παπαγεωργίου ασχολήθηκε και με έναν ακόμη αρ χιε πί - σκο πο Θεσσαλονίκης , τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά 195 . Το

1903 δη μο σιεύει το άρθρο « Τ Ο ΕΤΟΣ ΤΕΛΕΥΤΗΣ Γ ΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ

Π Α ΛΑ Μ Α » 196 , όπου σημειώνει ότι τ ο έτος του θανάτου του αρχιε - πισκό που Θεσσα λο νί κης Γρη γορίου του Παλα μά δεν παρα δί δε - ται από την έντυπη πα ρά δο ση . Π α ρα πέ μπει μάλιστα σε προγε νέ - στε ρ έ ς του μελέτες, στις οποίες δεν απαντά α να φορά στο έτος θα νάτου του Παλαμά ,

193 . Από πατριαρχικό γράμμα του Ιερεμία Β΄ που εκδόθηκε τον Α πρί λιο του 1542 πληροφορούμαστε ωστόσο ότι την εποχή εκείνη ο Θε ω νάς ήταν ήδη μα κα ρίτης, Γ ΛΑΒΙΝΑ , «Θε ω ν ᾶ ς Α΄ ὁ ἀ π ὸ ἡ γουμένων μη τρο πο λί της Θεσ - σα λονίκη ς», 279.

194 . Η συγκεκριμένη άποψη του Παπαγεωργίου δεν φαίνεται να έγινε απο δε κτή. Ο Θεωνάς Α΄ υπήρξε Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης από το 1539 μέχρι το 1541, οπότε και τον διαδέχθηκε όχι ο Θεοφάνης (για τον οποίο δεν υ πάρ χει καμμία άλλη μαρτυρία πλην του Νι κο δή μου του Αγιορείτου, βλ. πα - ρα πάνω), αλλά ο Μητροφάνης Α΄ , τον ο ποί ο μετά την καθαίρεσή του (ανά - με σα στα έτη 1550 - 1555) δια δε χθη κε ο Ιωάσαφ Αργυρόπουλος , για δεύτερη φο ρά Μητροπο λί της Θεσσα λο νί κης. Όσον αφορά στον Μακάριο, η σύγ χρο - νη ά πο ψη εί ναι ότι θα πρέ πει να διαγραφεί από τον κατάλογο των μητροπο - λι τών της πό λης, Γ ΛΑΒΙΝΑ , «Μητροπολ ῖ ταί τινες Θεσσαλονίκης κατά τον ΙΣΤ΄ α ἰ ῶ να», 289, 290 κ.ε.

195 . Βλ. Κ Ο ΤΖΑ ΜΠΑ ΣΗ - Κ ΑΛΤΣΟΓΙΑΝΝΗ - Π ΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ , Η Θεσσα - λο νί κη στη βυ ζαντινή λο γο τε χνία, 167 - 169 (και υποσ. 404)

196 . Ἀ λήθεια, (12/02/1903), 1.

104

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

«ο ὔ τε ὁ Ἀ θην ῶ ν Μελέτιος ἐ ν τ ῇ “ Ἐ κκλησιαστικ ὴ ἱ στορία”, τόμ Γ΄ ( ἐ ν Βιένν ῃ τ ῆ ς Ἀ ουστρίας 1784) σελ. 209 κ. ἑ. 197 ο ὔ τε ὁ Harles ἐ ν τ ῇ το ῦ Φα βρι κίου “ Ἑ λ λη νικ ῇ Βιβλιοθήκ ῃ”, vol . XI ( Hamburg 1808) σελ. 494 κ. ἑ. 198 , ο ὔ τε ὁ Σο φοκλ ῆ ς Κων - στα ντίνου το ῦ ἐ ξ Ο ἰ κονόμων ( Ὀ μιλ., Ἀ θήνησι 1861, σελ. ε΄ κ. ἑ.) 199 ο ὔ τε ὁ σεβασμιώτατος Δι δυ μο τεί χου κ. Φιλά ρε τος Βα φείδης ἐ ν τ ῇ μείζονι “ Ἑ κκλησια στι κ ῇ ἱ στο ρί ᾳ”, τόμ. Β΄ ( ἐ ν Κων στα ντινουπόλει 1886) σελ. 247 κ. ἑ.» 200 .

197 . Εννοεί το Μ ΕΛΕΤΙΟΥ , (Μ ΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ Α ΘΗΝΩΝ ) , Ἐ κκλησιαστικ ὴ ἱ - στο ρί α. Με τε νεχθε ῖ σα ἐ κ τ ῆ ς Ἑ λληνικ ῆ ς ε ἰ ς τ ὴ ν ἡ μετέραν ἁ πλοελληνικ ὴ ν φρά - σιν ε ἰ ς τόμους τρε ῖ ς διαιρεθε ῖ σα· κα ὶ πλουτισθε ῖ σα μ ὲ πολλ ὰ ς χρησίμους, κα ὶ ἀ - να γκαί ας ὑ ποσημειώσεις, κα ὶ ἀ κριβε ῖ ς π ίνακας, παρ ὰ Γεωργίου Βενδότη ἐ ν Ζα - κύν θ ῳ, κα ὶ παρ’ αύτο ῦ διορθωθε ῖ σα , τ. Γ΄ ( ἐ ν Βιένν ῃ τ ῆ ς Ἀ υ στρί ας, 1784), κε - φάλαιον Η΄: Περ ὶ Βαρλάαμ το ῦ Καλαβρο ῦ, κα ὶ τ ῆ ς α ὐ το ῦ α ἱ ρέσεως, 208 - 211.

198 . Εννοεί το έργο του J . A . F ABRICIUS , Bibliotheca Graeca sive no titia scri p torum veterum graecorum , (επιμ. G.C. H ARLES ), τ . XI (Hamburgi, 9 1808), caput XL (olim. XLIV), de Gregoriis, Palama et Acindyno, nec non de Phi lo - the o Cpol, Ioanne Cyparissiota, etc, 494 - 553.

199 . Εννοεί Σ ΟΦΟΚΛΗ Κ ΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟΥ ΕΞ Ο Ι ΚΟΝΟΜΩΝ , Το ῦ ἐ ν ἁ γί - οις πα τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Γρηγορίου ἀ ρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης το ῦ Παλαμ ᾶ ὁ μι λί - αι ΚΒ΄ ( Ἀ θήνησι , 1861). Πρβλ . « Ο ἱ κατ ὰ Βαρλα ὰ μ λόγοι μετεγρά φη σαν ἐ κ χει ρο γρά φου τ ῆ ς Βι βλιοθήκης το ῦ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ ἑ λληνικο ῦ γυμνασίου , ἐ ξ ᾗ ς , ἄ ν μ ὴ ἀ πα τώ μεθα , μεταγράψας ἐ ξέδωκε λόγους τινας ὁ μακαρίτης Σο φο - κλής Κ . Ο ἰ κο νόμος » · Ν ΙΚΟΔΗΜΟΥ ΤΟΥ Α ΓΙΟΡΕΙΤΟΥ , « Πρό λο γος ε ἰ ς τ ὰ συγ - γράμ ματα το ῦ ἐ ν ἁ γίοις πατρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Γρηγορίου το ῦ Πα λαμ ᾶ », Ἐ κκλη σια στι - κ ὴ Άλήθεια , ἔ τ. Δ΄ , ἀ ρ . ζ΄ (1883 - 1884), 93.

200 . Εννοεί το Φ ΙΛΑΡΕΤΟΥ Β ΑΦΕΙΔΟΥ , ( Α ΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ ), Ἐ κκλη σιαστι κ ὴ ἱ στο ρία ἀ π ὸ το ῦ Κυρίου ἡ μ ῶ ν Ἰ ησο ῦ Χριστο ῦ μέχρι τ ῶ ν καθ ’ ἡ μ ᾶ ς χρόνων , τ . Β΄ ( ἐ ν Κων σταντινουπόλει , 1886), §155 Ὁ Βαρλα ὰ μ κα ὶ Ἀ κίνδυνος κα ὶ ο ἱ ἠ - συ χαστα ὶ (1341 - 51), 247 - 251.

105

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Ο Παπαγεωργίου πλη ρο φορε ί ότι πολλές φορές κατά το πα ρελ - θόν είχε αναζητήσει στη Θεσσα λονίκη κάποιο χει ρό γρα φο ή ση - μεί ωμα σχετικά με το έτος θα νάτου του Πα λα μά. Οι πρ ο σπά - θειες του , ωστόσο, απέβησαν άκαρπες ενώ το «πο θού μενον ση - μεί ωμα ἔ κειτο πόρρ ῳ, ἐ ν κώδικι τ ῆ ς ἐ ν Ἑ λλάδι μο ν ῆ ς το ῦ Με γά - λου Σπηλαίου» και έχει ως εξής : «Γρηγόριος ὁ ἁ γιώ τατος Πα λα μ ᾶ ς ὁ Θεσσαλονίκης ὕ πνωσεν ἐ ν Κυρί ῳ τ ὸ ν γλυκ ὺ ν ὕ πνο, τ ῷ , Ϛ ΩΞ Ϛ», δηλαδή το έτος 1357/1358. Με αφορμή τη δημοσίευση του σημειώματος, ο φιλό λο γος Πα παγεωργίου δεν μπορεί να αντισταθεί στον πει ρα σμό να εξη - γή σει και το προσωνύμιο «Παλαμάς » που συ νο δεύει τον αρ χιε πί - σκο πο Θεσσαλονίκης Γρηγόριο. Αναφέρει, λοι πόν, ότι το «Πα - λα μ άς » προ κύ πτει από τη λέξη παλάμη με τη σημασία όχι του αρ χαιοελληνικού επι θέτου « παλαμναίου » , δηλαδή του αυ τό χει - ρα, αλλά του επιθέτου « βρια ρόχειρα » , δη λα δή του δυνατού και γενναίου. Πράγματι, συνε χί ζει ο Πα πα γεωργίου, ο Άγιος Γρη γό - ριος ο Παλαμάς κατόρθωσε να α να σκευάσει την αιρετική διδα - σκα λία του Βαρλαάμ και του Α κιν δύνου, αλλά και να αντισταθεί στις κακοδοξίες των λα τί νων και λα τινοφρόνων 201 .

201 . Απάντηση στο κείμενο του Παπαγεωργίου με την επισήμανση ότι πρό κειται για «…μικρ ὰ ν πραγματείαν το ῦ ἀ ξιοσεβάστου μοι κα ὶ σοφο ῦ κα θη - γη το ῦ κ. Π. Παπαγεωργίου…» δημοσιεύτηκε από τον αρχι διά κο νο Θεμι στο - κλή στο φύλλο Ἀ λήθεια (22 /03/1905, 2). Σύμφωνα με τον αρχιδιάκονο το έ - τος θα νάτου του Παλαμά δεν μπορεί να είναι το 1357/1358, αλλά το 1359/ 1360. Η σύγχρονη έρευνα αποδέχεται ως ημε ρομηνία θανάτου του την 14 η Νο εμ βρί ου 1359. Βλ. και Κ. Δ Υ Ο ΒΟΥ ΝΙΩΤΗ , «Τ ὸ ἔ τος θανάτου Γρηγορίου το ῦ

106

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Παλαμ ᾶ», ΕΕΘΣχ ΕΚΠΑ 1 (1924), 74. Για τον βίο του Αγίου Γρηγορίου του Πα λαμ ά βλ. εν δει κτι κά Φ ΙΛΟΘΕΟΥ Κ ΟΚΚΙΝΟΥ , Ε ἰ ς τ ὸ ν βίον το ῦ ἁ γίου Γρη γο - ρί ου Παλα μ ᾶ , (με τάφραση Π. Χρήστου) (Θεσσα λονίκ η, 1984)· Α ΘΑΝΑΣΙΟΥ Π Α ΡΙΟΥ , Ὁ Πα λαμ ᾶ ς ἐ κε ῖ νος, ἦ τοι βίος ἀ ξιο θαύ μα στος το ῦ ἐ ν Ἁ γίοις Πα τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Γρηγορίου Ἀ ρχιεπισκόπου Θεσσα λονίκη ς το ῦ θαυ μα τουρ γο ῦ τουπί - κλην Πα λα μ ᾶ ( Βι έννη, 1784)· Γ Ρ . Π ΑΠΑΜΙΧΑΗΛ , ῾ Ο ἅ γιος Γρηγόριος ὁ Πα λα - μ ᾶ ς (Πε τρού πολις/ Ἀ λεξάνδρεια, 1911)· Μ. J UGIE , " Palamas Gr é go i re ", DTC 11 (1932), 1735 - 1776· J . M E YEN DORFF , Introduction a l ’é tude de Gr é goire Pa - la mas ( Pa ris , 1959) · Π. Χ ΡΗΣΤΟΥ , « Ὁ Γρηγόριος ὁ Πα λα μ ᾶ ς», στο Θεο λο γι κ ὰ Με λε τήμα τα, Νηπτικ ὰ κα ὶ ἡ συχαστικ ὰ (Θεσσαλονίκη, 1977), 123 - 138· Θ ΕΟ - ΚΛΗ ΤΟΥ Δ ΙΟ ΝΥ ΣΙΑΤΗ , Ὁ ἅ γιος Γρηγόριος ὁ Παλα μ ᾶ ς. Ὁ βίος κα ὶ ἡ θεολογία του (1296 - 1359) ( Ἅ γιον Ὄ ρος/Θεσ σα λο ν ί κη, 1976)· Πρα κτικ ὰ Θεολογικο ῦ Συνε δρίου ε ἰ ς τι μ ὴ ν κα ὶ μνήμην το ῦ ἐ ν ἁ γίοις πα τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Φιλοθέου Ἀ ρχιε πι - σκό που Κων στα ντινουπόλεως το ῦ Θεσσα λο νι κέως, Θεσσαλονίκη 14 - 16/11/ 1983 (Θεσσα λονίκ η, 1986)· Πρα κτ ικ ὰ Θεο λογικο ῦ Συνεδρίου ε ἰ ς τιμ ὴ ν κα ὶ μνή - μην το ῦ ἐ ν ἁ γίοις πα τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Γρη γορίου Ἀ ρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης το ῦ Πα λαμ ᾶ, Θεσ σα λο νίκη 12 - 14/11/1984 (Θεσσαλονίκη, 1986)· Β ΑΣΙΛΕΙΟΥ Κ ΑΛ - ΛΙΑΚ ΜΑΝΗ , (Π ΡΩΤΟΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥ ), « Ἡ μνήμη το ῦ ἁ γίου Γρηγορίου Πα λα μ ᾶ κα τ ὰ τ ὴ ν περίοδο τ ῆ ς Τουρ κο κρα τι ας», στο Χριστιανική Θεσσαλονίκη, ὀ θω μα - νικ ὴ περίοδος 1430 - 1912 (Θεσσα λο νί κη, 1993) (ανάτυπο)· Θ. Γ ΙΑΓΚΟΥ , «Μαρ - τυρίες περί της μνή μης του αγίου Γρη γο ρίου του Παλαμ ά στο Άγιον Ὄ ρος», Κληρονομία, 28 (1996), 9 - 30· Π. Π ΑΣΧΟΥ , « Ὑ μνογραφικ ὰ στ ὸ ν Ἅ γιο Γρη γόριο Παλαμ ᾶ», ΕΕΘΣχ ΕΚΠΑ 33 (1998), 306 κ.ε.· «Ο Άγιος Γρηγόριος ο Πα λαμάς στην ι στο ρία και το πα ρ όν», Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο, Α θή να 13 - 15 Νο - εμ βρί ου 1998 ( Ἄ γιον Ὄ ρος, 2000)· Χ Ρ . Α ΡΑΜΠΑΤΖΗ , Εκ κλη σια στι κοί συγ γρα - φείς και κεί με να 12 ου - 15 ου αιώνα. Πατερικά και Α γιο λογικά κεί με να και με λέ τες (Θεσσα λο νί κη, 2007), 102 - 108 . Για την εικο νογραφία του Α γίου Γρη γο ρί ου - του Παλαμά βλ. Χ ΡΥ ΣΑΝΘΗΣ Μ ΑΥ ΡΟ ΠΟΥΛΟΥ - Τ ΣΙΟΥ ΜΗ , «Ο ἱ πρ ῶ τες ἀ πει κο - νίσεις το ῦ ἁ γίου Γρη γο ρίου το ῦ Παλαμ ᾶ στή Θεσσαλονίκη», στο Πρα κτι κ ὰ Θεολογικο ῦ Συ νε δρί ου ε ἰ ς τιμ ὴ ν κα ὶ μνή μην το ῦ ἐ ν ἁ γίοις πα τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Γρη - γο ρίου Ἀ ρχιε πι σκόπου Θεσσα λονίκη ς το ῦ Παλαμ ᾶ, ό.π., 245 - 257· Τ ΗΣ Α Υ - ΤΗΣ , «Ε ἰ κο νο γρα φι κές ἰ διαιτερότητες στίς τοιχογραφίες το ῦ κα θο λι κο ῦ τ ῆ ς

107

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Στα 1901 επεξεργάζεται φιλολογικά το ν Βίο της Οσίας Θεο -

δώρας της εν Θεσσαλονίκη δημοσιεύοντας το άρθρο “ Z UR V ITA

DR H L . T HEODORA VON T HESSALONIKE ” 202 . Το κείμενο του βίου πα ρα δίδεται στον κώδικα 390 (πρώ ην 159) της Συνοδικής Βι βλι - ο θή κης Χειρογράφων της Μόσχας (σή μερα Ι στορικού Μου σεί - ου) που το 1899 εξέδωσε ο ρώσος επί σκο πος Αρσένιος, “ Le ben der hl . The o dora von Thes sa lo ni ke. Grie chi scher Text ( pag . 1 - 36) mit rus sischer Ü ber set zung ( p . 37 - 79)” 203 .

Μο ν ῆ ς Βλατάδων στή Θεσσαλονίκη», στο Χριστιανική Θεσσα λο νί κη - Ἡ ἱ ερά βα σιλική, πατριαρ χι κή καί σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων. Πρα κτι κά Θ΄ Δι ε θνο ῦ ς Ἐ πι στη μο νικο ῦ Συμποσίου, Θεσσαλονίκη 06 - 08/11/2003 (Θεσσαλο - νί κη, 2009), 177 - 192· Ε. Τ ΣΙ ΓΑ ΡΙ ΔΑ , «Ε ἰ κο νι στι κές μαρτυρίες το ῦ Ἁ γίου Γρη - γο ρίου το ῦ Παλαμ ᾶ σέ ναούς τ ῆ ς Κα στο ρι ᾶ ς καί τ ῆ ς Βέ ροιας. Συμβολή στήν ε ἰ κονογραφία το ῦ ἁ γίου», ό.π., 261 - 284· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Εικονιστικές μαρτυρίες του Αγίου Γρηγορίου του Πα λα μά στη Θεσ σα λο νί κη και στο Άγιον Όρος», στο «Ο Άγιος Γρηγόριος ο Πα λα μάς στην ιστο ρία και το πα ρόν», ό.π., 193 - 215· Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Μνημειακή το πογραφία της χριστιανικής Θεσσα λο - νί κ ης, 316 - 318 .

202 . ΒΖ 10 (1901), 144 - 158.

203 . Για τον βίο της Οσίας Θεοδώρας βλ. Ε . K URTZ , "Des Klerikers Gre - go ri os Bericht über Leben, Wunderthaten und Translation der hl. Theodora von Thessalonice nebst der Metaphrase des Johannes Stau ra kios", Mé moi res de l’Académie Imperiale des Sciences de St. Pétersbourg , VIIIe serie, τ. VI/1 (St. Pétersbourg, 1902), 1 - 111· E. P ATLAGEAN , "Theodora de Thes sa lonique. Une sainte moniale et un culte citadin (IXe - XXe si è cle)", στο S. B OESCH G A IA - NO - L. S E BASTIANI ( επιμ .) Culto dei santi istituzioni e clas si so ciali in eta prein - du striale (Roma, 1984), 39 - 69· ODB 3 (1991), 2039· Σ . Π ΑΣΧΑΛΙΔΗ ( ε ἰ σαγ ., κριτ . κείμ ., με ταφρ ., σχόλια ) , B ίος τ ῆ ς ὁ σιομυ ρο βλύτιδος Θε ο δώρας τ ῆ ς ἐ ν Θεσσα λο νίκ ῃ . Διήγηση περ ὶ τ ῆ ς μεταθέσεως το ῦ τιμίου λει ψάνου τ ῆ ς ὁ σίας

108

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Θεοδώρας ( Θεσσαλονίκη , 1991 ) · Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Τ ὸ συ να ξάριο τ ῆ ς ὁ σίας Θεο - δώ ρας στ ὸ ν κώδικα Coislinianus 223 · ἕ να ἁ γιο λο γι κ ὸ - ἑ ορ το λο γι κ ὸ πρό βλη - μα », Βυζαντινά , 16 (1991), 357 - 366· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «T ο ανέ κ δο το βυ ζα ντινό Συνα ξάριο της οσίας Θεοδώρας της εν Θεσ σα λονίκ ῃ ( Nov.A uct.BHG 1741e) και η πηγή του » στο Σκε ῦ ος ε ἰ ς Τι μην : άφιερωματικ ὸ ς τόμος ἐ π ὶ τ ῇ συμπλη - ρώ σει 25 ετίας ἀ π ὸ τ ῆ ς ε ἰ ς Ἐ πίσκοπον χειροτονίας κα ὶ 20 ετίας ἀ π ὸ τ ῆ ς ἐ νθρο - νί σεως το ῦ Μητροπολίτου Α ὑ στρίας κα ὶ Ἐ ξάρχου Ο ὑ γγαρίας κα ὶ Μεσευ ρώ - πης ( Ἀ θ ῆ ναι , 2011), 669 - 680· P. H ATLIE , “Wo men of Di sci pline During the Se cond Iconoclast Age”, BZ 89 (1996), 37 - 44· A LICE T AL BOT - R ICE ( επιμ .), Ho l y Women of Byzantium: Ten saint’s lives in En glish translation, τ .1 (Wa - shin gton D.C., 1996), 159 - 237· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , "Fa mi ly Cul ts in Byzantium: The Ca se of St. Theodora of Thes sa lo nike", στο J.O. R O SENQUIST ( επιμ .), Λ ΕΙ - ΜΩΝ . Stu dies presented to L. Rydén on his Sixty - Fif th Bir th day (Uppsala, 1996), 49 - 69· Κ ΟΤΖΑΜΠΑΣΗ - Κ ΑΛ ΤΣΟ ΓΙΑΝΝΗ - Π ΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ , Η Θεσσα - λο νίκη στη βυζαντινή λο γο τε χνία , 107 - 111· Δ . Σ ΟΦΙΑΝΟΥ , « Διή γη σις τ ῆ ς Ἁ γί - ας Θεοδώρας τ ῆ ς Μυ ρα δο τούσας ( κώδ . Μον ῆ ς Μεταμορ φώ σεως 470, φφ. 249 v - 257 v )», στο Χριστιανική Θεσσα λονίκ η - Ἅ γιοι τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης, Α΄. Πρα κτικά ΙΣΤ΄ Διεθνο ῦ ς Ἐ πι στημονι κο ῦ Συμποσίου, Θεσσα λονίκ η 07 - 09/11/ 2002 (Θεσσαλο νίκη, 2009), 49 - 67· J EN NIFER B ALL , “ Deco ding the hab bit of the Byzantine nun ”, JMH 27 - 28 (2009 - 2010,) 34. Για ζητήματα ει κο νο γρα φίας της Οσίας βλ. Σ Τ . Π ΕΛΕ ΚΑ ΝΙΔΗ , «Νέαι ἔ ρευ ναι ε ἰ ς τ ὴ ν Ἁ γ. Σο φία ν Θεσσα - λονίκη ς κα ὶ ἡ ἀ ποκατάστασις τ ῆ ς ἀ ρ χαίας α ὐ τ ῆ ς μορ φ ῆ ς», στο Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Με λε τή ματα παλαιο χριστια νι κ ῆ ς καί βυζαντι ν ῆ ς ἀ ρ χαι ο λο γίας, (Θεσσα λο - νί κη, 1977), 286· Χ. Μ ΠΑΚΙΡΤΖΗ , «Μαρμάρινη ε ἰ κόνα τ ῆ ς ἁ γ. Θεο δώ ρας ἀ πό τή Θεσσαλονίκη», Ελληνικά, 39 (1989), 158 - 163· Π Α ΣΧΑ ΛΙΔΗ ( ε ἰ σαγ ., κριτ . κείμ ., με ταφρ ., σχόλια ) , B ίος τ ῆ ς ὁ σιο μυ ροβλύτιδος Θε ο δώρας τ ῆ ς ἐ ν Θεσ σα λ ο νίκ ῃ, 15 - 24 (όπου πα ρα τί θε ται το κεί μενο από τον βίο της οσίας, στο οποίο κα - ταγράφεται το ό νομα του ζω γρά φου Ιωάννη, ο οποίος φι λο τέχνησε την πρώτη εικόνα της οσίας)· Ξ ΥΓΓΟ ΠΟΥΛΟΥ , « Ἀ νάγλυφον το ῦ ὁ σιου Δαυίδ το ῦ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ», 159 - 164· Γ. Γ ΟΥ ΝΑΡΗ , «Η ανά γλυ φη ει κό να Δεο μέ νης του Μουσείου Βυ ζαντινού Πο λι τι σμού Θεσ σα λο νί κης. Πανα γία ή Α γία Θεο δώ - ρα;», Βυ ζα ντι νά, 18 (1995 - 1996), 331 - 338· Α ΓΑ ΘΟ ΝΙΚΗΣ Τ ΣΙ ΛΙΠΑΚΟΥ , «Βυζα -

109

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Μετά την εκτεταμένη αυτή αναφορά στην αγιολογική και ι - στορική συγγραφική παραγωγή του Παπαγεωργίου εύ κολα δια - πι στώ νεται η ερευνητική του διείσδυση στα θέματα, με τα ο ποί α κα ταπιάνεται. Η συμβολή του στη μελέτη της α γιολογικής πα - ρά δο σης της πόλης που τόσο πολύ αγαπάει, αλ λά και της εκ κλη - σια στικής της ιστορίας είναι αναμφι σβή τη τη. Η ενδελεχέστε ρη ματιά στις με λέ τες του οδηγεί στο συ μπέ - ρασμα ότι ο Παπα γεωρ γίου γοη τεύεται περισσότερο από την α - να κά λυψη των χειρογράφων και των επιγραφών, πα ρά από το πε ρ ιε χόμενό τους. Η κα ται γι στική παράθεση των κει μένων των χει ρο γρά φων μοιά ζει να εί ναι το κύριο μέλημά του, εις τρόπον ώστε κα τα θέτει ακα τέρ γαστη την πλη ροφορία που α φορά στο θέμα του. Επίσης, ενώ πράγματι υπάρ χει πλού τος χειρο γρα φι - κών α να φο ρών, δεν συμβαίνει κάτι αντί στοι χο με τη βιβλιο γρα - φική παρα γω γή της εποχής του. Εφόσον τ ο ν εν δ ιά φερε ι να κα - τα θέ σει μία μέλετη επί του ου σια στικού περιε χο μένου του χειρο - γρά φου που ανακάλυπτε, τότε θα ανα με νόταν και μεγα λύ τερη βι βλιο γρα φι κή τεκμηρίωση. Επί πα ρα δείγματι, στην περίπτωση του Βί ου του Οσίου Θεωνά δεν μνη μο νεύει καθόλου τα έργα του Π. Γ. Ζερλέντη , «Θεσ σα λονικέων μη τρο πολ ῖ ται ἀ π ὸ Θε ω ν ᾶ το ῦ ἀ π ὸ ἡ γουμένω ν μέχρι Ἰ ωάσαφ Ἀ ρ γυ ροπούλ ου (1520 - 1578)» [ BZ 12 (1903) , 131 - 152 ] και «Θεω ν ᾶ ς ὁ ἀ π ὸ ἡ γουμένων κα ὶ Μα κά -

ντι νές μαρμά ρι νες ει κό νες από τη Θεσσα λο νί κη», Βυζαντινά, 19 (1998), 289 - 311· Κ ΑΖΑ ΜΙΑ - Τ ΣΕΡ ΝΟΥ , Μνη μειακή το πο γρα φία της χριστιανικής Θεσσα - λονίκη ς, 406.

110

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

ριος ὁ Ζακύνθιος ἀ ρχιε πί σκο ποι Θεσσαλονικέων» [ ΒΖ 14 (1905) , 254 - 256 ] . Στο εύλογο ε ρώ τημα πώς θα μπορούσε να γνω ρί ζει τις συγκεκριμένες μελέτες, σημειώνουμε ότι κι οι δύο είναι δη μο - σιευ μένες σε ένα γερ μα νικό περιοδικό που ι δι αι τέρως τιμούσε ο Πα παγεωρ γίου, την Byzantinische Zeit schrift . Ο ίδιος ο Ζερ - λέντη ς ασκώντας κριτική στον Παπ αγεωρ γίου επιση μαί νει την πα ρά λειψή του και απορεί π ω ς ενώ υπάρχουν τρεις ιε ράρ χες με το ό νο μα Θεωνάς που σχετίζονται με τη Θεσσα λονίκ η,

«… ὁ Παπαγεωργίου, ἀ ν ὴ ρ ἐ λλόγιμος, μετ ὰ τ ὰ ς ἔ ρευνας, καθ’ ἅ ς προ σέθηκα τρε ῖ ς ἱ εράρχας μέχρι το ῦ ἔ τους 1439 προ στάντας τ ῆ ς Θεσσαλονικέων ἐ κκλησίας μετ ὰ Θεων ᾶ ν τ ὸ ν ἀ π ὸ ἡ γουμένων, τ ὸ ν ὅ σιον, ἐ πιμένει ὅ τι ὁ Θεων ᾶ ς ο ὗ τος προέστη τ ῆ ς Θεσσα λονικέων ἐ κκλησίας μέχρι το ῦ ἔ τους 1541. Ἐ γ ὼ δ ὲ γινώσκω τρε ῖ ς ἱ εράρχας Θεσσαλο νι - κέων φέρο ντας τ ὸ ὄ νομα Θεων ᾶ ς κατ ὰ το ὺ ς α ὐ το ὺ ς χρό - νους, ….» 204 . Ακόμη και ε κεί που ο Παπαγεωργίου προσθέτει κά ποια πα ρα πο - μπή, αυ τή προέρχεται κυ ρί ως από τη φι λο λογική ε ρευ νητική πα - ραγωγή, από την πα ρά δοση της οποίας δεν μπορεί να ξε φύ γει, καθώ ς οι σπου δές του υ πήρ ξαν φιλολογικές.

204 . Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Λα΄, ἀ ρ. 33 (20/08/1911), 260 - 261.

111

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Α .3. Οι Χριστιανικές Επιγραφ ές της Θεσσαλον ίκης

Α.3.1. Επιγραφές της Θεσσαλονίκης

Α.3.1.α Τε ί χη της Θεσσαλον ί κη ς

Μέχρι το 1873 τα βυζαντινά τείχη της Θεσσα λο νί κης 205 , σύμ φωνα με τον Παπαγεωργίου, δια τη ρούνταν α κέ ραια ,

205 . Βλ. ενδεικτικά M . V I CKERS , “ The Date of the walls of Thessalonica ”, I stan bul Arkeoloji M ü zeleri Yil l i ğ i , XV - XVI (1969), 313 - 318· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “ The by zantine sea walls of Thes salonike ”, Balkan Studies , 11 (1970), 261 - 280· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ ,” Further ob ser vations on the chronology of the walls of Thes saloniki ”, Μακεδονικά, 12 (1972), 228 - 233· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “ Fifth century brick stamps from Thessa lo ni ki ”, BSA 68 (1973), 285 - 294· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “ The la te roman walls of Thessa lo ni ca ”, στο Roman Frontier Studies 1969 : Tran sa - ctions of the 8 th Interna tio nal Congress of Limesfor schung , Car diff - Bir ming - ham 1969 ( Cardiff , 1974), 249 - 255· Χ. Μ ΠΑΚΙΡ ΤΖΗ , «Το Τζε ρέ μπου λο της Θεσσαλονίκης », ΑΑΑ 6 (1973), 332 - 337· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η θα λάσσια οχύρωση της Θεσ σα λονίκ ης (πα ρατηρήσεις και προβλή ματα)», Βυζαντινά, 7 (1975), 291 - 341· Θ. Π ΑΠΑΖΩΤΟΥ , «Τα τείχη », στο Βυζαντινά και Με τα βυζαντινά Μνημεία της Θεσσαλονίκης ( Θεσσαλονίκη, 1977), 25 - 33· Γ. Γ ΟΥΝΑΡΗ , Τ ὰ τείχη τ ῆ ς Θεσσαλονίκης [Θεσσα λο νί κη 1976 (=1982)]· A . E VANS , “ The walls of Thessalonica ”, Byzantion , 47 (1977), 361 - 362· B . C RO KE , “ Hormisdas and the late roman walls of Thes saloniki ”, GRBS 19 (1978), 251 - 258· J . - M . S PIE - SER , “ Note sur le rempart ma ritime de Thes sa lo nique ”, TM 8 (1981), 477 - 485· Α. Κ ΟΥΝΤΟΥΡΑ , «Τρε ῖ ς ἐ πι γρα φ ὲ ς ἀ π ὸ τ ὰ τεί χ η τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης», στο Πε - ρι λή ψεις 3 ου Συ μπο σίου Βυ ζαντιν ῆ ς κα ὶ Μετα βυ ζαντιν ῆ ς ἀ ρχαιολογίας κα ὶ τέχνης, Ἀ θήνα 29/04 - 01/05/1983 (Αθήνα, 1983), 39 - 40· A . W . L AWRENCE , “ A Ske letal History of By zan tine For ti fi ca tion ”, ABSA 78 (1983), 171 - 227· Μ. Φ ΟΥ ΝΤΟΥ ΚΟΥ , «Παρα τη ρή σεις στο α μυ ντι κό σύ στη μα των τει χώ ν της Θεσ - σα λονίκης», Θεσσαλονίκη, 1 (1985), 111 - 157· C . F OSS - D . W IN F ELD , By zan tine For ti fi ca tions : an Intro duction ( Pre toria , 1986)· Σ Τ . Σ ΤΕΦΑΝΟΥ , «Ο πύργος

112

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

του Τριγωνίου (συμβολή στη με λέ τη των τουρκικών οχυρώσεων της Θεσσα - λο νί κ ης)», Βυζαντινά, 14 (1988), 415 - 457· G . K IOUR TZIAN , “ Note pro so po gra - phi que sur u ne in scri ption du rem part de Thes sa lonique ”, REB 49 (1991), 247 - 253· Κ ΑΛΛΙΟΠΗΣ Θ ΕΟ ΧΑ ΡΙ ΔΟΥ , «Συμβολή στη με λέ τη της πρώ ι μης ιστορίας των ανα το λικών τειχών της Θεσσα λο νί κης», στο Θυμία μα στη μνή - μη της Λα σκα ρίνας Μπούρα (Αθήνα, 1994), 309 - 315· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Μαρ τυ ρί - ες των εν σφράγιστων πλίνθων για τα τεί χ η και τους πρώ ι μους ναούς της Θεσ σα λονί κης», στο Περιλή ψεις 16 ου Συ μπο σίου Βυ ζαντινής και Μετα βυ ζα - ντι νής αρχαιολογίας και τέ χνης, Αθήνα 17 - 19/ 05/1996 (Α θήνα, 1996), 28 - 29· Γ. Β ΕΛΕΝΗ , «Πολεοδο μι κά Θεσσαλονίκης», στο ΑΕΜΘ 10Β (1996), 491 - 499· Τ ΟΥ Α Υ ΤΟΥ , Τα τείχη της Θεσ σα λο νίκης α πό τον Κάσ σανδρο ώς τον Η ρά - κλει ο (Θεσσα λονίκ η, 1998)· Ν. Μ ΠΑ ΚΙΡ ΤΖΗ - Φ. Ω ΡΑΙ Ο ΠΟΥΛΟΥ , Δοκίμιο για την βυ ζα ντινή οχυρωτική. Βο ρειο ελ λα δικός χώρος 4 ος - 15 ος αιώνας ( Αθήνα, 2001)· N. B A KIRTZIS , “ The Vi su al Lan gu age of Forti fi cation Facades : " The Wal ls of Thes sa lo ni ki "”, Μνημείο και Περιβάλλον, 9 (2005), 15 - 34· Τ ΟΥ Α Υ - ΤΟΥ , “ The Pra ctice , Perce p tion and Experience of By zan ti ne For ti fi cation ”, στο The By zan tine World ( Lon don - New York , 2010), 353 - 364· Τ ΟΥ Α Υ ΤΟΥ , «Τα τεί χ η των βυ ζα ντινών πό λε ων: Αι σθητική, ιδεολογίες και συμ βο λι σμοί», στο Τ Ο ΝΙΑΣ Κ ΙΟΥ ΣΟ ΠΟΥΛΟΥ (επιμ.), Οι βυζαντινές πόλεις 8 ος - 15 ος αι. Προ ο - πτικές της έ ρευ νας και νέες ερ μη νευτικές προσεγγίσεις (Ρέθυμνο, 2012), 139 - 158· Α. Σ ΕΞ ΤΟΥ - Κ. - Α. Σ ΤΥ ΛΙΑ ΝΙ ΔΗ - Σ. Τ ΣΕ ΛΕ ΓΚΑ ΡΙΔΗ , « Σεισμική συ μπε ρι - φο ρά του Βυ ζα ντι νού Τεί χους της Θεσσα λο νί κης υπό σύγχρονη και ασύγχρο - νη σει σμική κί νη ση», στο 3 o Πα νελ λή νιο Συνέδριο Αντισεισμικής Μηχα νι κής & Τεχνικής Σει σμο λογίας , Α θή να 5 - 7 Νοεμβρίου 2008 (Αθήνα, 2008), 1 - 24· Ε Υ ΤΕΡΠΗΣ Μ ΑΡ ΚΗ - Α. Χ Α ΤΖΗ ΪΩΑΝΝΙΔΗ , «Θεσσαλο νί κη, ανασκαφή οικοπέ δου ο δού Φρά γκων 28», στο ΑΕΜΘ 22 (2008), 273 - 279· Μ ΑΡΙΑΣ Τ ΣΙΜΠΙ ΔΟΥ - Α Υ - ΛΩ ΝΙ ΤΗ - Η ΡΩ Σ Λ ΥΚΙ ΔΟΥ , «Θεσ σαλονίκης ίχνη. Η περί πτω ση της “στοάς Hir - sch ”», ό.π., 281 - 288· Ε Λ ΛΗΣ Γ ΚΑ ΛΑ - Γ ΕΩΡΓΙΛΑ (επιμ.), Η πλατεία Ελευθερίας στη Θεσ σα λονίκη (Θεσ σα λονί κη, 2008)· Μ Ε ΛΑ ΧΡΟΙ ΝΗΣ Π ΑΪ ΣΙ ΔΟΥ - Α. Χ ΑΤΖΗ - Ϊ Ω ΑΝ ΝΙΔΗ , « Αρ χαι ολογικές πα ρα τη ρή σ εις στα βόρεια τείχη της Θεσσα λο νί - κης », Μακεδονικά, 38 (2009), 21 - 30.

113

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

«κα ὶ περ ὶ τ ὴ ν κάτω μο ῖ ραν α ὐ τ ῆ ς, τ ὴ ν ἐ κ τ ῆ ς Ἐ γνατίας ὁ δο ῦ μέχρι τ ῆ ς θα λάσσης, κα ὶ δ ὴ : α΄) το ῦ ἀ νατολικο ῦ τείχους κα ὶ τ ὸ μέρος τ ὸ ἐ κ τ ῆ ς πύλης Κασσαν δρεω τικ ῆ ς ἐ κτε τα μένον μέχρι τ ῆ ς πρ ὸ ς τ ῇ θαλάσσ ῃ πύλης Ῥ ώμης ˙ β΄) το ῦ δυ τικο ῦ κα ὶ τ ὸ ἐ κ τ ῆ ς πύλης Χρυσ ῆ ς με χρι το ῦ πρ ὸ ς τ ῇ θα λά σ σ ῃ Τόπ χανέ ˙ γ΄) ὅ λον τ ὸ τε ῖ χος τ ὸ με ταξ ὺ τ ῆ ς πύλης Ῥ ώ μης κα ὶ τ ο ῦ Τ ὸ π Χαν ὲ , τ ὸ μακρότατον πα ραθα λάσσιο. Το ῖ ς ε ἰ - ρη μένοις προσθετέον ὅ τι ἡ Ἐ γνατία ὁ δ ὸ ς τ ὴ ν Θεσ σα λο νί - κη ν διασχίζει ὅ λην ἐ κ τ ῆ ς Κασσανδρεωτικ ῆ ς πύ λης μέχρι τ ῆ ς Χρυσ ῆ ς (β) παράλληλος δ ὲ πρ ὸ ς τ ὴ ν Ἐ γνατίαν ε ἶ ναι ἡ ὁ δ ὸ ς το ῦ Μιδ ὰ τ πα σι ᾶ, ἥ τις τ ὴ ν πόλιν δια σχί ζει ἔ κ τι νος ἀ - να τολικ ῆ ς πύλης, ἄ νωθεν κα ὶ πρ ὸ ς βορ ρ ᾶ ν τ ῆ ς Κα σ σαν δρε - ω τι κ ῆ ς κειμένης, μέχρι τ ῆ ς Λ ῃ ταί ας πύλη ς (α), τ ῆ ς κει μένης ἄ νω θεν κα ὶ πρ ὸ ς βορρ ᾶ ν τ ῆ ς Χρυ σ ῆ ς» 206 .

206 . Π.Ν. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἐ ργατ ῶ ν σήματα κα ὶ ὀ νόματα ἐ π ὶ τ ῶ ν μαρ - μά ρων το ῦ θεάτρου τ ῆ ς Θεσσαλονίκης » , Ἀ ρχαιολογικ ὴ Ἐ φημερίς, 1911, 168 [αναδημοσιεύτηκε στο Π Ο ΛΥΞΕΝΗΣ Α ΔΑΜ - Β ΕΛΕΝΗ (επιμ.), Μελέτες για την αρ χαία Θεσσα λονίκ η. Θεσσαλονίκην Φι λίπ που Βασίλισσαν (Θεσσα λονίκ η, 1985), 780 - 784]. Στην υ ποσημείωση 1 της μελέτης του ο Πα πα γε ωρ γίου επισημαίνει ότι οι όροι ανατολικό και δυτικό χρη σι μο ποι ού νται κατά την ε πι - κρατούσα συνήθεια από τον Ιωάννη Κα με νιά τη και Ευ στά θιο Θεσσα λο νί κης και με άλλους, σύμ φω να με τους ο ποί ους «…τ ὸ ἐ κ τ ῆ ς θα λάσσης μέρος, κα τά συν θή κην.. ὡ ς νότιον λαμ βα ν όμενον». Στην ονομασία των πυλών ο Πα πα - γεωργίου ακολουθεί τον Χατζηιωάννου μόνον όσον αφο ρά τη Χρυ σή ( Ἀ στυ - γρα φία Θεσσαλονίκης , 29 - 31, 34, 102, 104). Ο τελευταίος έγραφε Λι ταί α (ό.π., 29, 32 - 34, 103). Η Λιταία Πύλη έλαβε την ο νο μασία της από την α κο - λουθία της λιτής, δηλαδή της προσευχής, επειδή στην περιοχή υπή ρχαν πολ - λά ιερά (βλ. για κρι τική σε αυτή τη θέση Γ. Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ [ «Βιβλιοκρισίαι. Βα σί - λη Δημητριάδη, “Το πογραφία τ ῆ ς Θεσ σα λον ίκης κατ ὰ τ ὴ ν ἐ ποχ ὴ τ ῆ ς τουρ - κοκρατίας, 1430 - 1912, Ἑ ταιρεία Μα κε δο νι κ ῶ ν Σπουδ ῶ ν, ἀ ρ. 61, Θεσσα λο νί -

114

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

κη 1983, σελ. α΄ - κδ΄+1 - 566. Χάρτες ἐ κτ ὸ ς κει μένου 5. (Πρόλογος θ΄ - ι΄, Πε - ριε χόμενα κα΄ - ιζ΄, κατάλογος ε ἰ κόνων ιθ΄ - κβ΄, Κα τά λογος χαρτ ῶ ν κγ΄ - κδ΄, Ε ἰ σαγωγ ὴ 1 - 12, Κείμενο 13 - 478, Βιβλιογραφία 479 - 484, Ε ὑ ρετήρια 485 - 566”», Μακεδονικά , 23 (1983), 380 - 381], ενώ ο Παπαγεωργίου δια φο ρο ποι - είται ερ μηνευτικά με την ορθογραφία Λη ταί α [υποστηρίχθηκε ότι η πριν από τον εκχριστιανισμό των Θεσσαλονικέων η πύλη ονομαζόταν Λη ταί α ενώ αρ - γό τερα με το νο μά σ τη κε σε Λιταία, Γ. Τ ΣΑΡΑ , «Τοπο γρα φι κά της Θεσσα λο νί - κης ΙΙ», Μακεδονι κά, 22 (1982), 48 - 49]. Τέλος, ο Πα πα γε ωρ γίου ονο μάζει Τοπ χανέ το φρούριο που βρι σκόταν στο νότιο δυτικό άκρο της ο χύ ρωσης της Θε σ σαλονίκης (=φρούριο του Βαρ δάρη), όπως προ κύ πτει από το συνδυασμό των στοιχείων β΄ (του εκ της πύλης Χρυσής μέχρι του προς τη θαλάσση Τοπ - χανέ) και γ΄ (το τείχος το μεταξύ της πό λης Ρώμης και του Τοπ χα νέ). Πρβλ. ο μοιότροπο το πο γρα φικό προ σδιο ρισμό στ ον Βελένη ( Τα τείχη της Θε ς σα - λο νίκης από τον Κάσ σαν δρο ώς τον Ηράκλειο , 107): «από το Τοπχανέ ώς τη Λη ταί α πύ λη» (πρβλ. επίσης και σσ. 96 και 119). Ο O . T AFRALI [ Topographie de Thess a lo ni que ( Paris , 1913), 93] ταυτίζει τη θέση του Τοπ - Χανέ με τη θέ - ση του βυ ζα ντι νού Πύργου της Σαμά ριας {βλ. Ι ΩΑΝΝΟΥ Α ΝΑ ΓΝΩ ΣΤΟΥ , Διή - γη σις περ ὶ τ ῆ ς τε λευ ταίας ἁ λώσεως τ ῆ ς Θεσσα λονίκη ς. Μο νω δία ἐ π ὶ τ ῇ ἁ λώ - σει τ ῆ ς Θεσσα λο νίκης, [ CSHB ] ( Bonnae , 1838 ), 508}. Βάσει των ο θω μα νι κών κα ταστίχων, ο Β. Δημητριάδης ( Τοπο γρα φία της Θεσσα λο νίκ ης , 172), ονο μά - ζει Τοπχανέ τον πύργο που βρισκόταν δίπλα στη σκάλα, στη σημερινή πλα - τεία Ελευ θε ρίας. Ο Χατζηιωάννου ονομάζει τον πύργο δίπλα στη σκάλα ως «Μπα ρούτ χα ν έ» (=πυριτιδοποιείο) αντί Τοπχανέ (που ρο βολο στά σιο). Για μια ευρύτερη συζή τη ση σχετικά με το αν το Τοπχανέ ή ταν το φρού ριο του Βαρ δάρη ή ο πύργος της Σκά λας, βλ. Τ ΣΑΡΑ , ό.π., 64 - 78, όπου κα ι η πα λαιό - τε ρη βι βλιο γραφία. Βλ. επίσης, Ε Υ ΤΕΡ ΠΗΣ Μ ΑΡ ΚΗ , «Συ μπλη ρωματικ ὰ ἀ ρ χαι - ο λο γικ ὰ στοιχε ῖ α γι ὰ τ ὸ φρούριο Βαρ δα ρί ου Θεσσα λο νί κης», Μακεδονικά, 22 (1982), 139 - 143, 149 - 151· Ε. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , «Το Τοπ χα νέ της Θεσσαλονίκης: Η περιοχή της πλα τεί ας Ε λευ θερίας - Λα δά δι κων», στο Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Τα μυ - στή ρια της Θεσσα λο νί κης (Θεσσα λο νί κη, 2001), 137 - 174. Πρβλ. Φάρος τ ῆ ς Μα κεδονίας, (22/03/1889), 3. Βλ. και Γ. Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , «Βιβλιοκρισίαι. Χ. Μπα - κιρ τζ ῆ, “Ἡ θαλάσσια ὀ χύ ρω ση τ ῆ ς Θεσσαλονίκης . (Παρατηρήσεις κα ὶ προ - βλή ματα)”, «Βυζαντινά» ( ἐ πι στη μονικ ὸ ν ὄ ργανον Κέντρου Βυζαντιν ῶ ν Ἐ ρευ -

115

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Από το 1873

«… ἐ π ὶ διοικητο ῦ Μιδ ὰ τ Πασ ᾶ 207 ἀ ρ ξα μένη 208 κα τα στρο φή τ ῶ ν πυλ ῶ ν το ῦ πρ ὸ ς ἀ νατολ ὴ ν Βυζαντινο ῦ περι βό λου τ ῆ ς πό λεως, τ ῆ ς «Ψευ δο χρυ σ ῆ ς» (κοιν ῶ ς «Χρυσ ῆ ς », κα τ ὰ τ ὸ τουρ κι κ ὸ ν «τελί Καπού » 209 ), «Κασσαν δρεω τι κ ῆ ς» (κοιν ῶ ς «Κα λα μα ρι ᾶ ς») 210 κα ὶ «Ῥ ώμας» (τουρκιστί «καν λί κου λέ»),

ν ῶ ν Φιλοσοφικ ῆ ς Σχολ ῆ ς Ἀ ριστοτελείου Πα νε πι στη μίου), τόμ. 7 ος , Θεσσα λο - ν ί κη 1975, σ. 291 - 334· Κεί με νον, σ. 335 - 341: Ἀ γγλι κ ὴ περίληψις. Σχέδια 15, Πί νακες 29 ἐ κτ ὸ ς κειμέ νου», Μακεδο νι κά, 15 (1975), 377 - 378. 207 . Ο Ahmed Sefik Midhat Pa ş a (1822 - 1884) διατέλεσε διοικητής του βι λαετίου Θεσσαλονίκης μόνον στο τετράμηνο χρονικό διάστημα Ο κτώ βριος 1873 - Φεβρουάριος 1874. Βλ. πλήρη κατάλογο των διοι κη τών του βι λαε τίου Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο 1839 - 1912 στο tr . wikipedia . org / wiki / Sela nik _ Eyaleti < επίσκ. 3.6.2012.>. 208 . Πράγματι, η κατεδάφιση συνεχίσθηκε και μετά τη μετάθεση του Μιδάτ πα σ ά, όπως προκύπτει από την αφήγηση του Duschesne , ο οποίος επι - σκέ φθηκε τη Θεσσαλονίκη τον Μάρτιο του 1874 και είδε τις εργασίες κ α τε - δά φι σης του ανατολικού τείχους , κοντά στον Λευκό Πύρ γο. Το θαλάσσιο τεί - χος εί χε ήδη γκρεμιστεί, Χ. Γ ΡΗΓΟΡΙΟΥ - Ε. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , Η Θεσσαλονίκη των περιη γη των 1430 - 1930 (Θεσσαλονίκη, 2008), 170.

209 . Σχεδόν σαράντα χρόνια πριν από τον Παπαγεωργίου ο Χα τζη ι ω άν - νου γράφει με έκδηλη ειρωνεία ( Ἀ στυγραφία Θεσσαλονίκης , 30 - 31) : « Ἡ πύλη α ὕ τη μέχρι το ῦ 1874 ἦ το πεφραγμένη, ο ὐ δε ὶ ς δ ὲ ἐ γίνωσκε τ ὸ ὄ νομά της, ο ὐ δ ὲ ἐ λάμβανεν ἀ νάγκην ν ὰ τ ὴ ν ἀ ποκαλέση. Κατ ὰ δ ὲ το ῦ το τ ὸ ἔ τος, ὅ τε ἐ γένετο ἕ ν ρ ῆ γμα ἒ ν τ ῷ ἐ κε ῖ σε τείχει, α ἴ φνης κα ὶ ἀ στραπηδ ὸ ν διεδόθη τ ὸ χρυσο ῦ ν α ὐ τ ῆ ς ὄ νομα, κα ὶ μικρο ὶ μεγάλοι ἐ πρόφερον μετ ὰ χάριτος α ὐ τό, ὡ σεί ἐ κόλλα περ ὶ τ ὰ χείλη α ὐ τ ῶ ν ψ ῆ γμά τι το ῦ παμποθήτου μετάλλου, Τίς ε ἶ νε ὁ ἀ νάδοχος το ῦ ὡ ραίου τούτου ὀ νό μα τος ἀ κριβ ῶ ς ἀ γνο ῶ. Ὑ πάρ χουσιν ὅ μως ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ πολλο ὶ ἀ πό κρυ φοι φιλόλογοι, ο ἵ τινες ἄ λ λοτε μ ὲ ν δι ὰ πτερο έ - ντων ἐ πέων, ἄ λλοτε δ ὲ δι ὰ κρίσεων κα ὶ ἐ πι κρί σεων, φωτίζουσι τ ὸ πεφω τι σμέ -

116

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

κα ὶ μι κρός τις ἐ κ τ ῆ ς γ ῆ ς ἐ κτ ὸ ς α ὐ τ ῶ ν ἐ ξομα λισμ ὸ ς ἐ φανέ - ρω σεν ἡ μ ῖ ν πλε ῖ στα μνη μεία τ ῶ ν ἐ θνικ ῶ ν νεκροταφείων , ὧ ν μνεί αν ποι ε ῖ ται Ἰ ωάννης Κα με νιά της 211 , ὁ γνω στ ὸ ς ἱ στο -

νον κοιν ὸ ν τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης, καθο δη γο ῦ ν τες α ὐ τ ὸ ε ἰ ς τ ὴ ν ἀ ληθ ῆ ὁ δόν τ ῆ ς φιλολογικ ῆ ς ἐ πι στήμης (…) Ἐὰ ν ο ἱ Το ῦ ρ κοι ὀ νομάζουσι τ ὴ ν πύλην ταύτην τελλή κα πού (χρυσ ῆ ν πύ λην) το ῦ το ο ὐ δεμίαν ἔ χει σημασίαν, διότι ο ὗ τοι πα - ρέλαβον ταύτην ἐ ξ ἡ μ ῶ ν» . Γι’ αυτό και ο Παπαγεωργίου ονομάζει την πύ λη «ψευ δ ο χρυ σή», α φού η «χρυ σή» βρισκόταν στο δυτικό τείχος. Δια τυπώνουμε πά ντως επι φυλάξεις ως προς την ερμηνεία τελλή καπού = χρυσή πύλη . 210 . Την Κασσανδρεωτική πύλη ο Παπαγεωργίου την ταυτίζει με την α - να το λι κή πύλη της Καλαμαριάς και παραπέμπει στον « Tafel de Thes salonica , 99 und Μιχαήλ Χατζ ῆ Ἰ ωάννου, Ἀ στυγραφία Θεσσα λο νίκ ης, σελ. 29 - 31», P . P A PAGEORGIU , “ Zur Vita der Heilige Theodora von Thessalonike ”, ΒΖ 10 (1901), 146 - 147. 211 . « Ἐ βουλευσ ά μεθα δ' ο ὖ ν, ε ἴ τι κα ὶ δ έ οι πρ ά τ τειν, ἐ ν α ὐ τ ῷ πρ ά τ τειν τ ῷ τε ί χει κα ὶ πρ ώ της ἔ χεσθαι τ ῆ ς α ὐ το ῦ ἀ σφα λε ί ας κα ὶ πρ ὸ ς τ ὸ κρε ῖ τ τον με - τα ποι ή σεως. ο ὐ συνεβο ύ λευε δ' ἡ μ ῖ ν το ῦ το τ έ ως ὁ τα ύ την ἡ μ ῖ ν τ ὴ ν ἀ γ γελ ί αν πρ ὸ ς το ῦ βασιλ έ ως κο μ ί σας (Πετρων ᾶ ς δ ὲ ο ὗ τος ἐ κα λε ῖ το, τ ῷ κα ταλ ό γ ῳ τ ῶ ν πρω το σπαθαρ ί ων ἐ να ριθμο ύ μενος, ὃ ς ἦ ν ἐ πι τε τραμ μ έ νος ἐ γχρον ί σαι μικρ ὸ ν τ ῇ π ό λει κα ί τινος α ὐ τ ῇ μεταδο ῦ ναι βοη θε ί ας κα ὶ δεο ύ σης ἐ ν το ῖ ς πρ ά γμασι συ νερ γε ί ας), ἄ λλην δ έ τινα σοφωτ ά την ἔ λεγεν ἐ ξευρε ῖ ν ἐ π ί νοιαν, ὡ ς λ ί αν ἐ - νερ γ ῆ κα ὶ σωτ ή ριον, … ε ἰ δ ὼ ς γ ὰ ρ ὡ ς ἅ παν περικλ ύ ζεται τ ὸ κατ ὰ ν ό τον μ έ ρος τ ῆ ς π ό λεως ἀ π ὸ τ ῶ ν θα λασσ ί ων ὑ δ ά των, ἐ κε ῖ θεν δ ὲ προ σπ ί πτο ντος το ῦ πο - λ έ μου ε ὐ χερ ῶ ς ἔ χειν το ὺ ς βαρ β ά ρους π ᾶ ν ὁ τιο ῦ ν βο ύ λοιντ’ ἂ ν ἐ ν α ὐ τ ῷ δια - πρ ά ξα σθα ι, μηδεν ὸ ς κω λ ύ οντος α ὐ το ὺ ς ὑ περ ά νω τ ῆ ς ο ἰ κο δομ ῆ ς γεν έ σθαι το ῦ τε ί χους δι ὰ τ ὸ πρ ό σ γειον κα ὶ χθαμαλωτ ά την ε ἶ ναι τ ά ς τε ν ῆ ας μ ᾶ λλον ὑ πε ρα - ν έ χειν ἐ κ το ῦ κατ ὰ πρ ύ μναν μ έ ρους, κα ὶ ἀ π ὸ με τε ώ ρου δ ύ νασθαι το ὺ ς ἐ ν τα ῖ ς ἐ π ά λ ξεσιν ὄ ντας κατατιτρ ώ σκειν, ἐ βου λε ύ σα το φραγμ ό ν τινα κα ὶ τε τε χνη μ έ - νην ἐ ν έ δραν ἐ ν α ὐ το ῖ ς ἐ γκρ ύ ψαι το ῖ ς ὕ δασιν, ὡ ς ἂ ν κα ὶ τ ῇ π ό λει τ ὸ ἀ σφαλ ὲ ς κα ὶ το ῖ ς ἐ χθρο ῖ ς ἐ μπ ό διον κατ' α ὐ τ ὸ γ έ νηται. πολλο ὶ γ ὰ ρ ἦ σαν ἐ κ μονολ ί θου γε γλυμμ έ νοι τ ύ μβοι κατ ά τε τ ὸ πρ ὸ ς ἀ νατολ ὴ ν κα ὶ δ ύ σιν μ έ ρος τ ῆ ς π ό λεως, ἐ ν ο ἷ ς π ά λαι το ὺ ς ἑ αυ τ ῶ ν νεκρο ὺ ς ο ἱ τ ή νδε κα τοι κο ῦ ντες ἐ νε τα φ ί αζον Ἕ λ λη -

117

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ρι κ ὸ ς τ ῆ ς ὑ π ὸ τ ῶ ν Σα ρα κη ν ῶ ν ἔ τει 904 πολιορ κί ας τ ῆ ς Θε σ σα λονίκης ἐ ν κεφ. 17» 212 . Η καταστροφή των τμη μάτων του τείχους οφεί λε ται, σύμ φωνα με τον Παπα γεωρ γί ου, στην ανάγκη κα τα σκευής προ κυμαίας και την επέκτασης της πόλης πέρα από τα όρια της βυζαντινής ε πο χής 213 .

νες · ο ὓ ς κα ὶ συ ν ά γων κα ί τινι παραδ ό ξ ῳ μεθ ό δ ῳ, ἣ ν α ὐ τ ὸ ς μ ό νος ἐ ξε ῦ ρε, τ ῇ θα λ ά σ σ ῃ βυθ ί ζων, κα ὶ ὡ ς ἀ π ὸ μικρο ῦ τινος δια στ ή ματος στοι χη δ ὸ ν το ύ τους το ῖ ς ὕ δασι ν ὑ ποκρ ύ βων, θαλ ά σσι ό ν τε κα ὶ ξ έ νον ἔ ρυμα κα ὶ το ῦ πρ ὸ ς ὕ ψος τ ῇ χ έ ρ σ ῳ προβεβλημ έ νου τε ί χους ὀ χυ ρ ώ τερ ό ν τε κα ὶ ἀ σφα λ έ στε ρον τ ῇ ἀ ληθε ίᾳ κα τετεχν ά ζετο. κα ὶ δ ὴ κα ὶ ε ἰ ς ἔ ργον ἂ ν ἐ ξ έ βη π ᾶ σαν ἀ σφ ά λει αν τ ῇ π ό λει πε ρι - ποι ο ύ μενον, ὡ ς μηδ ὲ δ ύ νασθαι τ ὰ ς ν ῆ ας πλη σιάσαι τ ὸ παρ ά παν κα ὶ τ ῆ ς ἑ αυ - τ ῶ ν μεταδο ῦ ναι βλ ά βης, ε ἰ μ ὴ κα ὶ το ῦ το δι ὰ τ ὴ ν μο χθη ρ ί αν ἡ μ ῶ ν ἐ κω λ ύ θη κα ὶ ε ἰ ς ο ὐ δ ὲ ν προε χ ώ ρησεν» [ I ΩΑΝΝΟΥ Κ ΑΜΕΝΙΑΤΟΥ , Ε ἰ ς τ ὴ ν ἅ λωσιν τ ῆ ς Θεσ σα λονίκ ης, ἔ κδ. I . B EKKER ( Bonn , 1838) , 509 - 51 0] . Είναι ενδιαφέρον ότι ο Πα πα γεωργίου δεν συ σχετίζει το ανα το λι κό νε - κρο ταφειακό τόπο με το μεγάλο οικόπεδο που η Ελληνική Κοι νό τητα κα τεί χε στο μέρος ε κεί νο, αν και στην εποχή του είχε δια τη ρη θεί η παράδοση για πρό - σφα τη νεκροταφειακή χρήση του. Για τον πα ραθαλάσσιο extra mu ros ανα το - λι κ ό νεκρο ταφειακό χώρο, για τη συνέχιση της νε κρο τα φειακής χρήσης του α - πό την Ελληνική Κοινότητα μέχρι και το 18 ο αιώνα, καθώς και για την κα το χή του ίδιου χώρου από την Κοι νό τη τα μέχρι την εποχή του Παπα γεωργίου, βλ. Ε. Χ ΕΚΙ ΜΟ ΓΛΟΥ - Α ΝΤ . Σ Α ΤΡΑ ΖΑ ΝΗ , «Παλαιό τε ροι νε κρο ταφειακοί χ ῶ ροι τ ῆ ς Ἑ λ ληνορθοδόξου Κοινότητος Θεσσα λο νί κης», στο Πρακτικά Η΄ Διε θνο ῦ ς Ἐ - πι στη μονικο ῦ Συμποσίου. Χριστιανική Θεσσαλονίκη . Ταφές καί Κοι μη τήρια, Ἳ ερά Μονή Βλατάδων 06 - 08/10/1994 (Θεσσαλονίκη, 2005),115 - 125.

212 . Π. Π ΑΠΑ ΓΕ ΩΡ ΓΙΟΥ , «Θεσ σα λονί κης ἀ ρ χαία μετρικ ὰ ἐ πιγράμματα», Ε ἰ κονογραφημένη Ἑ στία, ἔ τ. Ιγ ΄ , 32/43 (1889), 258. Βλ. και Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Θε σ σα λονίκη ς ΑΚΠΛ», ΜΗΠΣ Στ΄ (1913), 23 . Βλ. επίσης και Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Τ ὰ ΑΚΠΛ γράμ ματα τ ῆ ς Θεσσαλονίκης», 33 - 36.

213 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἐ ργατ ῶ ν σήματα κα ὶ ὀ νόματα ἐ π ὶ τ ῶ ν μαρ μά ρων το ῦ

118

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Κατά τη διάρκεια της κατεδάφισης των τει χώ ν, δύο ια τροί ο Νικόλαος Κε χαγιά ς και ο Μιχαήλ Χα τζηι ω άν νου α φιε ρώ θη καν στην περισυλλογή των δια φό ρων επι γρα φών. Ο Κε χα γι άς ασχο - λή θη κε με την ανασκευή των ανακριβειών του έρ γου του Μαρ - γαρίτη Δή μιτσ α, « Ἡ Μα κεδονία ἐ ν λίθοις φθεγ γο μέ νοις κα ὶ μνημείοις σω ζο μένοις : Ἦ τοι πνευματικ ὴ κα ὶ ἀ ρ χαιολογικ ὴ πα ρά - στα σις τ ῆ ς Μα κε δονίας ἐ ν συλλογ ῇ 1409 ἑ λληνικ ῶ ν κα ὶ 189 λα - τι νικ ῶ ν ἐ πι γρα φ ῶ ν κα ὶ ἐ ν ἀ πεικονίσει τ ῶ ν σπουδαιοτέρων καλ - λι τε χνι κών μνημεί ων», ενώ ο Χατζηι ωά ννου συνέγραψε την « Ἀ - στυ γρα φία Θεσσα λο νί κης. Ἦ τοι το πογρα φι κ ὴ περιγραφ ὴ τ ῆ ς Θεσ σα λο ν ίκης» 214 . Ο Παπαγεωργίου ασχολήθηκε με την περιγραφή και σχο - λια σμό των τειχών της πόλης, που αργά αργά η σύγ χρο νή του ε πο χή αφανίζει. Αναφέρει ότι ανάμεσα στα κο σμή ματα που στό - λι ζαν τα τείχη κυρίαρχη είναι η θέση του σταυρού είτε μ ε μο νω - μένα είτε ε ντός «κομψ ῶ ν φωλε ῶ ν» 215 . Στις επιφά νειες των τει -

θεάτρου τ ῆ ς Θεσσαλονίκης » , 168. Βλ. Ε. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ - E . D ANACIOGLOU , Θεσσ α λο νίκη πρ ὶ ν ἀ π ὸ 100 χρόνια. Τ ὸ μετέωρο β ῆ μα πρ ὸ ς τ ὴ Δύση (Θεσσα - λο νίκη, 1998) , 83. Πρβλ. Μακεδονία, (30/08/1940), 1. 214 . Πρβλ. σχόλιο του Παπαγεωργίου για το έργο του Δήμιτσα και του Χατζηιωάννου στο «Α ἱ Σέρραι κα ὶ τ ὰ προάστεια, τ ὰ περ ὶ τ ὰ ς Σέρ ρας κα ὶ ἡ μον ὴ Ἰ ωάννου το ῦ Προδρόμου», BZ 3 (1894), 225 υ ποσ. 1. Το κριτικό πνεύμα του Κεχαγιά κατά του Δήμιτσα μοιράζεται και ο ΧατζηΙωάννου στο πρω τό - λειο έργο του Θερ μα ΐς , 11 κ.έ.

215 . Για τους σταυρούς στα τείχη της Θεσ σα λονικης βλ. Π ΑΪΣΙΔΟΥ - Χ Α - ΤΖΗ ΪΩ ΑΝ ΝΙΔΗ , « Αρχαιολογικές πα ρα τη ρή σ εις στα βό ρεια τείχη της Θεσ σα λο - νί κης » , υποσ. 30: Γ. Β ΕΛΕΝΗ , Ερμηνεία του ε ξω τερικού δια κό σμου στη βυζ α -

119

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

χώ ν πλίν θοι σχη μα τίζουν ήλιους, μαιάν δρους, τριγωνίδια σε συ - νε χή σειρά, δεν δρα, φύλ λα, πτη νά. Συ μπιλήματα είναι ε πί σης συχ νά, το σχήμα των 4 Χ σε σταυ ρική διάταξη που ερμην εύ θηκε από τον Παπα γε ωρ γίου ως «Χρι στ ὸ ς Χριστια νο ῖ ς χα ρ ὰ ν χα ρί ζε - ται» ή το ΙΙ ΧΧ εντός τρι γω νι δίου ως « Ἰ (η σο ῦ ς) Χ(ριστός)» 216 . Τα πιο σημαντικά, ω στό σο, είναι «τ ὰ γράμματα τ ὰ α ἰ νιγματώδη ἐ - σιώ πων ἐ π ὶ το σο ῦ τον χρό νον, ὅ πως τ ὴ ν φων ὴ ν α ὑ τ ῶ ν ἐ βάλωσι μόλις τ ῇ 25 Μα ΐ ου το ῦ ἔ τους 1911». Πρό κειται για τα γράμματα ΑΚΠΛ, τα οποία δεν κρύ βουν πα ρά την λέξη ΑΚ(ρό)Π(ο) Λ(ις) 217 . Το 1879 πολλές μαρμά ρινες πλάκες α πό τα τείχη κα τα τέ θη - καν στα θεμέλια της Ελ λη νικής Α στι κής Σ χολής, που επρόκειτο να ανε γερ θεί «ο ὐ μα κρ ὰ ν το ῦ ναο ῦ το ῦ ἁ γίου Χα ρα λάμπο υς, με - τα βλη θέντος δ ὲ το ῦ σχεδίου τ ῆ ς σχο λ ῆ ς ἀ νεσκά φη σαν τ ὰ θε μέ - λια τ ῷ 1908» 218 .

ντι νή αρχιτεκτονική (Θεσσαλονίκη, 1984), 112 - 114· Ε. M OUTAFOV , “ Kra sto ve i kriptogrami ot kre postite stenin a sred no vekovnija Solun ”, στο Izku stvo - vedski tshetenija 20 07 ( Sofia , 2008), 145 - 148.

216 . Πρβλ. για τον κεραμοπλαστικό διάκοσμο στη βυ ζα ντινή αρχι τε κτο - νική βλ. Α. Π ΑΣΑΔΑΙΟΥ , Ὁ κεραμοπλαστικός διά κο σμος τ ῶ ν βυζαντιν ῶ ν κτη - ρίων τ ῆ ς Κωνσταντινουπόλεως ( ἐ ν Ἀ θήναις, 1973)· Β ΕΛΕΝΗ , Ερμηνεία του ε - ξω τερικού δια κό σ μου στη βυζ α ντι νή αρχιτεκτονική · Κ. Τ ΣΟΥ ΡΗ , Ό κε ρα μο - πλα στικός διάκοσμος των υστερο βυζα ντινών μνημείων της βο ρειο δυ τικής Ελ λάδος (Καβάλα, 1988).

217 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Θεσσα λονίκη ς ΑΚΠΛ», 25.

218 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἐ ργατ ῶ ν σήματα κα ὶ ὀ νόματα ἐ π ὶ τ ῶ ν μαρ μά ρων το ῦ θεάτρου τ ῆ ς Θεσσαλονίκης » , 171. Πρβλ. τον λόγο που εκφώνησε ο Πα πα γε -

120

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

ωργίου κατά τη θεμελίωση του κτιρίου της Αστικής Σχολής στο ΜΗΠΣ Στ΄ (1913), 145 - 150. Το κτίριο, στο οποίο αναφέ ρεται ο Πα πα γεωρ γίου, είναι η «Νέα Κε ντρι κή Αστική Σχολή », η οποία - με την πα λαιά πολεο δομική διά τα - ξη - βρι σκό ταν στη συμβολή των οδών Κωνστα ντ ί νου Παλαιολόγου και Μό - δη. Το οικόπεδο αγοράστηκε από την Ελλη νι κή Κοινότητα το 1876 - 1877 και πα λαι ό τερα βρισκόταν σε αυ τό «φ ά μπρι κα» που ανήκε στην οικογένεια Μαυ - ρου δή. Τη χρο νολογία της αρ χικής θεμελίωσης (1879) κερδίζουμε από το προ α ναφερθέν από σπα σμα του Παπαγεωργίου. Από το Κτηματολόγιο της Ελ λη νι κής Κοινότητας του 1896 (φυλάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδο - νί ας) γνω ρί ζου με ό τι μετά το 1880 η οικοδόμηση εγκαταλείφθηκε και για κά - ποιο χρο νικό διά στημα το οικόπεδο χρησιμοποιήθηκε ως αθλητικός χώρος. Νέ ος θεμέλιος λί θος τέθη κε το 1907 και το κτίριο, σχεδιασμένο από τον Ξε - νο φώ ντα Παιονίδη, εγκαινιάσθηκε το 1908. Κατεδαφίστηκε το 1980 για τη διά νοιξη της ο δού Ιασωνίδου. Στην ίδια περίπου θέση βρί σκεται και σήμερα σχο λικό κτίριο ( Μ ΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π ΑΝΑ ΓΙΩ ΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ - Χ ΕΚΙΜΟΓ ΛΟΥ , «Τα κτη - μα το λό για της Ελληνικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης ως πηγές ιστορίας και το πογραφίας της πόλης. Το παράδειγμα των σχολείων», 394 - 395). Είναι εν - δια φέ ρον ότι ο Παπαγεωργίου προ σδιορίζει τον χώρο της σχολής σε σχέση με τον προσφάτως τότε ανοι κοδομηθέντα (1904) και όχι ευρύτερα γνωστό ναό του Α γίου Χαραλάμπου ς (μετόχι της Ι.Μ. Σίμωνος Πέτρας) και όχι σε σχέση με τον παρακείμενο βυζαντινό ναό του Αγίου Παντελεήμονα . Βέ β αι α, ο τε - λευταίος λειτουργούσε ακόμη ως τέμενος, αλλά η τοπική παράδοση εί χε δια - τη ρήσει τη βυζαντινή ονομασία του, όπως προκύπτει από μαρ τυρία του Po - co cke , που είχε επισκεφτεί τη Θεσσαλονίκη το 1740 ( Γ ΡΗΓΟΡΙΟΥ - Χ Ε ΚΙ ΜΟ - ΓΛΟΥ , Η Θεσ σα λονί κη των περιηγητών , 67). Για τον ναό του Αγίου Χα ρα λά - μπου ς βλ. Β. Δ Η ΜΗ ΤΡΙΑΔΗ , Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσ σα λο νί κης κατ ὰ τ ὴ ν ἐ ποχ ὴ τ ῆ ς τουρκοκρατίας, 1430 - 1912, [ Ἑ ταιρεία Μα κε δο νι κ ῶ ν Σπουδ ῶ ν, ἀ ρ. 61] (Θεσσαλονίκη, 1983) , 273 - 274· Θ ΑΛΕΙΑΣ Μ Α ΝΤΟ ΠΟΥΛΟΥ - Π ΑΝΑ ΓΙΩ ΤΟ ΠΟΥ - ΛΟΥ , Θρησκευτ ική αρ χιτε κτο νική στη Θεσσα λονίκ η κατά την τε λευ ταία φά - ση της τουρκοκρατίας 1839 - 19 12. Εκκλη σί ες - Συναγωγές - Τζαμιά (Θεσσα λο - νίκη, 1989), 261 - 284.

121

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Το 1884 ο Παπα γε ωρ γίου δημοσιεύει τις επιγραφές :

«+ ΑΝΕΚΕΝΘΗΕΠΙΛΕΟΝΚ , ΑΛΕΞΑΝΔΡΤΑΥΤΑΔΕΛΦΚ , ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΚ , Φ

ΙΛΟΧΡΙ C ΤΗΜ , ΒΑ C ΙΛΕΚ , Ε …….. ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥΗΜΩΝΠΑΤΡ ΙΑΡΧΟΥ /

+ ΑΝΕΚΕΝΙ C ΕΠΙΛΕΟΝΤΒΑΑ C ΗΑΚ , C ΤΡΑΤ ι ΓΩΘΕ CC ΑΛΤΧΙΤΙΛΑΚΗΚ , ΕΠΙ

ΙΩΑΡΕΠΙ C ΚΟΘΕ CC ΑΛΟΝΙΚΗ C ΤΟΥ ΕΝΤΟ ΠΙΟΥ »

και

« ......

./ ΤΕΙ . Ε C ΙΝΑΡ .. ΚΤΟΙ C ΟΡΜΙ C Δ . C ΕΞΕΤΕΛΕ CC ΕΤΗΝΔΕ

ΠΟΛ …… Ε H . C Ε . HN . ΛΟΛΡ …….. »,

για τις οποίες αναφέρει ότι είχαν περιληφθεί στην « Ἀ στυ γρα φί - α» του Χατζ ηι ωάννου (σ. 12 και 17 - 18), όπου ό μως η α πο τύ πω - σή τους ή ταν ανε παρκής 219 . Η πρώτη επιγραφή δη μο σιεύ θη κε

στο φύλ λο 378 (13 Μαρτίου 1879) του Ε ΡΜ Η , όπου ανα φέ ρε ται ότι ο Ιω άν νης Τσικόπουλος εντόπισε πίσω από τα καταστήματα του Νέλ σονος Άμποτ, δίπλα στην Ο θω μα νική Τράπ εζα, πα τρι - αρ χικό τάφο με ε πι γραφή. Επίσης, η επιγραφή πα ραδί δεται και από τον Φρα γκί σκο Πιά τσα 220 . Ένα χρόνο με τά, το Φε βρου άριο του 1880, ο Δήμιτσας επαναδη μο σί ευει την επιγραφή στο B ul le - tin C orrespodence H ell é nique , πληροφο ρώ ντας ότι το 1879 ένας φί λος του από τη Θεσσα λο νί κη το υ απέ στειλε « Ἀ ντί γρα φον

219 . P . N . P APAGEORGIU , “ Nachrichten ü ber wichtigere Ent deckungen . Zwei In schriften aus Thessaloniki”, BPhW 3 (1883), 344 - 345.

220 . « Ἑ ρμ ῆ ς 380 (20 Μαρ τίου 1879)».

122

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

ταύ της (της επιγραφής) πλημ με λ ὲ ς…» 221 . Με την εν λό γω επι - γρα φή ασχολείται ο Παπαγεωργίου το 1884 ενώ φιλο λογικές πα ρατηρήσεις κάνει στα 1890 ο Νικόλαος Κεχα γιά ς στο άρ θρο «Βυζαντινή ἐ πιγραφ ὴ Θεσσαλονίκης » 222 . Δεκαοχτώ χρόνια μετά την πρώτη του μελέτη σχε τι κά με την επιγραφή, ο Παπα γεωρ γί - ου με αφορ μή τη δημο σίευση του Βί ου της Αγίας Θεοδώρας της εν Θεσ σα λονί κη, ασχο λείται εκ νέου μα ζί της. Σημειώνει ό τι

προέβη σε διορ θώσεις της έκ δοσης του Χα τζηι ωάννο υ . Α γνο ώ - ντας την έκ δοση του Πιά τσα του 1879, αναφέ ρει ότι στα 1883 είχε βασισθεί κυρίως στο Χατζηι ωάννου και με τέ φερε αυ τούσια την πληροφορία ότι η επιγραφή ήταν χα ραγ μέ νη σε συ μπα γή μαρ μά ρινη πλάκα που έσπασε σε δύο τμήματα κα τά τη με τα φο - ρά στη μητρο πο λιτική κατοικία, όπου και φυ λασσόταν 223 . Στο

πρώ το τμήμα η επιγραφή τελείωνε στις λέ ξεις ΒΑ C ΙΛΙΚΕ και ΑΡΕ

221 . P APAGEORGIU , “Zur Vita der Heilige Theo dora von Thessa lo ni ke”, 157. Καυστικός ο Παπαγεωργίου έναντι του Δήμιτσα σημειώνει ότι δεν ξέ ρει αν σε αυτόν στάλθηκε λίθινο εκμαγείο ή αποτύπωση της επι γρα φής σε χαρτί. Γνω ρί ζει, ωστόσο, με βεβαιότητα ότ ι « ἡ ἐ ν τ ῷ Bull . De Corr . Hell . ἔ κδοσις ε ἶ ναι ἀ πα ράλλακτος ἡ ἔ κδοσις το ῦ Πιάτσα ( Ἑ ρμ. 380) μεθ’ ἁ πάντων τ ῶ ν σφαλ μά των κα ὶ μετ ὰ τ ῶ ν παρα τη ρή σεων·…», ό.π.

222 . « Ἑ στία Ἀ θην ῶ ν , σ. 232», ό.π., 153 - 154. Ο Παπαγεωργίου δεν συμ - φω νεί με όλες τις φιλολο γι κ ές α να γνώ σεις του Κεχαγιά, αλλά του αναγνω ρί - ζει ως σωστή την ανάγνωση «… α ὐ τα δέλφων κα ὶ α ὐ τοκρατόρων και φιλο - χρή στων ἡ μ ῶ ν βασιλέων», ό.π., 155.

223 . Φυλασσόταν εκεί μέχρι την πυρκαγιά του 1890. Ο τότε μη τρο πο λί - της Θεσ σα λο νίκης Σωφρόνιος «προθύμως ἐ μο ῦ ἀ κούσας», όπως αναφέρει ο Πα πα γεωργίου, διέταξε τη μεταφορά των μαρμάρινων θραυσμάτων στην αυ -

123

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ενώ το δεύτερο ξεκινάει με ……. και ΠΙ C ΚΟ 224 . Ο Παπαγεωργίου συσχέτισε τη επιγραφή με την πλη ρο φο - ρία από το ν Βίο της Αγίας Θεοδώρας ότι η Αγία απε βί ωσε το έκτο έτος της βασιλείας του Λέοντος και του Αλε ξάν δρου 225 , όταν τον μη τροπολιτικό θρόνο της Θεσσα λονίκη ς κο σμούσε ο Ιωάννης, ο ο ποί ος το 893 έφτασε στην Κων στα ντινούπο λη για

λή του νέου μη τροπολιτικού ναού (που βρισκόταν στη θέση του νυν και δεν εί χε τε λειώσει ακόμη το 1901), όπου και παρέμειναν. Την επιγραφή είχε σκο - πό να συ μπεριλάβει ο Παπα γεωρ γίου στο ανέκδοτο ακόμη στα 1901 Corpus επι γρα φών που ετοίμαζε, P APA GE OR GIU , “ Zur Vita der Hei li ge Theodora von Thes salonike ”, 151 - 152. Στο σημείο που βρεθηκε η επιγραφή ήταν η Κα γκε - λω τή Π ύλη ( Parmak Kapisi ) των Οθωμανικών χρ όνων (με τα φρασθέν κατά Δημητριάδη ως η Πύ λη του Δακτύλου). Πιθανότατα βρισκόταν σε θέση βυ - ζα ντινής πύλης. Η μετα φο ρά στη μητρόπολη δείχνει μια αντίληψη για την τύχη των α ρχαιοτήτων που ανταποκρίνεται στο σύστημα των μιλιέτ. Αφού η επιγραφή φέρει γράμ ματα ελληνικά, είναι του ρουμ μιλιετ και άρα μπο ρού σε ο Μητρο πο λίτης να τη μεταφέρει όπου νόμιζε σωστό.

224 . P APAGEORGIU , “Zur Vita der Heilige Theodora von Thessalonike”, 1 54.

225 . Το ζήτημα της συμβασιλείας του Λέοντα και του Αλέξανδρου απα - σχό λησε τον Παπαγεωργίου και πριν από αυτόν τους Χατζηιωάννου και Κε - χα γιά. Σύμ φωνα με τον Σπυρίδωνα Λάμπρου, τη σχετική με λέτη του οποίου υ πο δει κνύει ο ίδιος ο Παπαγεωργίου [ Σ Π . Λ ΑΜ ΠΡΟΥ , « Ἡ συμβασιλεία Λέο - ντος κα ὶ Ἀ λεξάνδρου», Ἑ στία, 29 (1890) 305 - 308], τον Βασίλειο Α΄ Μακε δό - να δια δέ χθηκαν οι υιοί του Λέων Στ΄ (886 - 912) και Αλέξανδρος. Η συμ βα σι - λεί α τερ ματίστηκε στα 904, ο πότε και στάλθηκε στη Θεσσαλονίκη ο Χιτζι λά - κης προ κειμένου να ανα καινισθεί η νότια πύλη του θαλάσσιου τείχους , οπότε και χα ρά χθη κε η σχετική επιγραφή στο υπέρθυρο, Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “ Leo und A le - xan der als Mitkaiser von Byzanz ”, BZ 4 (1895), 92 - 97.

124

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

να παρακο λου θή σει τη χειροτονία του πα τρι άρχη Αντώνιου Β΄ του Καυλέα 226 . Με αφορμή τη συγκεριμένη πληροφορία ανα φέ - ρει ότι η επιγραφή ή ταν χα ραγ μένη σε μαρμάρινο υπέρθυρο και εντο πίστ ηκε στις 12 Μαρ τίου 1874

« ἐ ν τ ῷ κατασκαφέντι παραλί ῳ τείχει τ ῆ ς πό λε ως, ἀ κριβ ῶ ς ἐ ν τ ῇ ν ῦ ν μικρ ᾷ παρόδ ῳ τ ῇ μεταξ ὺ το ῦ λε γο μένου Βοσνι ὰ κ χα νίου κα ὶ το ῦ νέου μεγάλου χανίου το ῦ Λομβάρ δου ( Pas - sa ge Lom bardos ) 227 , το ῦ ἀ ντικειμένου τ ῇ ν ῦ ν Ὀ θω μανικ ῇ Τραπέζ ῃ ( πρώ ῃ ν ο ἰ κί ᾳ το ῦ Τζ ὲ κ Abbott ), 228 ἐ ν τ ῷ Φρα γκο -

226 . A LICE T AL BOT - R ICE ( επιμ .), Holy Women of Byzantium: Ten saint’s li ves in En glish translation, 203 υποσ . 223.

227 . H “ Passage Lombardo ” βρισκόταν στη διασταύρωση τριών οδών, α πέ ναντι από την Οθωμανική τράπεζα. Φιλοξενούσε αρκετά εμπορικά κατα - στή μα τα και οικονομικές υπηρεσίες. Σχεδιάστηκε από τον ιταλό αρχιτέκτονα Vi ta liano Poss eli , ο οποίος διατηρούσε το αρχιτεκτονικό του γραφείο στη συ - γκε κριμένη στοά, Vitaliano Posseli . An Italian ar chi tect in Thessaloniki ( στο http://archnet.org/system/publications/contents/3247/original/ DPC0799.pdf? 138477 4021 < επίσκ . 9.4.2012>). Βλ . V ASSILIKI M AN GANA , “The com mercial cen ter of Thessaloniki, Greece: archi te ctu ral forms and si gni fications 1875 - 1930”, TDSR 6/2 (1995), 51. 228 . Η Οθωμανική Τράπεζα ( Osmanlı Bankası ) άρχισε να λειτουργεί στη Θεσσαλονίκη μετά το 1864. Το κτίριο που συνδέθηκε με την Οθωμανική Τράπεζα ήταν, κατά την παράδοση, κατοικία της οικογένειας Άμποτ. Για τις παλαιότερες ειδήσεις σχετικά με την περιοχή, που μάλλον ανήκε στον Ιω αν νη Καφταντζιόγλου και για το πώς κατέληξε στους Άμποτ, βλ. Ε. Χ Ε ΚΙ ΜΟ ΓΛΟΥ , «Ιωάννης Γούτα Καυταντζιόγλου: Τ ο πρόσωπο μέσα στην εποχή του», Γρη - γόριος ὁ Παλαμ ᾶ ς, 758 (08/1995), 407 - 464 (ειδ. 459 - 463). Για το κτίριο της με τέπειτα Οθωμανικής Τράπεζας βλ. την ειδική μελέτη V AS SI LIS C OLONAS , “ Nou veaux é l é ments sur l histoire du b â timent de la ban que ottomane à Thes - salonique » , Μακεδονικά, 23 (1983), 47 - 64. Με τά την πυρκαγιά του 1890, το

125

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

κτή ριο α να κα τα σκευά στηκε με σχέδια των αρ χιτεκτόνων Barouh και Amar . Στις 29 Απρι λίου 1903 το κτίριο της Τρά πεζας πυρπολήθηκε από βομ βι στι κή επί θε ση , “The mail of 3 May reports the attack in more detail including that several months earlier a Bulgarian had rented a shop on a corner of a building situated virtually opposite the bank, had opened a bakery, helped probably by two or three other persons who, during the night, had dug a tunnel leading towards the bank, at the end of which they had placed a certain quantity of dynamite and they had installed an electric wire running from the bakery intended to cause the explosion. The attack against the ban k was not based solely on this. The plan was to coincide this attack with the simultaneous explosion of bombs and dynamite cartridges and demonstrations which lasted until 1.00 in the morning at va rious points in the city in order to create a general pani c. Thus, to wards 8.00 on this Wednesday evening, the explosion which plun ged the city into darkness was the signal for the general at tack. First of all, a bomb was thrown at the bank, then the terrible ex plosion took place. Despite every effort, the en tire building burned apart from the an nexe where the Cash Department was situated”, http://www.ob arsiv .com/english/ as - salonica - branch.html < επίσκ . 9.4.2012>). Οι υ πη ρε σίες της τρά πε ζας μετα - φέρ θη καν προσωρινά σε χώρους που πα ραχώρ ησε ο Saoul Mo dia no , ενώ και - νούρ γιο κτήριο ανεγέρθηκε στον Φρα γκο μαχαλά το 1904 με σχέ δια του Vita - lia no Posseli . Δ ΗΜΗΤΡΙΑΔΗ , Το πο γρα φία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης , 175· M ANGANA , “The commercial cen ter of Thes saloniki, Gre e ce : archi te ctural forms and sig - ni fications 1875 - 1930”, 41· Γ . Α ΝΑ ΣΤΑ ΣΙΑ ΔΗ - Ε . Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , Όταν η Θεσσα - λο νίκη μπή κε στον 20 ο αιώνα ( Θεσσα λο νί κη , 2000), 63· Γ . Κ ΑΡΑΤΖΟΓΛΟΥ , « Η Ο θω μανική τρά πεζα στη Θεσσα λο νί κη τα πρώτα 25 χρόνια (1864 - 1890)», Θεσ σα λονικέων Πόλις , 9 (2002), 91 - 136· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , The Imperial Ottoman Bank in Salo ni ca : the first 25 years, 1864 - 1890 (Istanbul, 2003). Βλ. και Β. Κ Ο - ΛΩ ΝΑ - Λ . Π Α ΠΑ ΜΑΤΘΑΙΑΚΗ , Ο αρ χι τέ κτονας Vitaliano Poselli - το έργο του στη Θεσ σα λο νίκη (Ρέθυμνο, 1980).

126

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

μα χαλ ᾷ, τ ῇ Ε ὐ ρω παϊκ ῇ συνοικί ᾳ τ ῇ κατεχούσ ῃ τ ὴ ν νο τιο - δυ τικ ὴ ν τ ῆ ς πόλεως γω νίαν» 229 . Ο Πα πα γεωργίου συνέδεσε την επιγραφή με τις εξελίξεις που έλα βαν χώρα την εποχή της ά λωσης της πόλης από τους Α - γα ρη νούς το 904, τις οποίες πε ρι γρά φει ο Κα μενιάτης στο 18 ο κε φάλαιο της Ιστο ρί ας του 230 ,

229 . P APAGEORGIU , “Zur Vita der Heilige Theodora von Thessalonike”, 151.

230 . Όπου η περιγραφή των προσπαθειών για την επιδιόρθωση και την ύ ψωση των τειχών : « Ἤ δη γ ὰ ρ περ ὶ τ ὰ μ έ σα που το ῦ κιν δυ ν ώ δους τ ό που πε - φθα κ ό τος το ῦ τοιο ύ του διαποντ ί ου φραγμο ῦ κα ὶ π ᾶ σαν ἡ μ ῶ ν ὑ π ό νοιαν ἐ π ί - φο βον κα ὶ πονηρ ὰ ν ὑ ποτ έ μνοντος , ἧ κ έ τις ἕ τερος , κα ὶ α ὐ τ ὸ ς πρ ὸ ς το ῦ βα σι - λ έ ως πεμ φθε ί ς , τ ὸ ν ε ἰ ς το ῦ το ταχθ έ ντα Πετρων ᾶ ν σπουδα ί ως μεταπε μπ ό - μενος κα ὶ τ ὴ ν φροντ ί δα π ᾶ σαν τ ῆ ς π ό λεως ε ἰ ς ἑ αυτ ὸ ν μετατιθε ί ς · Λ έ ων δ ὲ ο ὗ τος ἐ κα λε ῖ το , π ά σης τ ῆ ς περιχ ώ ρου προ χει ρισθε ὶ ς στρατηγ ὸ ς κα ὶ π ᾶ σαν ἐ πιμ έ λειαν τ ῶ ν πρ ὸ ς τ ὴ ν μ ά χην ε ὐ τρεπιζομ έ νων πραγμ ά των ἀ ναδεξ ά με νος . ᾧ κα ὶ ἔ δοξε τ ὴ ν το ῦ ἔ ργου το ύ του σχολ ά σαι τ έ ως φροντ ί δα κα ὶ το ῦ τε ί χους τ ὴ ν ο ἰ κο δο μ ὴ ν ἐ ξα ν ύ εσθαι . ἅ μα γ ὰ ρ ἧ κε , κα ὶ μεθ ί στησιν ε ὐ θ ὺ ς τ ὸ ν δ ῆ μον ἅ παντα τ ὸ ν ε ἰ ς το ῦ το τεταγμ έ νον πρ ὸ ς τ ὸ τ ὰ ς χρει ώ δεις ὕ λας το ῖ ς τεχν ί ταις ἐ πι κο μ ί - ζειν , ὡ ς ἂ ν τ ῇ πολυχειρ ίᾳ τυχ ὸ ν κα ὶ τ ῇ τ ῶ ν δε ό ντων δαψιλε ῖ χορηγ ίᾳ τ ὸ σπου δα ζ ό μενον ε ἰ ς ἔ ργον ἄ γοιτο . ἤ δη μ ὲ ν ο ὖ ν π ά λιν τ ὰ τ ῆ ς ο ἰ κοδομ ῆ ς ἦ ν ἐ νερ γ ῆ . ἀ λ λ ’ ὅ σον ἐ δ ό κει τ ὸ πρ ὸ ς ὕ ψος ἐ γειρ ό μενον το ῦ τε ί χους τ ὴ ν τ ῶ ν ἐ να - ντ ί ων ἀ πε ί ρ γειν κακ ό νοιαν , τοσο ῦ τον ἐ φα ί νετο τ ὸ λε ῖ πον το ῖ ς πολ ί ταις ἡ μ ῖ ν πα ντ ὸ ς κιν δ ύ νου καθυπεμφα ῖ νον ὑ π ό νοιαν . ο ὔ τε γ ὰ ρ ἅ παν διορθωθ ῆ ναι δυνα τ ῶ ς ε ἶ χε πολ λ ῷ μ ή κει διατειν ό μενον πρ ὸ ς τ ὸ μηκ έ τι τ ὴ ν ἐ ξ α ὐ το ῦ συμ - φο ρ ὰ ν ἡ μ ᾶ ς ὑ πο πτε ύ ειν , κα ὶ ὁ χρ ό νος τ ὴ ν τ ῶ ν πολεμ ί ων ἔ φοδον ἐ φεστ ά ναι προε μαρ τ ύ ρα το μ ή πω το ῦ μ έ σου χ ώ ρου τ ῆ ς ο ἰ κο δο μ ῆ ς ἁ ψαμ έ νης , ἐ ξ ο ὗ κα ὶ τ ὴ ν βλ ά βην ὑ πο πτευ ό μεθα . ἀ γγελ ί αι γ ὰ ρ τ ῶ ν προ τ έ ρων φοβερ ώ τε ραι κα ὶ συχν ό τεραι τ ὰ ς ἁ π ά ντων ἡ μ ῶ ν ἀ κο ὰ ς περιε θρ ύ λ λουν , κα ὶ το ὺ ς βαρ β ά ρους ἐ γ γ ί ζειν ἤ δη τ ὸ πλε ῖ στον το ῦ πλο ὸ ς δια ν ύ σαντας . … » [ Ι ΩΑΝ ΝΟΥ Κ ΑΜΕ ΝΙΑ -

127

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

«Μέλλων ν ὰ ἐ ξετάσω τ ὸ ἐ πίγραμμα το πο γραφικ ῶ ς ἐ ν ε ἰ δι - κ ῇ διατριβ ῇ π ερ ὶ τ ῶ ν τειχ ῶ ν τ ῆ ς πόλεως, χερ σαίων τε κα ὶ πα ραλίων, κα ὶ περ ὶ το ῦ λιμένος ἀ ρκο ῦ μαι ν ῦ ν πα ρα τι θε ὶ ς ἁ - πλ ῶ ς κα ὶ ἄ νευ σχολίων ἐ κ το ῦ ιη΄ κεφαλαίου το ῦ ἔ ργου το ῦ Κα μενιάτου…» 231 . Για το ν Χι τζιλάκη της ε πι γρα φής πλη ρο φο ρού μα στε από τον Γε ώργιο Μο ναχό στο έρ γο «Βίοι τ ῶ ν νέων βασιλέων», κεφ. λ΄ 232 . Την εποχή αυτή Οι κου μενικός Πα τριάρ χης είναι ο Νι κό λα ος (ο

ΤΟΥ , Ε ἰ ς τ ὴ ν ἅ λωσιν τ ῆ ς Θεσ σα λονίκ ης , ἔ κδ . I . B EKKER ( Bonn , 1838) , 510 - 512] . Στο προηγηθέν 17 ο κε φάλαιο του Καμενιάτη έχει περιγραφεί κατα πο - ντι σμός τύμβων στη θά λασ σα, μπρο στά στο θαλάσσιο τείχος, ώστε να εμπο - δίζεται η προσέγγιση των εχθρικών πλοίων (βλ. υποσημείωση 211). P A PA GE - OR GIU , “Na chrichten über wichtigere Ent deckungen. Zwei In schriften aus Thes sa lo ni ki”, 344.

231 . P APAGEORGIU , “Zur Vita der Heilige Theodora von Thessalonike”, 155 - 156.

232 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Nachrichten über wichtigere Ent deckungen. Zwei In - schriften aus Thessaloniki”, 344· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Zur Vita der Heilige The o do ra von Thessalonike”, 156. Ο Παπαγεωργίου σε μελέτη του σημειώνει ότι ο φί - λος του A . S TRUCK [“ Die Eroberung Thessalonike s durch die Sa ra ze nen im Jahre 904”, BZ 14 (1905), 547] γράφει περί του Λέοντα Χατζι λά κιου, του νέου στρα τηγού του θέματος της Θεσσαλονίκης . Του διαφεύγει, ω στόσο, όπως ση - μειώνει ο Παπαγεωργίου, ότι το παράλιο τείχος της Θεσσαλο νί κης ανα και ν - ισε τον 10 ο αι. ο στρατηγός, κατά τον Γεώργιο μοναχό, Χα τζι λά κιος, κατά δε τον Ανώνυμο Συνεχιστή, Κατζιλάκιος ενώ το α λη θές επώ νυ μο είναι Χιτζιλά - κης : «πάλαι ἤ δη το ῦ το ἐ δίδαξεν ἡ μ ᾶ ς ἐ πί σημος, κα ὶ ν ῦ ν ἔ τι σ ῳ ζομένη, τ ῆ ς πόλεως ἐ πιγραφ ὴ περ ὶ ἧ ς δι ὰ μα κρ ῶ ν ἐ γ ὼ διέλαβον ἐ ν BZ X (1901) 151 - 158», Π Α ΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Μνη με ῖ α τ ῆ ς ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ λατρείας το ῦ με γα λο μάρ τυ - ρος ἁ γίου Δη μητρίου», 327 υποσ. 1.

128

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Μυ στικός) 233 , ό πως ήδη είχε παρα τη ρή σει ο Χατζ ηι ω ά ν νου και επι βε βαι ώ νει ο Πα παγε ωρ γίου παρα θέτοντας από σπα σμα α πό τον Συ νε χι στή Θεοφάνους 234 . Όσο για την δεύτερη επι γρα φή ση μει ώ νει ότι τη ν εντόπισε ο Du chesne [ «( Une mission à mont A thos , I , Band der “ bi blio th è - que des é coles Frain ç aises d ’ A th è nes et de Rome ” 1876)» ] , στην εξω τερική ό ψη του ανατολικού τεί χου ς, απέ να ντι από το νε κρο - τα φείο των Προτεσταντών . Η επιγραφή

« κα τέχει μίαν ὁ λό κληρον γραμ μ ὴ ν (17 μέτρων) ἐ π ὶ τ ῆ ς στε - φά νης τετρα γω νι κο ῦ τινος προβόλου, ο ὗ τ ὸ μ ῆ κος 184 μέ - τρων ˙ τ ὰ γράμματα ε ἶ νε ἐ κ πλίν θου…… Ἀ νωτέρω τ ῆ ς γραμ - μ ῆ ς ταύ της πλησιαίτατα τ ῶ ν ἐ πάλ ξεων ὑ π ῆ ρχεν ἡ πρώτη σειρ ὰ τ ῶ ν γραμμάτων, ἧ ς δ ὲ ν σώζεται ε ἰ μ ὴ ὁ ὀ βελ ὸ ς ὅ στις ἐ ν ἀ ρχ ῇ πε ρι κλείει τ ὴ ν ἐ πιγραφ ὴ ν κα ὶ λείψανά τινα γραμ - μά των ἐ γκα τε σπαρ μένα τ ῇ δε κ ἀ κε ῖ σε…. Κάτω θεν τ ῆ ς ἐ πι - γρα φ ῆ ς ἐ ν τ ῷ μέσ ῳ το ῦ προ βόλου ε ἶ νε πε ποι η μένοι τρε ῖ ς

233 . Για τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νικόλαο Μυστικό βλ. Ι. Κ ΩΝ ΣΤΑ ΝΤΙΝΙΔΗ , Νικόλαος Α΄ Μυστικός ( ca 852 - 925 μ.Χ.) Πατριάρχης Κων - στα ντινουπόλεως (901 - 907, 912 - 925). Συμβολή ε ἰ ς τήν ἐ κκλησιαστικήν και πο λιτικήν ἱ στορίαν το ῦ πρώτου τετάρτου το ῦ Ι΄μ.Χ. α ἰῶ νος ( Ἀ θήνα, 1967)· R . J . H . J ENKINS - L . G . W ESTERINK , Nicholas I Patriarch of Constantinople Let - ters ( Washington , 1973)· Β ΑΣΙΛΙΚΗΣ Β ΛΥΣΙΔΟΥ , «Σχετικά με τα αίτια της εκ - θρό νι σης του Πατριάρχη Νικολάου Α΄Μυστικού (907)», Σύμμεικτα, 11 (1997), 23 - 36· Δ. Ν ΙΚΟΛΑΚΑΚΗ , «Το δικαίωμα του ασύλου στις επιστολές του Νι - κολάου Μυστικού», Νομοκανονικά, 8/2 (2009), 41 - 80.

234 . Κεφ . 23, σ . 228. P APAGEORGIU , “Nachrichten über wichtigere Ent - de ckun gen. Zwei In schriften aus Thessaloniki”, 345· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Zur Vita der Hei lige Theodora von Thessalonike”, 156 - 157.

129

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

σταυ ρο ὶ ο ὐ χ ὶ ἐ ξ ἀ κερ αίων πλίν θων, ὡ ς ο ἱ Βυζα ντια κοί, ἀ λλ’ ἐ κ σχισμάτων πλινθίνων, ὧ ν 12 ἀ πο τε λο ῦ σι τ ὴ ν κά θετον γραμ μ ὴ ν κα ὶ 9 τ ὴ ν ὀ ριζόντειον ˙ ο ἱ σταυρο ὶ ο ὗ τοι ὀ νο μά ζο - νται Λα τι νι κοί 235 ». Διαφωνεί με τον Du che sne ως προς την ανά γνωση του ση μείου της επιγραφής που αναφέρεται στον Ορ μίσδα · α ντί για « Ὀ ρμί - σδ ᾳ ἐ κέλευσε» ο Παπα γε ωρ γίου “ sehr klar Ὀ ρ μίσδας ἐ ξετέλεσε gelesen hat ”. Σημειώνει, τέ λος, ότι σε μι κρό χρο νικό διάστημα η επιγραφή θα έπαυε να υπάρχει, αφού ήδη προ ε νός έτους (1882) είχ ε ξεκινήσει η κα τεδάφιση του ανα το λι κού τείχους της πό - λης 236 .

235 . Για την εικονογραφία του σταυρού βλ. Α ΛΕΞΑΝΔΡΑΣ Κ ΑΡΑΓΙΑΝΝΗ , Ο σταυ ρός στη βυζαντινή μνημειακή ζωγραφική. Η λειτουργία και το δογ μα - τι κό του περιεχόμενο, [Βυζαντινά κείμενα και μελέτες, 55] (Θεσσαλονίκη, 2010)· Π ΕΛΛΗΣ Μ ΑΣΤΟΡΑ , «” ΟΡΑΣ ΠΟΣΗΝ ΜΕΤΑΒΟΛΗΝ Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΤΕΙΡΓΑ - ΣΑ ΤΟ ”· Ιδιά ζου σα προ σθήκη σταυρού σε πα ραστάσεις παγανιστικής εικονο - γρα φί ας», Εικονοστάσιον, 4 (2013), 91 - 101.

236 . Ο δημοτικός χάρτης του 1882 δεν δείχνει κατεδάφιση στο βορείως της Κασσανδρεωτικής πύλης τείχος. Επίσης, σύμφωνα με τον αξιω μα τικό του ελ ληνικού στρατού Σχινά, στο τμήμα αυτό ανεγέρθηκε ή ε πι σκευάστηκε το ί - διο έτος μεγάλος πύργος, στο ύψος του σημερινού νο σοκομείου Γεννηματά . Ω στόσο, ο φόβος που εκφράζει ο Πα πα γεωρ γίου μπορεί να συνδεθεί με τις ερ - γα σίες εξωραϊσμού στον χώρο έξω α πό το ανατολικό τείχος, οι οποίες πραγ - μα τοποιήθηκαν το 1882 προ κα λώντας τις διαμαρτυρίες της χριστιανικής κοι - νό τητας, διότι έθιγαν το π αλαιό νεκροταφείο της. Βλ . Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ - Σ Α ΤΡΑ - ΖΑ ΝΗ , «Παλαιό τε ροι νε κρο ταφειακοί χώροι της Ελληνορθοδόξου Κοινό τη τος Θεσσα λο νί κης».

130

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Το 1889 στέλνει αναφορά στο γερμανικό φιλολογικό πε ριο - δικό, με το οποίο συνεργαζόταν, ότι έξω από την Κασ σαν δρε ω - τική Πύλη στα βόρεια της κεντρικής λεωφόρου εντο πίστηκαν υπο λείμ ματα αρχαίων νεκροπόλεων 237 . Σε αρ κε τ ούς τά φους επι - ση μαίνει ότι υπάρ χουν πλά κες με ανάγλυφες επιγραφές 238 .

237 . Λέγοντας «κεντρική λεωφόρο» ο Παπαγεωργίου εννοεί τη συνέ χι - ση της (ση μερινής) Εγνατίας οδού πέρα από την Κασ σαν δρεωτι κή πύ λη. Ο ίδιος, πε ριέγραφε τη χάραξη της «λεωφόρου » ως εξής : « Ἡ ἔ ξω το ῦ τείχους ὁ - δ ὸ ς δια σχίζει κατ' ἀ ρχ ὰ ς μ ὲ ν τ ὸ μέγα Τουρκικ ὸ ν νε κρο τα φείον, (...) ε ἶ τα δ ὲ τ ὴ ν νέαν συνοικίαν Χαμιτι ὲ ( το ῦ ν ῦ ν Σουλ τά νου) τ ὴ ν πε ρ ὶ τ ὸ ν να ὸ ν τ ῆ ς ἁ γίας Τριά δος» (« Ἐ κδρομ ὴ ε ἰ ς τ ὴ ν βα σι λι κ ὴ ν κα ὶ πα τριασρχικ ὴ ν μον ὴ ν τ ῆ ς ἁ γίας Ἀ να στασίας τ ῆ ς Φαρ μα κο λυ τ ρί ας τ ὴ ν ἐ ν τ ῇ Χαλκιδικ ῇ», 57). Η διαδρομή αυτή μπορεί να νοηθεί εναλ λα κτικώς: (α) με τη μετέπειτα οδό Νοσοκο μεί ων (κατόπιν Κονίτσης και σή μερα Λαμπράκη), η οποία ξεκινώντας από το ση - μερινό Σιντριβάνι διέ σχιζε τον χώρο της σημερινής ΔΕΘ κ αι συνέχιζε μέσα α - πό τις στρα τιω τικές εγκαταστάσεις προς τη συνοικία της Αγίας Τριάδος. Το τμή μα της οδού Νοσοκομείων που διέσχιζε τον χώρο της σημερινής ΔΕΘ έχει καταργηθεί, ενώ διατηρήθηκε το τμήμα από την οδό Γ΄ Σε πτεμ βρί ου μέχρι τη σημερινή λεωφ όρο Καραμανλή, και φυσικά πέρα από αυτήν, διερχόμενο μπρο στά από το πρώην Ιταλικό Νοσοκομείο (Λοι μω δών) και το Παπάφειο. (β) M ε τη μετέπειτα λεωφόρο Στρα τού, η οποία ξε κινώντας επίσης από το ση μερινό Σιντριβάνι διέσχιζε και αυ τή τον χώ ρο της σημερινής ΔΕΘ και συνέ χιζε στη γνωστή πο ρεία της (και αυτού του δρόμου καταργήθηκε το εντός της ΔΕΘ τμή μα (1960). Βλ. Ε. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ - Ε ΥΦΡΟΣΥΝΗΣ Ρ ΟΥΠΑ , Διε - θνής Έκ θεση Θεσσαλονίκης : 75 χρό νια (Θεσσαλονίκη, 2000). Ο προσδιορι σμός «βό ρεια της κε ντρι κής λεωφόρου» πρέπει να ανα γνω σθεί, με σημερινούς γεω - γρα φικούς όρους, «στο βόρειο τμήμα της ΔΕΘ». Πράγματι, εκεί έχουν α να σκα - φεί κατά την οικοδόμηση των πε ρι πτέρων της ΔΕΘ πολλοί τά φοι. Βλ. και Ε ΛΕΝΗ Σ Τ ΡΑΚΟΣΟΠΟΥΛΟΥ - Σ ΑΛΑΚΙΔΟΥ , «Ανασκαφή στο ανατο λι κό νε κρο - ταφείο της αρχαίας Θεσσαλονίκης. ΔΕΘ 1998», στο ΑΕΜΘ 13 (1999), 207 - 218· Μ ΑΡΙΑ Σ Τ ΣΙ ΜΠΙΔΟΥ - Α ΥΛΩΝΙΤΗ , «Το αρχαίο ανατολικό νεκροταφείο της

131

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Το 1904 μνη μονεύεται δεύ τε ρο κύμα κατεδάφισης τμή μα τος του ανατολικού τείχους από την Κασ σαν δρεωτι κή πύ λη έως την Ψευδοχρυσή 239 . Ἐ να χρόνο νωρίτερα ο Παπα γε ωρ γίου δη μο σι εύ -

Θεσσαλονίκης και τα θαμμένα μυ στικά της Διεθνούς Εκθέσεως», Θεσσα λο - νικέων Πόλις, 12 (2003), 11 - 25· Μ ΑΡΚΗ , Η νεκρόπολη της Θεσ σα λονίκης στους υστερο ρω μαϊκούς και παλαιο χρι στιανικούς χρόνους , 57 - 59. Για την αρ - χαία Εγνα τία οδό , η οποία περ νούσε έξω από την Θεσσαλονίκη βλ. C H . M A KA - RO NAS , “Vi a E gna tia and Thes sa lonike”, στο Studies presented to D.M. Ro bin - son, τ . I (St. Louis, 195I), 380 - 398 [= Θεσσαλονίκην Φιλ ίπ που Βασίλισσαν . Με - λέτες για την αρχαία Θεσσα λο νίκ η ( Θεσσαλονίκη , 1985), 392 – 400]· C ATHE RI - NE R OMIOPOULOU , “Un nouveau Mi liaire de la Via Egnatia”, BCH XCVIII (1974), 813 - 816· F. W ALLBANK , “Via illa nostra militaris: some thoughts on the Via Egna tia”, στο Alt hi storische Stu dien: Hermann Bengtson zum 70. Ge - burts tag dar ge bracht (Wiesbaden, 1983), 131 - 147· L UCRECE G OUNAROU POU - LOU - M.B. H A TZOPOULOS , Les milliaires de la Voie Egna tienne entre Héraclée des Lyn ce stes et Thessalonique, [ Μελετήματα , 1] ( A thens, 1985)· M.B. H A TZO - POU LOS , “The Via Egna tia between Thessalonike and Apol lonia”, στο Α φι έ ρω - μα στον N.G.L. Ham mond, Παράρτημα “ Μα κε δο νικών ”, 7 (1997), 199 - 212· Ε Λ ΛΗΣ Γ Ε ΩΡ ΓΙΛΑ - Γ ΚΑΛΑ , « Ένα μικρό σημείωμα για τη βυζαντινή λε ω φόρο της Θεσ σα λ ο νίκης », Θεσσαλονικέων Πόλις , 20 (2006), 106 - 111· A. H O TI - D. K O MA - TAS , “Via Egnatia: The Dyrrachion - Philippoi itinerary (start to IX cen tu ry)”, στο 3 ο Διε θνές Συνέδριο Βαλκανικών Ιστορικών Μελετών « Η Κα βά λα και τα Βαλ κάνια . Η Καβάλα και η θράκη. Ιστορία - Τέχνη - Πολιτισμός α πό την αρ - χαιότητα μέχρι σή μερα, 17 - 18 Σεπτεμβρίου 2010, τ. Γ΄ (Κα βάλα, 2012), 41 - 58 . 238 . “Neue Inschrift aus Thessaloniki”, BPhW 9 (1889), 1290. Το 1901 ο Πα παγεωργίου άρ χι σε να ετοι μά ζει το Corpus των επιγραφών του. Βλ. « Ἀ ρ - χαι ο λογικά. Θεσσαλονίκης 4 ἐ πιγραφα ὶ ἀ νέκδοτοι», Φά ρος τ ῆ ς Μα κε δο νίας, (18/08/1901), 2.

239 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Μνημε ῖ α τ ῆ ς ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ λατρείας το ῦ με γα λο - μάρ τυ ρος ἁ γίου Δημητρίου», 322: το διάστημα 1870 έως 1908 « ἐ κ το ῦ μα κρο ῦ κα ὶ πυκνο ῦ σκότου ε ἰ ς τ ὸ φ ῶ ς ἐ πανεχθέντων μνημείων περιφανέστατα κα ὶ

132

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

ει επιτάφιες επιγραφές που βρέθηκαν τον Νο έμ βριο του 1903 « ἐ ν τάφ ῳ 240 το ῦ ἔ ξ ω τ ῆ ς Ψευδοχρυσ ῆ ς πύ λης Βυζαντιακο ῦ νε -

τιμιώτατα ὄ ντα τυγχάνουσι Ῥ ωμαϊκ ῆ ς μ ὲ ν Ἱ στορίας α ἱ 39 ἐ πίσημοι ἀ να θη - ματικα ὶ στ ῆ λαι α ἱ ἐ κ το ῦ τείχους τ ῆ ς ἀ νατολικ ῆ ς πύλης Κασσανδρεωτικ ῆ ς (τ ῆ ς κοιν ῶ ς τ ῆ ς “Καλαμαρι ᾶ ς” λεγομένης) ἐ ν μην ὶ Α ὐ γούστ ῳ το ῦ 1906 ἔ τους ἐ ξα χθε ῖ σαι, ὧ ν τ ὰ ς ἐ πιγραφ ὰ ς προ χεί ρως ἐ ξέδωσα ἐ ν τ ῷ τ ῆ ς Ἐ λένης Σβο ρώ - νου “Μικρασιατικ ῷ Ἡ μερολογί ῳ” τ ῆ ς Σάμου, 190 7 σελ. 321 - 334». 240 . Πρβλ. έγγραφο της Φιλοπτώχου Αδελφότητος από 10/08/1895: «Τ ὸ ἡ μέτερον διοικητικ ὸ ν συμβούλιον ἀ π ὸ πολλο ῦ μετ ὰ λύπης του πα ρα - τηρε ῖ ὅ τι τ ὸ παρ ὰ τ ὴ ν Τάπιαν ἐ κτεταμένον γήπεδον το ῦ ἀ ρχαίου Νε κρο - ταφείου τ ῆ ς Ἡ μετέρας Κοινότητος ἐ ν τ ῷ ὁ ποί ῳ χιλιάδες τάφοι τ ῶ ν προ - γόνων ἡ μ ῶ ν κε ῖ νται καταπατε ῖ ται ὑ π ὸ το ῦ τυχόντος, ἐ ν καιρ ῷ δ ὲ βροχ ῶ ν ἀ ναφαίνονται πολ λαχο ῦ τ ὰ ὀ στ ὰ τ ῶ ν ἐ νταφιασθέντων πρ ὸ ς με γί στην θλίψιν παντ ὸ ς παρα τη ρητο ῦ. (…) ἐ σχάτως δι ὰ το ῦ ἐ ν λόγ ῷ γη πέ δου ἐ χαράχθη κα ὶ ὀ δ ὸ ς χάριν συ ντο μίας τ ῶ ν μεταβαινόντων ἀ π ὸ τ ῆ ς χρυ σ ῆ ς πύλης πρ ὸ ς τ ὴ ν Καλαμαριάν (…) τ ὸ μόνον σπουδα ῖ ον ὑ π ὸ πά σαν ἔ ποψιν γήπεδον το ῦ το ἐ π ὶ το ῦ ὁ ποίου ἡ Κοι νό της ἡ μ ῶ ν μέχρι πρ ὸ ε ἰ κοσαετίας ἀ π ὸ σήμερον ἔ θαπτε το ὺ ς νεκρούς της...» , Ε ΦΗΣ Κ Α ΚΟΥΛΙΔΟΥ , «Τα ελληνικά ορθόδοξα νεκρο τα - φεί α της Θεσσαλονίκης το 19ο αι ώ να», Μακεδονικά, 22 (1982), 396. Για τη θέ ση της Τάπιας, Χ Ε ΚΙ ΜΟ ΓΛΟΥ - Σ ΑΤΡΑΖΑΝΗ , «Παλαιότεροι νε κρο ταφειακοί χώροι της Ελλη νορ θο δόξου Κοι νό τη τος Θεσσαλονίκης», 98 - 115. Είναι εν δια - φέ ρον ότι ο Πα πα γε ωργίου θεωρεί το νεκροταφείο, το οποίο ήταν σε χρήση μέχρι την ίδρυση της Ευαγ γε λίστριας (1874), ως βυζαντινό, θεώρηση που μας επι τρέπει να δια κιν δυνεύσουμε την υπόθεση της συνεχούς χρήσης ως κοι μη - τη ρίου του τόπου μεταξύ της σημερινής οδού Κωνσταντίνου Μελενίκου και της πλα τείας του Χημείου του Πανεπιστημίου. Βλ. για το συγκεκριμένο κοι - μη τήριο και Ε. Τ ΣΙΓΑΡΙΔΑ , «Βυζαντινά και Με σαι ωνικά μνημεία Μακεδονίας και Θρά κης», ΑΔ 27 ( 1972), Χρονικά, Β2, 565 - 566· Μ ΑΡΙΑΣ Τ ΣΙΜΠΙΔΟΥ - Α Υ - ΛΩ ΝΙ Τ Η - Α. Λ ΙΟΥΤΑ , «Οδός Με λε νί κου και Χα τζηαν δρέου», ΑΔ 49 (1994), Χρο νι κά, Β2, 433 - 436· Μ ΑΡΙΑΣ Τ ΣΙΜΠΙΔΟΥ - Α Υ ΛΩ ΝΙΤΗ - Α ΣΗΜΙΝΑΣ Κ ΑΪΑΦΑ , « Θεσ σα λονίκη », στο ΑΕΜΘ 18 (2006), 269 - 278.

133

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

κρο τα φείου…» 241 . Ο Παπαγεωργίου παρα τη ρούσε με ιδιαίτερο ενδια φέ ρον την κατεδάφιση μια και ενώ πιόν του αποκα λ υ πτό - ταν ένας γοη τευτικός γι’ αυτόν επι γρα φικός κόσμος:

«Κα ὶ ἔ βλεπον, ἔ βλεπον τ ὸ ἐ ξ ἀ ποκρύφων ἐ νε πιγράφων στη - λ ῶ ν πολλ ῶ ν κα ὶ ἀ γράφων ὄ γκων ὀ λίγων συγκεί μενον ὀ χύ - ρω μα, το ῦ ἀ νατολικο ῦ τ ῆ ς κάτω πό λεως τεί χου ς, το ῦ πρ ὸ τρι τημορίου α ἰῶ νος καθαιρεθέντος, ἔ σχατον ἱ στά μενον με - γα λοπρεπ ὲ ς κα ὶ ὑ περήφανον λείψανον. Κα ὶ ἀ νο ῖ ξαι τ ὸ ἔ σω - θεν κα ὶ ὄ πισθεν γεγραμμένον βιβλίον ο ὐ δε ὶ ς ἠ δύνατο ἄ λ - λος ἢ ὁ ε ὐ μαρ ὴ ς το ῦ γλυκητάτου τραγικο ῦ θε ὸ ς χρόνος. Κα ὶ ἰ δο ὺ ἐ κίνησεν ὁ τ ὰ πάντα νικ ῶ ν, τ ῇ δ ὲ 30 το ῦ μην ὸ ς Α ὐ - γού στου το ῦ 1906 σω τη ρί ου ἔ τους ἤ ρξατο ἀ νοίγων τ ὸ βι - βλίον τ ὸ σφραγ ῖ σι κατε σφρα γισμένον ἑ πτά. Κα ὶ ὑ φ’ ἡ δο ν ῆ ς τινος ο ὐ ρα νίας ἐ γ ὼ περι κα τειλημ μέ νος ἀ νεγίγνω σκον ἐ π ὶ μ ῆ να ὅ λον λα μπρ ᾶ ς τ ῆ ς παλαιφάτου ἱ στορ ὶ ας τ ῆ ς λα μπρο - τά της μου πα τρί δος σελίδας, σελίδας τ ῆ ς ἱ στορίας τ ῆ ς Θε σ - σ α λονίκης ῥ ωμαιο κρα τουμένης τιμιωτάτατας» 242 .

241 . «Θεσσαλονίκης ἐ πιγραφ ὴ ἀ νέκδοτος», Ἀ λήθεια, (31/12 /1903), 2. Βλ. δημοσίευση επιγραφής Ν ΙΓ ΔΕ ΛΗ , « Ha bent sua fata lapides . Ξεχασμένες δη μοσιεύσεις το ῦ Πέ τρου Ν. Πα πα γε ωρ γίου γι ὰ ἐ πιγραφ ὲ ς τ ῆ ς Θεσσαλονίκης κα ὶ τ ῆ ς Ἔ δεσσας», 86 - 90. Ο Νίγ δε λης επισημαίνει ότι ο Πα πα γε ωρ γίου εξέ δω - σε την επι γρα φή τοποθετώντάς την γενικά στα ρω μαϊκά χρό νια, ενώ ο ίδιος θε ω ρεί ότι θα πρέπει μάλλον να χρο νο λο γηθεί στα χρό νια του Ιου στινιανού.

242 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Θεσσαλονίκης κατεσφραγισμένον βιβλίον ἀ νοι - χθέν», 321. Βλ. και λίγο παρακάτω ό.π., 332 : « Ἄ ρρητόν τινα ἄ ρα τ ῶ ν τοι ού των τ ῆ ς Θεσσαλονίκης μνημείων ἡ ἀ ποκάλυψις ἐ νεποίει μου τ ῇ ψυ χ ῇ ἐ π ὶ μ ῆ να ὅ λον ἠ δονήν, ε ὐ φροσύνην τ ῶ ν ἐ πιγραφ ῶ ν ἡ ἀ νάγνωσις κα ὶ ἀ ντιγραφ ὴ πα ρε ῖ χέ μοι σπανίαν ἧ ς ο ὐ δέποτε ἔ σομαι λήσμων, ἕ ως ἄ ν χλωρόν…τ ὸ γόνυ ᾖ τ ὸ ἐ μόν».

134

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Το 1907 δη μο σιεύει 39 ενεπί γρα φες αναθη ματικές στήλες που όπως ση μει ώ νει, συνέλεξε μέσα σε ένα μήνα από τον κα τε δα φι - σθέντα οχυ ρω μα τικό περί βο λο. Μερικές είχε ήδη δημοσιεύσει

στο « Archaeolog . E pigr . Mit theil . XVII (1894) σελ. 117 κα ὶ 118»

και επανεξέδωσε στην ΑΛΗΘΕΙΑ . Ένα σύνολο 41 επι γρα φών, στις οποίες συμπερι λαμ βάνονται και οι 39 που προ α ναφέρθηκαν, εξέ -

δω σε στα φύλλα ΑΛΗΘΕΙΑ αρ. 483 (23/09/1906) και 489 (07/10/ 19 06) « ἐ κ το ῦ προ χείρου κα ὶ μετ ὰ ὑ πομνημάτων ὀ λίγων, σπεύ - δων ο ὕ τως ὅ πως τ ῆ ς ἐ κδόσεως τ ὴ ν λεγομένην προ τε ραι ό τη τα ἐ ξασφαλίσωμεν». Για τις συ γκε κρι μέ νες εργασίες του δέ χθη κε λεκτικές διορθώσεις από τους φίλους του Σπυρίδωνα Βά ση και Στέφανο Δραγούμη . Το 1911 (από τις 13 Φεβρου α ρί ου μέχρι Ιούνιο) κα τε δα φί - στηκε μέρος του δυτικού τείχους από τη Χρυ σ ή πύλ η έως τη Λη - ταί α 243 . Μέσα λοιπόν σε 38 χρόνια κα τεδα φί στηκαν τα δύο τρίτα του τείχους της πόλης,

« ἵ στα ται ἔ τι μόνον τ ὸ λοιπ ὸ ν τρίτον μέρος, ὅ περ μετ ὰ το ῦ ὑ περ κειμένου τείχους τ ῆ ς ἀ κροπόλεως δίκην δια δή μα τος ἐ - πι στέ φει τ ὴ ν περιμάχητον νύμ φην το ῦ Α ἰ γαίου» 244 .

243 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἐ ργατ ῶ ν σήματα κα ὶ ὀ νόματα ἐ π ὶ τ ῶ ν μαρ μά ρων το ῦ θεάτρου τ ῆ ς Θεσσαλονίκης » , 168.

244 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Θεσσα λονίκη ς ΑΚΠΛ», 24· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἐ ρ γα τ ῶ ν σή ματα κα ὶ ὀ νόματα ἐ π ὶ τ ῶ ν μαρ μά ρων το ῦ θεάτρου τ ῆ ς Θεσσα λο νί κης» , 168.

135

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Βέ βαια και τα εναπομεί να ντα κινδύνευαν. Μερικά χρόνια νω ρί - τε ρα μεταξύ ο ξυ γωνίων προβόλων στο δυτικό τείχος η δημαρχία Θεσσα λο νίκ ης έ νωσε δια τοίχων

«τ ὰ ς ἄ κρας τ ῶ ν προβόλων τ ῶ ν ἑ κα τέ ρω θεν τ ῶ ν πλευ ρ ῶ ν πρώ της, δευτέρας, τρίτης, τέταρτης, ἔ κτης κα ὶ ὁ γ δόης, κα - τα σκεύασε δ’ ο ὕ τως ἓ ξ ὑ ποστέγους ἀ πο θήκας ἀ χύρων, ἀ - σβέ στου κα ὶ πετρελαίου», από τις οποίες κά η καν δύο και παρέ μει ναν ά στε γες. Στη συνέ - χεια κατε δα φί στη κε και μια τρίτη αποθή κη. Σε όλες αυτές υπήρ - χαν μαρ μ ά ρι νες πλάκες με επιγραφές που ο Πα παγε ωρ γίου προ - σπά θη σε να αναγνώ σει 245 .

Α.3.1.β. Ακρ ό πολη της Θεσσαλον ίκης

Ο Παπαγεωργίου βασιζόμενος στην παράδοση ότι στο φρού - ριο της ακρόπολης της Θεσσαλονίκης «(Γεντ ὶ Κουλέ , “ Ἑ πτα - πυρ γί ῳ”, Ἑ πτ ὰ κουλάδες…)» υπήρχαν κρυμμένα πολ λά αρ χαί α λεί ψα να, επισκέφθηκε αρκετές φορές την ακρόπολη ( «Κιου τσούκ Σε λα νίκ “μικρ ὰ ν Θεσσαλονίκην ”» ) και εισήλθε στο φρού ριο μα ζί με τους φίλους του Δ. Ορφανίδη και Χασάν Εφέ ντη «δ ι - δασκάλων» κα τά τα έτη 1888 και 1889. Ανάμεσα στα άλ λα, εντόπισε και στο υ πέρθυρο της εσωτερικής πύλης προς το Επτα - πύργιο μία μαρ μά ρι νη πλάκα που έφερε επίγραμμα στην τουρ - κικ ή. Τον Ιούλιο του 1893 την επιγραφή α ντέ γρα ψε για λο γα - ριασμό του ένας λόγιος Ο θω μανός, ο Βεϊμπίχ εφέ ντης. Το ε πί -

245 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἐ ργατ ῶ ν σήματα κα ὶ ὀ νόματα ἐ π ὶ τ ῶ ν μαρ μά ρων το ῦ θεάτρου τ ῆ ς Θεσσαλονίκης » , 170.

136

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

γραμμα το οποίο μετα φρά στη κε από το δικηγόρο και δι δάσκαλο Δ. Δημη τριά δη και εκδόθηκε α πό τον Παπαγεωργίου ανα φε ρό - ταν στην ά λωση της Θεσσαλονίκης α πό τους Οθωμανούς επί σουλ τάνου Murad II το 1430 (έτος Εγί ρας 834) 246 και στην οικο - δό μηση το 1527 (έτος Εγί ρας 934) του πύργου « ὑ π ὸ το ῦ Τσαο ὺ ς βέη» 247 :

246 . Η Θεσσαλονίκη καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς για πρώτη φορά τον Α πρίλιο του 1387 επί σ o υλτάνου Murad I (1367 - 1389). Με τά τη μ άχη της Ά γκυρα ς το 1402 οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν την πόλη, η οποία πο λιορ κή θηκε και αλώθηκε ξανά από τους υιούς του Bayezid I (1389 - 1403), Musa Ç el ebi το 1411 και Mehmed I το 1416. Εξαιτίας των Ο θω μανικών ε πι - θέ σεων και του λιμού που αποδεκάτιζε τους κατοίκους της πόλης, ο δε σπό της Ανδρόνικος παρέδωσε με συγκεκριμένους όρους τη Θεσ σα λον ίκη στους Βε - νε τούς το 1423. Ο νέος σουλτάνος Murad II ((1421 - 1451) θεώρησε το συ - γκε κρ ι μένο γεγονός επιθετική κίνηση, καθώς η Θεσσαλονίκη τελούσε υπό το νόμο των Οθωμανών. Βενετο - τουρ κικός πό λεμος ξέσπασε που διήρκησε από το 1423 έως το 1430 και έληξε με την ά λωση της Θεσσαλονίκης την 29 η Μαρ - τι ου 1430, M ELEK D ELIBASI , “ The via Egnatia and Sel â nik ( Thessalonica ) in the 16 th cen tury ”, στο “ The Via Egnatia under Ottoman Rule 1380 - 1669”, Hal - cyon Da ys in Crete II . A Symposium , Rethymnon 9 - 11/01/1994 ( Rethy mnon , 1996), 67. Βλ. Κ ΟΤΖΑΜΠΑΣΗ - Κ ΑΛΤΣΟΓΙΑΝΝΗ - Π ΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ , Η Θε σ - σα λο νί κη στη βυζαντινή λογοτεχνία, 67 - 71, 74 - 75· Α Π . Β ΑΚΑΛΟ ΠΟΥ ΛΟΥ , « Ἡ ἅ λωση τ ῆ ς Θεσσαλο νί κ ης ἀ π ὸ το ὺ ς Τούρκους στ ὰ 1430 κα ὶ ἡ τύχη τ ῶ ν ἐ κ - κλησι ῶ ν της», στο Παγκαρ πί α Μακεδονικ ῆ ς γ ῆ ς. Μελέτες Ἀ πο στόλου Ε. Βα - καλοπούλου (Θεσσαλονίκη, 1980), 53 - 71.

247 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ ἐ ν Θεσσα λονίκ ῃ μον ὴ τ ῶ ν Βλαταίων κα ὶ τ ὰ μετόχια α ὐ τ ῆ ς», 422 - 423. Ο Δημητριάδης παρέχει αντιφατικές πληροφορίες σχετικά με την επιγραφή μνημο νεύοντας αλλού το έτος 1431 ( Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσ σα λονί κης, 211) και αλλού το έτος 1443 (ό.π., 265) και κάνοντας λόγο

137

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Η με τάφραση της επιγραφής ήταν η εξής (όπως την απέ δω - σε ο Δ. Δημητριάδης) 248 :

« Ἀ ε ὶ νικητ ὴ ς, Σουλτ ὰ ν Σουλεϊμ ὰ ν υ ἱὸ ς Σελίμ. Ἀ νέ ῳ ξε ( ἐ ξεπόρθησε) κα ὶ ἔ λαβε βί ᾳ τόδε τ ὸ φρούριον τ ῇ θεί ᾳ ἀ ρωγ ῇ κα ὶ βοηθεί ᾳ κα ὶ τ ῇ τιμωρί ᾳ ( τ ῶ ν ἐ χθρ ῶ ν) ὁ Σουλ - τάνος τ ῶ ν Σουλ τάνων Ἀ ράβων κα ὶ Περσ ῶ ν …, Θε ὸ ς φυλάττοι ἐ κ τ ῶ ν ἐ χθρ ῶ ν, Σου λτ ὰ ν Μουρ ὰ τ υ ἱὸ ς Σουλτ ὰ ν Μεμ ὲ τ, μ ὴ ἐ ξα - φα νισθείη…. ἡ νίκη κα ὶ ( προφυλαχθείη, κωλυθείη) ἡ ἧ ττα (α ὐ - το ῦ) ἡ ἐ κ τ ῶ ν ἐ χθρ ῶ ν, ἐ κ τ ῆ ς χειρ ὸ ς τ ῶ ν Φράγκων κα ὶ τ ῶ ν Χρι - στια ν ῶ ν· ἐ φόνευσέ τινας κα ὶ ᾐ χμαλώτισέ τινας κα ὶ τ ὰ τέκνα κα ὶ τ ὴ ν περιουσίαν α ὐ τ ῶ ν· κα ὶ μετ ὰ πάρο δον ἑ κατ ὸ ν ἐ τ ῶ ν ᾠ κο δο - μή θη κα ὶ κατ ῳ κήθη ὅ δε ὁ πύργος χειρ ὶ το ῦ ἐ κ τ ῶ ν ἐ μιρ ῶ ν κα ὶ με γι στάνων το ῦ βασιλέως Τσαο ὺ ς βέη μην ὶ Ῥ αμα ζανί ῳ ε ὐ λογημέ -

ή για ανοι κο δό μηση ή για επισκευή του Επταπυργίου από τον Τσαούς Βέη, τον πρώτο δι οι κη τή της πόλης μετά την άλωσή της από τους Οθω μα νούς.

248 . Γ.Α. Σ ΤΟΓΙΟΓΛΟΥ , Ἡ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ πατριαρχικ ῇ Μονή των Βλα - τά δων (Θεσσαλονίκη, 1971), 74 - 78.

138

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

ν ῳ ἐ ν ἔ τει 934». Το εύρημά του αυτό συνδέει με ένα άλλο. Όλος περηφάνεια δη λώ νει «…τ ῆ ς ἁ λώσεως κα ὶ τ ὴ ν ἡ μέραν κα ὶ τ ὴ ν ὥ ραν πρ ῶ τος ἐ γ ὼ ἀ νεκάλυψα ἀ ναγεγραμμένην ἐ ν κώδικι τ ῆ ς μον ῆ ς τ ῶ ν Βλα - τά δων,…», Τετάρτη 29 Μαρτίου 1430 ώρα 9 π.μ. 249 . Α να φέ ρε ται σε ση μείωμα που εντόπισε σε χ ειρόγραφο του Ιώση που και Ξε - ν ο φώ ντος του 14 ου αι. που φυλασσόταν στη Μονή Β λα τά δων και ανέ φε ρε τα εξής :

«+ Ἔ τος Ἰ νδικτι ῶ νος η ς μην ὶ μαρτί ῳ κθ η ἡ μέρα τετράδι ὥ ρα τρίτη : ἐ γένετο ἡ περιβόητος πόλις τ ῶ ν Θεσσαλονικαίων δο -

ρυ ά λωτος παρ ὰ τ ῶ ν μουσουλμάνων ἐ π ὶ τ ῆ ς α ὐ θεντίας το ῦ ἀ μου ράτπεϊ, υιου σουλτάνου το ῦ κυριτζ ῆ : Ἐ π ὶ τ ῆ ς βασιλείας το ῦ ε ὐ σεβεστάτου βασιλέως Ιωάν νου το ῦ παλαιολόγου κα ὶ μαρίας

το ῦ μεγάλου κομνηνου τ ῆ ς θυγατρ ὸ ς το ῦ βασιλέως τ ῆ ς τρα πε -

ζο ῦ ντος (=1430) » 250 . Λίγα χρόνια αργότερα, ο Tafrali απέστειλε στον Halil Bey , τον Διευθυντή του Αυτοκρατορικού Μουσείου της Κων στα ντι - νού πο λης, φωτογραφία της επιγραφής που αποδόθηκε στο ν Σου λεϊ μάν, ζητώντας του να τ η με τα φρά σει. Η μετάφραση έγινε στη γαλλική γλώσσα και σύμ φω να με αυτή ο πύργος κα τα -

249 . Ἀ λήθεια, (16/09/1904), 2.

250 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ ἐ ν Θεσσα λονίκ ῃ μον ὴ τ ῶ ν Βλαταίων κα ὶ τ ὰ με - τόχια α ὐ τ ῆ ς», 403 - 404.

139

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

σκευά στηκε μόλις ένα χρόνο (και όχι έ ναν αι ώνα) μετά την κα - τάκτηση της Θεσσαλονίκης , δηλαδή το διά στη μα 13 Μα ΐ ου - 12 Ιουνί ου 1431 και άρα η άλωση της πόλης έ λα βε χώ ρα το 1430. Το 1904 ο Παπαγεωργίου γοητευμένος, όπως δη λώ νει από τη διατριβή του ρουμάνου I . Arginteanu με τίτλο “ Istoria Salo ni - cului ”, πε ρι διαβαίνει στους δρόμους της πόλης «…πρ ὸ ς τ ὰ ς προ σφι λε ῖ ς α ὐ τ ῷ τ ῆ ς πό λε ως ἀ κρολοφίας». Εκεί, όπως ση μει ώ - νει, «μα κρ ὰ ν μακρ ὰ ν το ῦ καθ’ ἡ μέραν βίου το ῦ ἀ τερπο ῦ ς κα ὶ ἀ - χθει νο ῦ…» α ναπτερώνει την ψυχή του, ευ φραίνει το νο υ του και με τεω ρί ζει τη διά νοιά του σε πολύ παλαιούς αιώνες . Πλησιάζει την πύλη της α κρο πολης, την οποία «…ο ἱ τελευτα ῖ οι τ ῆ ς χώρας δο ρικτήτορες ἐ κό σμη σαν δι’ ε ἰ κόνων ἁ λυσιδέτων λεόντων…» και διέρχεται διά της πύ λης της Άννας Παλαιολογίνα ς και στρε - φό μενος προς το μεγάλο κυ λινδρικό πύργο ατενίζει αριστερά το Επταπύργιο (Γεντί κουλέ) και δεξιά τη νέα Θεσσαλονίκη «…τ ὴ ν κα ὶ ν ῦ ν ἔ τι Πύργους κα λου μένην…» 251 . Η ακρόπολη εκτείνεται στο βό ρειο τμήμα της και χω ρί ζε ται από την πόλη με τείχος, στο ο ποίο ανοί γονται έξι ορθο γώ νι οι πρόβολοι 252 . Ο Παπα γεωρ γίου

251 . Ἀ λήθεια, (16/09/1904), 1.

252 . Βλ. μεταξύ άλλων Χ ΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ , Ἀ στυγραφία Θεσσαλονίκης , 47 - 47· Β. Κ Ο ΝΙΟΡΔΟΥ , «Επταπτύργιο. Θεσσαλονίκη . Ελλάς», στο S L . Ć UR C I C - Ε ΥΑΓ ΓΕ ΛΙΑΣ Χ Α ΤΖΗ ΤΡΥΦΩΝΟΣ (επιμ.), Κοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια (1300 - 1500) και η διατήρησή της (Θεσσαλονίκη, 3 1999), 192 - 195· Κ ΡΙΝΙΩΣ Κ ΩΝ ΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ , «Νεότερα στοιχεία για την α κρό πο λη Θεσ - σα λονίκης», στο ΑΕΜΘ 13 (1999), 239 - 248· P . O DORICO , “ L ’ a cro pole de Thes salonique et au tres lieux de la ville : des lectures et des qu e stions ”, Βυζα -

140

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

πα ρέχει και μία λαο γραφικού εν δια φέ ρο ντος πλη ρο φο ρία, σύμ - φωνα με την οποία τις νύκτες της 25 ης - 28 ης Μα ΐ ου 1911 «πρ ὸ ς τι - μ ὴ ν τ ῆ ς ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ διατριβ ῆ ς το ῦ Με γα λειο τάτου Σουλ τ ὰ ν Μεχ μ ὲ τ Ρεσι ὰ τ το ῦ Ε’ 253 » οι επάλ ξεις αυ τού του μέ σου τείχου κα ταφωτίζονταν με φανάρια τα ο ποί α «δί κην με γά λων ἀ δα μά - ντων κατηγλάϊζον τ ὸ τειχο ποί η τον τ ῆ ς πό λε ως διά δημα» 254 .

Α.3.1.γ. Η πό λη της Θεσσαλον ίκης

Όχι μόνον από τις μελέτες του Παπαγεωργίου που αφορούν σε συ γκ ε κρι μένα μνημεία της πό λης 255 , αλλά και από τα διά φο ρα δημο σίευ μα τά του τα σχε τι κά με την έκδοση επι γρα φών μπο ρεί κά ποιος να α ντλή σει το πο γρα φικές πληροφορίες για τη Θεσ σα - λο νί κη, πο λύ τι μες πη γές για την εικόνα της πόλης την ε ποχή του. Επί πα ρα δείγ μα τι, μνημονεύουμε την αναφορά σε α να -

ντι νά , 25 (2005) 21 - 38· Π ΑΪΣΙΔΟΥ - Χ ΑΤΖΗΪΩΑΝΝΙΔΗ , « Αρ χαι ο λογικές πα ρα τη - ρή σ εις στα βό ρεια τείχη της Θεσσα λο νίκ ης » , 21 - 46.

253 . Σουλτάνος το διάστημα 1909 - 1918, ανέβηκε στο θρόνο μετά την α - πο πο μπή του αδελφού του Αβδούλ Χαμίτ Β΄ από τους Νεότουρκους. Για την επί σκε ψή του στη Θεσσαλονίκη . Βλ. Ν. Σ ΦΕΝΔΟΝΗ , « Ὁ τε λευ τα ῖ ος σουλ τά - νος ε ἰ ς τ ὴ ν Θεσσαλονίκην », ΜΗ 1963, 129 - 134· Γ. Μ Ε ΓΑ , Εκατό χρόνια α πό την επί σκεψη του σουλτάνου Mehmet Resat στη Θεσσαλονίκη 1911 - 2011 (Θεσσα λονίκ η, 2011).

254 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Θεσσα λονίκη ς ΑΚΠΛ», 24.

255 . Βλ. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Θεσσαλονίκης ἱ στορικ ὰ, α ἰῶ νος Ιστ΄. Πει ραταί, Μη τροπολίται, Διδάσκαλος. Ὁ πληθυσμός τ ῆ ς πόλεως», ΜΗΠΣ Στ΄ (1913), 62 - 63.

141

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

σκαφή θε μελίων για την α νέ γερ ση οικίας του Περβανά πί σω από το ν ναό του Αγίου Κων στα ντίνου και Ελέν ης στο Ιπ πο δρόμιο, απέναντι από το ανα τολικό τεί χος της πόλης 256 . Επίσης, με αφορμή τη δημοσίευ ση επι γρα φών σε τέσ σε ρεις επιτύμβιες στή - λες, αναφέρει ότι τ ι ς προ μη θεύ τηκε από Ο θω μανό που ανέ - σκαπτε το οικόπεδο του στα ανα το λικά της πό λης «δε ξι ᾷ ἐ ξιόντι

ἐ κ τ ῆ ς Ψευδοχρυσ ῆ ς πύλης (Μι δάτ - πα σά) 257 » 258 . Στο ν Φ ΑΡΟ ΤΗΣ

Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑΣ το 1889 υπό τον τίτλο « Ἀ ρ χαιο λο γικά» ανακοι νώ - νει την ανεύρεση πολ λών τά φων « Ἔ ξω τ ῆ ς ἀ να το λι κ ῆ ς το ῦ τεί - χους πύλης «Κασ σαν δρεω τι κ ῆ ς, κοιν ῶ ς «Κα λαμα ρι ᾶ ς», ἀ ριστερ ὰ τ ῷ πο ρευο μέν ῳ τ ὴ ν ὀ δ ὸ τ ὴ ν ε ἰ ς τ ὸ ν στρα τ ῶ να ἄ γου σαν…». Πρό κει ται για το παλαιό νεκροταφείο, όπως ανα φέ ρει, του οποί - ου μνεία απαντά στον Κα μενιάτη. Η ανα κά λυψη των τύμ βων στην περιοχή είχε αρ χίσει από το 1873, όταν κα τεδα φί στη καν οι

256 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Unedierte Inschriften von Mytilene , 27. Για τον ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης Ιπποδρομίου βλ. Δ Η ΜΗ ΤΡΙΑ ΔΗ , Τοπο - γρα φία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης , 260 - 261· Μ Α ΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π ΑΝΑΓΙΩ ΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ , Θρησκευτική αρχιτεκτονική στη Θεσ σα λονί κη κατά την τε λευ ταία φάση της τουρ κοκρατίας , 406 - 412· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Ιστορικές πλη ρο φο ρί ες για τους να ούς του Αγίου Κωνσταντίνου και του Αγίου Αντωνίου από το Κτη ματολόγ ιο της Ελ ληνικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης του 1918», στο Και ρός. Α φι έ ρω μα στον κα θηγητή Δαμιανό Αθ. Δόϊκο, ΕΕΘΣχ ΑΠΘ/Τμ. Θεο λογίας, 4 (1994), 729 - 744.

257 . Εννοεί την (έως τότε) κλειστή πύλη της οδού Αγίου Δημητρίου, προς την κατεύθυνση του κοιμητηρίου της Ευα γγελιστρίας.

258 . Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (01/04/1889), 3 και BPhW 9 (1889), 386.

142

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

πύλες του α να τολικού τείχους. Τις επιτύμβιες επι γρα φές τότε εί - χε συλλέξει, αλλά εξέ δωσε χωρίς τη δέουσα επι μέ λεια το 1876, ο αβ βάς L . Duchesne , «πρ ῴ ην ἐ τα ῖ ρος τ ῆ ς ἐ ν Ρώ μ ῃ Γαλ λι κ ῆ ς ἀ ρ - χαι ο λο γι κ ῆ ς σχολ ῆ ς, ν ῦ ν δ ὲ Ἀ καδημαϊκ ὸ ς Πα ρι σίων». Το ρω μαϊ - κό νε κροταφείο πάντως που ήρθε στο φως το 1889 α πλώ νε ται σε με γά λη έκταση και δεν ακολουθεί συ γκεκριμένη διά ταξη 259 .

Από το μι κρό κείμενο του Παπαγεωργίου υπό τον τίτλο “ U N E -

DIER TE LA TEI NI SCHE I N SCHRIFT VON S ALONIKI ” 260 , πληροφο ρού - μα στε για την εύ ρε ση μιας μαρ μάρινης πλάκας στην αυλή της οι - κίας του I ch s á n Se lim Ef fen di , έξω από τα τεί χη της πό λης “ im neuen Quar ti er Ha midi é ( gr . Ἁ γία Τρι ὰ ς)”, όχι μα κριά α πό το τούρ κι κο νο σο κο μείο 261 .

Προβα ίνοντας σε μια γενική αποτίμηση του έργου του Πα - πα γεωργίου θα λέγαμε ότι οι περιγραφές του προ δί δουν μία συ - γκε κρι μένη αντι με τώ πι ση των μνημείων που με λε τάει. Χρησι μο - ποιεί, δη λαδή, τα μνημεία του για να φθάσει στο ιστορικό γίγνε - σθαι που τ α γέννησε. Ψάχνει τις φωνές τους για την ιστόρη ση του πορ τραί του της κοινωνίας την ο ποία εξυπηρέ τησαν, «Σο φο ὶ λί θοι πόσα δια τελε ῖ τε διδάσκοντες ἡ μ ᾶ ς το ὺ ς ἀ σόφους ἀ νθ ρώ - πους!» 262 . Με άλλα λόγια, ο Πα πα γεωρ γίου πρεσβεύει τη με λέ τη

259 . Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (06/09/1889), 2 - 3.

260 . BRhW 21 (1901), 1150.

261 . Ό.π. Εννοεί το μετέπειτα Στρατιωτικό νοσοκο μεί ο 424.

262 . Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κβ΄, ἀ ρ . 22 (31/05/1902), 234.

143

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

της τέχνης μέσα από τις δομές που τ η ν παρή γαγαν και τους στο - χους που υπηρέτησε μ ακριά από αντιλήψεις ό πως «η τέχνη για την τέχνη». Η λει τουργία της τέχνης εί ναι για τον καλαίσθητο Πα παγε ωργίου το κλειδί της προσέγ γι σής της, της ερμηνείας της και της κα τανόησής της. Κα θώς βλέ πει τα τείχη της πό λης αδιαφορεί για τα υλικά δομής τους, για τα συν δετικά κο νιάματ α, για τα συ στη ματα τειχο ποιίας.

«.. ἀ νε πό λησα τ ὰ ς ποι κί λας α ὐ τ ῶ ν τύ χας ˙ κα ὶ ἐ φαντά σθην τ ὰ τείχη κτι ζό με να ὑ π ὸ τ ῶ ν ἐ ργατ ῶ ν, ὅ πως καταρρι φθ ῶ σιν ὑ π ὸ τ ῶ ν πολιορ κητ ῶ ν, κα ὶ πάλιν ἀ νοικο δο μού μενα κα ὶ α ὖ - θις καταβαλ λό με να κα ὶ πάλιν ἀ νεγειρόμενα, ὅ πως ἐ ν τέλει, ε ἰ ρήνης βασιλευού σης, ε ἰ ρη νι κ ῶ ς και τα ῦ τα τε λευ τή σωσι τ ὸ ν μακρ ὸ ν α ὑ τ ῶ ν βίον ἐ ν τ ῷ καθ’ ἡ μ ᾶ ς ε ἰ κοστ ῷ α ἰ ῶ νι» 263 .

Τα τείχη της Θεσσα λο νίκ ης βαστούν επάνω τους την τύ χη της πόλης και ακο λου θούν πι στά την ανάσα της. Ζώ ντες ορ γανισμοί έτοιμοι να α πο κα λύψουν στο ν προσεκτικό ε πι σκέ πτή τους το μα κραί ω νο βίο τους και να μιλήσουν για τη ζω ή της πόλης που η τύ χη όρισε να προ φυ λάξουν. Στην αυ γή του ει κο στού αι ώνα η ει ρήνη κατέ στη σε τη λειτουργία τους περιττή και τα ίδια υ πο - χωρούν σιω πηλά, ανάξια του έρ γου που επι τέ λε σαν. Η Θεσσα - λονίκ η η όμορφη νύμφη του Θερ μαϊκού θα συ νε χίσει τη ζωή της αποφαρνισμένη, σαν κόρη που ενη λικι ώ θη κε και απογα λα - κτίστηκε και δεν χρει ά ζεται πλέον την πα τρι κή μέριμνα και προ - στασία. Όλα αυ τά συνο ψί ζο νται για τον Παπαγεωργίου στην έν -

263 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Θεσσα λονίκη ς ΑΚΠΛ», 24 - 25.

144

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

νοια της λέ ξης κειμήλιο, μνη μείο μιας άλλης εποχής. Ο Παπα γε - ωρ γίου θυμάται στα κάστρα επά νω τις πλίν θινες επι γραφές

«τ ῶ ν ἐ πι σή μων ἀ ρ χ ῶ ν το ῦ Κρά τους κα ὶ τ ῶ ν συντόνων ἀ να - γρα φ ῶ ν τ ῶ ν ἁ πλ ῶ ν ἐ ργατ ῶ ν · κα ὶ ἀ νεκύ κλη σα ἐ ν τ ῷ ν ῷ τ ὴ ν μακρο τά την ἱ στορίαν ἐ ν τ ῇ ἀ ρχ ῇ α ὐ τ ῆ ς κα ὶ ἐ ν τ ῷ μέσ ῳ, ἐ ὰ ν κα ὶ ὑ πάρ χ ῃ ἢ θ ὰ ὑ πάρξ ῃ ποτ ὲ μέσον τι ἄ νευ το ῦ τέ - λους!» .

Α. 4 . Χριστιανικ ές επιγραφές διά φορες

Εντυ πω σιακή είναι η αναφορά του Παπαγεωργίου ότι ε ντό - πι σε εκκλη σια στικές επι γρα φές, εκ των οποίων η μία μνη μο νεύει τον Ιησού όχι ως μο νογενή Υ ιό, αλλά ως μονόγονο (ίσως να α - να φέ ρεται στην ε πι γραφ ή της Αγίας Σοφίας 264 , ίσως να εντόπισε και άλλες) ενώ σε μία άλλη γίνεται αναφορά στην ύπαρξη ιε ρού των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου στην πόλη 265 . Πρό κει ται για ε πι γραφές οι οποίες ακόμα και σήμερα είναι χαμένες.

264 . Βλ. κεφάλαιο για τον ναό της Αγίας Σοφίας .

265 . Ναός του Αγίου Παύλου , πολύ κοντά στην Αχειροποίητο, μαρ τυ - ρε ί ται σε έγ γραφα του 15 ου αιώνα. Αθωνικό έγγραφο προσδιορίζει τη γεω - γρα φι κή θέση του ναού « ἄ νωθεν ἐ ν τ ῇ μεγάλ ῃ λεωφόρ ῳ ὀ ρω μέ νην στοάν» , Ε Υ ΘΥ ΜΙΟΥ Δ ΙΟ ΝΥΣΙΑΤΗ - Σ Τ . Κ ΥΡΙΑΚΙΔΗ , «Έγ γρα φα της ιεράς μονής αγίου Δι - ο νυ σί ου αφορώντα εις αγνώστους να ούς της Θεσσαλονίκης », Μα κε δο νικά, 3 (1955), 363 - 376. Σε λει τουρ γικό κεί με νο του Θεσσαλονίκης Συμεών η θέση προ σδιορίζεται ακρι βέ στερα ως «συ γκείμενος τ ῷ να ῷ τ ῆ ς Ἀ χει ρο ποιή του» . Κα τά τον ε σ πε ρινό της εορ τής των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύ λου (29 Ιου νίου) γινό ταν λιτανεία από την Αγία Σοφία προς τον εν λόγω ναό, Ι. Φ ΟΥ ΝΤΟΥ ΛΗ , «Μαρτυρίαι το ῦ Θεσσαλονίκης Συμε ὼ ν περ ὶ τ ῶ ν να ῶ ν τ ῆ ς Θεσ σα λονί κης», ΕΕΘΣχ ΑΠΘ 21 (1976), 175 - 176.

145

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Κάποιες άλ λες επιγραφές ανήκουν σε επιτύμβια μνη μεία των βυ ζα ντι νών χρόνων. «Πολύτιμον μαρμαρίνης πλακός τεμάχιον ε ὑ ρ ὼ ν ἐ γ ὼ τ ῇ 10 Σεπτεμβρίου το ῦ 1892» , σημειώνει ο Πα πα γε - ωρ γίου, στα ερεί πι α του ναού του Α γί ου Δημητρίου της πα ρα - λία ς της Θεσ σα λονί κης που κά ηκε στην πυρ καγιά του 1890. Την ενε πί γραφη μαρμάρινη πλάκα παρέδωσε ο Πα παγεωργίου προς φύ λαξη στη νεό δ μη τη τότε μη τρο πολιτική κα τοικία 266 . Η επι - γραφή, όπως τη ν διά βα σε ο Πα πα γεωργίου, είχε ως εξής :

« ΗΑΙ / ΤΗ C ΑΙ / Ω C ΘΕ CC Α / ΠΑ ΝΑΓΙΩΤΑ / ΚΟΠΟΥΤΑ VT / ΠΟΤΑΜΙΤ » 267 .

Η επι γρα φή αναφέρεται στον Κωνσταντίνο Μεσοποταμίτη που διε τέλεσε δύο φορές μη τρο πο λίτης Θεσσαλονίκης , το 1198 και 1204 - 1222 ή 1223. Η ιστορική συνεί δηση οδηγεί τόν Πα πα -

266 . Η κατοικία του Μητροπολίτη ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του 1892, ενώ τα εγκαίνιά της έγιναν στις 21 Ιουνίου του ίδιου έτους, Φάρος τ ῆ ς Μα κεδονίας, (20/06/1892), 1. Για το μητροπολιτικό συγκρότημα πριν από την πυρ καγιά του 1890 και το σχήμα που έλαβε στη συνέχεια, βλ. Ε. Χ Ε ΚΙ ΜΟ - ΓΛΟΥ , «Το μητροπολιτικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης κατά τον 19 ο αι ώ - να», στο Πρακτικά ΙΔ΄ Πανελλήνιου Ιστορικού Συνεδρίου , Θεσσαλονίκ η , 28 - 30 Μαΐου 1993 (Θεσσαλονίκη, 1994), 445 - 468. Για την οικοδόμησή του μετά την πυρκαγιά βλ. Θ ΑΛΕΙΑΣ Μ ΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π ΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ , Το κτι ρια - κό συ γκρό τημα της μητρόπολης Θεσσαλο νί κ ης (Θεσσαλονίκη, 1985). 267 . «Θεσσαλονίκης Ἱ στο ρι κ ὰ κα ὶ ἀ ρχαιολογικά», 56. Το ίδιο κείμενο για τον Μεσο ποταμίτη δημοσιεύτηκε και στη Νέα Ἀ λήθεια, (09/02/1911), 1 και (10/02/ 1911), 3. Βλ. J . - M . S PI E SER , “ In ven taires en vue d ’ un recueil des in scri - pti ons hi storiques de Β y zan ce I . Les inscriptions de Thessalonique ”, ΤΜ 5 (1973), 166· Ε ΥΑΓΓΕ ΛΙ ΑΣ Χ Α ΤΖΗ ΑΝΤΩΝΙΟΥ , Η Μη τρό πο λη Θεσσαλονίκης από τα μέσα του 8 ου έως το 1430, Ιεραρχική τάξη - εκκλησιαστική περιφέρεια - δι οι - κη τική ορ γά νωση (Θεσσαλονίκη, 2007), 92 - 93.

146

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

γε ωργίου στην ανα ζή τηση βιογραφικών στοιχείων του Κων στα - ντί νου Μεσο πο τα μίτη. Σύμφωνα με τα στοιχεία που συνέλεξε ο Με σοπο τα μί της πα ρέμεινε ελάχιστα στη Θεσ σα λο νίκη και σύ - ντ ο μα επα νήλθε στην Κωνσταντινούπολη « ἐ ν ῇ θελήσας ὅ πως διο ικ ῇ δι ὰ μ ὲ ν τ ῆ ς μι ᾶ ς χειρ ὸ ς τ ὴ ν Ἐ κ κλη σίαν δι ὰ δ ὲ τ ῆ ς ἑ τέρας τ ὴ ν Πο λιτείαν ἐ πε σπά σατο πολλο ὺ ς ἐ χθρο ὺ ς, κορυφα ῖ ον δ’ α ὐ - τ ῶ ν Μι χα ὴ λ τ ὸ ν Στρυφνόν». Το ίδιο έτος, δη λα δή το 1198, έ - χασε το αξίωμά του και κατέφυγε στη Δύ ση. Στην Κωνστα ντι - νού π ολη επέστρεψε το 1204 και ανέ λα βε με τη βοήθεια των Λα - τι νων τη Μητρόπολη Θεσσα λο ν ί κης κάποια στιγ μή «πάντως πρ ὸ τ ῶ ν ἐ τ ῶ ν 1210 - 1215, ἀ φο ῦ ἐ κ Νι καίας Νικήτας ὁ Ἀ κο μι ν ᾶ - τος ἐ πέ στει λε τ ῷ Μεσο πο τα μίτ ῃ “ μη τρο πολίτ ῃ Θεσσα λο νί - κης”… ( Miller , Hist . grecs des Croisades II p . 662 κ. ἑ.) 268 ». Στα 1223 ο δε σπό της της Η πείρου Θεό δωρος ο Άγ γε λος κα τα λαμ βά - νο ντας τη Θεσσα λο νί κη ζήτησε επι τα κτικά από το ν Μεσο πο τα - μίτη να τ ο ν στέ ψει αυτο κρά το ρα. Όταν ο τε λευ ταίος αρ νήθηκε, ο Θεόδωρος φρόντισε να εξο ριστεί 269 . Τις ιστορικές αυ τές πλη -

268 . Εννοεί το E. M ILLER , Recueil des historiens des croisades: Historiens grecs, τ . 2 (Paris, 1881). Σύμφωνα, δηλαδή, με τον Παπαγεωγρίου ο Με σο πο - τα μ ίτης ανέλαβε εκ νέου τη μητρόπολη Θεσσαλονίκης προ του 1210 - 1215, πε ρί οδο στην οποία θεωρείται ότι ανήκει η επιστολή του Νικήτα Χω νιά τη προς ε κείνον, όπου τον προσφωνεί Μη τρο πολίτη Θεσσαλονίκης.

269 . Σύμφωνα με τη σύγχρονη έρευνα τον μητροπολιτικό θρόνο της Θεσ σα λο νίκης ο Μεσοποταμίτης κατείχε το 1198 - 1199 και 1222 - 1227. Το εν δι ά - μεσο διάστημα της λατινοκρατίας ή ταν εξόριστος από την πόλη. Το έ τος της εξορίας του δεν είναι το 1223, όπως αναφέρει ο Πα παγεωργίου, αλ λά το 1227, έτος κατά το οποίο ο Θεόδωρος Κομνηνός Δούκας στέφθηκε βασιλεύς και αυ -

147

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ρο φο ρί ες ο Παπαγεωρ γίου άντλ ησε, όπως σημειώνει, από το « Ἀ. Μη λια ρά κη, Ἱ στο ρία το ῦ βασιλείου τ ῆ ς Νικαίας σελ. 163 270 ». Ο Πα πα γε ωρ γίου μνημονεύει τον Νι κήτα Χω νιάτη [ «(591, 23 κα ὶ 648, 6)» 271 ] ο οποίος παρα δίδει ότι ο Με σο ποταμίτ ης στα χρό νια

το κράτωρ των Ρωμαίων από τον Αρχιεπίσκοπο Αχρίδας Δημήτριο Χω μα τη - νό. Ο Μεσοποταμίτης αποσύρθηκε σε ένα μοναστήρι, όπου και πέ θαν ε. P E - TIT , “ Le é v ê ques de Thessalonique ”, V , 30 · H . G . B ECK , “ Der byzan ti ni sche “ Mi nisterpr ä sident ””, BZ 48/2 (1955), 324 · V . L A U RENT , “ La suc ces sion é pi - sco pale de la m é tropole de Thessa lo ni que dans la pre mi è re mo iti é du Χ IIIe si è cle ”, ΒΖ 56 (1963), 285 - 286, 288 - 292 · G . F E DAL TO , Hie rarchia Eccle siastica O ri en talis , τ. I ( Padova , 1988), 426 · Α Λ ΚΜΗΝΗΣ Σ ΤΑΥ ΡΙ ΔΟΥ - Ζ ΑΦΡΑΚΑ , Νί και - α και Ήπειρος τον 13 ο αι. Ιδεολογική αντι παράθεση στην προσπάθεια τους να ανακτήσουν την αυ τοκρατορία (Θεσ σα λο νίκη, 1990), 151 - 152 · Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ , «Η Αγία Σοφία ως Μη τρο πολιτικός ναός και το Επι σκο πείο», στο Χρι στια - νική Θεσσαλονίκη. Πρακτικά Ι ΄ Διεθνούς Επι στη μο νι κού Συμποσίου. Ι στο ρία, Λα τρεί α, Τέχνη, Ι.Μ. Βλα τά δων 10 - 12/10/1996 (Θεσσα λο νί κη, 2007), 42 - 43 [= Ἀ φιέρωμα στ ὴ μνήμη το ῦ Σωτήρη Κίσσα (Θεσ σα λονίκη, 2001), 549 - 560 ] · Χ ΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ , Η Μη τρό πο λη Θεσσαλονίκης α πό τα μέσα του 8 ου έως το 1430, 91, 92 - 94, 9 6 υποσ. 331, 139 - 142, 184 - 185, 291. Βλ. επίσης Σ. Κ ΙΣ ΣΑ , «Τα φικό μνημείο μέσα στήν Ἁ γία Σοφία Θεσσα λονίκη ς», στο 20 ο Συ μπό σιο Βυζαντινής και Μεταβυζα ντι νής Αρχαι ο λογίας και Τέ χνης, Αθήνα 9 - 11 Ἀ πρι - λίου 1982, τεύχος περι λή ψεων ( Ἀ θήνα, 1982), 44 · Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Τα φι κό μνη - μείο μέσα στην Αγία Σοφία», Μου σείο Βυζαντινού Πολιτισμού, 3 (1996), 28 - 45˙ Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡ ΝΟΥ , Μνη μεια κή τοπο γρα φία της χρι στια νικής Θεσ σα λο - νί κης, 332 - 334.

270 . Πρόκειται για το Α ΝΤ . Μ ΗΛΙΑΡΑΚΗ , Ἱ στορία το ῦ Βασιλείου τ ῆ ς Νι - καίας κα ὶ το ῦ Δεσποτάτου τ ῆ ς Ἠ πείρου (1204 - 1261) ( ἐ ν Ἀ θήναις - Leipzig , 1898).

271 . Το έργο, στο οποίο παραπέμπει ο Παπαγεωργίου, είναι το Το ῦ Με - γά λου Λο γοθέτου κα ὶ ἐ π ὶ κρίσεων γενικο ῦ κα ὶ ἐ φό ρου κυρο ῦ Νικήτα το ῦ Χω -

148

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

του Ι σα ά κι ου Κο μνη νού είχε το αξίωμα « Ἐ π ὶ το ῦ Κανικλείου ( ca - ni cu lum )», ενώ ε πί Αλέξιου Γ΄ (1995 - 1203) ανέλαβε τον μη τρο - πο λιτικό θώκο της Θεσσα λο νί κης 272 . Ανα φέ ρει, επίσης, ότι σώ ζο - νται δύο επιστο λές προς τον αυ τόν · μία του Μιχαήλ του Α κο μι - νάτου, Μητροπο λί τη Α θη νών «( ἔ κδ. Λά μπρου Τόμ. Β΄ σελ. 116 - 118 : “Τ ῷ ἐ π ὶ τ ῆ ς ἱ ε ρ ᾶ ς σα κέλ λης Κων σταντίν ῳ τ ῷ Με σο πο τα - μίτ ῃ”)» και μία δεύ τερη του Νι κη φόρου Χρυ σο β έρ γη 273 «( Krum -

νιά τη, Χρο νικ ὴ Διήγησις ἀ ρχομένη ἀ π ὸ τ ῆ ς βασιλείας το ῦ Κο μνη νο ῦ κυρο ῦ Ἰ ω αν νου, τόμος Γ΄ τ ῆ ς βασιλείας Ἰ σαάκιου το ῦ Ἀ γ γέ λου, βι βλί ον ΙΙΙ, Ni cetae Cho niate H i storia , [ CSHB ] ( Bonnae , 1835), 591, 22 - 23: «…παραφόρων με τα - κι νήσεων ἐ κακολόγει το ὺ ς προ σιό ντας, κα ὶ μά λι στα τ ὸ ν Μεσοποταμίτην Κων σταντ ῖ νον…» και Ni cetae Cho niate H i storia , ό.π., τόμος Β΄ τ ῆ ς βα σι λεί ας Ἀ λε ξίου το ῦ Κομνηνο ῦ, 648, 1 - 6: «4. Ὁ δ ὲ Μεσοποταμίτης Κων στα ντ ῖ νος … άν έ σπα τ ὴ ν ὀ φρ ὺ ν κα ὶ βλακ ῶ δες ἔ βαινε δι ὰ τ ὴ ν τ ῆ ς δεσποίνης ἐ πά νο δον, καθ’ ὅ ν, ο ἶ μαι, λόγον μηδ’ ἐ ξαρ κε ῖ ν α ὐ τ ῷ ἐ ς τιμ ὴ ν τ ὸ παρ ὰ βα σιλε ῖ δύ να σθαι τ ὰ π άντα ο ἰ όμενος, τ ὸ μ ὲ ν ἐ π ὶ το ῦ κανικλείου ὀ φφίκιον…»,

272 . Σύμφωνα με τον Χωνιάτη, ο Μεσοποταμίτης ήταν πολυτρο πώ τα - τος και ποι κιλώτατος, άνδρας ασταθής, ακραία φιλόδοξος και φιλο χρή μα τος, υ πη ρέ τησε, πριν χειροτονηθεί, στην αυλή του Ισαάκιου Κο μνη νού και του Α - λε ξίου Γ΄. Κυρίως, όμως, ενεργούσε για τη εκτέλεση των πο λι τικών σχεδίων της συ ζύ γου του Αλέξιου, Ευφρο σύνης. Την ανάμειξη του στα πολιτικά δεν στα μά τη σε και μετά την χειροτονία του, γε γο νός που οδήγησε στην απομά -

κρυν σή του από την αρχιεπισκοπή Θεσσα λονίκη ς, Μ ΗΛΙΑΡΑΚΗ , Ἱ στορί α το ῦ Βασι λεί ου τ ῆ ς Νικαίας, 162 - 163.

273 . Ο Νικηφόρος Χρυσοβέργης ανήκει στους διδασκάλους της λε γό με -

νης «πα τριαρχικής σχολής» του 12 ου αι. Βλ. Σ ΟΦΙΑΣ Κ ΟΤΖΑΜΠΑΣΗ , «Έ νας ανέκ δο τος λό γος του Νικηφόρου Χρυ σο βέρ γη στον Κων στα ντί νο Μεσοπο - τα μί τη», Ελληνικά, 42 (1991 - 1992), 291 υποσ. 2.

149

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄ bache r , Byz . Lit eratur gesch 274 p . 470 “Τ ῷ ἐ π ὶ το ῦ κανι κλεί ου” κ.τ.λ.) 275 ». Το 1899 ο Παπαγεωργίου γράφει προς το ν Γραμματέα της Αρ χαιο λο γι κής Ε ται ρείας Στέ φα νο Κουμα νο ύδη 276 ότι για πέ ντε μήνες ανα ζητώ ντας κατάφερε να συλλέξει περί τις 200 ε πι γρα -

274 . Εννοεί K . K RUMBACHER , Die Geschichte der Byzantinischen Litte ra - tur ( M ü n chen , 1892).

275 . Βλ. Κ ΟΤΖΑΜΠΑΣΗ , «Ένας ανέκδοτος λόγος του Νικηφόρου Χρυ σο - βέρ γη στον Κωνσταντίνο Μεσοπο τα μί τη», 291 - 301, όπου αναφέρεται ότι ο συ γκε κρι μένος λόγος παραδίδεται σε δύο χειρόγραφα. Το ένα στον κώδικα Escor . Y - II - 10, φ.283 v - 285 v (αρχές 13 ου αι.) και ένα δεύ τε ρο στον κώδικα Vind . Phil . gr 321, φ. 260 v - 262 v (β΄ μι σό 13 ου αι.) . Πρβλ. Γ. Β Ε ΛΕΝΗ , «Βυ ζα - ντι νή ε νε πί γρα φη σαρκοφάγος από τα Χί λια Δένδρα της Θεσσα λονίκη ς», Μακεδονικά, 35 (2005 - 2006), 39 - 62.

276 . Πρβλ. « Ὡ ς γνωστόν, καθηγητα ὶ ν ῦ ν ἐ ν ἐ κπαιδευτηρίοις τ ῆ ς πρω - τευούσης ἢ ἄ λλως διακρινόμενοι ἐ ν τ ῷ κόσμ ῳ τ ῶ ν γραμμάτων, μαθητα ὶ χρημα τι σαντες ἐ ν τ ῷ Πανεπιστημί ῳ τ ο ῦ ἐ ξόχου καθηγητο ῦ κ. Στεφάνου Κου μα νού δη, θέλοντες ν ὰ διατρανώσωσι τ ὸ ν πρ ὸ ς α ὐ τ ὸ ν σεβασμόν των παρήγγειλαν κοι ν ῇ συνεισφορ ᾷ ε ἰ ς τ ὸ ν ἀ γαλματοποι ὸ ν κ. Βρο ῦ τον ν ὰ γλύψ ῃ μαρμαρίνην προ τομ ὴ ν το ῦ σοφο ῦ ἀ νδρός. Ταύτην δ ὲ χθές, ἑ ορτ ὴ ν το ῦ ἁ γίου Στεφάνου, λα βο ῦ σα Ἐ πιτροπ ὴ ἀ ποτελουμένη ἀ π ὸ τ ῶ ν κκ. Γραμματικο πού - λου, Ο ἰ κο νό μου, Βάσση, Σοφούλη, Γ. Παπαβασιλείου κα ὶ Σα κελλαροπούλου, προ σή νε γκε τ ῷ κ. Κουμανούδ ῃ ὃ ν κα ὶ προσεφώνησε δι ὰ το ῦ προέδρου α ὐ τ ῆ ς κ. Γραμ μα τικοπούλου. Ὁ κ. Κουμανούδης ἀ πε κρί νατο ε ἰ ς τ ὴ ν προσφώνησιν κα ταλ λή λως, ε ὐ χαριστ ῶ ν ἐ π ὶ τ ῇ ἀ πονε μηθείσ ῃ α ὐ τ ῷ τιμ ῇ», Α ἰῶ ν, (28/12/ 1887), 3. Για τη συγγραφή του έρ γου του Κουμανούδη, Συναγωγ ὴ νέων λέ ξε - ων ὑ π ὸ τ ῶ ν λογίων πλα σθε ισ ῶ ν ἀ π ὸ τ ῆ ς ἁ λ ώσεως μέχρι τ ῶ ν καθ’ ἡ μ ᾶ ς χρό - νων ( ἐ ν Ἀ θήναις, 1900) βλ. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ “ Ψόφια” καθαρεύουσα γλ ῶ σ - σα», 89 - 90.

150

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

φές κά ποιες από τις οποίες ήταν «κεκρυμμένας ἐ ν τζα μί οις κα ὶ ἐ κ κλη σί αις». Εκτός από την επι τόπι α έρευνα, φρό ντισε να συ γκε ντρώσει και να συντάξει κατάλογο των επι γρα φών που α φορούν σ τη Θεσ σα λονί κη και είχαν ήδη εκδοθεί στο “ Corpus Inscriptionum Grae ca rum ” του Boeckh 277 , στο “ M é moire sur une Mis sion au

Mont A thos ” των Duchense και Bayet , στην εφη με ρίδα Φ ΑΡΟΣ

ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟΝΙΑΣ και στην « Ἀ στυ γραφία» του Χατζ ηι ωάννου , τις ο ποί ες συμπληρώνει ή και διορ θώνει. Δια τηρώντας καλή σχέ - ση με τον Κουμανούδη , διευ κο λύνεται στην έκδοση ανέκδο των προ χρι στια νικών και χριστιανικών επιγραφών α πό τη Θεσσα - λονίκ η 278 . Α πό τις εκδόσεις Te ubner βλέπει το φως της δημο σιό -

τη τας στα 1900 η δου λειά του Παπαγεωργίου υπό τον τίτλο “ U N

EDIT DE L ’ EMPEREUR J U STINIEN II EN FAVEUR DE LA BASILIQUE SE

S AINT - D EMETRIOS A S A LO NI QUE D ’ APRES UNE INSCRIPTION DE TER -

REE DANS LA BA SI LIQUE MEME ( AVEC UN FASCIMILE ) ”, που προο ρι - ζόταν για εισή γηση στο πλαί σιο του 2 ου Συμποσίου της Χρι στια - νι κής Αρ χαι ολογίας στη Ρώμη (αλλά για λόγους υγείας του συγ - γραφέα της δεν κατέστη δυνατή η εκφώνησή της). Πρόκειται για τη δημοσίευση δύο θραυ σμάτων της επι γρα φής (επειδή η Ο - θω μα νική Διοί κηση δεν ε πέ τρε ψε στον Παπαγεωργίου να δει και να με λε τήσει τα υ πό λοιπα θραύ σμα τα), που αφο ρούσε στο ιου -

277 . P H . B OECKH ( εκδ .), Corpus Inscriptionum Graecarum ( Berlin , 1828 - 1877 ) .

278 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 24, σ. 68 - 70.

151

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

στι νιάνειο έ δικτο 279 . 280 Παρα πο νιέ ται μά λιστα προς τον Krumba - che r , επειδή στην BZ δεν υπήρ ξε καμιά βιβλιο γρα φική ανα φορά στη συ γκε κρι μένη εργασία του 281 . Το 1903 εκδίδει «διωρθωμένη ν κρι τικ ὴ ν Ἀ νάγνωσιν» δεκα - πέ ντε επιγραφών από τη Θεσσαλονίκη 282 .

279 . Πρόκειται για το διάταγμα του Ιουστινιανού Β΄ του έτους 688/ 689 που α φορά σε δωρεά των εισοδημάτων μιας αλυκής στο ναό του Αγίου Δη μη - τρί ου για την κάλυψη διαφόρων αναγκών του ναού. Το κείμενο του δια τάγ - μα τος ήταν χαραγμένο σε πλά κα, δύο θραύσματα από την οποία είχαν εντο - πιστεί το 1886 από τον Μ. Δή μιτσ α [ Ἡ Μα κεδονία ἐ ν λίθοις φθεγ γο μένοις κα ὶ μνη μείοις σωζομένοις : Ἦ τοι πνευματικ ὴ κα ὶ ἀ ρ χαιολογικ ὴ παράστασις τ ῆ ς Μα κε δονίας ἐ ν συλλογ ὴ 1409 ἑ λληνικ ῶ ν κα ὶ 189 λατινικ ῶ ν ἐ πι γρα φ ῶ ν κα ὶ ἐ ν ἀ πεικονίσει τ ῶ ν σπου δαι ο τέρων καλ λι τε χνι κών μνημείων , τ. 1 ( Ἀ θ ῆ ναι, 1896), 519 - 521). Ο Παπαγεωργίου στα 1900 επανέκδοσε το κείμενο των δύο πλα κών, θεω ρώντας την έκδοση του Δήμιτσα πλημμελή. Ο Στέφανος Δρα - γού μη ς είχε επίσης προτείνει τη δική του ανάγνωση του κει μένου και συ ναρ - μο λόγηση των δύο τμημάτων της επιγραφής, πρόταση που κοι νοποίησε στον Πα παγεωργίου. Στις 3 Αυγούστου 1907 στην επί χω ση της νό τιας αυλής του τζα μιού του Αγίου Δημητρίου βρέθηκε ένα τρίτο μικρό τε μά χιο από την ίδια πλά κα. Ο Παπαγεωργίου ξανα διά βασε το κείμενο των δύ ο παλαιών θραυ - σμά των λαμβάνοντας υπό ψη τις διορθώσεις του Δρα γού μη, με τις οποίες συμ φωνούσε. Π Α ΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Μν ημε ῖ α τ ῆ ς ἐ ν Θεσσα λο νί κ ῃ λα τρείας το ῦ με γα λομάρτυρος ἁ γίου Δημητρίου», 354 - 360, όπου ανα φέ ρει ότι το κείμενο από το πρώτο θραύσμα τό είχε αντιγράψει ο ίδιος α πό την πλάκα, ενώ για το δεύτερο βασίσθηκε στον Δήμιτσα.

280 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 75 , σ. 159. 281 . Ό.π., αρ. 87, σ. 173.

282 . Η δημοσίευση έγινε στο περιοδικό Ἀ θηνά, 15 (1903) και η πλη ρο - φο ρία καταχωρήθηκε στην Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κγ΄, ἀ ρ . 25 (20/06/ 1903), 280 - 281.

152

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Στην BZ του 1905 στέλνει χριστιανικές επιγραφές ανα φε ρό - με νες στη Θεοτόκο 283 . Επιγραφές δημοσιεύει το 1905 στην εφη -

με ρίδα ΑΛΗΘΕΙΑ 284 . Στις 9 Ο κτω βρί ου 1906 στέλ νει στο ν Στέ φα -

νο Δρα γού μη τα δημο σιευ μένα στην εφη μερίδα ΑΛΗΘΕΙΑ άρθρα του « Θ ΕΣ ΣΑΛΟΝΙΚΗ Σ ΔΕΚΑ ΚΑ I E ΠΤ A A ΝΕΚ ΔΟ ΤΟΙ E ΠΙΓΡΑΦΑ Ι » 285

και « Θ ΕΣ ΣΑ ΛΟΝ ΙΚΗΣ Ε I ΚΟΣΙ A ΝΕΚΔΟΤΟΙ E ΠΙ ΓΡΑ ΦΑ I » 286 . Αγωνίζ ε - ται πά ντως για την ά μεση δημοσίευση της με γά λης και λεπτο με - ρούς έκ δοσης των ε πιγραφών από φόβω «μ ὴ τ ὶ ς τ ῶ ν ξένων προ - λά βη… » και ζη τά με έμμεσο τρόπο τη μεσολάβηση του Στέ φα - νο υ Δρα γού μη προς την Αρχαιο λογική Εταιρεία για την πραγ μα - το ποί η ση της επι θυ μίας του 287 . Στο δέκατο τόμο του “ Corpus In - scri ptiones Grae cae ” (2.1) 288 απαντούν 230 επιγραφές της Θε σ -

283 . ΒΖ 14 (1905), 35, 36, 38. 284 . Ἀ λήθεια, (13/07/1905), 1. (21/07/1905), 1. 285 . Ἀ λήθεια, (23/09/1906), 1. 286 . Ἀ λήθεια, (07/10/1906), 1 - 2.

287 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 108, σ. 199. Πρβλ. επιστολή με η με - ρομηνία 5 Φε βρουαρίου 1913, με την οποία ο Αδαμάντιος Αδαμα ντίου ζη τά από τον τό τε Γενικό Διοικητή της Κρήτης Στέφανο Δραγούμη να μεσο λα βή - σει προς τον υιό του Ίωνα, Τμηματάρχη του Υπουργείου Εξωτερικών, ώστε να αποσταλεί στη Θεσσα λο νί κη προ κει μένου να με λε τήσει και να δημοσ ιεύσει τα «περί λα μπρα μνη με ῖ α τ ῆ ς πε ρι φανο ῦ ς πό λεως». Η αγωνία του Αδαμαντίου για την ε σπευ σμένη έκ δο ση των μνη μεί ων της Θεσσαλονίκης εί ναι ανάλογη του Πα παγεωρ γί ου. Θε ω ρεί ότι οι ξέ νοι θα σπεύ σουν να με λε τήσουν τα μνη - μεία και μά λι στα « ἀ νέ τως, ἐ λευ θέ ρας ο ὔ σης τ ῆ ς πόλεως», ΓΒΑ, Αρχ. Ί. Δρα - γού μη , ε νό τη τα Ι/ ΙΑ, φακ. 2, υποφ. 10 (1913), αρ. 9. 288 . Ο 10 ος τόμος περιλαβάνει επιγραφές από την Ήπειρο, Μακεδονία, Θρά κη και Σκυθία. Η ύ λη εκτείνεται σε δύο μέρη. Το IG ξεκίνησε να εκδί δε -

153

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

σα λο νί κ ης που χρο νολογούνται από τα ρωμαϊκά χρό νια έως τον 6 ο μ.Χ. αι., τις οποίες δη μοσιεύει ο Παπαγεωργίου. Το 1907 με τη

δου λειά του « Θ ΕΣ ΣΑ ΛΟ ΝΙΚΗΣ ΚΑΤΕ ΣΦΡΑ ΓΙ ΣΜΕΝΟΝ ΒΙΒΛΙΟΝ A -

ΝΟΙΧ Θ E Ν » επανεξέ δωσε σε πλη ρέστερη μορφή τις επιγραφές από βω μούς του ανα το λι κού τεί χου ς της πόλης, στων οποίων τη δη -

μο σίευση είχε ή δη προβεί α πό το 1906 στην ΑΛΗΘΕΙΑ 289 . Το ε πό -

με νο έ τος στο φύλλο της Α ΛΗ ΘΕΙΑ 290 δη μο σιεύει τη δουλειά του

« Θ ΕΣΣΑΛΟ ΝΙΚΗ Σ ΕΠΙΓΡΑ ΦΗ Α ΝΕΚΔΟ ΤΟΣ » που ανα φέ ρεται σε μία επι γραφή που το υ υπέ δει ξε ο ια τρός Ζ. Σαβ βαρίκας από την πε - ριο χή του νυν νοσο κο μεί ου «Ά γιος Δημήτριος». Η επιγραφή χρο νολογείται από τον 4 ο έως τον 6 ο αι. μ.Χ. 291 και μνη μο νεύει έναν Ανδρέα α ναγνώστ η της Μη τρό πο λης Θεσσα λονίκη ς 292 .

ται το 1873. Για την ιστορία της συγγραφής του IG βλ . “Das griechische In - schri ften werk der Berliner Akademie. Corpus Inscriptionum Graecarum - In - scri ptiones Graecae”, 14 - 21, στο http://www.degruyter.com/view/supple ment/ s16779_History_en.pdf < επίσκ . 10.6.2012> · Reinhold Mer kel bach, “ Noch mals Inscri ptio nes Graecae”, Zeitschrift für Papy ro logie und Epi gra phik, 122 (1998), 293 - 299.

289 . Βλ. σημείωμα σε επισκεπτήρια κάρτα προς τον Ίωνα Δραγούμη (9 Ι - ου λί ου 1907), όπου σημειώνεται ότι αντίγραφο της ερ γασίας είχε αποστείλει στον στρατιωτικό α κόλουθο της Ελ λάδος στην Κωνσταντινούπολη Πά τρο - κλο Κοντογιάν νη όπως και στον πρεσβευτή της Ελλά δος Ιωάννη Γρυ πά ρη, Ν ΙΓ ΔΕ ΛΗ , Αλληλογραφία, αρ. 124, σ. 238. 290 . Ἀ λήθεια, ( 28/06/1907), 1.

291 . Βλ. και Ν ΙΓ ΔΕ ΛΗ , « Habent sua fata lapides . Ξεχασμένες δη μο σι εύ - σεις το ῦ Πέ τρου Ν. Πα παγεωργίου γι ὰ ἐ πιγραφ ὲ ς τ ῆ ς Θεσσαλο νίκη ς κα ὶ τ ῆ ς Ἔ δεσσας», 101. 292 . Βλ . L. Petit, “Le évêques de Thessalonique”, EO IV (1900 - 1901), 143.

154

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

Μή πως είναι ο ί διος Αν δρέας των ψη φι δω τών της Αχει ρο ποιή - του που υπέ γρα ψε ως εκπρό σω πος του Μη τρο πο λίτη Θεσσα λο - νί κης Ευξί θεου τα πρακτικά της Δ΄ Οικου με νι κής Συ νόδοου της Χαλ κηδόνας; Στα 1911 δημοσιεύεται το κείμενό του “ DREI GRIE CHI SCHE

IN SCHRIFTEN VON SALONIKI ” 293 που αναφέρεται σε μια επι τά φια επι γραφή από σαρκοφάγο που βρέθηκε στις 23 Μα ΐ ου 1911 στο “ E ski - Djuma - Djami ( Gottesmutter - Kirche )” την οποία ο Πα πα - γε ωρ γίου χρονολόγησε το 179 μ.Χ. Μία δεύτερη μαρ μά ρινη επι - γραφή ανα σύρ θηκε το 1888 κατά τη διάρκεια ερ γασιών ε πι - σκευής της Μ ο νή ς των Δερβίσηδων και μνημο νεύει έναν Με λέ - τιο μοναχό Σκου τα ριώτη που κοι μ ή θηκε την 13 η Ιουνίου του έτους 6867 από κτίσεως κό σμου ιν δι κτιώ νας ιβ΄ (δηλαδή 1359 μ.Χ.). Τέλος, επανα δημο σι εύ ει μία επιγραφή που αναφέρει ήδη ο Duches ne στο M é moi re “ S . 65 f ., No . 108” και είχε συμπε ριλη - φθεί στο “ C orpus in scri ptio num graeca rum christianarum ” του Boeckh ( no . 8760) 294 , η ο ποί α μνη μο νεύει έναν καστροφύλακα Ι - ω άν νη Χειμα στό κοιαί στο ρα του έ τους 6862 ινδικτιώνας θ΄. Στο έτος, όμως, 1354 μ.Χ. α ντι στοι χεί η ινδικτιώνα ζ΄, γεγονός που

Για τον κληρικό Αν δρέ α της κτητορικής επιγραφής της Αχειροποιήτου βλ. C H . B AKIRTZIS , “Sur la donateur et la date des mosa ϊ ques d’ Acheropoiètos à Thessa lo ni que”, στο Atti del IX Congresso Internationale di Archeologia Cri - stia na, II, Ro me 1975 (Roma, 1978), 37 - 44.

293 . BPhW 31 (1911), 1206.

294 . Βλ. υποσημείωση 277.

155

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

δημιουργεί πρόβλημα στη χρο νο λόγηση. Ο Παπαγεωργίου θε ω - ρεί ότι η ένδειξη θ΄ ιν δικτιώνα πρέ πει να α πο δο θεί σε λάθος του λι θοξόου. Ένα χρόνο μετά το ν θάνατό του θεσσαλονικιού λογίου δη - μο σιεύ εται ενθύ μη ση που είχε ο ίδιος δια βά σει στο εξώφυλλο ενός κώ δικα του Γυ μνα σί ου Θεσσαλονίκης και πε ρι ε λάμβανε ο - μι λίες του Αγίου Ιωάννου του Χρυ σο στόμ ου :

«+Ε ἰ ς το ὺ ς χ…… ἐ πι γεν[νήσεως]. σουμάνοις ε ἰ ς τ ὴ ν χελίαν μ…… μ ῆ ν ˙ ἀ λ ὰ κα ὶ ε ἰ ς το ῖ ς χριστιανο ῖ ς….. κα τόπιν κα ὶ ἐ πτοχίαν κα ὶ πίναν ἀ λ….τος ε ἰ ς τ ὴ ν Θεσσα λο νίκ ην ὅ που δ ὲ ν…..πιτε τ ὴ ν ἡ μέραν ἀ π ὸ ἑ ξαμη νί ας α…… Ἰ αν. κα ὶ ἐ μάλοσαν ο ἱ χριστιανο ὶ μ ὲ το ὺ ς θ[εοκατα ρα μένους] α ἰ βρέ ους κα ὶ ἐ νίκησαν ο ἱ χριστιανο ὶ κα ὶ ἐ πί[ραν] τόσον πλησίον ε ἰ ς τ ὸ τοι χό κα στρον κα ὶ θαύτ[ουν]!..... ἐ ξο διά στι σαν ἐ πέκινα ἀ π ὸ τεσσα ρά κοντα χ[ρυσ ᾶ]…. [/ επεται α ἰ - νιγ ματικ ὴ ὑ πογραφή]. [Δι’ ἄ λ λης με λά νης] Τ ὸ ν α ὐ τ ὸ ν χρώνον ἐ π….ο ἱ σαπχίδες κα ὶ ο ἱ γιανί τζα ρ[οι] ….σο ῦ λταν σου μάνοι κα ὶ ἔ….., αλαν το ῦ σο ῦ λταν…. [μου] στα φ ᾶ» 295 .

Το συγκεκριμένο αποσπασματικά σωζόμενο κείμενο, που ο Πα παγεωργίου θεωρούσε ιστορικό γρίφο, αναφέρεται σε δύο πε - ρι στα τικά του 17 ου αι. Το πρώτο αφορά στην πε ρι γραφή του ιδι - αί τε ρα βαρύ χειμώνα του 1621 και τις συ νέ πειές του. Στα τέλη του Ια νου αρίου του 1621 δεινός χει μώ νας έπληξε την οθωμα νι κή

295 . Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἱ στορικο ὶ γρίφοι», Μακεδονικόν ἡ μερολόγιον « Ὁ γόρδιος δεσμός», (1915), 79.

156

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

αυ το κρα το ρία, « ὁ Βόσπορος ἔ πη ξεν, ο ἱ δ’ ἀ νθρωποι ἐ π ορεύοντο πεζ ῇ ἀ π ὸ Ε ὐ ρώπης ε ἰ ς Ἀ σί αν κα ὶ τανάπαλιν. ἡ δια κοπ ὴ τ ῆ ς ναυ - τι λίας συνε πη γάγετο ὑ περ τι μη σιν τ ῶ ν ἐ δωδίμων…» 296 . Εξαιτίας του ψύχους και της έλλειψης τροφής πολλοί πέ θαιναν. Στη Θεσ - σα λονίκη οι χρι στια νοί δαπάνησ αν περί το 40 χρυσά νομίσματα για να κερ δί σουν τη διαμάχη που είχαν με τους εβραίους σχετικά με την κα το χή του τόπου πλησίον του τειχόκαστρου, δηλαδή δί - πλα στο κάστρο του τείχους , που θα χρησιμοποιούσαν ως νε - κρο τα φείο. Η συ γκε κρι μένη περιοχή θα πρέπει να αναζη τη θεί έξω από τα ανατο λι κά τείχη της πόλης, όπου από τα τέλη του 15 ου αι. υ πήρ χαν εβραϊκοί τά φοι 297 . Το τειχόκαστρο θα πρέπει να ταυ τι σθεί με πύργο στα νότια της Χρυσής πύλης , τον πύ ργο του Χα μαιδράκοντ α που με τεξε λί χθη κε σε πύρ γο του Ahmed Pasa 298 . Το δεύτερο περιστατικό αφορά στη δυσα ρέσκεια των γε - ν ί τσ α ρων και των σπαχήδων κατά του σουλτάνου Οσμάν Β΄ του νέου (1618 - 1622). Όταν ο Οσμάν επέστρεψε στην Κων στα ντι - νού πο λη μετά από μια εκστρατεία εναντίον των Πολωνών, έλα - βε απο φά σεις επι κίν δυνες για την πολιτεία. Τα βράδια πε ριέ τρε -

296 . Ι. Χ ΑΜΜΕΡ , Ἱ στορία τ ῆ ς ὀ θωμανικ ῆ ς α ὐ τοκρατορίας, (μτφρ. Κ.Σ. Κ ΡΟ ΚΙ ΔΑ ), τ. 6 ( Ἀ θήνησι, 1874), 247.

297 . Βλ. Μ ΕΡΤΖΙΟΥ , Μνημε ῖ α Μακεδονικ ῆ ς Ἱ στορίας, 81.

298 . Ε. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ (σε συνεργ. Α ΝΤ . Σ ΑΤΡΑΖΑΝΗ ), «Πού έθαβαν οι χρι στια νοί πριν από την ίδρυση της Ευαγγελίστριας», στο Τα μυστήρια της Θεσσα λονίκης. Κεί μενα για τους χαμένους τόπους της πόλης (Θεσσαλο νί κη, 2 001), 110 - 115.

157

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

χε τις ο δούς της πό λης και τ α καπηλειά της. Απαγό ρευ σε την κα τα νάλωση οίνου και καπνού ενώ τα τρόφιμα υπερ τιμή θηκαν και ο λαός άρχισε να δυσφορεί. Ο Οσμάν επίσης αρε σκόταν ι δι - αι τέρως στις ηδονές του χα ρεμιού του. Όταν ο πρω τότοκος υιός και διάδοχός του σκο τώ θ ηκε από α τυχή έ κρη ξη όπλου κατά τη διάρ κεια δημόσιου θεάματος, ο Οσμάν διά λεξε ενάντια στην ο - θω μανική παράδοση και νο μο θεσία, τρεις γυναίκες από τις ελεύ - θε ρες θυγατέρες υπηκό ων του κρά τους. Κατά τη δι άρ κεια της τελευταίας εκστρα τείας του ένα ντίον των Πολω νών ο σουλ τά - νος εξαιτίας της φι λαρ γυ ρίας του έ δω σε σε κάθε γενίτσαρο μισό μό νον γρόσι ενώ στον κά θε σπαχή έ να δουκάτο για κάθε εχθρι - κό κεφάλι που αφαι ρού σαν. Η κατά στα ση αυτή δημιούργησε έντο νη δυ σα ρέ σκεια. Παράλ λη λα, κατά τι ς νυ κτερινές του περι - πο λίες «… ο ἰ νο πο το ῦ ντες γενιτσάρους ἔῤῥ ιψεν ε ἰ ς τ ὴ ν θάλα σ - σαν, κραι πα λο ῦ ντας δ ὲ πολίτας ε ἰ ς τ ὰ ς γαλέρας·». Η αγα να κτη - ση του λαού εξωθήθηκε στα άκρα, όταν ο σουλτάνος δήλωσε τη πρόθεσή του να εκστρατεύσει στη Συρία για να εξανα γκά σει σε υπο τέλεια τον ηγεμόνα των Δρούσων Εμίρ Φαχρεδδίν. Οι βε ζύ - ρες και οι μουφτήδες υπέδειξαν στο ν σουλτάνο να στείλει στρα - τεύ ματα από ξηρά και από θάλασσα εναντίον των α νταρ τών έτσι ώ στε να περικυ κλωθεί , αποκλείοντας με αυτόν τον τρόπο τη διαφυγή του προς το ν χρι στια νι κό κόσμο. Η πρότασή τους έ - γι νε δε κτή. Όταν όλες οι αναγκαίες προ ετοιμασίες για την εκ - στρα τεία ολοκληρώθηκαν, ο σουλτάνος ανα κοίνωσε ότι δεν θα εκ στρά τευε, αλλά θα κατευ θυνόταν για προ σκύνημα στη Μέκ -

158

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

κα. Τον Οσμάν « ἔ μελλον παραπέμψειν ἐ κ τ ῶ ν γενιτσάρων μό - νον πεντακόσιοι σαμσουντζί κα ὶ χίλιοι σπαήδες, τ ῶ ν λοιπ ῶ ν τα - κτικ ῶ ν στρατευμάτων μενόντων πρ ὸ ς φρουρ ὰ ν τ ῆ ς πρω τευ ού - σης». Ο Μέγας βεζύρης και ο μουφτής, όταν πληρο φο ρή θη καν τα τεκταινόμενα, προσπάθησαν να αποτρέψουν το σουλ τά νο «…τ ῆ ς ἀ τυχο ῦ ς βουλ ῆ ς τ ῆ ς ε ὐ σε βο ῦ ς ἀ ποδημίας…», αλ λά δεν ει σα κού σθησαν. Μάλιστα, ο χότζας και ο κιζλάραγας έ πεισαν τον Ο σμά ν να αντικαταστήσει του γε νίτσαρους και τους σπαχή - δες με μι σθο φόρους Αιγύπτιους και Σύρους. Οι γενίτσαροι δεν έμειναν ά πρα γοι. Αντίθετα στασίασαν και χάος επικράτησε στην Κων στα ντι νούπ ολη. Στο πλευρό τους τάχθηκαν ο μουφτής, ο αρ χηγός των σε ριφών, ο σέχης ιερο κή ρυκας της Αγίας Σοφίας , ο σέχης ιερο κή ρυκα ς του νέου τεμένους του σουλτάνου Αχμέτ, ο σέχης ιεροκή ρυ κας του τεμένους Μωάμεθ, κ.α. Όλοι αυτοί συ - γκε ντρώθηκαν στον Ιπ πό δρομο και απαίτησαν φετβά σχετικά με τη νόμιμη θανά τω ση έξι πρωτευόντων πολιτικών ανδρών. Το αί - τη μα διαβι βά στηκε στο ν σουλτάνο, αλλά δεν έγινε αποδεκτό. Τότε, οι στασιαστές όρμησαν στην αυτοκρατορική αυλή και ει - σήλ θαν στην πρώτη αυλή των ανακτόρων. Μετά από μερικές η - μέ ρες και καθώς δ εν υπήρχε καμία αλλαγή στη στάση του σουλ - τά νου, εισέβαλαν και στη δεύτερη αυ λή των ανακτόρων και μέ - σα σε δύο ώρες περικύκλωσαν την « ἐ ξέ δραν το ῦ διβανίου». Το πλή θος εξέφρασε την επιθυμία του να ανεβεί στο ν θρόνο νέος σουλ τάνος, ο θείος του Οσμάν, Μ ουσταφά, ο οποίος επί τρεις η - μέ ρες βρισκόταν άνευ τροφής και νερού περιο ρι σμένος σε δω μά -

159

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

τιο του παλατιού. Οι στασιαστές τον ελευθέρωσαν και ανα κη ρύ - χθη κε σουλτάνος. Ο Οσμάν επιχείρησε να το υ ς δω ρο δο κήσει προ κειμένου να τόν δεχθούν πάλι ως σουλ τάνο αλ λά μά ταια. Με τά από μια σειρά γεγονότων τελικά ο Ο σμά ν συνελήφθη από τους στασιαστές, οι οποίοι τον περι έ φ ε ραν στις οδούς της πό λης με το ν λαό να τ ο ν λοιδωρεί ενώ πολ λοί το υ επιτίθεντο. Τελικά, φυ λα κί σθη κε στη φυλακή το υ Χα σεκί Σαρί Μωά μεθ. Στη συνέ - χεια με ταφέρθηκε στο Επτα πύρ γιο, όπου βασανίστηκε, ευνου χί - στη κε και τε λι κά θανατώ θη κε. Το αυτί του νεκρού κόπηκε και πα ρα δ θηκε στη μη τέ ρα του σουλτάνου Μουσταφά 299 .

Α.5. Συλλογ ή κ ειμηλ ί ων της Θεσσαλον ί κη ς

Ο Παπαγεωργίου συνήθιζε να συλλέγει, ακόμη και να α γο - ρά ζει φορητές βυζαντινές εικόνες. Σε επιστολή του προς το ν Στέ φανο Δραγούμ η γραμμένη στις 24/10/1906 ο Πα πα γεωρ γίου εί χε επισημάνει τη μειο νε κτι κή θέση του έναντι των ξέ νων επι - στη μό νων : « ἄ λλως δέ, ἀ να γκάζομαι ἵ να ἐ κ τ ῶ ν πε νιχρ ῶ ν μου πό ρων ἐ παρ κ ῶ κα ὶ ε ἰ ς ἀ γο ρ ὰ ν ἀ ρχαίων πραγ μάτων…» 300 . Ένα χρό νο αρ γό τε ρα επα νέρ χεται στο θέμα με νεότερη επιστολή του προς το ν Δρα γούμ η, όπου αναφέρει ότι ο αρ χι τέ κτονας Marcel Le Tour nea u « ἐ πε χεί ρησεν ( et pour cause !) ἵ να κα ὶ ἐ ν τα ῖ ς κρύ - πταις το ῦ ναο ῦ (της Α γίας Σοφία ς), χά ριν λείας κα ὶ ἐ ρ μαίων, ἀ -

299 . Χ ΑΜΜΕΡ , Ἱ στορία τ ῆ ς ὀ θωμανικ ῆ ς α ὐ τοκρατορίας, 263 - 283.

300 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 111, σ. 205.

160

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

να σκάψ ῃ! Ε ὐ τυχ ῶ ς ἐ κω λύθη ὑ π ὸ τ ῆ ς το πι κ ῆ ς Διοι κή σεως» 301 . Ο αντα γωνισμός είχε με τα φερ θεί από την «ε λεύ θε ρη» αγορά κει - μη λίων στον ανα σκαφικό χώ ρο. Εκεί μόνον οι δι πλωματικές ικα - νό τητες του Πα πα γεωργίου, η μεγαλοαστική κα τα γωγή του που το υ ε πέ τρεπε να συ χνάζει στα σαλόνια των Άμποτ και να συνά - πτει φιλικές σχέσεις με την οθω μα νική αρι στο κρατία, μπο ρού - σαν να τ ο ν προφυλάξουν από τις αρ πακτικές διαθέσεις των α - ντα γωνιστών του. Στην προσπάθειά του αυτή - σύμφωνα με επιστολή του Πα - τρι άρχη Ιωακείμ Γ΄ προς το ν Μητροπολίτη Θεσ σα λονίκ ης και την Ελ ληνική Κοινότητα, με η μερομηνία 9 Αυ γούστου 1907 - έπ ρε πε να α ντα γω νιστεί «ξένους» οι οποίοι « ἐ π ὶ τούτ ῳ ἐ ρ χό με - νοι κα ὶ ἀ φει δ ῶ ς δα παν ῶ ντες» αγό ρα ζαν « ἀ ρ χα ῖ α χρι στιανικ ὰ μνη με ῖ α κα ὶ κει μήλια» , φέρνοντας τον Πα πα γε ωρ γί ου σε μει ο νε - κτι κή θέ ση 302 . Ο Ιωακείμ θεω ρεί, ωστόσο, ευχής έρ γον ότι στην πε ριοχή « ἐ πι τυ χ ῶ ς κα ὶ φερε πόνως τ ὸ ἔ ργον τ ῆ ς πε ρισυλλογ ῆ ς κα ὶ με λέτης τ ῶ ν κει μη λίων κα ὶ μνημείων» διεξάγει ο Παπαγε ωρ - γί ου, αν και δυ σκο λεύεται οικονομικά 303 . Προ τρέπει, λοι πόν, το ν Μη τρο πολίτη Θεσσα λο ν ί κ ης να του παρέχει κάθε δυ νατή α ρω - γή « ὑ πο βο η θο ῦ ντες ἐ π’ ἀ γαθ ῷ κα ὶ προ α γω γ ὴ τ ῆ ς χρι στια νικ ῆ ς

301 . Ό.π., αρ. 121, σ. 229. Βλ. και ό.π., αρ. 124, σ. 238.

302 . Ι. Μ ΙΧΑΗΛΙΔΗ κ.α. (επιμ.), Αρχείο Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσα λο - νίκης , Έγ γρα φα εκ του Μητροπολιτικού Αρχείου, τ. Α΄ (1876 - 1912) (Θεσσα - λ ο νί κη, 2012), αρ. 153, σ. 319.

303 . Ό.π.

161

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ἀ ρ χαιο λο γικ ῆ ς ἐ πι στή μης» 304 . Επειδή ακριβώς «τ ὸ ἔ ργον τ ῆ ς περι συλλογ ῆ ς κα ὶ μελέτης τ ῶ ν κειμηλίων κα ὶ μνη μείων διεξάγει ὁ ἐ λλογιμώτατος κύ ριος Πέ τρος Ν. Πα πα γεωργίου, καίπερ δυ - σα ναλόγως πρ ὸ ς τ ὰ ὑ π ὸ ξένων δια τει θέ με να μέσα κα ὶ κε φά - λαια» , γίνεται ταυτόχρονα έκ κληση στην Κοινότητα να συν δρά - μει τον Παπαγεωργίου στην α πό κτηση ει κόνων 305 . Με δεδομένη την οικονομική κα τά σταση της Κοι νό τη τας, η συν δρομή της μπο ρούσε να είναι κυρίως ηθική, με την ά σκη ση πιέσεων στους χρι στιανούς κατόχους κειμηλίων να τ α εκ χω ρήσουν στον Πα πα - γε ωργίου και όχι σε ξένους αγοραστές. Το η θικό επι χεί ρημα πε - ρι λ αμβάνεται στην ανωτέρω επιστολή : οι ξέ νοι μετέ φεραν τα κει μήλια στο εξωτερικό. Είναι ενδια φέ ρον ότι κα τά τον Ιωα κείμ

304 . Δεκαεπτά χρόνια νωρίτερα με την εγκύκλιο αρ. 159 της 2 ης Ιου λίου 1890 η Ιε ρά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελ λάδος προέτρεπε κά θε εκκλη σια - στι κό φο ρέα να συντρέξει και να συμβάλλει στη συλλογή μνη μείων του χρι - στια νι κού βίου τα οποία «ε ὐ λαβ ῶ ς τοποθετούμενα ἀ πο στέλλωνται πρ ὸ ς τ ὴ ν Διεύ θυν σιν το ῦ Χριστιανικο ῦ Μουσείου ε ἰ ς Ἀ θή νας, ἐ ν ᾧ πάντα τα ῦ τα ὡ ς ἐ θνικ ὰ τ ῆ ς Πίστεως κα ὶ Πατρίδος κειμήλια ε ὐ λαβ ῶ ς κα ὶ μετ ὰ μεγίστου ἐ πι - στη μο νι κο ῦ ἐ νδιαφέροντος θέλουσι διαφυ λάτ τεσθαι, ε ἰ ς α ἰ ώνα τ ὸ ν ἅ παντα, σωζό με να ο ὕ τως ἀ π ὸ το ῦ βεβαίου κινδύνου τ ῆ ς σήψεως, τ ῆ ς καταστροφ ῆ ς κα ὶ τ ῆ ς τε λείας α ὐ τ ῶ ν ἐ ξα φα νί σ εως».

305 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 126, σ. 240, υποσ. 491. Και τούτο χωρίς να απο κλεί εται η υποστήριξη του Παπαγεωργίου από την Κοινότητα στον διο ρι σμό του σε επιτροπές για την επισκευή τεμενών, την οποία πιθα νο - λογεί η α νω τέρω πηγή. Ωστόσο, τα γνω στά κοινοτικά αρχεία δεν παρέχουν κά ποια έν δει ξη ότι οι οθωμανικές αρχές συμβουλευόταν την Ελληνική Κοι νό - τη τα σε τέ τοια θέματα.

162

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

η μεταφορά κειμηλίων στο εξω τε ρικό συνιστούσε « ἐ πι στη μονικ ὴ ἀ δικία κα ὶ ὑ λικ ὴ ζημία τ ῶ ν ὁ μο γεν ῶ ν» . Η « ἐ πι στη μο νικ ὴ ἀ δικία (εις βάρος) τ ῶ ν ὁ μογε ν ῶ ν» εί ναι α - κριβώς το πρόβλημα που προσπαθούσε να επι λύ σει ο Πα πα γε - ωρ γίου στην επιστολή του προς το ν Δρα γού μη, στην ο ποία ανα - φέ ρει και την απόκτηση εικόνας από γεί το να της Αγίας Σο φία ς, « ἀ ρι στουρ γηματικ ῆ ς ε ἰ κόνος ἐ π ὶ ξύ λου, ἣ ν ἀ γοράσας ἔ χω παρ ὰ γεί τονος τι νος το ῦ ναο ῦ τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φί ας» 306 . Κατά τα πρώτα έτη της αρ χι ε ρα τείας του Μητροπολίτη Αλέξανδρου, μετέ πει τα Νι κομηδείας, κα τατέθη καν εικόνες από ιδιωτικές οικίες και η «μεγίστη τ ῆ ς το ῦ “ Θε ο ῦ Σοφίας” (εικόνα) (πάντες ένθυ μο ῦ νται τ ὸ δη μο τελέστατον τότε γενόμενον πρόκενσον, pro ces sum )» 307 ,

306 . Ό.π., αρ. 121, σ. 230.

307 . Πρόκειται για το παρεκκλήσι της Αγίας Ελεούσας , το ο π οίο βρι σκό - ταν νο τιοανατολικά από την Παναγούδα ( «πα ρ ὰ τ ὴ ν παλαι ὰ ν ὀ δ ὸ ν Κισσά - βου κα ὶ ν ῦ ν Πρίγκηπος Νικολάου [ Ἀ λ. Σβώλου]») μέσα σε αυ λή κατοικίας. Κά η κε σε τοπική πυρκαγιά στις αρχές της δεκαετίας του 1950, Γ. Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ἡ Νέα Μονή Θεσσαλονίκης », Μακεδονικά, 3 (1956), 343 (χάρτης), 346 και 348. Κατά τον Α. Ξυγγόπουλο ή ταν μία «μικροσκοπικών διαστάσεων μο νό - κλιτος ξυλόστεγος βασιλική διασώζουσα τοιχογραφίας του 14 ου α ἰ ῶ νος», Α. Ξ ΥΓΓΟΠΟΥΛΟΥ , Τέσ σε ρις μικροί ναοί τ ῆ ς Θεσσαλονίκης ἐ κ τ ῶ ν χρό νων τ ῶ ν Παλαιο λό γων (Θεσσαλονίκη, 1952), 72. Περιγραφή του ε σω τερικού του πα - ρεκ κλησίου έ χουμε από τον Απ. Βακαλόπουλο [«Τ ὸ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ πα ρεκ - κλή σιον Παναγίας τ ῆ ς Ἐ λεούσης κα ὶ ὁ περ ὶ α ὐ τ ῆ ς χ ῶ ρος», στο Παγκαρπία Μα κεδονικ ῆ ς γ ῆ ς. Μελέτες Ἀ πο στόλου Ε. Βακαλοπούλου (Θεσσαλονίκη, 1980), 239 - 250. Για το «προκέν σον» (πομπή με τα φο ράς της εικόνας στη μη - τρό πο λη) βλ. Ε. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , «Το βυ ζαντινό πα ρεκ κλή σι της Α γίας Ε λε ού - σας στην περιοχή Πα να γού δας», στο Θεσσαλονίκη Τουρ κο κρα τία και με -

163

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

η ο ποί α από το ν ναό βρέ θηκε στην κατοχή ιδιο κτή τη ιδιω τι κού να ΐ σκου στην ενορία της Πα ναγούδας 308 . Η συ γκε κριμένη ει κό να πι θα νό τατα είναι η ίδια που μνημο νεύε ται σε κοι νο τικό έγ γραφο με ημερομηνία 17 Μαρ τί ου 1905 και απει κο νί ζει τη μορφή του Χρι στού Παντο κρά το ρος 309 . Σύμφωνα με το συ γκε κρι μένο έγ - γρα φο η εικόνα με τα φέρθηκε με λι τανεία στο μη τρο πολιτικό μέ - γα ρο, όπου συ νέρ ρεε πλήθος κόσμου για να τ η ν προ σκυ νή -

σουν 310 . Η εικόνα φέρει την επιγραφή Η ΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ . Στον « Ὁ δηγό το ῦ Βυ ζαντινο ῦ Μουσείου Ἀ θην ῶ ν » που εκ - δό θηκε το 1931 από τον Γεώρ γιο Σωτηρίου κατά γρά φεται η εξής πληροφορία : «185. Με γάλη ε ἰ κ ὼ ν το ῦ Χρι στο ῦ (14 ος α ἰῶ νος 1,60Χ1,60μ,) ἐ κ Θεσ σα λονί κης. Δε ῖ γμα πο λυ τελο ῦ ς τέχνης τ ῆ ς ἐ πο χ ῆ ς τ ῶ ν Πα λαιολόγων μ ὲ ἔ κφρασιν α ὐ στηρο ῦ μεγαλείου» 311 . Πρό κειται για την εικόνα του Πα ντο κρά τορα από τη Θεσσα λο - νίκη που το 1930 συντηρήθηκε από το ν Φώτη Κόντογλου . Η ει -

σο πό λε μος (Θεσ σα λον ίκη, 1996), 25 - 26 [ =Μακεδονική Ζωή, 314 (1992), 18 - 20].

308 . Στον ναό της Παναγίας Γοργοϋπηκόου θα επανέλθουμε σε επόμενη με λέτη μας.

309 . Για το συγκεκριμένο έγγραφο (Αρχείο Κοινότητας Θεσσαλονίκης , κώδ. 19) βλ. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , «Το βυζαντινό πα ρεκ κλή σι της Αγίας Ελε ού σας στην περιοχή Παναγούδας», 26 - 28.

310 . Πληροφορία από έγγραφο του κωδ. 19 με ημερομηνία 30/04/1905, ό.π., 27.

311 . Γ. Σ ΩΤΗΡΙΟΥ , Ὁ δηγός το ῦ Βυζαντινο ῦ Μουσείου Ἀ θην ῶ ν ( Ἀ θ ῆ ναι, 1931), 80.

164

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

κό να φι λο ξενήθηκε μέχρι το 1995 στο Βυζαντινό και Χρι στια νι - κό Μουσείο των Αθη νών 312 . Σή μερα η εικόνα εκτί θε ται στο Μου σείο Βυζα ντι νού Πολι τι σμ ού της Θεσσα λο νί κης 313 .

Το 1893 στην εφημερίδα ΦΑΡΟ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 314 α να κοι - νώνεται ότι ο καθηγητής Πέτρος Παπα γε ωρ γίου

« ἀ να γνο ὺ ς ἔ ν τι νι χειρογράφ ῳ ε ὑ ρισκομέν ῳ ἐ ν τ ῇ βι βλιο - θή κ ῃ τ ῆ ς μον ῆ ς τ ῶ ν Βλα τέων, ὅ τι ἔ ν τινι κιβωτιδί ῳ ε ὑ ρι - σκο μέν ῳ ἐ ν τ ῷ ἱ ε ρ ῷ να ῷ τ ῆ ς Ὑ πα παντ ῆ ς 315 ε ὑ ρίσκονται κε - κλει σμένα τ ὰ ἱ ερ ὰ κει μήλια δύο ἁ γίων Θεσσαλονίκης , ἤ τοι

312 . Μ. Χ ΑΤΖΗΔΑΚΗ , Βυζαντινό Μουσείο (Αθήνα, 1975), 17, 28, εικ. 14· Ν Α Ν Ω Χ ΑΤΖΗΔΑΚΗ - J . P HILLIPON - P . A USSET - Ι. Χ ΡΥΣΟΥΛΑΚΗ - Α ΘΗΝΑΣ Α ΛΕ ΞΟ - ΠΟΥΛΟΥ , «Συμ βολή των φυσικοχημικών μεθόδων ανάλυσης στη μελέτη 13 εικόνων του Βυζαντινού Μουσείου», ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τ. 13 (1985 - 1986), Στη μνήμη του Μα ρίνου Καλλιγά (1905 - 1985), 216, 220, 229, 234. 236, εικ . 12. 313 . Για την εικόνα που χρονολογείται στο γ΄ τέταρτο ή τέλος του 14 ου αι. βλ. Ho ly Image , Holy Space . Icons and Frescoes from Greece , Κα τά λο γος Έκ θεσης (Αθήνα, 1988), αρ. 30· Π. Β ΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟ Y , Βυζαντινές εικόνες (Α θή - να, 1995), αρ. 146, σ. 165, 222 - 223· Μυστήριον Μέγα και Πα ράδοξον, Έκ θε σις ει κόνων καί κειμηλίων, κατάλογος εκθέσεως (Αθήνα, 2002), 196 - 197, αρ. 55· Χ ΡΥΣΑΝΘΗΣ Μ ΠΑΛΤΟΓΙΑΝΝΗ , Εικόνες. Ιησούς Χριστός ( Αθήνα, 2003), 42 - 43, εικ. 6 - 7 . 314 . Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (15/09/1893), 1.

315 . Για τον ναό βλ. Ξ ΥΓΓΟΠΟΥΛΟΥ , « Ἀ νάγλυφον το ῦ Ὁ σίου Δαυίδ το ῦ ἐ ν Θεσ σα λονίκ ῃ», 18 - 23· Θ. Π ΡΟΒΑΤΑΚΗ , Ὁ ναός τ ῆ ς Ὑ παπαντ ῆ ς το ῦ Χρι - στο ῦ Θεσ σα λονίκης. Ἱ στορία - Τέχνη - Πα ρά δοση ( Θεσσαλονίκη, 1975) ˙ Μ Α - ΝΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ - Π ΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ , Θρη σκευτική αρχιτεκτονική στη Θεσσα - λονίκη κατά την τελευταία φάση της Τουρκοκρατίας , 43 - 86· Σ Π . Κ Α ΛΑΪ ΤΖΟ - ΓΛΟΥ , «Κανονισμός της Ελληνικής Κοινότητος Θεσ σα λονίκ ης», Γρηγόριος ὁ Παλαμ ᾶ ς, 744 (1992), 1054. Για τ ις εικόνες του τέ μπλου βλ. Α ΝΑΣΤΑΣΙΑΣ

165

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ὁ μικρ ὸ ς τ ῆ ς ἀ ριστερ ᾶ ς χει ρ ὸ ς δάκτυλος το ῦ ἁ γί ου Νέστο - ρος φέρον δακτύλιον, ἐ φ’ ο ὗ γεγραμμένον ε ἶ νε τ ὸ ὄ νομα το ῦ ἁ γίου, ὁ χιτ ὼ ν α ὐ το ῦ α ἱ μό φυρ τος κα ὶ μέρος το ῦ μαν - δύου το ῦ ἁ γίου Δημητρίου, ἐ νήργησεν ἐ ρεύνας κα ὶ ε ὗ ρε τό τε κιβώτιον κα ὶ τ ὰ ἱ ερ ὰ κειμήλια, ἅ τινα λέ γει, ὅ τι δια τη ρο ῦ - νται ζωηρότατα, ἰ δίως ὁ α ἱ μό φυρ τος χιτών, ἐ φ’ ο ὗ α ἱ κη λ ῖ - δες το ῦ α ἵ ματος το ῦ ἁ γίου δια τη ρο ῦ νται ζωη ρό τα ται. Πολ - λοί, προ στί θησιν, ο ἱ σπεύσαντες ν ὰ θαυ μά σωσι τ ὰ ἱ ε ρ ὰ κει - μή λια, ἤ δη ὅ μως ἀ πεκλείσθησαν ο ἱ ἐ πισκέ πται μέχρι τ ῆ ς ἐ - πα νό δου το ῦ μητροπολίτου Θεσσαλονίκης». Η είδηση είναι πε ρισσότερο ενδεικτική της αξιοπιστίας του Πα παγεωργίου, στον οποίο αποδίδεται η εύρεση των ιε ρών αυ - τών, ι διαι τέ ρως για τη Θεσσαλονίκη , κειμηλίων, παρά χα ρα κτη - ρί ζεται ό πως φαίνεται στη συνέχεια, από ακρίβεια. Ο ίδιος ο Πα - πα γε ωρ γί ου, σε απάντηση που απέστειλε μερικές η μέρες μετά από τη δη μο σιο ποίηση της είδησης στην ίδια εφη μερίδα δια ψεύ - δει την ανα κά λυ ψη που το υ αποδόθηκε :

«Ο ὔ τε ἐ ν χει ρο γρά φ ῳ τ ῆ ς ἱ ερ ᾶ ς μον ῆ ς τ ῶ ν Βλα τέων … ἀ νέ - γνων πώποτέ τι ἀ λ λ’ ο ὔ τε ἐ ν ὀ νείρ ῳ, ὅ πως τ ῆ ς πό λεως τ ὰ λά λα γρα ΐ δια διέ δω καν, ε ἶ δόν τι περ ὶ το ῦ κιβωτιδίου το ῦ ἐ ν τ ῷ ἱ ερ ῷ να ῷ τ ῆ ς Ὑ πα παντ ῆ ς ἐ ξ ἀ ρχαίων χρόνων κειμένου κα ὶ

Τ ΟΥΡ ΤΑ , «Ει κόνες του Φράγγου Κατελάνου στη Θεσ σα λονίκη», στο Ζητή μα - τα με τα βυζαντινής ζω γραφ ικής στη μνήμη του Μανόλη Χα τζηδάκη (Αθήνα, 2002), 287 - 298· Ν. Σ ΙΩΜΚΟΥ , « Εικόνες από το αρχικό τέ μπλ ο του να ού της Υπαπαντή ς στη Θεσσαλονίκη. Ανασύνθεση ενός συνόλου του 16 ου αιώνα », ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τ. ΚΖ΄ (2006), 321 - 334.

166

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

ἐ γκλεί ο ντος τ ὰ ἁ για κει μήλια.» 316 . Σημειώνει, ωστόσο, ότι την ι στο ρί α ανευρέσεως του εν λόγω κι - βω τιδίου που το υ είναι γνω στή, ό πως και το πε ριεχόμενό του 317 , εδώ και μία δεκαετία, προ τίθεται να τ α δημοσιεύσει κάποια στιγ - μή. Αρκείται να μνη μονεύσει μόνον ότι ο ναός της Υπαπαντής ήταν παλαιό τε ρα «κτ ῆ μα τ ῆ ς γεί το νος ἱ ερ ᾶ ς μο ν ὴ ς τ ῆ ς Ἁ γίας Ἀ - να στασίας τ ῆ ς Φαρ μακο λυ τ ρί ας 318 » 319 . Ση μειω τέ ον ότι ο Διευ θυ -

316 . Παρά το γεγονός της διάψευσης οι εφημερίδες Τ ὸ Ἄ στυ, (02/10/ 1893), 1· Ἐ φημερίς, ( 01/10/1893), 2 επαναδημοσίευουν την εί δη ση.

317 . Διατυπώθηκε πάντως η άποψη ότι στο αργυρό κιβωτίδιο φυ λάσ σο - νταν δέρ μα και τμήμα του χιτώνα του Αγίου Νέστορα , Π ΡΟ ΒΑ ΤΑΚΗ , Ὁ ναός τ ῆ ς Ὑ πα παντ ῆ ς το ῦ Χριστο ῦ Θεσσαλονίκης , 24 . Σύμ φωνα με το κείμενο του Μαρ τυρίου του Αγίου Δημητρίου ο Νέστορας εισερ χόμενος στο στάδιο «… ῥ ίψας τε τ ὸ ν χιτ ῶ να α ὐ το ῦ … » [ Α ΝΩΝΥΜΟΥ , Passio Altera , Σ. Π ΑΣΧΑΛΙΔΗ (εισαγ., επιμ.), Ἡ γραμματεία τ ῶ ν Δη μητρίων Β΄. Μαρ τύρια. Συλλογές θαυ - μά των καί έγκώμ ια στόν Ἅ γιο Δημήτριο (Θεσ σα λον ίκη, 2005), 43 . Βλ. και Σ Υ - ΜΕ ΩΝ ΤΟΥ Μ Ε ΤΑ ΦΡΑΣΤΟΥ , Pas sio Tertia , ό.π., 62]. Μετά το τέλος της μο νο - μα χίας του με τον Λυαίο, ο Μα ξι μια νός δι έ τα ξε τη μεταφορά του Νέστορα έξω από τη Χρυσή Πύλη στο δυ τι κό τμή μα της πόλης, όπου και μαρτύρησε ( Α ΝΩ - ΝΥ ΜΟΥ , Passio Altera , ό.π., 45 ). 318 . Σε πατριαρχικό γράμμα του 1542 του Ιερεμίου Α΄ μνημονεύεται ε - πι στολή του Ιωάσαφ , σύμφωνα με την οποία ο ναός της Υπαπαντής ανα συ - στάθηκε σε αν δρική μονή. Ο πατριάρχης που αναφέρει το ό νο μα του ηγού με - νου της Μο νή ς της Αγίας Αναστασίας Θεωνά ως υ πεύθυνου για την ανα καί - νι ση της Υ πα παντής, « ἀ σφαλίζει τ ὸ κτ ῆ μα ε ἰ ς τ ὴ ν μον ὴ ν νενομένην κα ὶ ἐ φο - ρ ῶ σαν α ὐ τ ὸ, ἐ π ὶ τ ῷ ὅ ρ ῳ ν ὰ σ ῴ ζηται ἐ ν α ὐ τ ῷ τ ὸ μνημόσυνον το ῦ ὀ νόματος το ῦ ἀ ρ χιε ρέως κα ὶ τ ὰ λοιπ ὰ δικαι ώ μα τα κα ὶ προνόμια τ ῆ ς μητροπόλεως Θεσσα λο νίκ ης, ὡ ς ἔ θος ἦ ν ἔ κ πα λαι», Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἐ κδρομ ὴ ε ἰ ς τ ὴ ν βα σι - λι κ ὴ ν κα ὶ πα τριασρχικ ὴ ν μον ὴ ν τ ῆ ς ἁ γίας Ἀ ναστασίας τ ῆ ς Φαρ μα κο λυ τ ρί ας

167

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ντής της εφημερίδας έ σπευ σε με δήλωση που α κο λούθησε τη δι - ά ψευση του Παπα γεωρ γίου να υπερασπιστεί τη δη μο σιο γρα φι κή τι μή του εντύ που του επισημαίνοντας ό τι το δημο σί ευ μα της 15 ης Σε πτεμ βρίου δεν βασίστηκε «ε ἰ ς τ ὰ ς διαδόσεις τ ῶ ν γρα ϊ δί ων», αλ λά στη ρί σθηκε σε αξιόπιστες πηγές της εφημε ρί δας. Γνω ρί ζο -

ντας οι δη μοσιογράφοι του Φ ΑΡΟΥ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑΣ το ν ζή λο του Παπα γεωρ γίου για τέτοιου τύπου με λέ τες, θεώ ρη σαν ότι η πλη ροφορία τους θα ή ταν σωστή. Εμ μέ σως ζητούν συγ γνώ μη και ε γκαλούν τον Πα παγεωργίου για τη δεκαετή καθυ στέ ρηση να δη μοσιοποιήσει τη σχε τική με το κιβωτίδιο της Υπα πα ντής και το περιεχόμενό του ιστορία :

«Του λάχιστον τ ὸ ἱ στο ρι κ ὸ ν α ὐ τ ῶ ν ε ὐ ελ πι ζόμεθα ὅ τι θ ὰ δη - μο σιεύ σωμεν ὅ σον τάχιστα ε ἰ ς τ ὰ ς στήλας ἡ μ ῶ ν, ὑ π ὲ ρ ο ὗ ἐ - λευ θέρως διαθέτομεν α ὐ τ ὰ ς τ ῷ ἐ ρι τίμ ῳ λογί ῳ». Ο Παπαγεωργίου τον Αύγ ουστο του 1895 εντόπισε σε ένα ι - ου δα ϊ κό κα τά στημα, όπου υπήρχαν πολλά πα λαιά και νεό τερα α ντι κεί μενα (μαρμάρινες πλάκες με ανά γλυ φες επιγραφές, μι κρά

τ ὴ ν ἐ ν τ ῇ Χαλ κι δικ ῇ», 75. Η ίδια πληροφορία και σε έτερα πατριαρχικά γράμ - ματα, ό.π., 75, 78. Βλ. επίσης, πρ. Λ. Σ ΩΦΡΟΝΙΟΥ Ε ΥΣΤΡΑ ΤΙΑΔΗ , « Ἡ ἱ ερ ὰ Μον ὴ τ ῆ ς Ἁ γιας Ἀ να στα σί ας τ ῆ ς Φαρμακολυτρίας», Γρη γόριος ὁ Παλαμ ᾶ ς, 2 (1918), 671· Χ Ε ΚΙ ΜΟΓΛΟΥ , «Νεότερες και λανθάνουσες ειδήσεις για τα εκ παι - δευ τήρια και τους οικονομικού ς πόρους της Ελληνορθόδοξης Κοι νό τητας Θεσσα λο νί κης (1850 - 1912)»,134 - 135· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η Θεσσαλο νί κη την επο - χή του Τρικού πη», 548. Πάντως, με βάση τον Κανονισμό του 1893 ο ναός της Υπαπαντής φαίνεται ότι δεν ανήκε στη Μονή, αλλά ήταν πλέον ενοριακός.

319 . «Τ ὰ ἱ ερ ᾶ ε ὑ ρήματα», Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, ( 22/09/1893), 1.

168

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

τα φικά αναθήματα, γυναικεία χάλ κι να και ασημένια κο σμή μα - τα), στη Θεσσαλονίκη ένα περ γα μηνό φύλλο από κώδικα του 14 ου αι. Ο ιου δαίος « ἀ ρ χαιο κά πηλος» πούλησε το συ γκε κριμένο εύ ρη μα στον Πα πα γε ωρ γίου σε σχετικά υψηλή τι μή. Η έκπληξή μου, γράφει ο Πα πα γεωργίου, υπήρξε μεγά λη ό ταν παρατη ρώ - ντας το πά νω μέρος του φύλλου δια πί στω σα

“ daß uns das Blatt nicht nur das Da tum des sonst un be kan - n ten…sondern auch ein Ge dicht von zehn iam bi schen Ver - sen erhalten hat… daß der Di chter zugleich der Ab schrei - ber des Co dex, diesr aber kein Ge rin gerer als ein Κρήτης πρό εδρος Νι κη φόρος gewesen ist ” 320 . Με βά ση το σωζόμενο κείμενο ο Παπα γεωρ γίου θεώρησε ότι το φύλ λο που είχε στα χέρια του προερ χόταν από Ευαγγέλιο. Ο συ - ντά κτης του επι γράμ μα τος και αντιγραφέας μνημο νευό ταν ως «φι λό καλος ἅ μα κα ὶ πεπαι δευ μένος γρα φέας», στο κεί μενο του ο ποί ου, ό πως α να φέρει ο Παπα γεωρ γίου, δεν εντό πι σε κα νέ να ορ θογρα φι κό λά θος. Στο σωζόμενο φύλλο υπάρχει συ γκε κρι μέ - νη αναφορά στον τόπο και το χρόνο της αντι γραφής του Ευαγγε λίου. Α ντι γρά φηκε στην Κωνστα ντι νού π ολη στις 12 Αυ - γού στου 1317, ινδικτι ώ να ιε΄. Το όνομα του Νικη φό ρου αποκα - λ ύ πτε ται στο ιαμβικό ποιή μα που πα ρα τίθεται στο κάτω μέρος της σελίδας 321 .

320 . P . P APAGEORGIU , “ Zwei iambische Gedichte saec . XIV und XIII”, BZ 8 (1899), 672.

321 . Ό . π , 673 - 674.

169

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Από το ν ναό της Τρα νής Παναγία ς προέρχεται ο μεμ βρά νι - νος ευαγγελικός κώ δι κας που πε ρι κλείει μεταξύ άλλων και τη δια θή κη του κτή το ρα της Μονής , που βρι σκό ταν στη θέση του σημερινού ναού 322 . Τέλος, α πό ιδιωτικό να ΐ σκο στην ενο ρία του Αγίου Νικο λά ου προ έρ χονται δύο μαρμάρινα σκεύη Α γίας Τρά - πε ζας, που χρο νο λο γούνται στους πρώ τους χρι στια νικούς αι ώ - νες. Όλα αυτά τα κειμήλια - μάρτυρες της βυζαντινής περιόδου της πόλης που λατρε ύει, σαγηνεύουν την ερευνητική ματιά του Παπαγεωργίου . Στην καρδιά έχει αρχίσει, παράλληλα, να φω - λιάζει το παράπονο για την ραθυμία συλλογής όλων των κει μη - λίων που βρίσκονται κατασπαρμένα στις οικίες και τους ναούς της Θεσσαλονίκης και της διαφυλαξής το υς σε ένα Μουσείο:

« Μικρ ὰ ε ἶ ναι τα ῦ τα, ἐ λάχιστα παρα βαλ λό με να πρ ὸ ς τ ὰ φύρ - δην κα ὶ μίγδην πολ λαχο ῦ τ ῆ ς πόλεως ἐ ν να ο ῖ ς κα ὶ ο ἰ κί αις κα τε σπαρ μένα, ἅ τινα δύ νανται ν ὰ συγκροτή σω σιν, ἀ φο ῦ

322 . Με την αφορμή αυτή αναφέρει ότι ο ναός της Πανα γί ας που α πό τον λαό ονο μάζεται Μεγάλη ή Τρα ν ή (Πα να γία), κείται στο ανατολικό τμή - μα της πό λης « ἐ ν τ ῷ ἐ σχά τ ῳ το ῦ Ἱ π πο δρο μίου» , σε μικρή απόσταση από το παρά λι ο τείχος, το οποίο κατεδαφίστηκε το 1874. Στο υπέρθυρο της νό τιας θύρας η επι γραφή αναφέρει ως έτος της εκ βάθρων ανέγερσης και εγκαι νίων το 1727, Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Περ ὶ χειρογράφου Ε ὐ αγγελίου Θεσ σα λονίκης», BZ 6 (1897), 538. Στον τόπο, όπου βρίσκεται σήμερα ο ναός, υ πήρ χε παλαι ό - τε ρα Μονή. Βλ. ενδει κτι κά Θ ΑΛΕΙΑΣ Μ ΑΝΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ - Π ΑΝΑΓΙΩ ΤΟ ΠΟΥΛΟΥ , «Σχε τικά με την ιστορία της Νέ ας Παναγίας», Θεσσαλονικέων Πόλς, 13 (2000), 47 - 60, όπου και η παλαιό τε ρη βιβλιογραφία. Για το συγκε κρι μένο ναό θα γίνει ανα λυ τι κά λό γος σε επόμενη μελέτη μας.

170

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

μέ χρι το ῦ δε (1911), ὡ ς μ ὴ ὤ φελε, δ ὲ ν συνεκρότησαν τ ὸ Μου - σε ῖ ον, τ ὸ Μουσε ῖ ον κα ὶ τρ ὶ ς τ ὸ Μου σε ῖ ον ἐ ν τ ῷ νέ ῳ ἀ σφα λε - στά τ ῳ μητροπολιτικ ῷ να ῷ το ῦ πο λι ού χου ἡ μ ῶ ν» 323 .

Α.6. Αναφορ έ ς σε ανασκαφικ ά ευρ ή ματα της Θεσσαλον ίκης

Το 1911 μετά από πολλά έτη ενα σχό λησης με τη Θεσσαλο - νί κη ο Παπαγεωργίου δια πιστώνει ότι είναι δύσκολο να κα τα - σκευαστεί ένας ιστορικός και τοπογραφικός χάρτης με τα μνη - μεία της πόλης, ό πως π.χ. το θέ ατρο, την αγορά, το στάδιο, τον ιπ πο δρόμιο. Οι πλη ρο φορίες α πό τους βυζαντινούς συγ γραφείς εί ν αι πενιχρές όπως και οι α ναφορές των νεότερων πε ριη γη - τών 324 . Δυ στυχώς, δεν σώζονται in loco (έκφραση του Παπα γε - ωρ γίου) λείψανα των μνημείων, γε γο νός που καθιστά αδύ να τη την όποια α να πα ρά στασή τους. Οι προ σπάθειες μελέτης τους κα τέληξαν σε τέ τοια σύγ χυ ση, η οποία είναι δύσκολο ακόμη και να πε ρι γρα φεί , «ο ὐ δ ὲ τ ῆ ς συγχύσεως ἡ ἔ κ θε σις ε ἶ ναι ε ὐ χερής» 325 .

323 . «Θεσσαλονίκης Ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρχαιολογικά», 74.

324 . Για τη Θεσσαλονίκη στα κείμενα των περιηγητών βλ. Σ ΑΠΦΟΥΣ Τ Α - ΜΠΑ ΚΗ , Η Θεσ σα λονίκη στις περιγραφές των περιηγητών . Λα τρευ τι κά Μνη - μεία 12 ος - 19 ος αι., Διδ. Διατρ., [Βυζαντινά Μνημεία, 10] (Θεσσαλονίκη, 1998)· Γ ΡΗ ΓΟ ΡΙ ΟΥ - Χ ΕΚΙ ΜΟ ΓΛΟΥ , Η Θεσ σα λονίκη των περιη γη τών 1430 - 1930 .

325 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἐ ργατ ῶ ν σήματα κα ὶ ὀ νόματα ἐ π ὶ τ ῶ ν μαρ μά ρων το ῦ θεάτρου τ ῆ ς Θεσσαλονίκης» , 172. Ο Παπαγεωργίου πα ραπέμπει στους T A FEL , De Thessalonica , σ. 163 - 168, και Χ ΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ , Ἀ στυγραφία Θεσ - σα λο νίκης , σ. 57 - 61 και 65. Στο συγκεκριμένο ζήτημα είναι μάλλον αυστηρός με τους πα λαιό τε ρους του. Ο Tafel κατατάσσει όλες τις γνωστές στην επο χή του ειδήσεις σε τέσσερεις κατηγορίες: (α) στάδιο με [παρα κεί μενο] δημόσιο βα λανείο (σ. 163), (β) θέατρο και (ταυτοχρόνως) στά διο (σ. 164), (γ) ιπ πό -

171

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Το 1913 ο Παπαγεωργίου δημοσιεύει τους άμβωνες των αρ - χαί ων, όπως τις ο νο μάζει, εκκλησιών της Θεσσαλονίκης . Ανά με - σά τους βρί σκε ται ο μο νόλιθος εκ θεσσαλικού μαρμάρου άμ βω - νας του Α γίου Μηνά «… το ῦ ἰ χθύος τ ὸ σύμβολον φέρων» και ο άμ βω ν ας από λευκό μάρμαρο μιας άγνωστης εκκλησίας, τον ο - ποί ον ανακάλυψε ο Παπαγεωργίου σε αυλή του τζαμιού Ακτσέ Με στζίντ 326 πλησίον του Ιπποδρομίου.

δρο μος (σ. 165), (δ) forum (αγορά) (σ. 167). Οι ειδήσεις τω ν κατηγοριών αυ - τών προέρχονταν απ ό δια φο ρετικές πηγές, που απείχαν αιώνες μεταξύ τους, και δεν ήταν απα ραί τητο να εννοούν όλες το ίδιο θ έατρο ή στάδιο. Ο Χα τζη - ιω άννου , με τη σειρά του, προσέθεσε στη σχετική προβληματική δύο συμ βο - λές: (α) Η λέξη θέατρο μπορούσε να έχει ευρύτερη και όχι κυριολε κτική ση - μασία στις επί μέρους πηγές, να εννοεί δηλαδή γενικώς δημόσιο τόπο θεα μά - των. Άρα, υ πήρ χαν περι σσότερα του ενός θέατρα στη ρωμαϊκή Θεσσα λο νί κη (γνώμη που συμ φω νεί με την κατάταξη του Tafel ). (β) Το ανα φ ερόμενο στις πε ρί τον Άγιο Δημήτριο πηγές στάδιο βρισκόταν κοντά στον ναό του Αγίου (ά ποψη που διατηρήθηκε ώ ς τις μέρες μας, παρά το ότι μεσολάβησε ένας αιώνας ανασκαφών. Βλ. Γ. Β ΕΛΕΝΗ - Π ΟΛΥΞΕΝΗΣ Α ΔΑΜ - Β ΕΛΕΝΗ , «Το θέατρο - στάδιο στη Θεσσαλονίκη», Αρχαιολογί α, 46 (1993), 69 - 75 . Τέ λος, προκαλεί ε ντύπωση η παρατήρηση του Πα πα γε ωργίου ότι «το ῦ δ’ ε ἰ δικ ῶ ς θεάτρου λε - γο μένου ἡ ἀ ρχαιοτάτη μνεία (α ἰ ώνι β΄ Χριστο ῦ ) γί νεται παρ ὰ τ ο ῦ συντάκτου το ῦ ὡ ς Λου και νεί ου φε ρο μένου έρ γου ‘’Λού κιος ἤ ὄ νος’’» (ό.π.). Το έργο αυτό έχει φα ντα στι κή πλοκή · ο λόγος α να φοράς του θεάτρου είναι εντελώς επί σης φα ντα στικός (δημόσια κτη νο βασία) · ακόμη, και αν η μαρτυρία λη φθεί υπόψη, επρόκειτο για χώρο, όπου κα ταδικασμένοι παρα δί δο νταν στα θηρία («κα ί τιν α τ ῶ ν γυναικ ῶ ν, ἥ τις κα τε κ έ κριτο θηρ ί οις ἀ πο θα νε ῖ ν, ἄ γουσιν ἔ νδον παρ ᾽ ἐ μ ὲ ») . Η παράλειψη αυτής της πληροφορίας από τον συ νήθως σχο - λαστικό Παπαγεωργίου πρέπει ίσως να από δοθεί στον χυ δαίο χα ρακτήρα της υπόθεσης του έργου. 326 . Ο Δημητριάδης ( Τοπογ ραφία της Θεσσαλονίκης, 34 - 36, 310 - 311, 362)

172

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

πα ρέχει το πο γραφικές, ιστορικές και αρχαιολογικές ενδείξεις ότι το οκτά - γωνο κτίριο, στα ερείπια του οποίου είχε κτισθεί το εν λόγω τέ μενος, είχε χρη σιμοποιηθεί ως χριστιανική εκκλησία. Το 1478 ανα φέ ρε ται στη συνοικία του Ιπ πο δρομίου ευκτήριος οίκος ονόματι Metro po li ye (της Μη τροπόλεως). Η μεγαλύτερη μου σουλ μα νι κή συ νοι κία στα επόμενα χρόνια ήταν εκείνη του Α κτσέ Μεστζίν τ, που βρι σκό ταν α κρι βώς δίπλα στην πε ρι οχή του Ιππο δρο - μίου (νυν πλα τεία Να βα ρί νου). Στις αρχές του 19 ου αι. μνη μο νεύεται στη συ - νοικία ο τε κές των κατα σκευα στών πετσετών, όπου είχαν την έδρα τους κατά την παράδοση. Τα σπίτια της συνοικίας ήταν διώροφα με εσ ω τερικές αυ λές, ό που εκ τρέ φονταν αγε λάδες, το γάλα των οποίων οι μου σουλμάνοι κά τοικοι που λούσαν στα αρ βα νίτικα ζαχαρο πλα στεία της Θεσ σα λον ίκης που φη μί ζο - νταν για τα γλυ κά τους, Σ. Σ ΕΡΕΦΑ , Η Θεσ σα λονίκη του Ex cel sior (Θεσσα λο - νί κη, 2010), 104. Βλ. και Γ. Κ ΑΛΑΜΑΝΤΗ (μτφρ), Θεσσα λονίκη 1850 - 1912. Η «πόλη των Εβραί ων» και η αφύπνιση των Βαλκανίων (Α θήνα, 1994). Ι δρυ τής του τεμένους Ακτσέ Με στζίν τ ήταν ο σουλτάνος Murad II , ο πορ θη τής της Θεσ σα λο ν ίκης. Το Α κτσέ Μεστ ζί ντ είχε κτισθεί πά νω στα ερεί πια του Οκτα - γώ νου [βλ. Χ.Ι. Μ Α ΚΑ ΡΟΝΑ , «Τ ὸ ὀ κτάγωνον τ ῆ ς Θεσσα λονίκης», ΠΑΕ 1950, 304 - 321· X. M ΠΟΥ ΡΑ , «Nέες παρα τη ρή σεις στο οκτάγωνο της Θεσ σα λο νί κης», στο Actes du Xe Con gr è s Interna tio nal d ' Archeologie Chr é tien ne , Thes - salonique 28 Sep tem bre - 4 Octobre 1980 ( Va ti can City - Thes saloniki , 1984), 33 - 43]. Το οκτάγωνο θεω ρείται ρωμαϊκό κτί σμα της εποχής του Γα λε ρίου που μετα σκευά σθηκε ολόκληρο ή τμήμα του σε χρι στιανικό ναό ( Μ ΑΚΑ ΡΟ ΝΑ , ό.π., 314, υποσ. 1). Στην τοι χοδομία του οκτα γώ νου σώζεται και σή με ρα σταυ ρός, ε νώ η διά ταξη του μαρ μά ρινου δαπέδου του κτί σμα τος προ δ ί δει τη θέση της Α γίας Τρά πεζας. Ο Δημητριάδης (που δεν είχε υ πό ψη του το σχο - λιαζόμενο κεί μενο του Παπαγεωργίου) ταύτισε το ο κτά γωνο με την εκκλησία της Πα να γίας Οδηγήτριας, θεωρώντας (λό γω της ονομασίας Me tro po li ye ) ότι αυτή ή ταν η μητρόπολη της Θεσ σα λο ν ίκης. Ο Σ. Κίσσας [«Η μο νή της Μικρής Αγίας Σοφίας στη Θεσ σα λο νί κη», Θεσσα λο νί κη, 1 (1985), 328 - 329] απέρ ριψε με σω ρεία επι χειρη μά τ ων το ενδεχόμενο να μην ήταν Μη τρο πο - λιτικός ναός η Α γί α Σο φία. Αντί θε τα, ο Γ. Θεο χα ρίδης, στην (πολύ αυ στη ρή) βι βλιο κρι σία του στο έργο του Δη μη τριά δη («Βι βλιο κρισίαι. Βασίλη Δη μη τρι -

173

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

«Τ ὸ ν ἀ πέριττον ἄ μ βωνα κοσμο ῦ σιν ἐ π ὶ τ ῆ ς περιφερείας ἔ γ - γλυ φοι σταυ ροί . Ἐ ξ α ὐ το ῦ ν ῦ ν ἀ κούεται το ῦ μουεζίνη ἡ προ - σευχ ὴ, κα λο ῦ ντος το ὺ ς ὀ λί γους πέριξ ο ἰ κο ῦ ντας πι στο ὺ ς ε ἰ ς τ ὸ προ σκύ νη μα» 327 . Πι θα νό τατα πρόκειται για τον ίδιο άμβωνα που βρέθηκε στην ε - πί χωση του οκταγώνου σε ύψος 4μ. από το δάπεδό του το 1950. Δεν μπο ρούμε να είμαστε βέβαιοι για το αν ο συ γκε κριμένος άμβωνας εί χε κατα σκευα σθεί για την εκκλησία, στην οποία είχε με τασκευα σθεί το οκτάγωνο, επειδή είναι πο λύ μικρός για τις δια στάσεις του χώ ρου που θα εξυπηρε τούσε, σύμ φωνα με το ν Μα καρόνα 328 . Ο ίδ ιος αναφέρει ότι ο αποκα λυ φθείς άμβωνας πέ - ρα από το ότι βρέθηκε στην επίχωση του χώρου, φέρει στην επι - φά νειά του ίχνη ασβεστο κο νια μά των, γεγονός που μπορεί να απο τελεί ένδειξη μετα φο ράς του από κάποιο ν άλλο ν ναό προ - κει μένου να χρησι μο ποι η θεί ως οικο δο μικό υλικό για το τέμενος του Ακ τσέ Με στ ζ ίντ 329 . Πά ντως ο άμ βωνα ς χρησιμοποιούνταν το 1913, όταν τ ο ν εντό πι σε ο Παπα γεωρ γίου στην αυλή του τε - μέ νους. Ας μην ξε χνάμε ότι το τζαμί του 15 ου αι. καταστράφηκε από ά γνω στη αιτία πριν από τα μέσα του 17 ου αι., οπότε κτ ί σθη -

ά δη, “Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσσα λ ονίκη ς κατ ὰ τ ὴ ν ἐ ποχ ὴ τ ῆ ς τουρκοκρατίας, 1430 - 1912”», 386 - 387) θεώ ρησε την ταύτιση του οκτα γώνου με το Μητρο πο - λι τικό ναό του 1430 και με την εκκλησία της Ο δη γή τριας ως «πολύ πι θα νή».

327 . Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἀ ρχα ῖ οι Ἄ μβωνες ἐ κκλησι ῶ ν ἐ ν Θεσσαλο νί - κ ῃ», ΜΗΠΣ Στ΄(1913), 112.

328 . Μ Α ΚΑΡΟΝΑ , «Τ ὸ ὀ κτάγωνον τ ῆ ς Θεσσαλονίκης », 314 υποσ. 1.

329 . Ό.π., 314.

174

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΄

κε στη θέση του ένα μικρότερων διαστάσεων τζαμί που συνέχισε να έχει την ίδια ονομασία 330 . Θεω ρού με πι θα νόν κατά την ανέ - γερ ση του τζα μιού του Ακ τσέ Με στ ζίντ στη θέση του ερει πω μέ - νου οκταγώνου, οι μουσουλμάνοι να εντόπισαν τον άμ βω να, τον οποίο και χρησιμοποίησαν για τις δικές τους λα τρευ τικές α - νά γκες καλύπτοντας με ασβεστοκονίαμα τους σταυ ρούς της ε - ξω τερικής επιφάνειας. Όταν το Ακ τσέ Με στ ζ ίντ καταστρά φη κε, ο άμβωνας χρησιμοποιήθηκε στο νέο μι κρό τερο τζαμί και ό ταν και αυ τό εγκαταλείφθηκε, ο άμβωνας παρέμεινε στη θέση του αλ λά συν τω χρόνω βυθίστηκε στην ε πί χωση του χώρου .

330 . Δ ΗΜΗΤΡΙΑΔΗ , Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης , 310.

175

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

« Τ ΗΣ Α ΓΙΑΣ Σ ΟΦΙΑΣ Τ ΗΣ Ε Ν Θ ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ … »

Στην καταγραφή των ζημιών που προκάλεσε στα κτίρι α της Θεσσαλονίκης η πυρκαγιά της 22 ας Αυγούστου 1890 , περιλαμ - βά νονται και εκείνες που έπληξαν και το ν ναό της Αγίας Σο - φίας 331 , που δεσπόζει στο κέντρο της πόλης. Οι ζημιές αφορούν

331 . Για την Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης βλ. ενδεικτικά Γ Ρ . Λ ΑΜΠΑΚΗ , «Περιηγήσεις», ΔΧΑΕ περ. Α΄, τ. Ε΄ (1905), 33 - 34· M . L E T OURNEAU - C H . D IEHL , “ Les Mo sa ï ques de Sainte - Sophie de Salonique ”, στο Monuments et m é moires de la Fon da tion Eug è ne Piot , 16/1 (1909), 39 - 60· O . T AFRALI , To - po graphie de Thess a lonique ( Paris , 1913), 165 - 168· Μ. Κ ΑΛ ΛΙΓΑ , « Ἐ ργασίαι ε ἰ ς τ ὸ ν να ὸ ν τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φίας τ ῆ ς Θεσσαλονίκης», ΠΑΕ 1941/44 (Αθήνα 1947), 42 - 52· S T . P E LE KA NI DES , «Νέαι ἔ ρευναι ε ἰ ς τ ὴ ν Ἁ γίαν Σοφίαν Θεσσα - λο νίκης κα ὶ ἡ ἀ ποκα τά στα σις τ ῆ ς ἀ ρχαίας α ὐ τ ῆ ς μορφ ῆ ς», στο Πεπραγμένα Θ΄ Διεθνο ῦ ς Βυζα ντι νο λο γι κο ῦ Συνεδρίου (1955), 398 - 407· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “ Be - mer kun gen zu den Altar mo sa iken der Hagia Sophia zu The ssalonike und die Fra ge der Datierung der Pla tytera ”, Βυζαντινά, 5 (1973), 29 - 47· Γ.Κ. Ζ Ω ΓΡΑ - ΦΑ ΚΗ - Θ.Α. Β ΟΥ ΤΣΙ ΚΑΚΗ , Σ ᾶ ς παρουσιάζουμε τ ὴ Θεσσαλονίκη (Θεσσα λονί - κη, 1971), 51· Μ ΑΡΙΑΣ Κ Α ΜΠΟΥ ΡΗ , «Δύο κιονόκρανα τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφίας Θεσ - σα λονίκης», ΕΕΠΣχ ΑΠΘ/ Τμ. Αρχιτεκτόνων, 6/1 (1973), 65 - 80· Μ ΑΡΙΑΣ Π Α - ΝΑ ΓΙΩ ΤΙΔΗ , « Ἡ παρά στα ση τ ῆ ς Ἀ νάληψης στ ὸ ν τρο ῦ λλο τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φί ας Θεσ σα λονίκ ης», ΕΕΠΣχ ΑΠΘ/Τμ. Αρ χι τεκτόνων, 6/2 (1974), 67 - 89· Κ ΑΛ ΛΙΟ - ΠΗΣ Θ ΕΟΧΑΡΙΔ ΟΥ , «Τ ὰ ψη φι δω τ ὰ το ῦ τρούλλου στ ὴ ν Ἁ γία Σοφία Θεσ σα λο - νί κ ης. Φάσεις κα ὶ προ βλή ματα χρονο λό γησης», ΑΔ 31 (1976), Χρονικά Α΄, 265 - 275· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Η αρ χι τε κτο νική του να ού της Α γίας Σοφίας στην Θεσ - σα λο νίκη (Αθήνα, 19 94)· R . C OR MACK , “ The Apse Mosaics of St . Sophia at Thes sa loniki ”, ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τ. 10 (1980 - 1981), 111 - 136· Α. Μ ΕΝΤΖΟΥ , «Συμ - βο λ ὴ στ ὴ ν ἔ ρευνα το ῦ ἀ ρ χαι ό τε ρου να ο ῦ τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφίας Θεσ σα λον ίκης», Μα κε δονικά, 21 (1981), 201 - 221· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Αγία Σοφία ή Ά γιος Μάρ -

179

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

κος;», Βυζαντινά, 21 (2000), 583 - 587· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Ο γλυπτός διά κοσμος της Αγίας Σοφίας στη Θεσσα λο νίκη», στο Ἀ φιέρωμα στ ὴ μνήμη το ῦ Σωτήρη Κίσσα (Θεσ σα λονίκη, 2001), 315 - 334· Χ. Μ ΠΑ ΚΙΡ ΤΖΗ , «Νε ώτερες παρατη ρή - σεις στην κτι τορική επιγραφή του τρούλ λου της Αγίας Σοφίας Θεσσα λο νί - κη ς», Βυζαντινά, 11 (1982), 165 - 180· O . D EMUS , “ Zur Datie rung der Apsis mo - sa i ken der Hagia Sophia in Thes sa lo nike ”, Stu di en zur Sp ä tantiken und By zan - ti ni schen Kunst 2., Fet schrift w . Deich mann ge wid met . 3 Teile ., [ R ö misch - Ger - ma nisches Zen tral museum . Mo nographien , 10, 1 - 3] ( Bonn , 1986), 181 - 183· Α Λ ΚΜΗΝΗΣ Σ ΤΑΥ ΡΙΔΟΥ - Ζ Α ΦΡΑΚΑ , « Ἡ μη τρό πο λη Θεσσαλονίκης 1227 - 1235», στο Πρακτικά Ι΄ Πα νελληνίου Ἱ στο ρικο ῦ Συ νε δρίου, Μάϊος 1989 (Θεσσα λο νί - κη, 1989), 45 - 58· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , « Ἡ Ἁ γία Σοφία ὡ ς μητρο πο λιτικ ὸ ς να ὸ ς κα ὶ τ ὸ ἐ πι σκο πε ῖ ο» · Σ. Κ ΙΣΣΑ , «Μο λυ βδό βουλ λα από τα υπερώα της Α γί ας Σο φίας Θεσ σα λο νί κης», Studies in By zantine Si gil lography , 2 (1990), 185 - 202· Τ ΟΥ Α Υ ΤΟΥ , « Ἀ γ γε ῖ α μεταφορ ᾶ ς κα ὶ ἀ πο θή κευ σης κρασιο ῦ ἀ π ὸ τ ὸ δυ τι κ ὸ ὑ περ ῶ ο τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φίας Θεσσα λο νί κ ης», στο Ἀ μπελοσινικ ὴ ἱ στορία στ ὸ χ ῶ ρο τ ῆ ς Μα κε δο νίας κα ὶ Θράκης (Νάουσα, 1993), 241 - 255· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Τα φικό μνη μείο σ την Α γί α Σοφία Θεσσαλονίκης» · Γ. Β Ε ΛΕ ΝΗ , «Η χρο νο λόγηση του ναού της Αγίας Σο φίας μέσα από επι γρα φι κά δε δο μέ να», Θε σ σα λονικέ ων Πό λις, 13 (2004), 72 - 81 [= Θεσσαλονικέων Πόλις, 1 (1997), 70 - 77]· Τ ΟΥ Α Υ - ΤΟΥ , Με σο βυζαντινή να ο δο μί α στη Θεσ σα λο νίκη (Θεσσαλονίκη, 2003), 62 - 94, 100 - 104· Ε ΥΤΥΧΙΑΣ Κ ΟΥΡ ΚΟΥΤΙΔΟΥ - Ν ΙΚΟΛΑ Ϊ ΔΟΥ - Α ΝΑΣΤΑ ΣΙ ΑΣ Τ ΟΥΡ ΤΑ , Πε ρίπατοι στη βυ ζα ντι νή Θε σσαλονίκη (Θεσσα λο νίκη, 1997), 200 - 213· Ν. Ν Ι - ΚΟ ΝΑΝΟΥ , «Το πο γρα φί α και τέχνη στην πα λαι ο χριστιανική και βυζαντινή Θε σ σα λο νί κη», στο Ι. Χ Α ΣΙΩΤΗ (επιμ.), Τοις αγα θοίς βασιλεύ ου σα Θε σσ α λο - νίκη. Ιστορία - Πο λι τι σμός ( Θεσσα λονί κη , 1997), 249 - 250· A ME LI A R O BER T - SON - B ROWN , Mid dle By zantine Thessaloniki: Art, Ar chi te ctu re and History of the ninth through twelfth centuries, The sis for the degree of Ba chelor of Ar ts, (Prin ceton - New Jer sey, 1999), σπο ρα δικά · M. A L TRIPP , “Beo ba chtun gen zu Synthro noi und Ka the dren in by zan ti ni schen Kir chen Grie chen lands”, BCH 124/1 (2000), 377 - 412· Ι ΄ Επι στημονικό Συ μπό σιο « Χρι στια νι κή Θεσ σα - λο νίκη . Ἱ στορία, Λα τρεί α καί Τέχνη το ῦ Ἱ ε ρο ῦ ναο ῦ τ ῆ ς το ῦ Θε ο ῦ Σο φίας», Θεσσαλονίκη 10 - 12 Ο κτωβρίου 1996 (Θεσ σα λονίκη, 2007)· Μ ΑΡΙΑΣ Χ ΕΙ ΜΩ -

180

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

σε προ σθή κες που είχαν λάβει χώρα κατά τη διάρκεια της Τουρ - κο κρα τί ας στην πρόσοψη της βόρειας πλευράς ενώ διερρά γη σαν τοίχοι και ο εσωτερ ικός κίονας της δεξιάς κιο νο στοι χίας του με - σαίου κλίτους. Τα ψηφιδωτά του ναού δεν κάηκαν, αλ λά αμαυ - ρώθηκαν από το στρώμα κα πνού που απλώθηκε στο εσω τε ρικό του 332 , καθιστώντας ε ξαιρετικά δύσκολη όχι μόνον τη μελέτη τους αλλά ακόμα και την πε ριγραφ ή τους. Στο κλείσιμο της κατα γρα φής των θησαυρών της Θε σ σα λο - νί κης που κάηκαν, ο Παπαγεωργίου ανήσυχος ανακοί νω σε ότι στα ψηφιδωτά και τις επι γρα φές του ναού της Α γίας Σοφία ς θα ε πα νέλθει με ειδική μελέτη. Ένα χρόνο μετά ο εν θου σιασμός του είναι τεράστιος, ό ταν δηλώνει ότι αυτός μόνον κα τά φε ρε να ανα κα λύψει τη χρονολογία των ψηφιδω τών της Αγίας Σο φία ς , «…τ ὴ ν ὁ ποί αν ε ἰ ς μάτην τόσοι ἐ ξή τη σαν ν ὰ ὁ ρί σω σι κατ’ ε ἰ κα σί - αν κα ὶ κατ ὰ πα ρά δο σιν!» 333 .

ΝΟ ΠΟΥΛΟΥ , «Η ψηφι δω τή γιρλάντα του τρού λου της Αγίας Σοφίας Θεσσα - λο νίκης», Θεσσαλο νι κέ ων Πόλις, 22 (2007), 14 - 23· Α. Τ ΑΝ ΤΣΗ , Το υ πε ρώο στη βυζαντινή ναο δο μία , Διδ. Διατρ., τ. 2, (Α ρι στοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ - σα λονίκης, Θεσσα λο νί κη, 2008), 224 - 227· Κ Α ΖΑ ΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Μνη μεια κή το πο γρα φία της χρι στια νικής Θεσ σα λονίκης, 325 - 409· Αποτυ πώ μα τα. Η βυ - ζαντινή Θεσσαλονίκη σε φωτο γρα φίες και σχέδια της Βρε τανικής Σχο λής Αθηνών (1888 - 1910) (Θεσσα λονίκ η, 2012), 105 - 126.

332 . Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « M ακεδονικ ὰ ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαι ο λο γι κά. Ἡ ἐ ν Θεσσα λο νί κη πυρ καϊ ὰ τ ῆ ς 22 ας Α ὐ γού στου 1890 κα ὶ α ἱ ἐ ξ α ὐ τ ῆ ς ζη μίαι», Νε ο - λό γος, ἀ ρ. 6648 (23/09)05/10/1891), 1.

333 . Ό.π.

181

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Η ανακάλυψη του Παπαγεωργίου πάντως, αν και ση μα ντι κή για την εκκλησιαστική ιστορία και τη βυζαντινή παράδοση της Θεσσαλονίκης , ήταν τυχαία. Φαίνεται ότι μετά την πυρκαγιά του 1890 είχε ε ντε ίνει την προσπάθεια καταγραφής των μνη μεί - ων της πό λης, που με τρόμο είχε δει να αφανίζεται από την πύ ρι - νη λαί λα πα. Ήδη από τον Ο κτώ βριο του 1888 με πρότασή του προς την Αρ χαι ολογική Επι τρο πεία, της οποίας ή ταν μέλος, είχε ξε κι νή σει μαζί με το ν φίλο του Νι κό λαο Κεχαγ ιά (ο ο ποίος όμως στη συνέ χεια απε βί ωσε) «τ ὴ ν συλ λο γ ὴ ν κα ὶ ἀ ντι γρα φ ὴ ν τ ῶ ν ἐ πιγρα φ ῶ ν, ἐ κδιδο μέ νων κα ὶ ἀ νεκδό των» 334 . Για εννέα μήνες ε - πι σκε πτό ταν τα τζαμιά και τις τούρκικες οικίες της Θεσ σα λο - νί κης μαζί με τον καθηγητή της τουρ κικής γλώσσας Χασάν Ε - φέντ η. Πα ράλ ληλα, αγόρασε βιβλία αρ χαιο λο γι κά και ιστο ρι κά σχετικά με τη Θεσσαλονίκη και ξεκί νη σε την κα τά ταξη των επι - γρα φών που είχε συλλέξει. Την ερ γα σία του σταμά τη σε εξαιτίας του διο ρι σμού του στο Γυμνάσιο των Σερ ρών 335 . Ό ταν επέ στρε - ψε το 1892, όπως αναφέρει σε επι στο λή του προς τον Κ. Κο ντο - ρέ π α, «συ νεπλήρωσ εν , ἐ πηνόρθωσ εν , προ σέ θη κ εν κα ὶ … ὀ γκ ῶ - δες τε ῦ χος τ ῶ ν ἐ πιγρα φ ῶ ν, …» 336 . Όταν κλή θη κε να δώ σει διά - λε ξη στις 22 Μαρ τίου 1892 πα ρου σί ασε το συ γκε κρι μένο θέμα

υπό τον τίτλο « Π ΕΡΙ ΤΩΝ ΑΡ ΧΑΙ ΩΝ ΕΚ ΚΛΗΣΙΩΝ ΤΗΣ Θ ΕΣΣΑ ΛΟ ΝΙ -

ΚΗΣ ΚΑΙ ΙΔΙΑ ΠΕΡΙ ΤΗ Σ Α ΓΙ ΑΣ Σ Ο ΦΙ ΑΣ » . Ασχο λή θηκε, όπως ση μει -

334 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία, 87.

335 . Βλ. Εισαγωγή .

336 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία, 88.

182

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

ώ νει, με 55 τζα μιά και εκ κλη σί ες «κα τ ὰ τρό πον ὅ στις τόσον συ - νε κίνησε τ ὸ πολύ πλη θ ὲ ς ἀ κρο ατή ριον ( ἐ σ να φια κα ὶ πα πά - δες)» 337 .

Β.1. Οι επιγραφές στον τρο ύ λο και το Ι ερ ό Βήμα του ναού της Α γ ί ας Σ οφ ί ας

Με τις επιγραφές του ναού της Αγίας Σοφίας ασχο λή θη κε συ στηματικά ο Πα πα γε ωρ γίου σε δύο άρθρα του. Στο πρώτο με

τον τίτλο « Τ ΗΣ Α ΓΙΑΣ Σ ΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΕΝ Θ ΕΣΣΑ ΛΟ ΝΙ ΚΗ ΤΡΕΙΣ Α ΝΕΚ -

ΔΟ ΤΟΙ ΨΗ ΦΙΔΩΤΑΙ ΕΠΙ ΓΡΑ ΦΑΙ » ευ θύς εξ αρχής σπεύδει να προ - σφέ ρει στους ανα γνώστες του την αιτία της συ γκε κριμένης δη - μο σί ευ σης,

«ε ὔ και ρον ἐ νόμισα ἐ π ὶ τ ῇ ἀ παισί ῳ μνή μ ῃ τ ῆ ς τ ῇ 22 α Α ὐ γού - στου ἔ τους 1890 γενο μένης πυρκαϊ ᾶ ς, καθ’ ἥ ν πρ ὸ ς τ ὴ ν ἀ - νε πα νόρ θω τον ἀ πώ λει αν ἀ νεκτιμήτων Χρι στια νικ ῶ ν κει μη - λί ων ἠ γω νί σθη πρ ὸ ς τ ὸ στοιχ ε ῖ ον το ῦ πυρ ὸ ς τ ὸ στοι χε ῖ ον τ ῆ ς ἀ ναλ γη σίας τ ῶ ν παρ’ ἡ μ ῖ ν λεγομένων ἀ ρμοδίων, ν ὰ δη - μο σιεύσω τρε ῖ ς ψηφι δωτ ὰ ς ἐ πι γρα φ ὰ ς τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φί ας» 338 . Πρόκειται, όπως αναφέρει, για επι γρα φές που ο ίδιος α να κάλυψε την 4 η Ια νου αρίου 1889, όταν επι σκέ φθηκε το μνη μείο μαζί με τον Χασάν ε φέντ η και για τις ο ποίες έ χει ήδη διατυπώσει υπαι -

337 . Ό.π, 89 υποσ. 159. Ο ναός της Αγίας Σοφίας βρισκόταν στο κέντρο των ενδιαφερόντων του Παπαγεωργίου, ο οποίος μάλιστα επιθυμούσε να προ βεί στην «… ἔ κδοσιν πλήρους μονογραφίας…», Ἀ λήθεια, (28/10/1908), 3.

338 . Ε ἰ κο νο γρα φη μένη Ἑ στία, ἔ τ. Ι ζ ΄, 36/40 (1893), 218 - 219.

183

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

νιγ μό στην « Ε ΣΤΙΑ » 339 , στην ε φη με ρί δα «τ ῶ ν λα ῶ ν τ ῆ ς Ἀ να τολ ῆ ς

Κ ΩΝ ΣΤΑ ΝΤΙ ΝΟΥΠΟ ΛΙΣ » 340 και στο ν « Ν ΕΟ Λ Ο ΓΟ » 341 . Ση μει ώ νει ότι α νέ βαλε τη δη μο σίευσή τους τότε, ε πειδή ε τοί μα ζε το Cor pu scu - lum Ι nscri ptio num Thessalonicae , η έκ δο ση του ο ποί ου φαίνεται ότι κα θυ στε ρούσε αρκετά 342 . Προ κει μένου, λοι πόν, να μην χαθεί στη λήθη του χρόνου η ανακάλυψή του σχε τικά με τη χρονο λό - γη ση του ναού της Αγίας Σοφίας και για να μην προ λά βει κά - ποιος άλλος να τ η δημοσιεύσει, ο Πα πα γεωρ γίου απο φά σι σε να προχωρήσει στη δη μόσια παρου σί α ση της μελέτης του για τις ψη φι δω τές επι γρα φές του ναού. Άλ λω στε, τη μια εκ των τριών επι γρα φών είχε ήδη δείξει στον καθηγητή Ma haf fy ο ο ποίος κα - τευ θυ νό με νος προς το Άγιον Όρος είχε περάσει από τη Θεσ σα - λο ν ίκη 343 .

339 . Ε ἰ κο νο γρα φη μένη Ἑ στία, ἔ τ . Ι στ ΄, 33 /25 (1892), 395.

340 . Κωνσταντινούπολις, 141 (1892).

341 . Νεολόγος, αρ. 6648 (23/09/)05/10/1891), 1.

342 . Αν και στον Karl Krumbacher αναφέρει ότι το επιγραφικό του σύνταγ μα “ geht gut von sich ”, Ν I ΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 49, σ. 123.

343 . Σύμφωνα με τον Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (01 /04/1889, 2), στη Θεσ - σα λονί κη ο αρχαιολόγος Mahaffy κατέφθασε για να επιθεωρήσει και να εξε - τά σει τον ναό που είχε βρεθεί στην καμένη οικία του Sadoc , δη λαδή τον ναό του Αγίου Γεωργίου του Πραγαμά. Η γενική διοί κη ση, όμως, του το απα γό - ρευσε και ο Mahaffy αναχώρησε για το Ά γι ον Ό ρος.

184

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

Ο Παπαγεωργίου απο ρεί για το πώς οι προ γε νέ στε ροί του με λε τη τές του μνημείου, δηλαδή ο Texier 344 και οι Du chen se και Ba yet 345 παρ έ βλε ψαν τις επιγραφές, αν και ση μει ώ νει ότι πριν α - πό το 1890 το εσωτερικό της Αγίας Σο φί ας ήταν σκοτεινό, γε - γονός που α πέτρεπε την παρα τή ρη ση των επιγραφών των θόλων δια γυμνού οφθαλ μού. Αν και σύννεφο καπνού κατά την πυρ κα γιά του 1890 είχε επιδεινώ σει την κατάσταση, μετά την πυρκαγιά κα τέ πεσαν «τ ὰ τουρ κικ ὰ προ σε πι τει χί σμα τα» και φωτίσθηκε το ε σω τε ρικό του ναού. Επίσης, προ φα νώς για να υπογραμμίσει τη ση μασία της δικής του παρα τήρη σης μέμφεται τους ξένους μελε τη τές επειδή, ό πως λέει, θα μπορούσαν να εντο πί σουν και να δια βά σουν την επιγρα φή με τηλεσκόπιο ή να α νεβούν εύκολα στο ν γυ ναι κωνίτη, «δι ὰ το ῦ πα λαι ο ῦ κωδωνο - στα σίου» 346 . Στο ν θόλο «ε ἰ ς ὅ ν ἐ γ ὼ ἀ νέ βη» 347 , ση μει ώ νει ο Πα πα -

344 . Εννοεί C. T EXIER , Description de l’ Asie Mineure faite par ordre du go vernment français, de 1833 a 1837, τ . ΙΙΙ (Paris, 1849), 73 - 74.

345 . Εννοεί L. D UCHESNE - C H . B AYET , M émoires sur une mission au Mont A thos (Paris, 1876), 329. 346 . Ο πύργος του πάλαι ποτέ κωδωνοστασίου βρισκόταν στη ΒΔ γω νία του τζαμιού. Για τον χρόνο κατασκευής του διατυπώθηκαν διά φο ρες θεωρίες: α) ότι πρόκειται για βυζαντινό κτίσμα, β) ότι βυζαντινό εί ναι το κάτω τμήμα ενώ το επάνω είναι προσθήκη κατά την τουρ κο κρατία, γ) ότι είναι εξ’ ολο - κλή ρου οθωμανική κατασκευή. Βλ . C. T EXIER - R.P. P UL LAN , Byzantine Archi - te c tu re Illustrated by e xam ples of edifices e re cted in the East du ring the Ear li - est Ages of Chri sti a nity with Historical and Archaeo lo gi cal De scriptions (Lon don, 1864), 142, 144· Χ ΑΤΖΗΙΩΑΝ ΝΟ Υ , Ἀ στυ γρα φία Θεσσαλονίκης , 77· C H . D IEHL - M. L E T OUR NEA U - H. S A LA DIN , Les Mo numents chrétiens de Sa lo -

185

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

γε ωργίου, «δι ὰ το ῦ πα λαι ο ῦ κω δω νο στασίου ἢ μ ᾶ λ λον ση μα - ντρο στα σί ου» 348 , διάβα σε, πρώ τος αυτός τις επιγραφές : ni que (Paris, 1918), 125 - 126· A Π . Β Α ΚΑ ΛΟ ΠΟΥ ΛΟ Y , « Ἡ χρο νο λόγησις το ῦ κωδωνοστασίου τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφίας Θεσ σα λο νί κης », By zan tion , 21 (1951), 330 - 339· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἡ μαρτυρία το ῦ περιη γη το ῦ Ro bert de Dreux περ ὶ το ῦ κω δω νο στα σί ου τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φίας Θεσσα λο νί κης », ΕΕΒΣ 23 (1953), 604 - 614, ο οποίος υποστήριξε ό τι το βυ ζαντινό κω δω νο στάσιο στη ΒΔ γω νία του τζα - μιού μετα τρά πη κε σε μιναρέ σε αντιστοιχία με εκείνον στη ΝΔ γωνία · Κ Α ΖΑ - ΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Μνημειακή τοπογραφία της χριστιανικής Θεσσα λο νίκης , 385 - 386. Για την αντι με τώ πι ση των βυζαντινών κω δω νο στα σίων από τους μου - σουλ μά νους κατά τη μετατροπή ναών σε τζαμιά βλ. L. A LLA TI US , The ne wer Temples of the Greeks (1969).

347 . Βλ . και Ε ἰ κο νο γρα φη μένη Ἑ στία , ἔ τ . Ι ζ ΄ , 36/40 (1893), 218: « ε ἰ ς τ ὴ ν γυναικωνίτιδα δ ὲ ἀ νελθών κα ὶ ὅ λην τ ὴ ν ἡ μέραν ἐ κεί δια τρί ψας .. .».

348 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 49, σ. 123. Ο Χατζηιωάννου σημει ώ νει ότι στο Βυζάντιο δεν υπήρχαν κώδωνες , αλλά σήμαντρα. Θεωρεί ότι οι κώ - δω νες εισήχθησαν στο Βυζάντιο από τη Βενετία επί Βα σι λείου Α΄ Μακεδόνα κα τά το 872. Ο Gabriel Millet [ L’école grecque dans l’ ar chi tecture byzantine (Paris, 1916) , 135 - 136] τοποθετεί την εμ φάνιση των κωδωνοστασίων στο Βυ - ζά ντιο στον 13 ο αι., την εποχή της Φρα γκο κρατίας, αν και τα σημα ντρο - στάσια ή ταν γνωστά πολύ νω ρίτερα κυρίως στα μοναστικά συγκροτήματα. Για τα κωδωνο στα σια/σημαντροστάσια στο Βυζάντιο βλ. G . Β ΟS KOVI C , “ Note sur les ana lo gies entre l ’ architecture ser be et l ’ architecture bulgare au Moyen - Age . Le probl è me du clocher au - dessus du narthex dans l ’ ar chi tecture des Bal kans ”, Bulletin de l ’ Institut Ar ch é olo gi que Bulgare , 10 (1936), 57 - 74· Χ Α - ΡΙ ΚΛΕΙΑΣ Μ ΠΑΡΛΑ , Μορφή καί ἐ ξέλιξις τ ῶ ν βυζαντιν ῶ ν κωδω νο στασίων ( Ἀ - θή να, 1959)· H . H AL LENS LEBEN , “ Byzan tini sche Kircht ü rme ”, Kun st chro nik , 10 (1966), 39 - 311· Χ ΑΡΑΣ Κ ΩΝΣΤΑ ΝΤΙ ΝΙ ΔΗ , «Παρατηρήσεις σέ βυ ζα ντι νά κω δω νο - στά σια στή Μάνη», στο 2 ο Συμπόσιο Βυζαντιν ῆ ς καί Με τα βυ ζα ντι ν ῆ ς Ἀ ρ χαιο - λο γίας καί Τέχνης, Ἀ θήνα 9, 10, 11 Ἀ πριλίου 1982 ( Ἀ θήνα, 1982), 50 - 51· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Συμβολή στή μελέτη τ ῶ ν βυζα ντι ν ῶ ν “τοξω τ ῶ ν” κω δω νο στα σί ων»,

186

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

«+ ΜΗΝΙΝΟΕΜΒΡΙ  ΙΝΔΙΚ / ΤΙΟΝΙΤΕΤΑΡΤΗΕΤΟΥ C / ΑΠΟΚΤΙ C Ε  C ΚΟ

C ΜΟΥ »

και

«. ΠΙΠΑΥΛΟΥΤΟΥΑΓΙ  ΤΑΤ C ../. ΝΑΡΧΙΕΠΙ C ΚΟΠΟΥΕΓΕ …./. ΝΘ  ΤΟΕΡΓ

Ο ΝΤΟΥ ..» 349 .

Μάλιστα ανέβηκε και δεύτερη φορά στο ν θόλο μαζί με τον Βί κτω ρα Bo br off 350 ο οποίος ασχολούταν με αρχιτε κτο νι κές και ζω γρα φι κές μελέ τες κατ’ εντο λή της Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Πε τρού πο λης, προ κεί μενου να είναι ασφαλής στις παρατη - ρή σεις του. Έτσι, α νέ γνω σε ως έτος κατασκευής του ψη φι δωτού το 571, αν και ο Bo brof f θε ω ρού σε πιθανότερ η κάποια χρονο λο - γία κατά τον 4 ο αι. Η χρο νολογία που διάβασε ο Πα πα γε ωρ γίου,

Λακωνικαί Σπουδαί, Στ΄(1982), 62 - 79· R . O USTERHOUT , The ar chitecture of the Kariye Camii in Istanbul , [ DOS 25] ( Washington , 1997), 106 - 110· M . S A - VA GE , “ The Interrelationship of Text , Imagery and Ar chitectural Space in By - zan tium . The Example of the Entrance Ve sti bule of Ži č a Monastery (Ser bia)”, στο Die kulturhi sto ri sche Bedeutung by zan ti ni scher Epigramme. A kten des inter na tio na len workshops, Wien 1 - 2 De zem ber 2006 (Wien, 2008), 108 - 109 · Σ . Β Ο ΓΙΑΤΖΗ , « Το καθολικό της μο νής Τσά τσαρη . Έ νας άγνωστος βυζαντινός να ός κο ντά στην Α σω πία Βοι ω τίας», ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τ. Κη΄ (2007), 82 - 83.

349 . Δηλαδή ΜΗΝΙ ΝΟΕΜΒΡΙΩ ΙΝΔΙΚΤ ΙΟΝΙ ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΤΟΥΣ Α ΠΟ ΚΤΙΣΕΩΣ ΚΟ ΣΜΟΥ Ϛ … και [ Ε ] ΠΙ ΠΑΥΛΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΩΤ ΑΤΟ [ Υ ΗΜ ][ ΩΝ ] ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ Ε - ΓΕ [ ΝΕΤΟ ] [ Σ ] ΥΝ Θ ( Ε ) Ω ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΤΟΥ [ ΤΟ ] ( μεταγραφή Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Μνη μειακή τοπογραφία της χριστιανικής Θεσσαλονίκης , 403) .

350 . Πρόκειται για τον καλλιτέχνη Viktor Alex ejewitsch Bobrov (1842 - 1918), http://artfira.com/site/en/artist/4ca33c5f43666dc55db0c25dd65fd6f2.

187

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

συμ φω νεί εν πολ λοίς και με την υπόθεση των Te xie r και Ba yet , ότι δηλαδή τα ψη φι δωτά του τρούλου της Αγίας Σοφίας χρο - νολογούνται στο β΄ μισό του 6 ου αι. Δυστυχώς, ο ανα φε ρό μενος στην επιγραφή αρχιεπίσκοπος Παύλος δεν μπορεί, σύμ φω να με τον Πα παγεωρ γίου, να ταυτιστεί με συγκεκριμένο επίσκοπο, μια ς και α) οι κατάλογοι των επι σκό πων Θεσσαλονίκης παρου - σιά ζουν πολλά και μεγάλα χά σμα τα κα τά τους πρώτους αιώνες και β) ο μόνος που μνη μο νεύε ται στους καταλόγους με αυτό το όνομα είναι ένας αρ χιε πί σκοπος το έ τος 649, ο οποίος δεν μπο - ρεί να είναι αυτός της επι γρα φής, λόγω της προχωρημένης χρονο λο - γι κά αρ χιερατικής του θητείας. Ο Παπαγεωργίου ασχολήθηκε και με τις επι γρα φές του Ιε - ρού Βήματος, τις οποίες ανακάλυψε :

«μετ ὰ πολλ ῆ ς δυ σκολίας ἐ ν ἔ τει 1889 ἐ π ὶ τ ῆ ς στεφάνης τ ῆ ς κο λοσσιαίας ἀ ψίδος το ῦ Ἁ γίου Βήματος τ ῆ ς ὑ π ὲ ρ τ ὴ ν κε - φα λήν τ ῆ ς ἐ ν τ ῷ σηκ ῷ ἐ π ὶ θρό νου δι ὰ ψηφίδων ε ἰ κο νι σμέ - νης «Πλατυτέρας» λεγομένης Πα να γίας 351 ». Επιση μαί νει ότι ο ιερέας Θεόδωρος Μαντζουρανής, στον οποίο έδειξε το α πό γρα φο της επιγραφής, το υ είπε ότι πρόκειται για τον 4 ο στίχο του 65 ου ψαλ μού :

« ΠΛΗ C ΘΗ CO ΜΕΘΑΕΝΤΟΙ C ΑΓΑΘΟΙ CTOYOIKOYC ΟΥ . ΑΓΙΟ C / ΟΝΑΟ C ΟΥΘΑ

351 . Για το ψηφιδωτό της κόγχης βλ. Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Μνημειακή το πο γρα φία της χριστιανικής Θεσσαλονίκης , 391 - 397 (όπου και η προ γε νέ - στε ρη βιβλιογραφία).

188

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

ΥΜΑΣΤΟ C ΕΝΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ » 352 .

Μία τρί τη επιγραφή διάβασε ο Παπα γεωρ γίου κάτω α πό τα πόδια της Θεοτόκου που εικονίζεται στο Ιερό Βή μα, την οποία

«δύ ν αται ν ὰ ὀ νομά σ ῃ ἀ νέκδοτον, ἀ φο ῦ κα ὶ ὁ Texier κα ὶ ὁ Ba yet ἀ νάγνωσαν τ ὰ ς λέξεις “κύριε ὁ Θε ὸ ς μου στε ρέωσον τ ὸ ν ο ἶ κον” κα ὶ “ἁ γίου σου πνεύματος” » . Ο Πα πα γε ωρ γίου διάβασε:

«+ ΚΕΟΘΕ C Τ  ΝΓΡ  ΝΜ  Ν C ΤΕΡΕ  C ΟΝΤΟΝΟΙΚΟΝΤΟΝ / Ε  C ΤΗ CC ΥΝΤΕ

ΛΕΙ …….. Ν  ΝΠΡΟ C ΔΟΞΑΝ . ΑΙΤ . ΥΜΟΝΟ / ΓΟΝΟΥ C ΟΥΥ . ΥΚΑΙΤΟΥΠΑΝ

ΑΓΙΟΥ C ΟΥΠΝΟ C » 353 .

352 . Δηλαδή: «Πλησθησόμεθα ἐ ν το ῖ ς ἀ γαθο ῖ ς το ῦ ο ἴ κου σου ˙ ἅ γιος ὁ να ὸ ς σου, θαυ μαστ ὸ ς ἐ ν δικαιοσύν ῃ».

353 . Δηλαδή Κ ( ΥΡΙ ) Ε Ο Θ ( ΕΟ ) Σ ΤΩΝ Π ( ΑΤΕ ) ΡΩΝ ΗΜΩΝ ΣΤΕΡΕΩΣΟΝ Τ ΟΝ ΟΙΚΟΝ ΤΟΥ ΤΟΝ ΕΩΣ ΤΗΣ ΣΥΝΤΕΛΕΙ ΑΣ ΤΟΥ ΑΙΩΝΟΣ ΑΣΑΛΕΥ ΤΟΝ ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΣΗΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΟΝΟΓΕΝΟ Υ ( Σ ) ΣΟΥ Υ ( ΙΟ ) Υ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΟΥ Σ ΟΥ ΠΝ ( ΕΥΜΑ ΤΟ ) Σ . Η συ γκε κριμένη επιγραφή προέκυψε από παράφραση της ευ χής που εκφωνεί ο επίσκοπος μετά την απόθεση των λειψάνων μπρο στά από τι ς πύλες ναού κατά τη διάρκεια της ακολουθίας των ε γκαι νίων, λίγο πριν την είσοδό του σε αυτόν και την εναπόθεση των λει ψάνων κάτω από την Αγία Τράπεζα. Η ευχή στα σχετικά ση μεία έ χει ως εξής : «…το ῦ σεβασμίου Ναο ῦ ( το ῦ δε ῖ - νος)….· κα ὶ το ῦ τον στε ρέ ω σον μέχρι τ ῆ ς συντελείας το ῦ α ἰῶ νος ἀ σά λευ - τον… κα ὶ ἀ ξί ω σον ἡ μ ᾶ ς ἐ ν α ὐ τ ῷ α ἰ νέσεις κα ὶ δοξολογίας ἀ καταγνώστους προ σά γειν τ ῇ δόξ ῃ σου, κα ὶ τ ῷ μονογενε ῖ σου Υ ἱῷ τ ῷ Κυρί ῳ ἡ μ ῶ ν Ἰ ησο ῦ Χρι - στ ῷ, κα ὶ τ ῷ Ἁ γί ῳ σου Πνεύματι», Σ ΠΥΡΙΔΩΝΟΣ Ζ ΕΡΒΟΥ , Ε ὐ χολόγιον τ ὸ μέγα περιέχον τ ὰ ς τ ῶ ν ἑ πτ ὰ ἀ στέρων μυστηρίων ἀ κολουθίας (Βενετία, 6 1894), 310 .

189

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Για την ανάγνωσή της ο Πα παγεωργίου επι στράτεψε τον ε πί - σκοπο Δα φνουσίας (Δε μίρ Χισάρ της Μητρόπολης Μελε νί κου) Βα σίλειο Πα πα χρί σ του 354 , καθηγητή των « ἱ ερ ῶ ν μαθη μά των ἐ ν Σέρ ραις», ο ο ποί ος το υ επισήμανε ότι αξιο πρό σε κτο στοι χεί ο στη συ γκε κρι μένη επιγραφή είναι η χρήση του τύ που «μονογόνου» α - ντί του «μονο γε νο ῦ ς» για τον Χρι στό 355 .

354 . Ο Βασίλειος Παπαχρήστου γεννήθηκε στο Άνω Λάμποβο της Δρυι - νου πόλεως το 1858. Ο πατέρας του ήταν ιερέας στην Πρί γκη πο, ό που ήλθε μα ζί με τη μητέρα του σε ηλικία τεσσάρων ετών. Το διά στη μα 1875 - 1882 σπού δα σε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Στη συ νέχεια διορίστηκε στο Ζω γρά φειο Διδασκαλείο του Κε στο ρα τίου, όπου δίδασκε το μάθημα των Θρη σκευ τικών και των Ελ λη νικών, ενώ πα ράλλ ηλα ήταν ιεροκήρυκας στο Αρ γυρό κα στρο. Χειροτονήθηκε ιε ρο διάκονος και το 1888 διορίστηκε στις Σέρ ρες κα θη γητής στο Ελ λη ν ι κό Γυμνάσιο . Το 1890 δίδασκε στην Αδρια νού - πολη. Το 1892 χει ροτονήθηκε Επίσκο πος Δαφνουσίας και το 1894 διο ρί στη κε έ ξαρχος στο Μελένικο. Μετά από περιπέτειες, το 1897 έγινε Μη τρο πολίτης Πα ρα μυ θί ας και Φιλιατών, όπου ανέπτυξε μεγάλη δραστηριότητα. Τα 1900 μετα τέ θη κε στη Μητρόπολη Βελεγράδων, όπου παρέμεινε έως το 1909 και στη συ νέ χεια στη Μη τρό πολη Δρυϊνουπόλεως, Δελβίνου και Χει μάρ ρας. Το 1916 απε λά θη κε και εξαιτίας αυτού μετέφερε την έδρα της μη τρό πολής του στο Δελβινάκι της Ηπείρου. Πέθανε στις 26 Φεβρουαρίου 1936. Βλ. Δ.Α. Π Α - ΝΑ ΓΙΩΤΙΔΗ , « Ὁ Μητροπολίτης Π α ρα μυ θίας κα ὶ Φιλιατ ῶ ν Βα σί λειος», Δω δώ - νη. Εικονογραφημένον Ηπει ρω τι κον Ημερολό γι ον, ἐ τ. β΄, 1899, 142κ.ε.· Α Π . Γ ΛΑΒΙΝΑ , « Ὁ Δρυ ϊνου πό λε ως Βασίλειος κα ὶ ο ἱ δρα στηριότητές του γι ὰ τ ὸ ἐ κ - κλη σια στικό ζή τη μα τ ῆ ς Ἀ λβανίας», Ἠ πει ρω τικόν Ἡ με ρολόγιον, 4 (1982), 85 - 113· Α Π . Κ Α ΤΩΠΟΔΗ , Ο Μη τρο πο λί της Δρυϊ νου πόλεως Βασίλειος Πα πα χρή - στ ου στο βορειοηπειρωτικό α γώνα, Διδ. Διατρ., (Αριστοτέλειο Πανεπι στή μιο Θεσσαλονίκης, Θεσ σα λο ν ί κη 2001).

355 . Ο όρος μονόγονος δεν είναι δόκιμος στην εκκλησιαστική γλώσσα και πι θα νό τατα οφείλεται σε βιαστική ανάγνωση της επιγραφής σε συν δυ -

190

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

ασμό με θεο λογική άγνοια. Όταν το 1912 ο Παπαγεωργίου επανέρχεται στο θέ μα της επι γραφής της Αγίας Σοφίας [«Θεσσαλονίκης Ἱ στο ρι κ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαι ο - λο γι κά», ΜΗΠΣ Ε΄ (1912), 72] διορθώνει τον όρο σε μονογενο ῦ ς. Το αντί θε - το ι σχύ ει για το επί θετο μονο γενής, βλ. Α΄ Οικ. Σύνοδος (325) : «Πιστεύομεν ε ἰ ς ἕ να Θ εόν, πα τέ ρα, παντοκράτορα ...καί ε ἰ ς ἕ να κύριον Ἰ ησο ῦ ν Χριστόν, τον υ ἱ όν το ῦ Θεο ῦ, γεννηθέντα ἐ κ το ῦ πατρός μονογεν ῆ τουστέστιν ἐ κ τ ῆ ς ο ὐ σίας το ῦ πα τρός,....θεόν ἀ ληθινόν ἐ κ θεο ῦ ἀ ληθινο ῦ, ...ὁ μοούσιον τ ῷ πα - τρί» [ Ι. Κ ΑΡ ΜΙΡΗ , Τ ὰ δογματικά κα ὶ συμβολικά μνημε ῖ α τ ῆ ς Ὀ ρθοδόξου Ἐ κ - κλη σίας , τ. Α΄, ( Ἀ θ ῆ ναι, 2 1960), 58]· Δ΄ Οικ. Σύνοδος (451) : «... ἕ να κα ὶ τ ὸ ν α ὐ τ ὸ ν ὁ μολογε ῖ ν Υ ἱ όν, τ ὸ ν Κύριον ἡ μ ῶ ν Ἰ ησο ῦ ν Χρι στόν...Υ ἱ όν, Κύριον, Μο - νο γεν ῆ , ἐ ν δύο φύσεσιν ἀ συγ χύ τως, ἀ τρέπτως, ἀ δι αιρέτως, ἀ χωρίστως γνωρι - ζό μενον...» (ό.π., 175). Την εποχή του Ιουστινιανού εισάγεται στη ορ θό δοξη λατρεία ο ύμνος : « Ὁ Μο νο γε ν ὴ ς Υ ἱὸ ς κα ὶ Λόγος το ῦ Θεο ῦ, ἀ θάνατος ὑ πάρ - χων κα ὶ καταδεξάμενος δι ὰ τ ὴ ν ἡ με τέ ραν σωτηρίαν σαρκωθ ῆ ναι ἐ κ τ ῆ ς ἁ γίας Θε οτόκου κα ὶ ἀ ει παρ θέ νου Μα ρί ας, ἀ τρέπτως ἐ νανθρωπήσας, σταυρωθείς τε Χρι στ ὲ ὁ Θεός, θα νάτ ῳ θά νατον πατήσας, ε ἷ ς ὢ ν τ ῆ ς Ἁ γίας Τριάδος, συνδο - ξα ζόμενος τ ῷ Πατρ ὶ κα ὶ τ ῷ Ἁ γί ῳ Πνεύματι, σ ῶ σον ἡ μ ᾶ ς». Συγγραφέας του θεω ρεί ται από άλ λους ο ίδιος Ιουσ τινιανός και από άλλους ο Ά γιος Κύ ριλ λος Αλε ξαν δρ είας. Βλ . F ENTON J OHN A NTHONY H ORT , Two Dis ser tations. I. On Μονογενης Θεος , in Scripture and Tradition. II. On the "Con stan ti no po li tan" Cre ed and Other Eastern Creeds of the Fourth Century (Cam brid ge - Lon don, 1876)· V. G RUMEL , “L' auteur et la date de composition du tro pai re Μο νο γε - νής ”, EO 22 (1923), 398 - 418· J.H. B ARKHUIZEN , “Ju stini an’s hymn Ὁ μο νο - γεν ὴ ς υ ἱὸ ς το ῦ Θεο ῦ ”, ΒΖ 77 (1984), 3 - 5· Χ Ρ . Σ ΤΑ ΜΟΥΛΗ , Κυρίλλου Ἀ λε ξαν - δρεί ας, Περ ὶ τ ῆ ς ἐ ναν θρω πή σεως το ῦ Μο νογενο ῦ ς ( Θεσσα λονίκη, 1998) · Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Θεοτόκος κα ὶ ὀ ρ θό δοξο δόγμα . Σπουδ ὴ στ ὴ δι δα σκα λία το ῦ Ἁ γίου Κυρίλλου Ἀ λε ξαν δρεί ας (Θεσσα λο νί κη, 2 2003) , 88 - 89· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ἄ σκηση α ὐ τοσυνειδησίας . Με λε τή μα τα δογματικ ῆ ς θε ο λο γί ας (Θεσσα λονίκη, 2004), 195 - 285· H . S CHUL TZ , Η βυζαντινή λειτουργία . Μαρ τυρία πί στε ως και συμβο λι - κή έκ φρα ση, ( μτφρ π. Δ ΗΜΗΤΡΙΟΥ Τ ΣΕΡΠΟΥ ) , (Αθήνα, 1998), 70 - 71, 146, 230 - 231· E . D URANT , “Λ ό γος, Μονο γε ν ή ς et Υ ἱ ό ς. Quelques implications tri ni tai res

191

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Τέλος, στους πλά γιους τοίχους του Αγίου Βήματος ο Πα πα - γεωργίου βλέπει ε πι γραφές και μονογράμματα, ανάμεσα στα ο - ποία διαβάζει «Κων σταντίνου ἐ πισκό που», για τον οποίο ση - μειώνει δεν υ πάρ χει αναφορά στους καταλόγους των επισκόπων της Θεσ σα λονίκ ης 356 .

Στο δεύτερο άρθρο του με τον τίτ λο « Σ ΥΜΠΛΗ ΡΩ ΜΑ ΤΙ ΚΑ ΕΙΣ

ΤΑΣ ΕΠΙΓΡΑΦΑΣ ΤΗΣ Α ΓΙΑΣ Σ Ο Φ ΙΑΣ ΤΗΣ ΕΝ Θ ΕΣΣΑ ΛΟ ΝΙ ΚΗ . Α΄. Ε ΠΙ -

ΓΡΑ ΦΗ ΕΠΙ ΤΟΥ ΘΟΛΟΥ . Β΄ Ε ΠΙ ΓΡΑΦΗ ΕΝ ΤΩΝ ΑΓΙΩ ΒΗ ΜΑΤΙ . Γ΄ ΕΠΙ -

de la christo lo gie johan ni que”, Revue des sciences philo so phi qu es et théo lo - giques , 88/1 (2004) , 93 - 103· Y. S E OK - I L , The meaning of the Logos in John 1: 1 - 18, Διδ . Δια τρ . , (Vir gi nia, 2008). Η μοναδική φορητή εικόνα που γνω ρί ζου με με ει κο νο γρα φι κή απόδοση του λει τουργικού ύμνου « Ὁ Μο νο γε νής …» βρί - σκεται στο Μουσείο Re ckling hau sen και χρονολογείται στον 17 ο αι ., Ε . H A U - STEIN - B ART SCH , Ikonen - Museum Re cklinghausen (Re ckling ha u sen, 1995), 30.

356 . Πρόκειται για την επιγραφή «Κύριε βοήθη Κωνσταντίνου δε σπό - του» . Ο Πα παγεωργίου ερμήνευσε τον όρο δεσπότου με τη σημασία του ε - πιθέτου που αποδίδεται σε επίσκοπο, δηλαδή ο δεσπότης της το πι κής εκ κλη - σίας, Ε ἰ κο νο γρα φη μένη Ἑ στία, ἔ τ. Ι ζ ΄, 36/40 (1893), 218 - 219. Για τον τίτλο του δεσπότη στη βυζαντινή αυλική ιεραρχία βλ. ενδεικτικά R. G UIL LAND , “É - tu de s sur l ’ histoire ad mini strative de l ’ empire byzantin : Le de spo te, δε - σπότης ”, REB 17 (1959), 52 - 89· ODB 1 (1994) 614. Ο Κων στα ντίνος ταυ τι ζε - ται σήμερα είτε με τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Στ΄ ( S PIE SER , “ In ventaire en vue d ’ un recueil des inscriptions hi sto ri ques de Byzance . I . Les inscri pti - ons de Thessalonique ”, 159· C OR MACK , “ The Apse mosaics of St . Sophia at Thessaloniki ”, 115) είτε με τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ε΄ ( Β ΕΛΕΝΗ , «Η χρονολόγηση του ναού της Αγίας Σο φίας μέσα από ε πι γρα φι κά δεδομένα», 74· Μ ΕΝΤΖΟ Y , «Ο γλυ πτός διάκοσμος της Αγίας Σοφίας στη Θεσσα λο νίκη», 332 - 334).

192

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

ΓΡΑ ΦΗ ΕΝ ΤΩ ΦΩΛΕΩ » 357 ο Παπαγεωργίου σημειώνει ότι για να δια βάσει σωστά την επιγραφή του θόλου ανέβηκε ο ίδιος και μετά από εξονυχιστική παρατήρηση είναι σε θέση να διορθώσει την αρ χι κή του πρόταση :

«…τ ὸ ἔ τος το ῦ ψη φιδωτο ῦ κόσμου το ῦ θόλου (τ ῆ ς Ἀ να λή - ψεως τ ῆ ς μεγαλοπρεπέ στα τα κα ὶ κάλλιστα ε ἰ κο νι σμέ νης) ε ἶ ναι τ ὸ 495 ον ἀ π ὸ Χρι στο ῦ». Σημειώνει μάλιστα ότι η συ γκε κρι μένη επιγραφή ξε κι νούσε και τε λείωνε με μονο γραμ μα τι κό σταυ ρό προ της πυρ κα γιάς του 1889. Στην εργασία του Πα πα γε ωρ γίου άσκησε κρ ι τική ο J . La u -

re nt με άρθρο του, που δημο σιεύ τη κε στη ν B Y ZANTINISCHE Z EIT -

SCHRIFT 358 . Σύμφωνα με το ν Lau rent η ταύτιση του Παύλου της ε πι γρα φής του τρούλου με αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης το έτος 495 την οποία υποστηρίζει ο Παπα γεωρ γίου , δεν μπορεί να είναι σωστή. Ο Παπαγεωργίου συγκεκριμένα θεώ ρη σε ότι με τά τη χρο νο λο γική έν δει ξη από κτί σεως κόσμου Ϛ (6000) υ πάρ χει χώ - ρος μό νο για ένα γράμ μα. Με βάση την ινδι κτι ώνα και το ν μήνα,

357 . Ε ἰ κο νο γρα φη μένη Ἑ στία, ἔ τ. Ι ζ ΄, 36/46 (1893), 317 - 318. Τα δύο άρ - θρα που έγραψε ο Παπαγεωργίου σχετικά με τις επι γρα φές της Αγίας Σο φί ας, τα έστειλε στον Krumbacher το 1894 ( Ν ΙΓ ΔΕ ΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 49, σ. 123), χωρίς να εξηγεί ποιός ήταν ο λόγος της συγκεκριμένης α πο στο λής. Ίσως, ήλπιζε σε μια δη μοσίευση στη By zantinische Zeitschrift .

358 . Βλ . J . L AURENT , “ Sur la date des É glises S t D é m é trius et S te Sophie à Thes salonique ”, BZ 4 (1895), 420 - 434.

193

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

το έ τος υπολο γί στη κε ότι είναι 6004 από κτίσεως κόσμου, δη λα - δή το 495 (όπως πρό τει νε και ο Σπ. Λάμπρος). Ο Laurent , όμως, πι στεύ ει ότι η συγκε κρι μένη χρονολογική τοποθέτηση δεν ευ - στα θεί, επει δή το 495 αρ χι ε πί σκοπος Θεσσαλονίκης ήταν κά - ποι ος Ανδρέας και όχι ο Παύ λος. Αντίθετα, προτείνει την ταύ τι - ση του Παύλου με τον ο μώνυμο αρ χιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης το έτος 649 359 , ταύτιση που είχε ήδη απορρίψει ο Παπαγεωργίου. Αν και στη σύγχρονη έρευνα προ τά θη καν διά φορες χρονολογή - σεις για το ψηφιδωτό και την ε πι γρα φή του τρού λου από τα τέλη του 7 ου έως και τον 12 ο αι. 360 , θα πρέ πει να ε πισημανθεί ότι παρά τη λαν θα σμένη ανά γνω ση του έ τους της ε πι γρα φής, η συμ βο λή του Πα πα γεωργίου στη χρο νο λόγηση της Α γί ας Σο φ ί - ας αποτιμάται θε τικά, καθώς η δική του α να κά λυψη και ανά γνω - ση υπήρξε το έ ναυ σμα των συζη τήσεων για την α νά δειξη του

359 . Ό.π., 432.

360 . Για τις απόψεις σχετικά με τη χρονολόγηση των ε πι γραφών του τρού λου της Αγίας Σοφίας στον 7 ο και 8 ο αι. βλ. Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Μνη μει - α κή το πο γρα φία της χριστιανικής Θεσσαλονίκης , 404 - 405. Τελευταία ο κα θη - γη τής Γ. Βελένης υπο στή ριξε τη χρο νο λόγηση των επι γρα φών μετά τα τέλη του 8 ου αι., κα θώς, όπως ση μει ώνει, αυτές αποτέλεσαν κα τά λοιπο του εικο νο - μα χικού διακόσμου του ναού, ο οποίος εκτε λέστηκε από τον επίσκοπο Λέ ο - ντα Μα θη μα τι κό το 840, πριν δηλαδή την κατασκευή του ψη φιδωτού της Α - νά ληψης. Τον Παύλο της επιγραφής τ ου τρούλου ταυτίζει με τον πατριάρχη Κων στα ντινουπόλεως Παύλο Δ΄ (780 - 784), Β ΕΛΕΝΗ , «Η χρο νο λό γηση του ναού της Αγίας Σοφίας μέσα από επιγραφικά δεδομένα», 71 - 72, 74. Για το ψηφιδωτό του τρούλου και τη χρονολόγησή του βλ. Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡ ΝΟΥ , ό.π. , 397 - 4 06 (όπου και η προ γενέστερη βι βλιο γρα φία).

194

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

βυ ζα ντινού πα ρελ θόντος ενός ναού που τότε, την εποχή που το προ σεγ γίζει ο Πα παγεωργίου ήταν ακόμα τζα μί 361 . Για την επιγραφή του Ιερού Βήματος της Αγίας Σο φί ας ο Παπαγεωργίου επι ση μαίνει ότι προέρχεται από τον 65 ο ψαλμό 362 . Στο τρίτο μέρος της μικρής του αναφοράς εξετάζει τη διατύ πω - ση της επι γραφής του τόξου, όπου προβαίνει σε φιλολογικές πα - ρα τη ρήσεις 363 . Σύντομη είναι, τέλος, η αναφορά του στη μετατροπή του χρ ι στιανικού ναού της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέ με - νος 364 . Στην έκθεση που κα τα θέτει μετά την πυρκαγιά του 1890 σημει ώ νει ότι ο πα λαι ός μητροπολιτικός ναός

361 . Το 1905 ο Γεώργιος Λαμπάκης έγραφε: « Ὁ να ὸ ς τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φί α ς θε ω ρε ῖ ται ὡ ς ἔ ργον το ῦ α ὐ τοκράτορος Ἰ ουστινιανο ῦ, ἱ δρυθε ὶ ς ἐ ν σμι κρα ῖ ς ἀ - να λο γί αις κατ ὰ τ ὸ ν τύπον τ ὸ ν ἐ ν Κωνσταντινονπόλει ναο ῦ τ ῆ ς Ἁ γίας Σο - φίας.», Λ Α ΜΠΑΚΗ , «Περιηγήσεις», 33. Βλ. και Α Δ . Α ΔΑΜΑΝΤΙΟΥ , Ἡ βυζα ντι ν ὴ Θεσσαλονίκη ( ἱ στο ρί α - κοινωνικ ὸ ς βίος - τέχνη) ( ἐ ν Ἀ θήναις, 2 1914), 132 - 133. 362 . Πρόκειται για τον 64 ο .

363 . Ο Παπαγεωργίου δημοσίευσε εκ νέου τα άρθρα για τις επιγραφές της Αγίας Σοφίας στην εφημερίδα Journal de Salonique (2 και 6 Ιουλίου 1908), Π ΕΛΑΓΙΑΣ Α ΣΤΡΕΙ ΝΙ ΔΟΥ - Κ ΩΤΣΑΚΗ , «Το μνημείο και η ει κό να του. Α - πο κα τα στάσεις στην Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης», Μνη μείο και Περ ιβάλλον, 3/Ι (1995), 69.

364 . Βλ. Δ ΗΜΗ ΤΡΙΑ ΔΗ , Το πο γραφία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης, 288 - 292· Θ Ε Ο - ΧΑ ΡΙΔΟΥ , Η αρχιτεκτο νι κή του ναού της Αγίας Σοφίας στην Θεσσαλο νί κη, 26 - 27· Γ ΡΗ ΓΟ ΡΙ ΟΥ - Χ ΕΚΙ ΜΟ ΓΛΟΥ , Η Θεσσαλονίκη των περιη γη τών 1430 - 1930, 51, 52, 53· 59· Τ Α ΜΠΑΚΗ , Η Θεσσαλονίκη στις περιγραφές των περιηγητών , 55 - 74· Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡ ΝΟΥ , Μνημειακή τοπογραφία της χριστιανικής Θεσσα -

195

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

«…τ ῆ ς ἁ γίας το ῦ Θε ο ῦ Σο φί ας (με τα βλή θηκε) ε ἰ ς τζα μίον … ( Ἐ γί ρας ἔ τει 930=τ ῷ 1523 Χρ.) ….» 365 . Το έτος που πρότεινε, αμφι σβη τή θηκε ακόμη και από συγ χρό - νους του 366 .

Β.2. Η επιγραφ ή στην επιτ ά φια πλ ά κα αρχιερέα στο ν μιναρ έ

Οι καταστροφές που προκλήθηκαν μετά την πυρ κα γιά του 1890 και οι εργα σίες συντήρησης που α κολούθησαν, έδωσαν την

λο νίκης, 338 - 340, 381 - 390· E . H EKI MO GLOU , “ Some no tes on the muslim vak - fs in ot to man Thes sa lo ni ki ( Se l â nik )”, TUBA / JTS 40 (2013) , 162.

365 . Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « M ακεδονικ ὰ ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαι ο λο γι κά. Ἡ ἐ ν Θεσσα λο νί κη πυρ κα ϊ ὰ τ ῆ ς 22 ας Α ὐ γού στου 1890 κα ὶ α ἱ ἐ ξ α ὐ τ ῆ ς ζη μίαι», Νεολόγος, αρ. 6641 (18)30 /09/1891), 1· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Θεσσαλονί κης Ἱ στο ρι - κ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαιο λο γι κά», ΜΗΠΣ Ε΄ (1912), 58. Το 1523/1524 ως έτος της με τα - τροπής της Αγίας Σο φί ας σε τζαμί από το Μέγα Βεζύρη Makbul Ibrahim Pa ş a (1493 - 1536) πρό τεινε ο Δη μητριάδης ( Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης, 288 - 290), ό ταν διά βα σε πλήρως την επιγραφή πάνω από τη νότια είσοδο του να - ού. Το 1525 ως έτος ίδρυσης του μουσουλμανικού τεμένους υπο στήρι ξε ο J . Kurth [“ Die Mo saikinschriften von Sa lonik ”, Athenische Mit tei l un gen des ka iserlich de utschen Arch ӓ eo logi schen Instituts , XXII (1897), 463 - 472]. Βλ. ε πί σης, Μ ΕΡΤ Ζ ΙΟΥ , Μνημεία Μακεδονικής ιστορίας, 134· Α Π . Β ΑΚΑ ΛΟ ΠΟΥ - ΛΟΥ , « Ὑ π ῆ ρξε ἐ π ὶ τουρκοκρατίας μη τρο πολιτικ ὸ ς να ὸ ς ὁ ἅ γιος Γεώργιος ( Ro - tonda ) κα ὶ πότε;», Μακεδονικά, 4 (1955), 547 - 549. Για άλλες χρονολογίες που προ τά θηκαν και τη σχε τι κή βι βλιο γρα φί α βλ. Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Μνη - μει ακή τοπογραφία της χριστιανικής Θεσσαλονίκης, 339.

366 . Βλ. Λ ΑΜΠΑΚΗ , «Περιηγήσεις», 34, που προτείνει το 1524. Για το τζα μί της Α γίας Σοφίας βλ. T EXIER - P UL LAN , Byzantine Archi tec tu re, 163· L E T OUR NEA U - D I EH L - S A LA DIN , Les Mo numents chrétiens de Salonique, 117.

196

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

α φορ μή να απο κα λυ φθεί, όπως αναφέρει ο Παπα γεωρ γί ου σε επι στο λή του προς τον Κ. Κοντορέπα , «… κ α ὶ ἡ ἐ πι γρα φ ὴ το ῦ Γρη γο ρίου ἐ π ὶ το ῦ μιναρ ὲ ἥ ν ἀ νέγνως, ὡ ς γράφης, ἐ ν τ ῇ Ἑ στί - ᾳ» 367 . Από τα συγκεκριμένα ευρήματα, δηλαδή, προέκυψε το άρ - θρο « Θ ΕΣ ΣΑ ΛΟ Ν Ι ΚΗΣ ΠΡΟ ΣΦΑΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΕΥΡΗΜΑ . Ε ΠΙ -

ΤΑ ΦΙΑ ΠΛΑΞ ΑΡ ΧΙ Ε ΡΕ ΩΣ ΕΝ ΤΩ ΜΙΝΑΡΕ ΤΗΣ Α ΓΙΑΣ Σ ΟΦΙΑΣ » 368 . Στο συ γκε κρι μένο κεί με νο ο Παπαγεωργίου επισημαίνει ότι το ν Μάϊο του 1892 ανα τέ θη κε σε ομάδα καταδίκων το έργο του κα - θα ρι σμού του μι να ρέ του τζα μιού 369 , επειδή ε ξαιτίας της πυρ κα - γιάς του 1890, χώμα τα και πέ τρες είχαν αποφράξει την εί σο δο και την κοχλιοειδή κλί μα κα. Οι κα τάδικοι - που ήταν προ φανώς ελ λη νό φω νοι - παρα τη ρη σαν ότι

« ἐ ν τ ῷ ἐ π ὶ τ ῆ ς ἄ κρας κορυφ ῆ ς κυπέλλ ῳ ( κοιν ῶ ς τσανάκ), ἀ φ’ ο ὗ ἄ λλοτε ἠ κούετο το ῦ ἰ μάμη ἡ π ρ ὸ ς τ ὸ ν Ἀ λ λ ὰ χ προ σευ χή» υπήρχε μία μαρ μάρινη πλάκα με την επιγραφή

«Γρηγορίου ἀ ρ χιε πι σκό που Θεσσα λονίκη ς» .

367 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 33, σ. 88. 368 . Ε ἰ κο νο γρα φη μένη Ἑ στία, ἔ τ. Ι στ ΄, 33/25 (1892), 394 - 395.

369 . Αναφέρεται στο μιναρέ στη ΝΔ γωνία του τζαμιού της Αγίας Σο φί - ας. Βλ. Θ ΕΟΧΑΡΙΔΟΥ , Η αρ χιτεκτονική του ναού της Αγίας Σοφίας, 42 - 44, η οποία υποστήριξε ότι ο μιναρές της ΝΔ γωνίας κατασκευά στηκε μετά τον πύρ γο του κω δωνοστασίου στη ΒΔ γωνία, τον οποίο θεωρεί ως τον πρώτο μι - να ρέ που κατασκεύασε ο Ιμπραήμ πασάς το 1524, έτος που αμφισβητήθηκε α - πό τον Απ. Βακαλό που λο (« Ἡ μ αρ τυρία το ῦ περιη γη το ῦ Ro bert de Dreux πε ρ ὶ το ῦ κω δω νο στα σί ου τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φίας Θεσσα λο νί κης», 614) που το πο θε τεί την ανέ γερ ση του μι ναρέ μετά το 1669. Για τους μι να ρέδες της Θεσσα λο νί κης βλ. Α. Π ΑΠΑ ΖΟ ΓΛΟ Υ , Οι μινα ράδες της Θεσ σα λονίκης (Θεσ σαλονίκη, 2010).

197

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Η επισήμανση που έκαναν οι κατάδικοι, δια δό θη κε στην πόλη, αλλά αρχικά κανείς δεν επιχείρησε να επα λη θεύσει την ακρίβειά της, επειδή δεν ήταν εύκολη η πρό σβα ση στο ν μιναρέ. Απο τρε - πτικά στοιχεία ήταν το ύψος του (περί τα 60μ.) και το γε γο νός ό - τι έδειχνε ετοιμόρροπος μετά την πυρ κα γιά. Οι δυσκολίες , ωστόσο, δεν στα μά τη σαν τον Πα πα γεωρ γίου, ο οποίος μα ζί με το ν «φιλάρχαιο πολίτη» Σ.Γ. Αστε ριά δη τόλ μη - σε να ανέβει. Στην κορυφή του μιναρέ ανέ βαι νε κανείς με κλί μα - κα 166 βαθ μί δων που, όπως ση μειώνει ο Παπα γεωρ γίου, κα θό - λου δεν είχαν κα θα ρισθεί.

« Ε ἰ ς το ὺ ς τοίχους ἀ ραι ὰ ἀ νεφαίνοντο α ἱ ὀ πα ὶ μετ ὰ ἐ κευ μέ - νων λειψάνων τ ῶ ν ε ἰ ς α ὐ τ ὰ ς ἄ λλοτε ἐ νεστηριγμένων ἐ γκαρ - σίων δοκ ῶ ν, βαρ ὺ ς δ ὲ κα ὶ με μο λυ σμέ νος ἐ πε κά θη το ε ἰ ς ὅ λην ἐ κείνην τ ὴ ν μακράν σήραγγα ὁ ἀ τμοσφαι ρικ ὸ ς ἀ ήρ · ὅ περ δ ὲ δει νότατον, ὁ ἄ ξων, περ ὶ ὅ ν ἀ π ὸ τ ῆ ς βάσεως μέ χρι τ ῆ ς κορυ - φ ῆ ς κοχλιοειδ ῶ ς ε ἶ ναι συ νε στραμ μένοι α ἱ στε να ὶ βαθμίδες, ἐ πε κρέματο διερρωγ ῶ ς ε ἰ ς τε μά χια κλο νού με να ε ἰ ς πάσαν τ ῶ ν χειρ ῶ ν ἡ μ ῶ ν προσέγγισιν». Το θέ αμα που αντίκρυσαν ο Παπαγεωργίου και ο Αστεριάδης α - πό την κο ρυ φή του μιναρέ ή ταν ασύλληπτης ομορφιάς και προς στιγμή τούς απέσπασε από το σκοπό της ανάβασ ης :

« ἡ κυαν ὴ θα λασσα το ῦ μεγαλοπρεπο ῦ ς Θερμαίου κόλπου, ἡ ἀ σπα ζο μένη τ ὰ κράσπεδα τ ῆ ς κάτω πόλεως, κα ὶ ο ἱ ἀ γρο ὶ ο ἱ ἀ νθηρότατοι ε ἰ ς τ ὰ χρώματα τ ῶ ν ποι κίλων τοπίων · τ ὴ ν θέ αν ἔ κλειε πρ ὸ ς νότον ἡ Ὄ σσα κα ὶ ὁ Ὄ λυ μπος, πρ ὸ ς δυ - σμ ὰ ς τ ὰ Πιέρια ὄ ρη, πρ ὸ ς ἀ νατολάς ὁ Κίσσος (κοι ν ῶ ς Χορ - τιά της) μετ ὰ τ ῶ ν πρ ὸ ς τ ὴ ν θάλασσαν παραφυάδων κα ὶ πρ ὸ ς

198

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

βορ ρ ὰ ν ἡ ὠ χυ ρω μένη ἀ κρό πολις · ἀ ν ὰ τ ὴ ν ἀ χαν ὴ πό λιν ὑ πε - ρή φανοι ὑ ψο ῦ ντο α ἱ κο ρυ φα ὶ τ ῶ ν πολυπληθ ῶ ν τζα μί ων, ὑ π ὸ το ὺ ς πόδας δ ὲ ἡ μ ῶ ν ἐ ξη πλο ῦ το τ ὸ ἀ πέραντο πε δίον τ ῆ ς πυρκαϊ ᾶ ς, πλήρες σκο τεινο ῦ χρώ ματος κα ὶ μαύρων ἐ ρει - πίων» . Οι δύο ερευνητές α να ζήτησαν τη μαρμάρινη πλάκα με τη ν ε πι γραφή του αρχιεπισκόπου. Εμφανώς η πλάκα ή ταν σε δεύ τε - ρη χρή ση, εξαιτίας της λάξευσης που είχε υποστεί για να προ - σαρ μο στεί στο ν χώ ρο, όπου τοποθετήθηκε αργότερα. Ο Πα πα - γε ωρ γί ο υ διά βασε την επιγραφή ως εξής :

« ΕΝΤΑΥΘΑ ΚΕΙ ΤΑΙ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΑΡΧΙ / ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝ [ Ι ]/ ΚΗΣ

Ο ΚΟΥΤΑΛΗΣ / ΕΝ ΜΗΝΗ ΔΕΚ ( ΕΜΒΡΙΩ ) ΕΝΝΑ [ ΤΗ ] ΤΗ Δ ΄/ ΙΝΔΙ ΚΤΙ ΩΝΙ

[ Τ ] ΟΥ S ΩΜ ( Δ ) ΗΜΕΡΑ Σ Τ ΄»

και ως εκ τούτου τ η χρονολόγησε το 1336. Η ταύτιση του εν λ ό - γω μη τροπολίτη δεν είναι εύκολη, επειδή για άλλη μια φορά, ό - πως ε πι ση μαί νει ο Παπα γεωρ γίου, ο κα τά λογος των αρχιερέων στη Μη τρό πολη Θεσσα λο νί κης παρουσιάζει χάσματα, ενώ εκεί - νος που συ νέ ταξε ο μη τρο πο λίτης Αμάσειας Άνθιμος Αλε ξούδη ς έ χει ατέ λει ες και ανακρί βειες. Στον κατάλογο εκτός από τον Πα - λα μά υπάρ χει και ένας δεύ τε ρος Γρηγόριος που διετέ λεσε αρ χι ε - πί σκο πος Θεσσα λο νίκ ης κατά το έτος 1480. Ο Παπα γεωρ γίου θε ω ρεί, ω στόσο, ότι στην επι γραφή μ νη μονεύεται ένας τρίτος Γρη γόριος που είχε κα τα λά βει το ν μη τρο πο λιτικό θώκο της Θε σ σα λονίκης ανά μεσα στο 1322 (Ευφημιανός) και 1340 (Νεί - λος), διά στημα κα τά το οποίο παρα τη ρείται χάσμα στο ν μη τρο -

199

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

πο λι τι κό κα τά λο γο 370 .

Όταν η μελέτη του Παπαγεωργίου δημοσιεύτηκε στην ΕΙ ΚΟ -

ΝΟ ΓΡΑΦΗΜΕΝΗ Ε ΣΤΙΑ ο φίλος του Κωνσταντίνος Κο ντο ρέ πας έ - κα νε ορισμένες παρατηρήσεις, τις οποίες σχολίασε σ ε απα ντη τι - κή ε πι στολή του ο Παπαγεωργίου τον Ι ού λιο του 1892 371 . Στο ν συ σχε τι σμό του Γρηγορίου της επι γρα φής με το ν Γρηγόριο τον Πα λα μά που έ κα νε ο Κοντορέπας , ο Παπα γεωρ γίου ση μεί ω σε ότι σύμφωνα με τη μαρ τυρία του βιογράφου του Παλαμά , Φιλό - θεου Κόκ κι νου, το λεί ψα νο του Αγίου Γρη γο ρίου του Πα λ α μά φυ λασσόταν στο δεξιό τμή μα του ναού, χω ρίς συγκε κρι μέ νη α - να φορά στο ν νάρ θηκα 372 . Θε ω ρ ούσε , δη λα δή, ότι την εποχή της συγ γραφής της βιογραφίας του το σκή νω μ α του Παλαμά θα φυ - λα σ σόταν στο ν χώρο του Ιερού Βή μα τος και όχι στο ν νάρ θη -

370 . Το 1901 ο Petit (“ Le é v ê ques de Thessalonique ”, 91) προτείνει το έ - τος 1334. Για τη χρο νολόγηση της επιγραφής στις 8 Οκτωβρίου 1350 βλ. Γ. Β ΕΛΕΝΗ , «Συμβολή στην χρο νολόγηση τριών επι γρα φών από την Μακεδονία με ανα φορές σε κο ρυ φαί ους Ιε ράρ χες», Βυζαντινά, 25 (2005), 14 - 15 . Με την άποψη του Βε λένη συμ φω νεί και η Μαρία Κα ζα μία - Τσέρνου ( Μνημειακή το - πο γραφία της χρι στια νι κής Θεσ σα λο νίκης , 384).

371 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 33, σ. 88.

372 . Φ ΙΛΟΘΕΟΥ Κ ΟΚΚΙΝΟΥ , Λόγος ἐ γκωμιαστικ ὸ ς ε ἰ ς τ ὸ ν ἐ ν Ἁ γίοις Πα - τέ ρα ἡ μ ῶ ν Γρηγόριον, Ἀ ρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης τ ὸ ν Παλαμάν, PG 151, 639 C : «… παρ ὰ τ ὸ ν μέγαν τ ῆ ς το ῦ Θεο ῦ Σο φί ας διατρίβων νεών, ἐ ν το ῖ ς δε ξι - ο ῖ ς α ὐ το ῦ που μέρεσιν ἐ ντυχε ῖ ν κα ὶ τ ῷ με γά λ ῳ τ ῷ δε ἀ ρχιερε ῖ, ἵ να δ ὴ κα ὶ ἡ σο - ρ ὸ ς α ὐ τ ῷ ἵ δρυται·…» . Βλ. και Χατζηιωάννου , Ἀ στυ γρα φία Θεσσαλονίκης, 77.

200

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

κα 373 . Άλ λω στε, συνεχίζει ο Παπαγεωρ γί ου, και στη μη τρο πο λι - τι κή εκ κλησία του Αγίου Δημητρίου 374 , το λεί ψα νο του αγίου φυ λα σ σόταν στο δεξιό τμήμα του Ιερού Βή μα τος 375 .

373 . Ο αρχιεπισκόπος Θεσσαλο νί κ ης Συμεών σημειώνει: «…. ἀ νέρχεται (ο ε πί σκο πος) ε ἰ ς τ ὸ στασίδιον α ὐ το ῦ κα ὶ τ ὴ ν ἐ κε ῖ σε προσκυνήσας ἁ γί αν ε ἰ κό - να κα ὶ το ὺ ς τάφους τ ῶ ν ἁ γίων ἀ ρ χιε ρέων Βασιλείου κα ὶ Γρη γο ρί ου» [ Φ ΟΥ - ΝΤΟΥ ΛΗ , «Μαρ τυρίαι το ῦ Θεσ σα λονί κης περ ὶ τ ῶ ν να ῶ ν τ ῆ ς Θεσσαλονίκης», 131]. Το στα σίδιο ν ή κάτω κα θέ δρα ήταν επισκοπικός θρόνος που βρισκόταν εκτός Ι ε ρού Βήματος στον κυρίως ναό. Εκεί ανερ χόταν ο επίσκοπος σε ει δι - κές περι πτώ σεις. Βλ. J . D ARROUZ E S , “ Sainte Sophie de Thessa lo ni que d ’ apr è s un rituel ”, REB 34 (1976), 66 - 67· Φ ΟΥ ΝΤΟΥΛΗ , ό.π., 163 - 164. Στα σίδιον υ πήρ - χε και στο νάρ θηκα, ό.π., 147. Πρβλ. M . R ADUJKO , “ L ’ « Ἀ ρ χι ε ρατικός θρό νος» des é v ê ques de Moravica et la peinture de Saint - A chil le à Arilje ”, CahArch 49 (2001), 143 - 178.

374 . Σύμφωνα με την παρά δο ση, όταν οι Τούρκοι με τέτρεψαν τον «πα - λαι ὸ ν μη τροπο λι τι κ ὸ ν να ὸ ν τ ῆ ς ἁ γίας το ῦ Θε ο ῦ Σοφίας …ε ἰ ς τζα μίον… ἐ δω - ρήσαντο το ῖ ς Χριστιανο ῖ ς πρ ὸ ς τ ῷ παραλί ῳ τεί χει τόπον ἴ σον πρ ὸ ς τ ὸ ν το ῦ να ο ῦ τ ῆ ς Σοφίας χάριν τ ῆ ς κτίσεως το ῦ νέου μη τρο πο λι τι κο ῦ να ο ῦ το ῦ Ἁ γίου Δη μη τρί ου» [«Θεσσαλονίκης Ἱ στο ρι κ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαιο λο γικά», ΜΗΠΣ Ε΄(1912), 58]. Στο δη μο σίευ μα του Νεολόγου [« M ακεδονικ ὰ ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαι ο λο γι - κά. Ἡ ἐ ν Θεσσα λο νί κη πυρκαϊ ὰ τ ῆ ς 22 Α ὐ γού στου 1890 κα ὶ α ἱ ἐ ξ α ὐ τ ῆ ς ζη μί - αι», ἀ ρ. 6641 (18)30/09/1891), 1] ο Πα πα γεωργίου έ γρα φε ότι στους Χρι στια - νούς δωρίθηκε «τόπος ἴ σος πρ ὸ ς τ ὸ ν τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφία ς κα ὶ το ῦ περιβ όλου α ὐ - τ ῆ ς πρ ὸ ς ο ἰ κοδομ ὴ ν νέας μητρο πο λι τι κ ῆ ς (εκκλησίας)… », όπου μεταφέρ θη - καν οι ει κό νες και το λείψανο του αρ χιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Γρη γορίου του Πα λ αμά και άλλα κειμήλια. Για τον παραλιακό ναό του Αγίου Δη μ η τρί ου που λειτουργούσε ως μητροπολιτικός ναός έως την καταστροφή του από την πυρκαγιά του 1890 βλ. Θ ΑΛΕΙΑΣ Μ ΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π ΑΝΑ ΓΙΩ ΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ , «Ο πα - ραθαλάσιος ναός του Α γίου Δημητρίου στη Θεσ σα λο νί κη», Μακεδονικά, 20 (1980), 175 - 192. Η Καζαμία - Τσέρνου θεώρησε ως πιθανή τη με ταφορά του

201

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Β.3. Ο άμβωνας του ναο ύ της Α γ ίας Σ οφ ί ας

Το 1898 στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κων στα ντι νού πο λης με ταφέρθηκε ο μονόλιθος μαρμάρινος άμβωνας της Α γίας Σο φί -

σκηνώματος του Αγίου Γρηγορίου στη Μονή Βλα τά δων μετά τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί. Ο παρα λια κός ναός του Αγίου Δημητρίου, τον οποίο χρ ονολογεί πριν από τον 16 ο αι., πιστεύει ότι θα μπορούσε να είχε δεχθεί εκτεταμένες καταστροφές κατά την πυρ καγιά του 1510 και επομένως δεν θα μπορούσε να φι λο ξενήσει το ιερό λείψανο ή άλλα κειμήλια. Η κατ α - στρο φή της συ γκε κριμένης πα ρα θα λάσ σιας π εριοχής διαμόρφωσε και τον ελεύ θερο χώρο, που το 1525 παρα χω ρήθηκε στους Χριστιανούς για την επι - σκευ ή του παραλιακού ναού, Κ ΑΖΑ ΜΙ Α - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Μνημειακή τοπογραφία της χριστιανικής Θεσσαλονίκης, 331 υποσ. 44. Η συγκεκριμένη σκέψη θα μπο ρούσε ίσως να δ ώσει μία απάντηση στον Πα πα γε ωργίου σχετικά με την ύ παρξη αντιθετικών παρα δό σεων, ότι δηλαδή από τη μια υπάρχει η άποψη ό - τι ο ναός κτίσθηκε πάνω σε υ πο κείμενη βυζαντινή εκκλησία και από την άλλη υπάρ χει η παράδοση περί ανέ γερσης του ναού σε παρθ ένο έδαφος, (« M ακε - δο νικ ὰ ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαι ο λο γι κά. Ἡ ἐ ν Θεσσα λο νί κη πυρκαϊ ὰ τ ῆ ς 22 Α ὐ - γού στου 1890 κα ὶ α ἱ ἐ ξ α ὐ τ ῆ ς ζη μί αι», ό.π.). Μετά την κα ταστροφή του πα - ραλιακού Αγίου Δη μη τρίου στην πυρ καγιά του 1890, το σκήνωμα του Αγίου Γρηγορίου με τα φέρ θηκε πάντως στη νέα μητρόπολη, τον ναό του Αγίου Νι - κο λά ου του Τρανού, Π Α ΠΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Περ ὶ χειρογράφου Ε ὐ αγ γε λίου Θεσ σα - λονίκης», 545· Λ ΑΜΠΑΚΗ , «Περιηγήσεις», 35. Για τον ναό του Αγ. Νι κολάου του Τρα νού β λ. Μ ΑΡΚΗ - Α ΓΓΕΛΚΟΥ , « Ἀ να σκα φ ὴ ἁ γίου Νι κο λά ου Τρανο ῦ», 271 - 294· Θ Α ΛΕΙΑΣ Μ Α ΝΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ - Π Α ΝΑ ΓΙΩ ΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ , «Νεότερα στοιχεία για το ναό το Α γίου Νικο λά ου Τρα νού στη Θεσσα λο νίκη (1863) - Προσέγγιση σε ένα θέμα με ταβυ ζα ντ ινής τυ πο λο γί ας», Μακεδονικά, 29 (1994), 131 - 174· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θρη σκευ τική αρ χιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη κατά την τε λευ - ταία φάση της τουρ κοκρατίας , 144 - 157. Στο θέμα του πα ρα θα λάσσιου ναού του Α γίου Δημητρί ου θα επα νέλ θουμε με νεώ τερη μελέ τη μας.

375 . Παπαγεωργίου, «Θεσσαλονίκης ἱ στο ρι κ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαιολογικά», 60 - 61.

202

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

α ς Θεσσα λονίκη ς 376 , με τον οποίο ο Παπαγεωργίου α σχο λή θη κε

σε με τα γε νέστερο άρθρο που φέρει τον τίτλο « Α ΡΧΑΙΟΙ ΑΜ ΒΩ ΝΕΣ

ΕΚ ΚΛΗΣΙΩΝ ΕΝ Θ ΕΣΣΑ ΛΟ ΝΙΚΗ » . Ο άμβωνας ανήκει στην κα τη γο - ρί α αμ βώ νων με μία κλί μα κα που οδηγεί σε ημικυ κλι κό ε ξώ στη. Τα θωράκια που πλαι σί ω ναν την κλίμα κα, σύμ φω να με τον Πα - πα γεωργίου, κο σμού νταν με ανά γλυ φους ι χθείς ενώ η κυ κλο - τερής περιφέρεια της συ μπαγούς βά σης του ε ξώστη έφερε κόγχες που περιέκλειαν ανά γλυ φες σκη νές που κα ταστρά φη - καν 377 .

376 . Ο Adolphus Slade που στα 1830 επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη πα - ρα δί δει ότι κοντά στον ναό των Αγίων Αποστόλων υπήρχε ο άμβωνας της Α - γίας Σο φί ας, ο οποίος αργότερα μεταφέρθηκε στο Αρχαιολογικό Μου σείο της Κων σταντινούπολης, Γ ΡΗΓΟΡΙΟΥ - Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , Η Θεσσα λο νί κη των πε - ρι η γη τών 1430 - 1930, 122. Βλ . και F. C IMOK , The treasures of Instanbul Ar - chae ological Museums (In sta bul, 2005), 68.

377 . ΜΗΠΣ Στ΄ (1913), 111 (όπου υπάρχει και σχετική φωτογραφία). Βλ. και Γ ΡΗ ΓΟ ΡΙ ΟΥ - Χ ΕΚΙ ΜΟ ΓΛΟΥ , Η Θεσσαλονίκη των περιη γη τών 1430 - 1930 , 121. Ο Συ μεών Θεσσαλονίκης αναφέρει την ύπαρξη στην Αγία Σοφία ε νός άλ λου άμβωνα του τύπου με τις δύο κλίμακες, βλ. D ARROUZ E S , “ Sainte So phie de Thes sa lo ni que d ’ apr è s un rituel ”, 59. Ο Λαμπάκης («Περιη γή σεις», 34) κατά την επίσκεψή του το 1902 στον ναό είδε το «χθαμαλό» μαρ μάρινο άμ βω να, του οποίου φωτογραφία κατα τέ θη κε στο Βυζα ντι νό Μουσείο Αθη νών (αρ. 3117). Για τους άμβωνες της Αγίας Σοφίας βλ. D ARROUZ E S , ό.π., 58, 65 - 66· Φ ΟΥΝΤΟΥ - ΛΗ , «Μαρτυρίαι το ῦ Θεσ σα λονίκης Συμεών περ ὶ τ ῶ ν να ῶ ν τ ῆ ς Θεσσαλονίκης», 154· P . J AKOBS , Die fr ü hchristlichen Ambone Grie chen lands ( Bonn , 1987), 338 - 339· C H . B AKIRTZIS , “ The urban continuity and size of Late byzantine Thes sa lo - ni ke ”, DOP 57 (2004), 51 - 52· Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Μνη μειακή τοπογραφία της χρι στιανικής Θεσσαλονίκης , 369 - 370 . Για τους άμ βωνες γενικά βλ . G. DE J ER - PHA NION , “L’ambon de Salonique, l’Arc de Ga lè re et l’ambon de Thèbes”, Mem

203

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Β.4. Δ ι ά φορα ευρ ή ματα

Τον Οκτώβριο του 1906, κατά τις ερ γα σί ες επισκευής του ναού της Αγίας Σοφίας «( Ἅ ϊ Σό φι α τζιαμισί)» ο Παπαγεωργίου,

όπως ο ίδιος πλη ρο φορεί το α να γνω στικό κοινό του Μ ΑΚΕ ΔΟ ΝΙ -

ΚΟ Υ Η ΜΕ ΡΟ ΛΟ ΓΙΟΥ , ε ντό πισε επιγραφή επί στήλης σε δεύτερη χρή ση εντοιχισμένη σε ε σω τερικό τοίχο της εκκλησίας :

PontAcc 3/3 (1932), 107 - 132· J. L ASSUS - G. T SCA LENKO , “Ambo syriens”, Cah Arch 5 (1951), 75 - 122· R. T AFT , “Some no tes on the bema in the East and West Sy rian traditions”, OCP 34 (1968), 326 - 359· J .P. S O DINI , “L’ ambon de la Ro ton - de Saint - Ge or ges : Re marques sur la ty po lo gie et le décor”, BCH C (1976), 493 - 510· M. H AR RISON , “An Am bo Pa rapet in the Antalya Museum”, Studien zur Spätantiken und By zan tinische Kunst , 10, 73 - 74· E UTYCHIA K OURKOUTI DOU - N I KOLAIDOU , “Les am bones pa lé o chré ti ens à Thessalonique et à Phi lip pes”, στο XXXI Corso di cul tura sull’ arte ra ven nate e bizantina , 1984, 255 - 275· G. G OU - NARIS , “Le problème del’ existence de deux ambons dans l’ O ctogone de Phi lip - pes”, στο Actes du X e Congrès In ter national d’ Archéo lo gie Chrétienne, Thes - salonique, 28 Sep tem bre - 4 O ctom bre 1980, τ . II (Rom/Thessaloniki, 1984), 133 - 140· J AKOBS , ό . π . · Μ Α ΡΙ ΑΣ Σ ΚΛΑ ΒΟΥ - Μ ΑΥΡΟΕΙΔΗ , « Συμβολισμός στη δια κό σμη - ση παλαιο χρι στια νι κού θω ρακίου », ΔΧΑΕ περ . Δ΄, τ. Γ΄ (1990), 43 - 44· Κ Α ΤΙΑΣ Λ Ο ΒΕΡΔΟΥ - Τ ΣΙ ΓΑ ΡΙ ΔΑ , « Ὁ δεύτερος άμβωνας του ναού του Αγί ου Δη μη τρίου Θεσ σσα λο νί κης», στο ΕΥ ΦΡΟ ΣΥΝΟΝ. Αφιέρωμα στο Μα νόλη Χα τζη δά κη , τ. 2 (Α θή να, 1992), 630 - 646· J . - P . S ODINI , “ Les ambons médiévaux à By zan ce: vestiges et pro blè mes ”, στο ΘΥΜΙΑΜΑ στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπο ύ ρα , τ. 1, (Α θή να, 1994), 303 - 307· U . P ESCHLOW , “ Der mittelbyzan ti ni sche Am bo aus ar ch ä o lo gi scher Sicht ” , ό.π., 255 - 260· Θ. Π ΑΖΑΡΑ , «Πρόταση ανα πα ρά στα σης του Άμ βωνα της Πα λαιάς Μητρόπολης στη Βέροια», ό.π., 251 - 254· M . D EN - NERT , “ Mit tel - by zan tinische Ambone in Klein asien ”, IstMitt 45 (1995), 137 - 147· Ι ΩΑΝΝΑΣ Σ ΤΟΥ ΦΗ - Π ΟΥ ΛΗ ΜΕΝΟΥ , Το φράγμα του Ιερού Βή ματος στα πα λ αιο - χρι στια νι κά μνημεία της Ελλάδος (Α θή ναι, 1999), 65 - 66, 133· Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ , Χρι - στιανική και Βυζαντινή Αρ χαι ο λο γία και Τέχνη (Αθήνα, 2 2013), 152 - 155.

204

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

« ΘΕΣΣΑΛΟ ΝΕΙ ΚΑΙΩΝ Ἡ κρατίστη βου/λ ὴ κα ὶ ὁ σεμνό/τατος δ ῆ - μος τ ῆ ς λαμπρ ᾶ ς/Θεσσαλονεικαί/ων μη τροπόλεως» 378 .

Στον ίδιο ναό, επίσης, αναφέρει ότι εντόπισε μαρ μά ρινη πλά κα εν σω μα τω μέ νη στο δάπεδο του Ιερού Βήματος, σε δεύ - τερη χρήση, η οποία φέρει στο μέσο την απέ ριτ τη επιγραφή :

«ΤΦ Ἰ ωάννου Ἀ ργυ ρο πούλ ου».

Ο Παπαγεωργίου έγραψε ότι το σύ μπλεγ μα προ της επιγραφής απαντά σε πλείστες άλ λες επι γρα φές της Θεσσαλονίκης και ο ίδιος τ ο είχε ερμηνεύσει ως συ ντο μο γρα φί α της λέξης τάφος 379 . Στις 15 Μα ΐ ου του 1908 άρχισαν εκ νέου εργασίες ε πι σκευής και συντήρησης στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας , κατά τη διάρ - κεια των οποίων νέες επιγραφές εντοπίστηκαν από τον Παπα γε - ωρ γίου χαραγμένες σε μαρμάρινες πλάκες κάτω από τα τουρ - κικά επι χρίσματα που αφαιρέθηκαν 380 . Στα μέσα Αυγούστου 1911 τεμάχιο πλάκας βρέ θηκε τυχαία στην αυλή του τότε ακόμη τζαμιού της Α γίας Σοφία ς με από - σπα σμα τικά επιγραφή, την ο ποία ο Πα πα γεωργίου διάβασε ως εξής :

378 . «Θεσσαλονικε ὺ ς κα ὶ Θεσσαλονικα ῖ ος», 68.

379 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Γεωργίου το ῦ Α ἰ τωλο ῦ τ ὰ ε ἰ ς Ἰ ωάσαφ τ ὸ ν Ἀ ργυρό - που λον, Θεσσαλονίκης Μητροπολίτην, ἡ ρωε λεγε ῖ α», 152 - 153· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἐ κ τ ῆ ς ἱ στο ρίας τ ῶ ν βυζαντιακ ῶ ν ο ἴ κων τ ῆ ς Θεσσαλονίκης - ο ἱ Ἀ ρ γυ ρό που - λοι », 76.

380 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Drei unedierte Inschriften von Saloniki”, BPhW 19 (1911), 597.

205

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

«[ Ἀ ρ]γύρι[ος]μ ὲ ν κε ῖ τα[ι/[ Ἀ ρ γ]υρόπ[ουλος] ᾧ το ὐ π[ώνυμον».

Ο Αρ γύριος Αρ γυ ρόπο υλο ς ήταν άγνωστος μέχρι την ανα κά λυ - ψη της πλά κας του τάφου του. Γνωρίζει, ωστόσο, ο Πα πα γε ωρ - γί ου ότι στη Θεσσα λο νί κη στις αρχές του 19 ου αι. ζούσε έ νας ταυ τώ νυμος έ μπο ρος 381 . Αν και κει μήλι α της οικογένειας του εμπόρου είχαν χαθεί, μέχρι πριν α πό κά ποια χρόνια σωζόταν ένα χαλύβδινο σπαθί με μήκος περίπου ενός μέτρου που έφερε στο ένα άκρο χάλκινη πρό σθε τη λαβή και περιχειρίδες για τη συγκράτησή του. Το αξιο ση μεί ωτο είναι ότι, σύμφωνα με την περιγραφή του Παπα - γε ωρ γίου, στην μία κόψη της λεπίδας υπήρχε ανάγλυφη εικόνα της Πα να γίας « ἑ στώσης ἐ π ὶ νε φε λ ῶ ν» με τα χέρια σταυροειδώς δια τε ταγ μένα μπρο στά στο στήθος που έχει φωτοστέφανο και στέμ μα 382 . Κάτω α π ό τη μορ φή η λατινική επιγραφή :

« PA TRO NA / HUNGARIA [ E ]/ VIR GO / MA RIA ».

Κάτω από τα γράμματα δια κρί νεται θυρεός και πά νω σε αυτόν στέμμα και πάνω στο στέμ μα σφαίρα που φέρει δι πλό σταυ ρό.

381 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἐ κ τ ῆ ς ἱ στορίας τ ῶ ν βυζαντιακ ῶ ν ο ἴ κων τ ῆ ς Θες σα - λονίκης - ο ἱ Ἀ ρ γυρόπουλοι », 78. Ο Παπαγεωργίου θεωρούσε ότι υ πήρ χε επι - φα νής βυζαντιακός οίκος Αργυροπούλων . Πάντως, στην α πο γραφή του πλη - θυσμού της Θεσσαλονίκης το 1500 καταγράφονται έξι ζώντες με το προ σω - νύμιο Αρ γυ ρ όπουλ ος και μία χήρα Αργυροπούλου, Β. Δ ΗΜΗ ΤΡΙ Α ΔΗ , «Ο Ka - nu name και οι χριστιανοί κάτοικοι της Θεσσαλονίκης γύ ρω στα 1525», Μα - κε δονικά, 19 (1979), 328 - 395.

382 . Βλ. Κ. Χ ΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗ , «Η εστεμμένη Θεοτόκος στη δυτική και βυ - ζα ντινή αγιογραφία», Βυζαντινά, 23 (2003), 261 - 292.

206

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

Στην πί σω κόψη της λεπίδας του σπα θιού αποτυ πώ νε ται ει κόνα σπα θοφόρου ιπ πέως σε ορμητική κί νη ση με τη συνο δευ τι κή επι - γρα φή :

« PRO DEO ET / PATRIA »

κ αι

« PRO / PATRIA ET / LIBER TA DE ( sic ) / VI TAM ».

Στη λαβή διακρίνεται μορφή αυτοκράτορα ή άρ ρε νος μέ λους της αυ το κρατορικής οικογένειας που προσεύχεται γο νυ πε τής 383 . Ω στο σο, το ξίφος αυτό φαίνεται ότι είχε νεότερη ουγ γρι κή προ έ - λευ ση και δεν σχετίζεται με τη βυζαντινή Θεσσαλο νί κη 384 .

Β.5. Ε ν έργειες για την καταγραφ ή της ιστορ ίας της Θεσσαλον ί κη ς

Στο φύλλο της 30 ης Οκτωβρίου 1908 της εφη μερίδας « ΑΛΗ -

ΘΕΙΑ » πα ρέ χεται η πληροφορία ότι ο Παπαγεωργίου

383 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἐ κ τ ῆ ς ἱ στορίας τ ῶ ν βυζαντιακ ῶ ν ο ἴ κων τ ῆ ς Θεσ - σα λονίκη ς - ο ἱ Ἀ ργυρόπουλοι », 79 - 80.

384 . Σε ουγγρικά αντικείμενα της πε ριόδου 1740 - 1848 απεικονίζεται εστεμ μέ νη η Θεοτ όκος Βρεφο κρα τούσα καθιστή πάνω σε δόξα συνοδευόμενη από επιγραφή Patrona Re gni Hungariae ή S . Maria Mater Dei Patrona Hung . Η επι γρα φή προ βάλλει την Παρθένο Μαρία ως πάτρωνα και προ στά τρια του Βα σι λείου της Ουγγαρίας και επισημαίνει τις καθολικές αναφο ρές της δυναστείας σε μια χώρα, όπου υπάρχει σημαντική προ τε στα ντι κή μει ο νότητα, P . D . VAN W IE , Image , Hi sto ry , and Politics . The coi na ge of Modern Europe ( Ox ford , 1999), 74 - 75.

207

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

«…προ ε τοι μά ζει…κα ὶ τ ὴ ν ἔ κ δοσιν πλήρους μονο γρα φίας το ῦ ναο ῦ τ ῆ ς Ἁ γί ας Σοφ ίας ἐ ν τ ῇ ὁ ποί ᾳ θ ὰ πε ρι λαμ βά νο - νται α ἱ συ νε πεί ᾳ τ ῶ ν γενο μέ νων ἐ πι σκευ ῶ ν νέαι ἀ ποκα λύ - ψεις κα ὶ πάσα ἄ λλη προεκδοθείσα ἐ ρ γα σία, σχετικ ὴ μ ὲ τ ὸ ἐ ν λό γ ῳ μνη με ῖ ον». Η πληροφορία αυτή δεν είναι ίσως άσχετη με την προ σπά θεια που έκανε ο Παπαγεωργίου να πείσει την Ελληνική Κυ βέρ νηση να συστήσει στους γάλλους ει δι κούς να συνερ γα στούν μαζί του

για τη συγγραφή της ιστορίας των μνημείων της Θεσσαλονίκης . Πιο συγκριμένα σε επιστολή του προς το ν Στέφανο Δρα - γού μη (7 Ιου νίου 1907) τ ο ν συγχαίρει για την προσπάθεια συ - γκέ ντρω σης χρημάτων υπέρ της διευκόλυνσης του έργου του Char les Di eh l 385 και του C … (αδιάγνωστος), στους οποίους ήδη

385 . Ο Charles Diehl (1859 - 1944) υπήρξε το 1883 - 85 μέλος της Γαλ λι κής Αρ χαιολογικής Σχολής Αθηνών. Από το 1899 διατέλεσε καθη γη τής βυ ζα ντι - νής ιστορίας στη Σορβόννη. Το 1890 εξέδωσε το έργο Ex cur sions arch é olo gi - qu es en Gr è ce . Το 1918 εξέδωσε το πόνημα Les Mo nume nts chrétiens de Sa lo - ni que (με σχέδια των αρχιτεκτόνων Marcel Le Tourneau και Hen ri Sa la din ). Η εργασία αυτή συντάχθηκε με βάση επι τόπια μελέτη που εκ πο νήθηκε σε ταξίδια που είχαν πραγ ματο ποιηθεί την περίοδο 1905 - 1909 από τον Le Tour neau και τον Diehl , οπότε και η επιστολή του Παπα γεωρ γίου (ο Sa ladin α ντικατέστησε τον Le Tourneau μετά το θάνατό του το 1912). Το 1930 ο Δή μος Θεσσα λο - νίκ ης μετονόμασε τμήμα της οδού Άθωνος του νέου σχε δίου πό λεως σε οδό Κα ρόλου Ντη λ ( Charles Diehl ) « ἀ νθ’ ὧ ν ὑ π ὲ ρ τ ῆ ς ἀ πο κα τα στάσεως τ ῆ ς βυ ζα - ντι ν ῆ ς ἡ μ ῶ ν ἱ στορίας γενικώτερον ἠ ργάσατο κα ὶ ε ἰ δι κώ τε ρον δι ὰ τ ὸ παρ’ α ὐ - το ῦ ἐ πιδειχθ ὲ ν μέγα ἐ πιστημονικ ὸ ν ἐ νδιαφέρον ὑ π ὲ ρ τ ῆ ς Θεσσα λο ν ίκης» . Στην τελετή παρέστη και ο ίδιος ο Diehl , Ε. Χ Ε ΚΙ ΜΟΓΛΟΥ , Ο Νικόλαος Μάνος και ο μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη (Θεσσαλονίκη, 2010), 438.

208

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

η Γαλ λι κή Κυ βέρ νηση είχε χορηγήσει 10000 φράγκα. Στην ίδια επι στολή α να φέ ρεται ότι ο γάλ λος αρ χιτέκτονας Marcel Le Tour ne au , ο ο ποί ος την ά νοι ξη του ί διου έτους είχε καθαρίσει τα ψ ηφι δω τά του τρού λου της Α γί ας Σοφί ας 386 , μελέτησε το ν ναό και « ἐ πε χείρησεν ( et pour cause ) ἵ να κα ὶ ἐ ν τα ῖ ς κρύπταις το ῦ να ο ῦ, χάριν λείας κα ὶ ἑ ρμαίων, ἀ νασκάψ ῃ!», αλλά τόν ε μπό δισε η τοπι κή Διοίκηση. Ο Γε νικός Πρό ξενος της Ελ λά δας στη Θεσσαλονίκη Λάμπρος Κο ρο μη λάς 387

«κα λέ σας με (συνεχίζει ο Παπαγεωργίου) ὑ πέ δειξεν ὅ τι μά - λι στα πά ντων ἐ γώ ἠ δυ νάμην ν ὰ ἐ πι κου ρήσω το ῖ ς ξένοις ε ἰ ς

386 . O Le Tourneau κατηγόρησε τον Παπαγεωργίου ότι δεν ήταν α κρι - βής στις μελέτες του για τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας , επειδή, όπως ση μει - ώ νει, όταν τα ξίδεψε στη Θεσσαλονίκη το 1907, βρήκε το μνημείο εγκα τα λε - λειμ μέ νο. Εκφράζει, λοιπόν, επιφυλάξεις για την ποιότητα της μελέτης του Παπαγεωργίου. Ο Le Tourneau επισημαίνει ότι οι ερ γασίες καθαρισμού έ γι - ναν με έξοδα των Γάλλων ενώ με σουλτανικό φιρ μά νι τού επιτράπηκε να ερ - γαστεί στο τότε τζαμί χωρί ς κανένα πρόβλημα, σε με τα γενέστερο χρόνο από την επίσκεψη του Παπαγεωργίου, Α ΣΤΡΕΙ ΝΙ ΔΟΥ - Κ Ω ΤΣΑ ΚΗ , «Το μνημείο και η ει κόνα του. Αποκαταστάσεις στην Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης », 69. 387 . Ο Λάμπρος Κορομηλάς (1854 - 1923) πραγματοποίησε λαμπρές σπου δές στη Γερμανία και τη Γαλλία (φυσικές επιστήμες και οικο νο μικές και πο λι τι κές επιστήμες αντιστοίχως). Υπηρέτησε ως διευθυντής του εθνικού τυ - πο γρα φεί ου (εργασία που γνώριζε από την οικο γε νεια κή εκδοτική επι χεί ρη - ση) και έπει τα ως γενικός διευθυντής του Υπουρ γεί ου Οικονομικών. Μετά από σπου δές στην τουρκική γλώσσα που πραγματοποίησε στην Κωνσταντι - νού πο λη, διορίστηκε πρόξενος στη Φιλιππούπολη και μετά στη Θεσσα λο νί - κη , ό που υπηρέτησε από το 1904 ως το 1907. Στη συνέχεια, διορίστηκε πρε - σβευ τής στην Ουά σι γκτον, μέχρι το 1910, οπότε και ο Ελευθέριος Βενιζέλος τον διό ρι σε Υπουργό Οι κονομικών και στη συνέχεια υπουργό Ε ξωτερικών.

209

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

τ ὴ ν με λέτην τ ῶ ν λα μπρ ῶ ν τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης να ῶ ν, περί ὧ ν συγ γρα φ ὴ ν ε ἰ δικ ὴ ν ἔ χομεν μόνην τ ὴ ν ἀ πηρ χαιω μένην το ῦ Texier ». Ο Κορομηλάς ζή τη σε, λοιπόν, από τον Πα πα γεωργίου να «επι - κου ρή σει» τον Diehl στη μελέτη των βυζαντινών ναών της Θε σ - σα λο νί κ ης. Ο Πα πα γεωργίου α πά ντησε όπως κάθε ώριμος επι - στή μονας που θα έβλεπε διά σημους τρίτους να εισβάλουν στο ε - πι στη μονικό του πεδίο: ή ταν πρόθυμος να συμβάλλει με όλη τη συλ λογή του, ε φό σον συμ με τεί χε επί ίσοις όροις στην έκδοση της με λέτης 388 . Ας ση μειωθεί ότι ο Παπαγεωργίου και ο Diehl ή - ταν συνομήλικοι και ότι ο δεύτερος ε πι δείκνυε ενδιαφέρον για κάτι που ο πρώτος μελε τούσε ήδη πάνω α πό είκοσι χρό νια. Κορομηλάς και Πα πα γεωργίου πάντως είχαν μία γόνιμη συ - ζήτηση, στην οποία έγινε μια διαπίστωση και από την οποία προ έ κυψε ένα συμπέ ρασμα. Η διαπίστωση αφορούσε στην επι - στη μο νι κή ποιότητα των μελετών των ξένων, οι ο ποί οι ασχο - λο ύνται μό νο με τους γνωστούς ναούς της πό λης, για τους οποίους όμως δεν διαθέτουν επαρκές υλικό, εξαι τίας των κατα -

388 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , 230 («…τ ὰ ἴ σα δ ὲ κα ὶ ὅ μοια τα ῦ τα ε ἶ ναι ἔ κ δο σις ὑ πό τ ῶ ν Diehl κα ὶ Le Tourneau ... κα ὶ ἐ μο ῦ» ). Η ανωτέρω δη μο σιευό - με νη ε πι στολή προς τον Στέφανο Δραγούμη εκφράζει τις ανησυχίες του Πα - πα γεωρ γίου, οι οποίες επιβεβαιώθηκαν από τα πράγ ματα. Εκατό χρό νια αρ - γό τερα το όνομα του «Καρόλου Ντηλ » και η κε ντρική οδός που του αφιε ρώ - θη κε επισκιάζει τον σχεδόν άγνωστο στο ευρύτερο κοινό Πέτρο Παπα γεωρ - γίου και τον ασήμαντο δρο μί σκο, όπισθεν του Αγίου Αθανασίου, που φέρει το όνομά του.

210

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

στρο φών που εν τω με ταξύ γ ια διαφόρους λό γους είχαν υποστεί. Αντίθετα, ο Πα πα γεωργίου διαθέτει πλού σια συλλο γή από φω - τογραφίες, αντί γρα φα, ιχνογραφίες κτλ 389 , που θα βο η θούσε εξαιρετικά στην πλή ρη μελέ τη του μνη μειακού χάρτη της Θεσσαλονίκης . Το συ μπέ ρασμα της συ ζήτησης ήταν ότι θα πρέπει οπωσδήποτε να υπάρ ξει συνερ γα σία των Γάλ λων με τον Παπαγεωργίου, γιατί σε δια φο ρε τική πε ρί πτω ση το έργο τους θα ήταν ελλιπές και ατελές. Αυ τή είναι και η πρόταση που απευθύνει στο ν Δρα γού μη, να προβεί δηλαδή στις κατάλληλες ενέργειες έτσι ώστε η μελέ τη για τα μνη μεία της Θεσσαλονίκης να είναι ελληνογαλλικό έργο, ε πει δή, ό πως αναφέρει

«…ο ὐ χ ὶ σπανίως ο ἱ ξένοι, πα ντοιο τρό πως ὑ φ’ ὑ μ ῶ ν κα ὶ τ ῶ ν καθ’ ἡ μ ᾶ ς ἐ πιστημονικ ῶ ς τρεφόμενοι, καθυ βρί ζουσιν ἔ πει τα ἀ νέ δην ἡ μ ᾶ ς κα ὶ τ ὰ ἡ μέτερα, τ ὸ ν φθόνον α ὐ τ ῶ ν κα ὶ τ ὸ μ ῖ - σος ἐ πι τηδείως συγκαλύπτοντες ε ἰ ς τ ὸ ν μαν δύ αν το ῦ φι - λελλη νι σμο ῦ (!)» 390 .

389 . Πρβλ. το εξής: στα 1908 παραγγέλνει στο «λόγιο βιβλιοπώλη» στην Κο ρυ τσά Κωνσταντίνο Χρίστου Σκεν δέρη να του στείλει « ἔ κτυ πον ἀ νεκ δό του ἐ πι γ ραφ ῆ ς» που σώ ζε ται στον ναό της Ανάληψης του Σω τήρος στην Μπό ρια, ένα χωριό βο ρειο α νατολικά της Κορυτσάς , ο ο ποίος του απέ στειλε και με τε - γρα φή έ τε ρης επιγραφής πάνω από τη δυ τική πύ λη που φέρει την χρο νο λο γία 1390, Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Βυ ζαντια κ ὸ ς να ὸ ς τ ῆ ς Μπόριας κα ὶ ἐ πι γρα φα ὶ α ὐ - το ῦ», BZ 17 (1908) , 129 - 130.

390 . Προς επίρρωση της γνώμης του ο Παπαγεωργίου μνημονεύει το ζή - τημα που προέκυψε, όταν ο H . Gr é goire εξέφρασε τη δυσα ρέ σκειά του για προ στρι βές, που είχε ο συνερ γάτης του R . C . Gregory με μο να χούς της Μονής

211

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Προσπαθεί να τ ο ν πείσει, δηλαδή, να συ ναινέσει και να χρη μα - το δοτή σει τη συνεργασία του Diehl ως αρχαιο λό γου, του Tour - na eu ως αισθητικού, κά ποι ου άλ λου Έλληνα, ί σως του Αδα μά - ντιου Αδαμαντίου ως ε πίσης αρ χαιολόγου και του Παπα γεωρ γί - ου ως αρχαιολόγου και συλ λέκτη 391 . Η συνεργασία των τριών

Σι νά κατά το διά στη μα της παραμονής τους στη συ γκε κρι μένη μονή, δηλαδή το διά στη μα Ιανουαρίου - Μαρτίου του 1906 . Για τις διορ θώσεις που έκανε ο Πα πα γε ωρ γί ου στη δημοσίευση από τον Gre goire του ανέκδοτου σιναϊτικού χει ρογράφου για τον βίο του αγίου Δη μη τριανού βλ. Π. Π ΑΠΑ ΓΕΩΡ ΓΙ ΟΥ , «Βί - ος κα ὶ πο λι τεία το ῦ ἁ γίου Δη μη τρια νο ῦ ἐ πισκόπου Χυ τριδ ῶ ν ἐ ν Κύπρ ῳ», Ἐ κ - κλη σιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κζ΄, ἀ ρ. 18 (04/ 05/1907), 269 - 271. Για το ζήτημα, ό - πως το παρουσίασε ο Πα πα γεωρ γί ου, βλ. Ἐ κ κλη σιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κζ΄, ἀ ρ. 19 (11/05/1907), 300 - 303. ἀ ρ . 28 (28/06/1907), 425 - 428· Ν ΙΓ ΔΕΛΗ , Άλλη - λο γραφία, αρ. 119 - 120, σ. 220 - 228. αρ. 122, σ. 231 - 236. Ε πί του θέματος έ λα - βε θέ ση και ο Ε. Λου καράς σε επι στο λή που έστειλε στο κων στα ντι νου πολί τι - κο περιο δι κό και δημο σιεύ τηκε υπό τον τίτλο «Ο ἱ ἡ μέ τε ροι μο να χο ὶ κα ὶ ο ἱ ξέ - νοι λόγιοι», Ἐ κ κλη σιαστικ ὴ Ἀ λήθ εια, ἔ τ. Κζ΄, ἀ ρ. 25 (22/06/1907), 389. Οι πα - τέρες της Μονής Σινά απάντησαν με ε πι στολή, στην οποία ευχα ρι στούν τον Πα παγεωργίου για τη στά ση του και η οποία δη μο σι εύ τη κε μαζί με τον Κανο - νι σμό της Βι βλιο θή κης της μο νής στην Ἐ κ κλη σιαστικ ὴ Ἀ λήθεια [ ἔ τ. Κζ΄, ἀ ρ . 25 (22/06/1907), 390 - 392]. Ο Πα πα γεωργίου έγραψε επιστολή και προς τον Krum ba c h er , εκθέτοντας το ζή τη μα, επειδή ο Gr é goire είπε στον Παπα γεωρ - γίου, όταν συνα ντή θηκαν στη Θεσσαλονίκη , μετά τα δημοσιεύ μα τα της Εκ - κλη σια στι κής Αλήθειας ότι ο γερμανός καθηγητής τον είχε παροτρύνει να δη μο σιο ποιήσει τα όσα συνέ βη σαν στη Μονή Σινά , κάτι πο υ ο Gr é goire δεν έ πρα ξε για δικούς του λόγους. Η εντύπωση πάντως που σχημά τι σε για τον γάλ λο λόγιο ο Παπαγεωργίου δεν ήταν καλή, καθώς του απο δί δει οξύ χαρα - κτή ρα, ορ μητικό ήθος και προκλητική προ πέτεια, Ν ΙΓ ΔΕ ΛΗ , Αλληλογραφία, αρ. 123, σ. 236 - 237.

391 . Ν ΙΓ ΔΕ ΛΗ , Αλληλογραφία, αρ. 121, σ. 228 - 231.

212

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ Β ΄

θε ω ρείται από τον Παπα γε ωρ γίου απαραίτητη. Αν και για την ι - στο ρία της Θεσσα λο νί κης εμπι στεύε ται δύο έργα του Tafel που ε κ δό θη καν στην Τυβίγγη, το ένα “ Hi sto ria Thessalonicae ” το 1835 και το δεύ τερο “ De Thes sa lonicae eius que agro ” το 1839, ση μει ώ νει :

«Πε ριττ ὸ ν μ ὲ ν ὑ πολαμβάνω ἐ γ ὼ ἵ να πρ ὸ ς γινώσκοντας ε ἴ πω ὅ τι τ ὰ ἔ ρ γα τα ῦ τα τ ὴ ν ἀ ξίαν, μάλιστα τ ὴ ν ἐ ν τ ῇ ἀ να κρί σει κα ὶ τ ῇ χρή σει τ ῶ ν ἱ στορικ ῶ ν πηγ ῶ ν, καθόλου δ ὲ ν κα τώρ θω - σε ν ὰ ἀ φαι ρέ σ ῃ ὁ μα κρ ὸ ς διαγενόμενος χρόνος, ἀ να γκα ῖ ον δ ὲ ἵ να κα ὶ ε ἰ ς ἐ πι στα μένους ἐ ξεί πω ὅ τι μέγιστος και ρ ὸ ς ε ἶ ναι ὅ πως το ῦ Tafel τ ὰ περ ὶ τ ῆ ς πρω τευ ούσης πόλεως τ ῆ ς Μα κε - δο νίας πονή ματα, ἄ λλως κα ὶ ν ῦ ν τα ῦ τα ἀ ξιόλογα ὄ ντα, ἀ ντι καταστήσωσιν ἕ τερα πολλ ῷ κα ὶ πλη ρέ στε ρα κα ὶ ἀ κρι - β έ στερα». Στη υποση μείωση που ακολουθεί το συ γκε κρι μένο σχόλιό του αναφέρει :

«Τ ὴ ν μέλλουσαν τούτων σύνταξιν σφό δρα κα ὶ ὠ φέλησαν κα ὶ θ ὰ ὠ φελήσωσιν α ἱ προοιμιαστικα ὶ μο νο γρα φί αι κα ὶ δια - τρι βα ὶ περ ὶ Θεσσαλονίκης ἐ μο ῦ τε κα ὶ ξένων λο γί ων, α ἳ τε πολ λα ὶ ἐ κδε δομέναι κα ὶ α ἱ σ ὺ ν Θε ῷ τ ῷ σώ ζοντι πλεί ο νες ἐ κ - δο θη σό με νοι » 392 .

392 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Μνημε ῖ α τ ῆ ς ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ λατρείας το ῦ με γα - λο μάρ τυ ρος ἁ γίου Δημητρίου», 321 - 322.

213

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΄

« ΝΑΪΔΡΙΟ ΑΝΤΙΚΡΥ ΤΟΥ ΠΡΑΣΑΚΑΚΗ … »

Κατά την πυρ καγιά του 1890, σύμ φω να με τον Πα πα γε ωρ - γίου, καταστροφές υπέστη ένας να ΐ σκος, που βρισκόταν στη βό - ρεια αυ λή του τζα μιού της Αγίας Σοφίας

« ἀ ντικρ ὺ το ῦ πρ ὸ ς τ ῇ βο ρειο δυ τικ ῇ γωνί ᾳ το ῦ ναο ῦ κει - μένου κομψο ῦ κωδωνοστασίου ( campanile , κοιν ῶ ς κα μπα - να ριό) …» 393 , «… ἀ ντίκρυ το ῦ Πρα σα κά κη, ε ἰ ς τ ὰ ς δύο κο - λό νας τ ῆ ς ἐ π ὶ τ ῆ ς ὀ δο ῦ θύρας…» 394 . Το να ΐ δριο χρο νο λο γημένο από τον Πα πα γεωργίου τον 13 ο αι. εί χε μετα σκευα στεί σε άγνωστο χρόνο σε οι κία, «… ἔ νθα κα τ ῴ κει ὁ Χότζας » 395 . Στο εσω τε ρι κό έφερε μετα γενέ στε ρα επιχρί σμα τα. Ε ξαι τίας της πυρ κα γιάς του 1890 κατέρρευσε η στέγη και μέ ρος των επιχρισμάτων, οπό τε απο κα λύφθηκαν τοι χο γρα φίες των βυ - ζα ντινών χρόνων στο ν χώρο του Ιε ρού Βήματος 396 . Στον ημι κύ - λιν δρο της κόγχης, σύμ φω να πάντα με τη μαρτυρία του θεσσα λο - νικιο ύ λογίου, απει κονι ζόταν η Κοι νω νία των Απο στ ό λων 397 , εικο -

393 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Α ἱ Σέρραι κα ὶ τ ὰ προάστεια, τ ὰ περ ὶ τ ὰ ς Σέρρας κα ὶ ἡ μον ὴ Ἰ ωάννου το ῦ Προδρόμου», 249 - 250.

394 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 33, σ. 88.

395 . Ό.π.

396 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Α ἱ Σέρραι κα ὶ τ ὰ προάστεια, τ ὰ περ ὶ τ ὰ ς Σέρρας κα ὶ ἡ μον ὴ Ἰ ωάννου το ῦ Προδρόμου», 249.

397 . Για το εικονογραφικό θέμα της Κοινωνίας των Αποστόλων βλ. E. D OB -

217

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡ ΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

νογραφικό θέμα όχι ιδιαίτερα σύνηθες σε να ούς μικρών δια στά - σεων της μέσης και ύστερης βυ ζα ντινής εποχής στη Ελ λάδα. Η σύγχρονη έρευνα απέ δω σε τη συγκε κρι μένη εικ ο νο γρα φική έλ -

BERT , “Das Abendmahl Christi in der bildenden Kunst bis gegen den Schluss des 14. Jahrhunderts”, Repertorium für Kunstwissenschaft, 14 (1891), 451 - 462· P. M ILJKOVIĆ - P EPEK , “Une icône de la Communion des A pôtres”, στο Χα - ριστήριον ε ἰ ς Ἀ ναστάσιον Κ . Ὀ ρλάνδου , τ . Γ΄ ( Ἀ θήνα , 1966), 395 - 409· K L . W ES SEL , Abendmahl und Apostelkommunion (Stutt gart, 1966)· V ICTORIA K E - PETZIS , “Tradition iconographique et creation dans une scè ne de Com mu ni on”, JÖB 32/5 (1982), 443 - 451· Α ΓΓΕΛΙΚΗΣ Σ ΤΡΑΤΗ , « Το σω ζόμενο ψη δι φω τό του Αποστόλου Ανδρέα από την παλαιά Μη τρό πο λη Σερ ρών », Μα κε δο νικά , 25 (1985 - 1986) , 91 - 96· S HARON G ERSTEL , “Apo sto lic Embraces in Com mu ni on Sce nes of Byzantine Macedonia”, CahArch 44 (1996), 141 - 148· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Be - hol d ing the sacred my steries. Programs of the Byzantine San ctu a ry (Seat tle, 1999), 48 εξ · S CHULTZ , Η βυ ζαντινή λειτουργία , 159 - 161· Α Π . Μ Α ΝΤΑ , Το εικο - νο γ ραφικό πρόγραμμα του ιε ρού βήματος των μεσο βυ ζα ντι νών ναών της Ελ - λά δας (843 - 1204) ( Α θή να , 2001), 125 - 134· A NGÉLI KI S TAV RO POU LOU - M A KRI , Les peintures mu ra les de l'église de la Transfi gura tion à Veltsis ta (1568) en É pi - re et l'atelier des peintres Kondaris (Ioannina, 2001), 30 - 32· Μ ΕΛΑΧΡΟΙΝΗΣ Π ΑΪ ΣΙ ΔΟΥ , Οι τοιχογραφίες του 17 ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς , Διδ . Διατρ . , (Αθήνα, 2002), 65 - 66· Ι Ω . Η ΛΙΑ ΔΗ , «Η κοι νω νία των Αποστόλων σε μία κυ πριακή ει κό να και η εικο νο γραφική εξέλιξή της», Θησαυρίσματα, 35 (2005), 145 - 173· Ι Ω . Τ ΣΙΟΥΡΗ , Οι τοι χογραφίες της Μονής Α γίας Τριάδας Δρα κό τρυ - πας (1758) και η μνη μειακή ζωγραφική του 18 ου αι ώ να στην περιοχή των Α γρά - φων (Αθήνα, 2008), 72 - 74· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ο τοι χο γρα φικός διάκοσμος του κα - θολικού της Μονής Γηρομερίου Θεσπρωτίας (1577 - 1590). Συμβολή στη με λέ τη της εντοίχιας θρησκευ τι κής ζωγραφικής του 16 ου αι. στην Ήπειρο (Α θή να, 2011), 39 - 41· Ε.Ν. Τ ΣΙΓΑΡΙΔΑ , Οι τοι χο γρα φίες του παρεκκλησίου του Α γί ου Ευ θυμίου (1302/3). Έργο του Μανουήλ Παν σελήνου στην Θεσσαλονίκη (Θεσ - σα λονίκη, 2008), 87 - 88.

218

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΄

λειψη στις μικρές δια στά σεις της δια θέ σι μης ζω γρα φι κής επι φά - νειας του ημι κυ λίν δρου της κόγχης στους εν λό γω να ούς 398 . Παράλληλα, ο Παπα γεωρ γίου πληρο φο ρεί ότι η κόγχη του Ιε ρού Βήματος του παρεκκλησίου της Αγί ας Σοφίας διαι ρού ταν σε δύο ζώ νες. Αυτή η πληροφορία σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η σκη νή της Κοινωνίας των Α πο στό λων είναι μια πολυπρό - σω πη σύν θε ση, η ανάπτυξη της οποίας απαιτεί χώ ρο, οδηγεί στο εύλογο συ μπέ ρασμα ότι ο ημικύλινδρος της κόγχης του ναϊ δρίου δεν θα πρέ πει να ήταν και πολύ μικρών δια στά σεων 399 . Αυτό ίσως απο τε λεί μία ένδειξη ότι οι πλαϊνές κόγ χες της Πρόθεσης και του Δια κο νι κού, αν υ πήρ χαν, θα ήταν μικρές και θα ανοί γο - νταν στο πάχος του α να το λικού τοίχου του ναϊ δρί ου. Ση μειω - τέον, τέλος, ότι σύμ φω να με την πε ρι γρα φή του Πα παγεωργίου, η Κοινωνία των Απο στόλω ν κα τα λάμ βανε την επάνω ζώνη από τις δύο, στις οπ οίες δια χω ρι ζό ταν κα τά μή κος η κόγχη του Ιε - ρού. Αν και δεν υ πάρχει κάποια πλη ρο φο ρία για τη διακόσμηση της κά τω ζώνης, βάσει του κα θιε ρωμένου ει κο νογραφικού προ -

398 . Μ ΑΝΤΑ , Το εικο νο γραφικό πρόγραμμα του ιε ρού βήματος των με - σο βυ ζαντινών ναών της Ελλάδας, 131. Η παράσταση μεταφερόταν ενίοτε στους πλάγιους τοίχους του Βήματος, ό.π., 132, σημ. 39.

399 . Αν σκεφτεί κανείς ότι στον Άγιο Νικόλαο Ορφανό στη Θεσσα λο νί - κη οι μικρές διαστάσεις του ημικυλίνδρου της κόγχης οφείλονται για τη με τα - το πιση του θέματος στο τύμπανο του ανατολικού τοίχου, Α ΝΝΑΣ Τ ΣΙ ΤΟΥ ΡΙ - ΔΟΥ , Ὁ ζωγραφικ ὸ ς διάκοσμος το ῦ Ἁ γίου Νικολάου Ὀ ρφανο ῦ (Θεσσαλονίκη, 1986), 53· Μ ΑΝΤΑ , Το εικο νο γραφικό πρόγραμμα του ιε ρού βήματος των με - σο βυ ζαντινών ναών της Ελλάδας, 132. Και στον συγκεκριμένο ναό η κύρια α - να τολική κόγχη είναι τρίπλευρη εξωτερικά και ημικυκλική ε σω τε ρικά.

219

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡ ΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

γράμ μα τος, σε αυτή θα απει κο νί ζονταν ιεράρ χες 400 , πιθανό τα τα ε κα τέ ρω θεν του παρα θύ ρου της κόγ χης. Ο Παπαγεωρ γί ου επισημαίνει ότι στην παράσταση της Κοι - νω νίας των Αποστόλω ν απαντά η σπάνια κατά τον ίδιο, διπλή απει κόνιση του Χριστού 401 , μία στη Μετάδοση του άρ του και μία στη Μ ετάληψη του οίνου από τους Από στο λους. Εντύπωση τού προ κάλεσε ακόμη και το γεγονός ότι ο Χρι στός «…δίδωσιν ἐ κ το ῦ ο ἴ νου πρώτ ῳ τ ῷ γονυπετε ῖ κα ὶ δακτυλοδεικτο ῦ ντι Ἰ ούδα». Αν και η ταύτιση του Παπα γεωρ γίου είναι επισφαλής, μια ς και δεν γνωρί ζου με π ω ς έφτασε σε αυ τή 402 , δεν ισχύει το ίδιο και με την ερμηνεία της. Η μετά ληψη οίνου στον Ιούδα αποτελεί εικα στι κή συ μ βο λική α πό δοση του επεισοδίου της προδοσίας 403 . Συ νήθως, ό -

400 . Βλ. Μ ΑΝΤΑ , Το εικο νο γραφικό πρόγραμμα του ιε ρού βήματος των με σο βυ ζαντινών ναών της Ελλάδας, 135 - 159· Χ ΑΡΑΣ Κ ΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ , Ὁ Με - λι σμός ( Ἀ θήνα, 1991), 125 - 158.

401 . Η διπλή απεικόνιση του Χριστού είναι εικαστική σύμβαση που εμ φα - νίζεται πολύ νωρίς στην εικονογράφηση της σκηνής, στους δίσκους της Ri ha και της Stuma (6 ος αι.). Αφορά δε στον λειτουργικό ει κο νο γραφικό τύπο του θέ ματος, ο οποίος κυριαρχεί στη μνημειακή ζωγρα φι κή από τον 11 ο αι. κ.ε., Σ ΤΡΑ ΤΗ , «Το σωζόμενο ψηδιφω τό του Α πο στόλου Ανδρέα από την παλαιά Μη τρόπολη Σερρών», 91 - 92.

402 . Σε μια σύντομη έρευνα σε αντιπροσωπευτικά μνημεία της βυζα ντι - νής τέ χνης, δεν εντοπίστηκε ανάλογη περίπτωση. Επομένως, ή ο Παπα γεωρ γί - ου έ κα νε λάθος στην ταύτιση της μορφής του αποστόλου ή στην περίπτωση του βο ρειοδυτικού παρεκκλησίου της Αγίας Σοφίας βρι σκόμαστε ενώπιον ενός ει κο νογραφικού unicum .

403 . Για την προδοσία του Ιούδα στη βυζαντινή τέχνη βλ. Χ ΡΙΣΤΙΝΑΣ Π Α -

220

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΄

μως, ο Ιού δας εικονίζεται στην άκρη της σκηνής να πτύ ει τον άρτο που είχε πριν λίγο με τα λάβει 404 ή να αποχωρεί έχο ντας γύρω από το ν λαιμό του τυλιγμένο ένα δρακόμορφο δαί μονα ή συ νο δευόμενος από δαίμονα. Στη ΒΔ γωνία του ναού της Αγίας Σοφίας απέναντι από το λε γόμενο κωδωνοστάσιο σώζονταν στις αρχές του 20 ου αι. υπο - λείμ μα τα από πρόπυλο, ο ευ ρύ τε ρος χώ ρος του οποίου είχε με - τα τρα πεί σε παρεκκλήσι 405 με την προ σθήκη «ε γκαρσίου ανα το - λι κού τοίχου που φέρει α ψί δα η μιε ξα γω νι κής μορφής εξωτε ρι - κά» 406 . Ανασκα φι κές εργασίες στα βο ρειο δυ τικά του ναού της Α - γίας Σοφία ς στις αρ χές της δεκαετίας του 1960 σε χαμηλότερο ε - πί πεδο, ωστόσο, έφε ραν στο φως υπολείμματα παρεκ κλη σίου που αποδόθηκε σε μετα γε νέ στε ρη φά ση από τον υπάρ χο ντα ναό της Αγίας Σοφίας . Το παρεκ κλή σι φέρει στα α να τολικά η μι κυ κλι κή

ΠΑ ΚΥ ΡΙΑ ΚΟΥ , «Η Προδοσία του Ιούδα. Παρατηρήσεις στην μετα εικο νο μα - χική εικο νο γρα φία της παράστασης», Βυζαντινά, 23 (2002 - 2003), 233 - 249.

404 . Το μοτίβο γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση σε μνημεία της βορειοδυτικής Ελ λάδας του 16 ου αι. βλ. Σ ΤΑΥ ΡΟΥΛΑΣ Σ ΔΡΟ ΛΙΑ , «Η ζωγραφική της μονής Γεν νή σε ως της Θεο τό κου στο Πoλυδένδρι Αγιάς (1590). Παρα τη ρήσεις στο πρό γραμ μα και την εικονογραφία του καθολικού», ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τ. ΚΖ΄ (2006), 227.

405 . Στα λειτουργικά κεί με να του Θεσ σα λονίκ ης Συ μεών αναφέρεται ναός του Σω τήρος « ἐ πάνω τ ῆ ς βορείου πύλης το ῦ μεγάλου νάρθηκος τ ῆ ς Σο - φί ας», Φ ΟΥ ΝΤΟΥΛΗ , «Μαρτυρίαι το ῦ Θεσ σα λονίκης Συμεών περ ὶ τ ῶ ν να ῶ ν τ ῆ ς Θεσσαλονίκης», 138.

406 . Θ ΕΟΧΑΡΙΔΟΥ , Η αρχιτεκτονική του να ού της Α γίας Σοφίας στην Θε σσα λο νίκη, 41.

221

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡ ΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

εσωτερικά και τρί πλευ ρη εξωτερικά αψίδα, η οποία α κου μπά στο ν βόρειο τοίχο του ό ψι μου βυ ζα ντινού ε ξω νάρ θη κα (πριν α - πό τον 15 ο αι.) 407 . Αυτό απο τε λεί μία ένδειξη ότι το α πο κα λυ πτό - μενο παρεκ κλή σι είναι μετα γε νέστερο του εξωνάρθηκα. Την πρόταση για ταύτιση του πα ρεκκλησίου που περι γρά φει ο Παπαγεωργίου με εκείνο, του οποίου λείψανα ανακαλύ φθη καν το 1963, έκανε η ανα σκαφέας Φανή Δροσο γιάννη, η οποία α πέρ - ρι ψε την πε ρί πτω ση της ταύτισης των ερειπίων με το κα θο λικό του μο νυ δρίου του Σω τ ή ρα που ανέσκαψε το 1926 ο Ανδρέας Ξυγ γό πουλος 408 . Το 1926 - 1927, δηλαδή, στο ύψος του αναλήμματος που υ - πο βα στάζει τον περί βο λο στο κατάστρωμα περίπου της ση με ρι - νής ο δού Κερα μο πού λου ανασκάφηκε ένας μικρών δια στά σε ων να ΐ σκος 409 . Ο να ΐ σκος ταυτίστηκε με εκείνον που μνη μο νεύε ται σε έγ γρα φο του 1502 :

407 . ΑΔ 18 (1963) Χρονικά B 2, 236. Βλ. και Θ ΕΟΧΑΡΙΔΟΥ , Η αρχι τε κτο - νι κή του να ού της Α γίας Σοφίας στην Θεσσαλονίκη, 183.

408 . ΑΔ 18 (1963) Χρονικά B 2, 236.

409 . Α. Ξ ΥΓΓΟΠΟΥΛΟΥ , «Τ ὸ μο νύ δρ ιον το ῦ Σωτ ῆ ρος τ ὸ κατ ὰ τ ὸ ν μά κρω - να τ ῆ ς ἁ γίας Σ οφίας Θεσσα λο νί κης», Μακεδονικά, 3 (1956), 377 - 378· Ε Υ ΤΕΡ - ΠΗΣ Μ ΑΡΚΗ , «Η Αγία Σοφία και τα προ σκτί σμα τά της μέσα από αρ χαι ο λο γι - κά δε δομέ να», Θεσσαλονικέων Πόλις, 1 (1997), 60 [= Χριστιανική Θεσ σα λο - νί κ η. Ἱ στορία, Λατρεία και Τέ χνη το ῦ ἱ ερο ῦ ναο ῦ τ ῆ ς το ῦ Θεο ῦ Σοφίας, Πρα - κτι κά Ι ΄ Διεθνο ῦ ς Ἐ πιστη μο νικο ῦ Συμποσίου, 10 - 12 Ὀ κτω βρίου 1996 (Θεσ σα - λονίκη, 2007), 117 - 129]. Βλ. και Π ΑΝΑΓΙΩΤΑΣ Α ΣΗΜΑ ΚΟ ΠΟΥΛΟΥ - Α ΤΖΑ ΚΑ , Σύ - νταγ μα των πα λαι ο χριστια νι κών ψηφιδωτών δαπέδων της Ελ λά δος , τ. ΙΙΙ/Ι (Θεσσα λο νί κη, 1998), 356 - 357. Πρβλ . I DA S INKEVIĆ , “We stern Cha pels in

222

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΄

«Μονύδριον τιμώμενον ε ἰ ς ὄ νο μα το ῦ Σωτ ῆ ρος Χρι στο ῦ το ῦ Θεο ῦ ἡ μ ῶ ν, τ ὸ συγκείμενον τ ῷ να ῷ τ ῆ ς ἐ νυποστάτου λό γου Θεο ῦ Σο φίας, παρ ὰ τ ῷ ε ὐ ω νύμ ῳ μέρος το ῦ μά κρω - νος, ἐ πάνω τ ῶ ν λεγο μένων σκαλίων…» 410 . Ο μάκρων ήταν διώροφη στοά πα ράλ ληλη με τη βόρεια πλευ ρά του ναού προσκολλημένη στο ανά λημ μα που υ πήρ χε στη θέση ε κείνη λόγω της κατωφέρειας του ε δά φους. Η πρό σβα ση σε αυ - τόν γινόταν με κλίμακα, τα σκαλία, από τα Δ . Η Δρο σο γιάν νη στη ρίχθηκε στο γεγονός ότι το παρεκ κλή σι που ανέ σκα ψε ο Ξυγγό πουλος στο ύψος της ο δού Κερα μο πούλου βρι σκό ταν 3, 10μ. πάνω από το παρεκ κλή σι που η ίδια αποκάλυψε. Έτσι, υ πο - στήριξε ότι το συ γκε κριμένο πα ρεκ κλήσι θα μπορούσε να α πο τε - λέσει μό νον κρύ πτη του να ΐ σκου του Σωτήρος. Πρότεινε δ ε την ταύ τι ση του παρεκ κλη σίου που ανέσκαψε, με εκείνο που πε ρι - γρά φει ο Πα πα γεωρ γίου. Αυτό που δεν πρόσεξε η Δροσογιάννη, όμως, είναι ότι ο Ξυγ γό πουλος επισήμανε ότι το παρεκκλήσι που ανέ σκα ψε το 1927, ε κτεί νεται στο ύψος του υπερκείμενου ορό φου του μά κρω - να και προς τα βόρεια αυτού 411 . Η επισή μανσή του, νομίζουμε, ότι

Mid dle By zan ti ne Churches: Meaning and Significance”, Starinar, 52 (2003), 79 - 91.

410 . Ε Υ ΘΥ ΜΙΟΥ Δ ΙΟΝΥΣΙΑΤΗ - Κ ΥΡΙΑΚΙΔΗ , « Ἐ γγραφα τ ῆ ς Ἱ ερ ᾶ ς Μο ν ῆ ς το ῦ Ἁ γίου Διονυσίου ἀ φορ ῶ ντα ε ἰ ς ἀ γνώστους ναο ὺ ς τ ῆ ς Θεσσα λο νί κης », 365 - 366. Βλ. και Π. Ν ΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ - Ν. Ο ΙΚΟΝΟ ΜΙ ΔΗ , « Ἱ ερ ὰ Μον ὴ Διο νυ σί - ου . Κα τά λογος το ῦ ἀ ρχείου» , Σύμμεικτα, 1 (1966), αρ. 46, σ. 275.

411 . Ξ ΥΓΓΟΠΟΥΛΟΥ , «Τ ὸ μο νύ δρ ιον το ῦ Σωτ ῆ ρος τ ὸ κατ ὰ τ ὸ ν μά κρωνα τ ῆ ς ἁ γίας Σοφίας Θεσσα λο νί κης», 378.

223

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡ ΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

αφήνει ανοικτό το περιθώριο να θεωρηθεί ότι το παρεκκλήσι που ήλθε στο φως το 1963 βρισκόταν στο ύ ψος του ισογείου ή του πρώτου ο ρό φου του μάκρωνα, κά τω δη λαδή από το ν να ΐ σκο του Ξυγγ ό που λου. Ε πο μέ νως θεω ρεί ται λογικό, νομίζουμε, να υπο - στη ριχθεί ότι υπήρ χαν δύο να ΐ σκοι. Αυτός που περιγράφει ο Πα - πα γεωρ γίου είναι ε κεί νος που παραδίδεται από το αγιορει τι κό έγ γρα φο του 1502 και ταυ τίζεται με το μονύδριο του Σω τή ρ ος 412 ενώ το 1963 απο κα λύ φθη κε ένας υπο κεί μενος ναός 413 . Στο α΄ μισό του 15 ου αι. ο Συμεών Θεσσαλονίκης μνη μο νεύ ει το ν να ΐ σκο του Σωτήρος πάνω από τη βόρεια πύ λη του μ ε γά λου νάρ θηκα, που ταυτίζεται με τον εξωνάρθηκα του σημερινού να - ού 414 . Στο ν λειτουργικό αυτό χώρο τελούταν η λιτή της εορτής της Με τα μόρ φωσης ( του Σωτήρος ) στις 6 Α υ γούστου 415 . Η συ -

412 . Ταιριάζει η θέση του στα ΒΔ του ναού απέναντι από την οικία Πρα - σα κά κη, που κάηκε στην πυρκαγιά του 1890 ( Μ Α ΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π Α ΝΑ ΓΙΩ ΤΟ - ΠΟΥ ΛΟΥ - Χ Ε ΚΙΜΟΓΛΟΥ , «Τα κτηματολόγια της Ελληνικής Κοι νό τη τας Θεσ σα - λο νί κης ως πηγές για την ιστορία και την τοπογραφία της πόλης: το πα ρά δειγ - μα των ελληνικών σχολείων», 396). 413 . Για ένα γενικό συσχετισμό των κτηρίων που αποκαλύφθηκαν το 1894, 1926 και 1963 βλ. Α ΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ - Α ΤΖΑΚΑ , Σύνταγμα των πα λαι ο χρι - στια νικών ψηφιδωτών δαπέδων της Ελλάδος, τ. ΙΙΙ/1, 357.

414 . D ARROUZ E S , “ Sainte Sophie de Thessa lo ni que d ’ apr è s un ritual ”, 72· Θ ΕΟ ΧΑΡΙΔΟΥ , Η αρχιτεκτονική του να ού της Α γίας Σοφίας στην Θεσ σα - λο νίκη, 183.

415 . Φ ΟΥΝΤΟΥΛΗ , «Μαρτυρίαι το ῦ Θεσ σα λονίκης Συμεών περ ὶ τ ῶ ν να ῶ ν τ ῆ ς Θεσσαλονίκης», 138. Για τη χρήση των παρεκκλησίων των βυ ζα ντι - νών ναών βλ. G ORDANA B ABI C , Les chapelles annexes des é glises byzantines . Fon ction liturgique et programmes iconographiques ( Paris , 1969)· Ι. Β Ι ΤΑ -

224

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΄

γκε κρι μένη εορ τή γνώρισε ιδιαίτερη άν θηση κατά την περίοδο των ησυ χα στι κών ερίδων στα μέσα του 14 ου αι. έως τα μέσα του 15 ου αι., ε πει δή α πο τελεί την εορτολογική οπτικοποίηση της θεο - λο γίας της Εκ κλησίας πε ρί των ακτί στων ενεργειών του Θεού 416 . Δεν θεωρούμε, λοιπόν, απίθανο το εν λόγω παρεκ κλή σι να δια μορφώθηκε με μετατροπή του πα λαιό τε ρου ΒΔ προ πύλου με - τά τα μέσα του 14 ου αι., καθώς αφιερώθηκε στο ν Σωτήρα για να τε λεί ται εκεί ο εορτασμός της Μεταμόρφωσης, έως και τις αρ χές του 15 ου αι., ο πό τε τ ο μνημονεύει ο Συ με ών. Η Δρο σο γιάν νη ανέ - φε ρε ότι ο ανα τολικός τοίχος του πα ρεκ κλη σίου που ανέ σκα ψε κάτω από το να ΐ σκο του Σω τή ρ ος, α κου μπά στο ν βόρειο τοί χο του εξω νάρ θη κα. Στην πε ρί πτω ση αυτή, θα πρέπει να χρονο λο γή - σου με τον ε ξω νάρ θη κα της Αγίας Σοφίας στον 13 ο - α΄ μισό του 14 ου αι. 417 και το πα ρεκ κλήσι που ανέσκαψε η Δροσο γιάν νη μέ χρι

ΛΙΩ ΤΗ , «Η λατρευτική χρήση των δυ τικών «παρεκ κλη σίων» του καθο λι κού της μονής του Οσίου Λουκά και το πρόβλημα της χρήσης των παρεκ κλη σίων του νάρθηκα στους βυ ζαντινούς χρόνους», στο Πρακτικά 1 ου Σεμιναρίου «Βυ - ζα ντινή Αρ χι τε κτο νι κή και λατρευτική Παρά δο ση», Θεσσαλονίκη 13 Ιουνίου 2005 (Θεσ σα λο νίκη, 2006), 44 - 62.

416 . Βλ. A . A NDREOPOULOS , Metamorphosis . The transfiguration in by - zan ti ne theology and iconography ( New York , 2005), 209 - 242· B OGO SAV LJE - VI C D RA GAN , Η επίδραση της Χριστολογίας του Αγίου Γρηγορίου του Πα λα - μά στην αγιογραφία (14 ος έως 16 ος αι.), Διδ. Διατρ ., (Αριστοτέλειο Πα νε πι - στή μι ο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2010), 311 - 334.

417 . Με μία χρονολόγηση γενικά στην παλαιολόγεια εποχή συμφωνεί και η Θεοχαρίδου ( Η αρχιτεκτονική του να ού της Α γίας Σοφίας στην Θεσ σα - λο νίκη, 183).

225

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡ ΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

τα μέ σα του 14 ου αι.. Η ανα φορά του Παπαγεωργίου σε να ΐ σκο του 13 ου αι. μπορεί βε βαί ως να αποτελεί πρόσκομμα στην υιο θέ τη - ση της συγκε κρι μένης πρό τασης, καθώς όμως στερείται επι χει ρη - μά των και απο δεί ξε ων (υπάρχει μόνον μια χρονολογική ανα φο - ρά), θεω ρούμε ότι θα μπορούσε να αγνοηθεί ή να θεω ρη θεί ότι ο μη εξειδικευμένος στην αρχαιολογική έρευνα Παπα γ ε ωρ γίου είχε α ντιληφθεί ότι το παρεκ κλή σιο που ανακα λύφθηκε με τά την πυρ - κα γιά του 1890, εντάσ σε ται γενικά στην οικο δο μι κή δραστη ριό - τη τα στα ΒΔ του ναού της Αγίας Σο φία ς κατά τα πα λαιολόγεια χρό νια.

226

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

« ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΝ ΥΠΟΓΕΙΟΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤ Η ΡΙΟΝ … »

Ο Παπαγεωργίου σε επιστολή του με ημερομηνία 1)13 Ι ου - λί ου 1892 ενημερώνει το ν Γερ μα νό καθηγητή της Μεσαι ω νικής και Νεότερης Ελ λη νικής Φιλολογίας Karl Krum ba cher (1857 - 1909) ότι ένα δεκαήμερο νωρίτερα είχε ανευ ρε θεί στη Θεσ σα λο - νί κη μια υπό γεια βυ ζαντινή εκ κλη σία 418 μεγάλης ση μασίας εξαι - τι ας του αρχιτε κτονικού της σχε δίου και των τοι χο γρα φιών

της 419 . Πράγ μα τι, στην εφημε ρί δα Φ ΑΡΟΣ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑΣ δη - μο σι εύε ται η ανακάλυψη : «Τ ὴ ν παρελθο ῦ σαν Τε τάρ την… ἐ ντ ὸ ς το ῦ περιβόλου το ῦ τε μένους τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφίας ἀ νώ ρυ ξαν με γ άλην ὀ π ὴ ν, ε ἰ σελ - θό ντες (οι εργατες) δ ὲ ε ὑ ρέθησαν πρ ὸ ς τινος ἀ ρ χαίου πα - ρεκ κλη σί ου…», το οποίο βρίσκεται

« ἀ κριβ ῶ ς ὄ πι σθεν το ῦ Ἱ ε ρο ῦ τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φί ας» και «… ὀ νομά ζε ται να ΐ σκος τ ῆ ς Ἁ γίας Ἀ να στασί ας» . Μέσα στο ν ναό βρέ θη κε εικόνα του Αρχαγ γέ λου Μι χα ήλ και του Αγίου Νικολάου . Σώ ζεται επίσης και αγίασμα δίπλα στο ν ναό 420 . Μία βδο μάδα με τά, η είδηση της ανεύρεσης του παρεκ λησίου ανα -

418 . Ο Παπαγεωργίου χρησιμοποιεί εναλλακτικά τους όρους παρεκ κλή σι ο και προσκηνητήριο .

419 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 32, σ. 83 - 84.

420 . Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (27/06/189 2), 1, όπου αναφέ ρε ται ότι μόλις

229

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

δη μο σι εύ ε ται με περισσότερες λεπτομέρειες :

«… ἐ ν τ ῇ πε ριοχ ῇ τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φ ίας ἀ νατολικ ῶ ς α ὐ τ ῆ ς κα ὶ πρ ὸ ς νότον το ῦ ἱ ερο ῦ βήματος, ὑ πάρ χου σι τρε ῖ ς θόλοι ἐ ξ ὧ ν ο ἱ δύο ἐ κατέρωθεν ἀ πο λή γου σιν ε ἰ ς δύο θυ ρί δας…». Το συγκεκριμένο παρεκκλήσιο, σύμ φω να με το δη μο σί ευ μα, βρέ θηκε σε βάθος τριών μέτρων. Στα ανα το λι κά φέρει Ιε ρό Βή - μα και στα δυτικά νάρ θηκα. Στο ν χώ ρο υπάρχουν πεσμένοι κίο - νες, μαρ μά ρινες πλά κες και τμή μα τα από φεγ γί τες. Στο εσω τε ρι - κό σώ ζο νται τοι χο γραφικές α πει κονίσεις αγί ων, μεταξύ άλλων του Αγ. Νι κολά ου, Αγ. Γρη γο ρίου, Αγ. Α να στασί ας, Άγ. Άν νης και Αγ. Πα ρασκευή ς 421 . Το μνη μείο ήρθε στο φως, όταν Ιου δαίοι, στους ο ποί ους η Δη μαρ χία είχε πα ρα χωρήσει οικό πε δα στο ν χώ - ρο της προς α να το λάς αυ λής του τζαμιού της Α γίας Σοφία ς, σύμ φωνα με το νέο σχέδιο πό λεως 422 , είχαν ξε κινήσει εργασίες ανέ γερ σης οι κοδομής 423 , ο πό τε και εντόπισαν :

γνωστοποιήθηκε η συγκεκριμένη ανακάλυψη, στο πα ρεκκλήσιο έ σπευ σε ο Μη τροπολίτης που έλαβε και αγίασμα, ο Γε νι κός Πρό ξε νος της Ελλάδος κ. Δ ο κ ό ς και ο Δ ιευθύνων το Γ ενικό Προ ξε νείο της Ρω σίας βαρώνος Βί τε γκωρ. Στην είσοδο του παρεκκλησίου τοπο θε τήθηκε α στυ νομικός φρου ρός. Πά - ντως, φαίνεται ότι η κατάσταση του ανε σκαμ μένου χώρου θα ήταν καλή, μια ς και στο δημοσίευμα του Φά ρου ση μει ώνεται ότι επιτράπηκε η επίσκεψη ( σε ο ρι σμένη βεβαίως ώρα) στο ν χώρο.

421 . Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας , (04/07/1892) , 1. Στην περιοχή διε νερ γή θη - σαν ανασκαφές, Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας , (08/07/ 1892) , 1.

422 . Βλ. Α ΛΕΚΑΣ Κ ΑΡΑΔΗΜΟΥ - Γ ΕΡΟΛΥΜΠΟΥ , «Επανασχεδιασμός και α - νοι κοδό μη ση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917», ΕΕΠΣχ ΑΠΘ Θ΄ Παράρ τη μα, 31 (1985), 43· Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Η ανάδυση της σύγχρονης Θεσ -

230

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

«… ὀ π ὰ ς κατά γού σας ε ἰ ς ὑ πό γειον θολωτ ὸ ν κτί ρι ον ὅ περ χθ ὲ ς (25 Ιουνίου) ἀ πε δεί χθη ἐ κτε τα μένον κα ὶ πολ υ δαί δα λον…» 424 . Ο λόγος που ώθησε τον Παπαγεωργίου να απο κα λύ ψει τη συ γκεκριμένη ανακάλυψη στον Krumb a cher σχε τίζεται μάλ λον με την επι θυ μία του να δη μο σιεύσει στο περιοδικό Byzantinische Zeit schrift μια μικρή πραγ μα τεία για το εν λόγω εύρημα στην ελ λη νι κή γλώσ σα, επειδή όπως επιση μαί νει στην Ελ λάδα οι άν - θρω ποι δε ν γνω ρί ζουν τη γερμανική και έτσι το πε ριοδικό του δεν θα μπο ρέ σει να βρει συν δρο μητές. Η α πά ντη ση του Krum - ba cher φαίνεται ότι κα θυ στέρησε ή απλά ο Πα πα γε ωρ γίου ε πει - γόταν να δημοσιεύσει το υλικό που είχε στα χέ ρια του. Έτσι, δη -

μο σίευσε τη μελέτη που αμέσως ετοίμασε στην ΕΙ ΚΟΝΟ ΓΡΑ ΦΗ -

ΜΕ ΝΗ Ε ΣΤΙΑ σε συνέχειες υπό τον τίτλο : « Β ΥΖΑ ΝΤΙΝΟΝ ΥΠΟ ΓΕΙ ΟΝ

σα λονίκης (Θεσσαλονίκη, 2013), 91 - 93, 97· Δ. Δ ΕΒΟΛΗ , «Η “κατακόμβη” του Αϊ Γιάν νη των πιστών, το “νυμ φαί ο ” των λογίων και η βυζαντινή το πο γρα φία της Θεσσαλονί κης», Θεσσαλονικέων Πόλις, 23 (2007), 15. Σε έγ γρα φο που σώ ζεται στο Εκκλησιαστικό αρχείο της Μητρό πο λης Θεσσα λο νί κης ( Ι.Ν. Α - γί ας Σο φίας , φακ. Α΄, υποφ . Γ΄/ 12πζ΄) με ημε ρο μηνία 21 Ια νο υ αρίου 1914 ο κα δής Μεμέτ Εφέντης μαρτυρεί ότι με τά την πυρ καγιά του 1890 η πε ριο χή στα νότια της Αγίας Σοφίας που λή θηκε στους Εβραίους προς ε νά μιση γρόσι τον πήχη. Εκεί κτί στη καν 14 - 15 οι κίες. Για τις αλλαγές στην πό λη βλ. γε νι κά Π Ο ΛΥ ΞΕΝΗ Σ Α ΔΑΜ - Β Ε ΛΕΝΗ , «Η τύχη του πο λεοδομικού ιστού της αρχαίας Θε σ σα λονί κης», Μνημείο και Περιβάλλον, 2 (1994) , 125 - 135. 423 . Θεμέλια ανασκάφηκαν, διότι άνοιξαν νέοι δρόμοι και έτσι οι οικίες οι κο δομήθηκαν σε νέες θέσεις και όχι πάνω στις καμένες. Η χρο νο λο γί α έ - ναρ ξης ανοικοδόμησης στην περιοχή με βάση τη νέα πολεοδομική χά ραξη εντο πί ζε ται επομένως τον Ιούνιο του 1892. 424 . Ε ἰ κονογραφημένη Ἑ στία, ἔ τ. Ιστ΄, 3 2 /27 (189 2 ) , 13 - 14.

231

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ΠΡΟ ΣΚΥ ΝΗ ΤΗΡΙΟΝ ΕΝ Θ ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ » και « Τ Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΝ ΠΡΟ -

ΣΚΥ ΝΗ ΤΗ ΡΙΟΝ ΕΝ Θ ΕΣΣΑ ΛΟΝΙΚ Η » . Σημει ω τέον ότι το Προσκυ νη - τή ριο ανα κα λύ φθη κε στις 24 Ιου νίου)6 Ιουλίου 1892, ο Παπα γε - ωρ γίου έ στει λε την επιστολή στον Krum ba c her δέκα ημέρες αρ -

γό τερα και τα άρθρα του δημο σιεύ τη καν στην ΕΙ ΚΟΝΟ ΓΡΑ ΦΗ ΜΕ -

ΝΗ Ε ΣΤΙΑ στα τεύχη του Ιου λίου (σ. 13 - 14) και Αυγούστου (94 - 95) του 1892. Πάντως, ο Krum ba cher απάντησε στις 29 Ιουλίου, όπως σημειώνεται στην απα ντητικ ή επι στολή που το υ στέλνει ο Πα πα γε ωργίου ένα μήνα αρ γό τε ρα. Σε αυτή ενη με ρώνει τον Γερ μα ν ό καθηγη τή ότι είχε λάβει την ε πι στο λή του , της οποίας ω στόσο το ακριβές περιεχόμενο δεν γνω ρί ζουμε. Ο Παπα γε ωρ - γί ου ε πι ση μαίνει ότι έχει στη διά θεσή του ένα πλούσιο υλικό που α φορά στη βυζα ντινή τέ χνη και προ τίθεται να τ ο δημοσιεύει σε συνέχειες στο γ ερ μα νικό πε ριο δι κό. Σε σχέση πάντως με την εκ - κλη σία που προ σφά τως ανακαλύφθηκε, ε νη με ρώνει τον Krum - ba ch er ότι ήταν α δύ να τη η λήψη φωτογρα φι ών 425 . Την 1 η )15 η Ιουλίου 1892 στην εφημερίδα της Κων στα ντι νού -

πολης Ν ΕΟΛΟΓΟΣ δημοσιεύεται η είδηση ότι ο « ἐ λ λό γιμος ἐ ν Θε σ σα λονίκ ῃ γυμνασιάρχης κ. Πέτρος Ν. Παπα γεωρ γίου» απέ - στει λε από τις 26 Ιουνίου στην εφη με ρί δα ένα κείμενό του που α φο ρά στην ανακάλυψη ενός

« ἀ ρ χαί ου βυ ζα ντινο ῦ προσκυνη τη ρί ου …. ὅ περ μετ ὰ τόσων α ἰ ώνων ὑ πόγειον βίον ἀ ναδίδωσιν πάλιν ἡ μ ῖ ν ε ἰ ς φ ῶ ς ἀ προ -

425 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία , αρ. 34, σ. 95.

232

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

σδό κη τος τ ῆ ς τύχης ε ὐ μ ένεια» 426 . Μόλις έ γι νε γνωστή η ύπαρξη του συγκεκριμένου κτί σμα τος ο γε νι κός Διοι κητής διέταξε την αναστολή των οι κο δομικών ερ - γα σιών και ανέθεσε τη διενέργεια ανα σκα φής σε μηχανικό 427 . Στο

δη μοσίευμα του Ν ΕΟΛΟΓΟΥ ανα φέρεται με ρι κές ημέρες αρ γό τερα και κείμενο ελλαδικής εφημερίδας,

« …Πρ ό τινων ἡ με ρ ῶ ν, καθ’ ἃ γρά φου σιν ε ἰ ς τ ὸ ν Νεο λό - γον, ἀ να σκαπτομένου ἐ ν Θεσσα λο νί κ ῃ χά ριν ο ἰ κοδομ ῆ ς τόπου ἐ ν τ ῇ πρ ὸ ς ἀ νατολ ὴ ν α ὐ λ ῇ ( πά λαι ποτ ὲ κήπ ῳ, Γκιο ὺ λ παχτσέ ) 428 το ῦ τζαμ ί ου τ ῆ ς ἁ γίας Σο φί ας, κατ ὰ 40 βημά των

426 . Νεολόγος, ἀ ρ. 6873 (01)15/07/1892) , 2. Πάντως αναφορά στο υ πό - γει ο Προσκυνητήριο κάνει και στο άρθρο που δημοσιεύει στον πρώ το τόμο της ΒΖ υπό τον τίτλο « ΑΡΧΑΙΑ ΕΙΚΩΝ ΤΟΥ ΜΕΓ ΑΛΟ ΜΑΡ ΤΥ ΡΟΣ Α ΓΙΟΥ ΔΗ ΜΗ ΤΡΙ - ΟΥ ΤΟΥ Π Ο ΛΙΟΥ ΧΟΥ Θ ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙ ΕΛΕ ΦΑ ΝΤΟ ΣΤΕΟΥ ». Στη σελίδα 483 ανα φε ρό μενος στην παράσταση της Δέησης ο Παπαγεωργίου ση μειώνει ότι αυ τή δεν είναι συ νήθης στους ναούς της Θεσσα λονίκ ης (ως ναούς μετα χει ρί - ζεται και τους βυ ζαντινούς που εί χαν μετατρα πεί σε τζαμιά), αλλά υπάρχει σε δύο πρόσφατα (το 1892) απο καλυ πτό μενους ναούς : «… Ἡ δ ὲ δευτέρα ἐ κ κλη - σία ᾠ κο δο μη μ ἐ ν η κατ’ ἐ πιγρα φ ὴ ν… ὑ π ὸ Γεωργ ἰ ου το ῦ… ρέμη, ἔ χουσα ἐ ν τ ῷ Ἱ ε ρ ῷ Βήματι τ ὴ ν τρι πρό σω πον παράστασιν … ἀ νεκαλύφθη τ ῇ 24 η Ἰ ουνίου το ῦ ἔ τους τού του ε ἰ ς βά θος τρι ῶ ν μέτρων ὑ π ὸ τ ῷ ν ῦ ν ἐ δάφει ἐ ν τ ῇ ὄ πισθεν α ὐ λ ῇ το ῦ τζα μί ου τ ῆ ς ἁ γίας Σοφίας ἐ ν 40 βημάτων ἀ πο στάσει ἀ π ὸ το ῦ ἁ γίου Βή μα - τος α ὐ το ῦ».

427 . Ε ἰ κονογραφημενη Ἑ στ ί α, ἔ τ . Ι στ ΄, 3 2 /3 4 (1892) , 95.

428 . Βλ. Χ ΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ , Ἀ στυγραφία Θεσσαλονίκης , 69· Δ ΗΜΗΤΡΙΑΔΗ , Το πογραφία τ ῆ ς Θεσ σα λονίκης, 68. Από ρυμοτομικό διάγραμμα της περιοχής του έτους 1882 προκύ πτει ότι η ανατολική αυλή της Αγίας Σοφίας επεκτει νό - ταν στα ανατο λι κά και στο «Γκιούλ Μπαχτσέ» (τριανταφυλ λό κηπος). Η οδός της 17 ης Ι ου νίου στα νότια της Αγίας Σοφίας και η οδός του βα σιλέως Κα ρό -

233

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ἀ πόστασιν ἀ π ὸ το ῦ ἁ γίου βήματος κα ὶ πρ ὸ ς νότον α ὐ το ῦ, ε ὑ ρέ θη ε ἰ ς βάθος τρι ῶ ν μέτρων ὑ π ὸ τ ῷ ν ῦ ν ἐ δάφει πο λυ δαί - δα λον βυζα ντι ν ὸ ν προσκυ νητή ριον» 429 . Ο Παπαγεωρ γί ου πληρο φο ρεί ότι την επί σκε ψη και τη μελέτη του μνη μεί ου ο φεί λει στην προθυμία του Μη τρο πολίτη Θεσσα - λο νίκης Σω φρο νίου. Στην επι στολή που στέλ νει στις 15 Ιουλίου 1892 στο ν φίλο του Κων στα ντί νο Κοντορέπα μνη μο νεύει την α - να κάλυψή του :

« Ἡ πυρ καϊ ὰ …. ἔ γινε ἀ φορμ ὴ ν ὰ ἔ λ θω σι κα ὶ νέα τιν ὰ ε ἰ ς τ ὸ φ ῶ ς ὧ ν κα ὶ τ ὸ πα ρεκ κλή σιον ἢ μ ᾶ λλον τ ὰ πα ρεκ κλήσια τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφίας ( ἕ ν ὄ πισθεν το ῦ Ἁ γίου Βήματος πλησίον τ ῆ ς κο λόνας, ἥ ν θ ὰ ἐ νθυμ ῆ σαι 430 …» 431 .

Δ.1. Π εριγραφ ή του ευρ ή ματος από τον Πέτρο Παπαγεωργίου

Σύμφωνα με την περιγραφή του Παπαγεωργίου , το κτίσμα από τε λείται α πό δύο κύριες θολωτές πτέρυγες, ανάμεσα στις ο -

λου στα ανατολικά α ντι στοιχούν σε μεταγενέστερες χα ράξεις. Την εποχή πά - ντως της α να κά λυψης του Προσκυνητ η ρίου όλη αυ τή η έκταση είνα ι ενιαία. Για το ν χάρ τη του 1882 βλ. Α ΛΙΚΗΣ Σ Α ΜΟΥ ΗΛΙΔΟΥ - Α Ι ΜΙΛΙΑ Σ Σ ΤΕΦΑΝΙΔΟΥ - Φ Ω ΤΙ ΑΔΟΥ , « Ἡ Θεσσαλονίκη κατά τήν Τουρκοκρατία. Τά τουρκικά μνημε ῖ α», Ἀ ρ χαιολογία, 7 (1983) , 54 εικ. 3.

429 . Τ ὸ Ἄ στυ, ( 04)05/07/ 1892 ) , 1.

430 . Προφανώς θα υπήρχε όρθιος κάποιος κίονας, ο οποίος θα κάηκε στην πυρ κα γιά , αλλά θα ήταν ορατός πριν από αυτή και θα μπο ρούσε να προ σδιο ρί σει τη θέση του υπόγειου Προσκυνητηρίου .

431 . Ν ΙΓΔΕΛΗ , Αλληλογραφία, αρ. 33, σ. 88.

234

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

ποίες υπάρχει μία στενότερη. Από τη νότια πτέρυγα ξε κιν άει με κα τεύ θυνση προς το ν νότο διάδρομος . Η εν διάμεση πτέ ρυ γα α - πο λήγει στα δυτικά σε κυ κλοτερές θο λωτό διαμέρισμα « ἐ ξ ο ὗ πρ ὸ ς βορρ ᾶ ν ἄ ρχεται δεύτερος διά δρομος ἐ μπε φραγμένος κα ὶ α ὐ τός». Το ύψος από το δάπεδο μέ χρι το κλειδί του θόλου είναι τρί α μέτρα. Κάτω από το δά πεδο ε ντο πίζεται σε βάθος δύο με - τρων παλαιότερο δά πε δο.

«Α ἱ πλίνθοι, ἐ ξ ὧ ν κατασκευασμένοι ε ἶ νε ο ἱ το ῖ χοι κα ὶ ο ἱ θό - λοι, ε ἶ νε με γάλου τετραγωνικο ῦ σχήματος, ὅ μοιαι πρ ὸ ς τ ὰ ς τ ῶ ν λοιπ ῶ ν ἀ ρχαίων ἐ κ κλη σι ῶ ν τ ῆ ς Θεσσα λο νί κης τ ῶ ν με - τα βε βλη μένων ε ἰ ς τζαμία» ενώ εν τοι χι σμέ νες υπάρχουν και μαρ μά ρι νες πλάκες από λευκό και θεσ σα λικό μάρμαρο « (κοιν ῶ ς σου μα κί)». Το κτή ριο ήταν εξ αρ χής υπό γει ο και για το ν φω τι σμό του είχαν κατασκ ευα στεί πέ - ντε σωλήνες

« ἐ π ὶ τ ῶ ν θόλων, …, ὧ ν τ ὰ ἀ νώτατα ἄ κρα ε ἶ νε ν ῦ ν ἐ πι - κεκαλλυμμένα δι ὰ με γά λων μαρμαρίνων πλακ ῶ ν». Σε όλους τους τοίχους σώζεται διά κοσμος αν και η πολυετής υ γρασία που ε πιδει νώνεται από την πα ρουσία ψυχρού ύ δατος που αναδύεται από το μέσο της αρι στε ρής πτέρυγας, προκάλεσε ε κτε τα μένες κα ταστρο φές. Από τα σω ζό με να τμή μα τα του δια - κό σμου, ο Πα πα γεωρ γίου εντόπισε τις μορ φές της Αγ . Πα ρα - σκευ ής, της Αγ. Ανα στασίας και της Αγ. Άννας και στο κυ κλο τε - ρές διαμέρισμα έξι ακόμη μορ φές χωρίς επιγραφές. Ο αριθ μός

235

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

των γυναικών αγίων θεω ρήθηκε από τον Πα πα γεωρ γίου ικα νός ώ στε να διατυ πώ σει την άποψη ότι

«τ ὸ Προσκυ νητήριον ἦ το ἀ νι δρυ μένον χάριν μοναζουσ ῶ ν γυ ναικ ῶ ν, ὧ ν πολ λο ὶ ἀ ρχα ῖ οι ἱ στορι κο ὶ μνη μο νεύ ου σι τ ὰ ἐ ν διαι τήματα ἐ ν Θεσσα λονίκ ῃ, τ ῷ δευτέρ ῳ τούτ ῳ Βυ ζα ντί - ῳ» 432 . Άν δρα αγίου τοιχο γραφία σώζεται ακέραια αυτή του Αγ . Νι κο - λάο υ ενώ

« ἀ ξ ί α ἰ δίας μνείας ε ἶ νε ζωηρ ὰ κα ὶ περικαλλ ὴ ς ε ἰ κών, ἐ ν με - γά λ ῳ σχήματι, ἀ γγέλου ἔ χοντος ἐ ν τ ῇ ἀ ριστερ ᾷ χει ρ ὶ σφα ῖ - ραν». Στις δύο κύριες πτέρυγες το Ιερό Βήμα δη λώνεται με δύο μικρές και κοίλες κόγχες που ανοί γονται στο πάχος του τοίχο

«πρ ὸ τ ῶ ν ὁ ποίων κατ ὰ γ ῆ ς κε ῖ νται ν ῦ ν μαρ μάριναι πλάκες κα ὶ κιο νί σκοι. Ἡ ἐ ν τ ῷ μέσ ῳ πτέρυξ στε ρε ῖ ται κόγχης». Επίσης, ο Πα πα γε ωρ γίου αναφέρει ότι εκτός α πό τα όσα μνη μο - νεύ ει κανένα άλλο λεί ψανο ή κειμήλιο δεν σώ θηκε από το μνη - μείο, οπότε εικάζει προ γε νέ στερη σύληση του χώρου. Επανέρχεται, ωστόσο, με νέα μελέτη τ ου, αφού έχει φρο ντί - σει να επισκεφθεί το μνημείο δεύ τερη και τρίτη φορά και να κά - νει τις απαραίτητες τομές 433 . Στη νέα του εργασία προ σθέτει τις

432 . Βλ. και Ε ἰ κονογραφημενη Ἑ στία , ἔ τ. Ιστ ΄, 32/27 (189 2 ), 14, ό που ο Πα παγεωργίου εικάζει από μια πολύ μικρή αποτετριμμένη επι γρα φή (κάτι που και ο ίδιος μαρτυρεί) ότι το Προσκυνητήριο θα ήταν αφιερωμένο στη Θεο τόκο .

433 . Ε ἰ κονογραφημενη Ἑ στία , ἔ τ. Ιστ ΄, 32/34 (189 2 ) , 94 - 95.

236

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

δια στάσεις των δύο πτε ρύ γων (4,52Χ3,32) εκα τέρωθεν του με - σαί ου διαδρόμου, ο οποίος έχει πλάτος 1,30μ. και απολήγει στα δυ τικά σε κυ κλο τερές δωμάτιο διαμέτρου 2,20μ. Ο Παπα γεωρ γί - ου ταυτίζει το δωμάτιο αυ τό με το ν νάρθηκα του παρεκκλησίου. Για τον ε ντο πισμό της πα λαιό τε ρης οικοδομικής φάσης εκτε λέ - στη καν παράλληλα ανα σκα φικές τομές, που έ δει ξαν μαρ μά ρινη ε πίστρωση. Η εί σοδος στο ν χώρο του υπό γειου Προ σκυ νη τηρίου γινό - ταν α πό τα βόρεια μέσω υπονόμου που έ φτα νε ώς τα νό τια, ό - που υ πήρ χε ο λεγόμενος νάρθηκας. Εντο πί στη καν 13 φεγ γί τες, για τους οποίους ο Παπαγεωργ ίου δίνει λεπτομερή περιγρα φή των θέσεων, των δια στάσεων και του τρόπου κατασκευής τους. Το υπό γει ο αυτό κτί σμα καταχώστηκε α κό μη περισσό τε ρο, όταν σε με τα γενέστερο της κα τασκευής του χρόνο πα ρα τηρήθηκαν ε - κτε ταμένες επιχώσεις σε όλη την πόλη που α νέ βασαν το ε πί πε δο των οδών της. Εξαιτίας σει σμών 434 τα περι τει χί σμα τα ο κτώ φεγ γι - τών

434 . Οι ενδείξεις του εικονογραφικού προγράμματος του υπόγειου Προ - σκυ νη τη ρίου οδηγούν σε μία χρονολόγηση μετά την εικονομαχία, ίσως περί τον 11 ο αι., όπως θεώρησε και ο Παπαγεωργίου. Είναι πιθανόν η συγκε κρι μέ - νη τοι χο γράφηση να συντελέσθηκε επί αυτ o κράτορα Μι χαήλ Δ΄ (1034 - 1041), όταν στη Θεσσαλονίκη παρα τηρείται εκτε τα μένη ανακαινιστική δρα στη ριό - τη τα εξαιτίας των ανα γκών που προ έ κυ ψαν μετά από τους συνε χείς σεισμούς στα τέλη του 1037 και αρχές του 1038 { Ι. Σ ΚΥ ΛΙ ΤΖΗ , Σύνοψις Ἱ στο ρι ῶ ν, εκδ. I . Thurn , [ CFHB 5] ( Ber lin , 1973 ) , 402.81 - 82 } . Την εποχή αυτή ο ναός της Α γί - ας Σοφί ας με τα σκευάζεται, Μ ΕΝ ΤΖΟΥ , «Συμβολή στην έρευνα του αρ χαι ό τε - ρου ναού της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης», 220 - 221· Θ ΕΟ ΧΑ ΡΙ ΔΟΥ , Η αρ χι -

237

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

« ἐ πεξετάθηκαν πρ ὸ ς τ ὰ ἄ νω δι’ ἀ τάκτου ἐ ποι κο δομήσεως ἐ ν ε ἴ δει φρε ά των ε ἰ ς ὕ ψος τρι ῶ ν μέτρων, ἔ νθα κα ὶ ἐ κα λύ - φθη σαν δι ὰ μεγάλων πλακ ῶ ν, ἐ φ΄ ὧ ν ν ῦ ν ἐ πικάθηται στρ ῶ - μα γ ῆ ς πάχους τρι ῶ ν μέτρων». Σε σχέση με τον τοι χο γρα φικό διάκοσμο ο Πα πα γε ωργίου πα ρατηρεί ότι στον εν διά μεσο διάδρομο υ πάρ χει μια αγγελική μορ φή με μεγάλα ανοιγ μένα φτερά η οποία κρα τ εί στο αριστερό τ ης χέρι σφαί ρα «διη ρη μένην διά ταινι ῶ ν ε ἰ ς τέσσερα σταυρο ει - δ ῶ ς» 435 . Η μορ φή του Αγ . Νικολάου κεί ται στο ν νότιο τοίχο της βό - ρειας πτέ ρυγας, είναι ακέραια και κρατεί στο δεξί χέρι στα υ ρό 436 . Στα βόρεια ξε χω ρίζει η μορφή του Αγ. Γεωργίου που φορεί στρα -

τε κτονική του ναού της Αγίας Σο φίας στην Θε σ σα λο νίκη, 30, 81 - 83, 169 - 171, 185 - 189.

435 . Για την εικονογραφία των αγγέλων βλ. M . T ATIC - D JURIC , Das Bild der Engel ( Recklinghausen , 1962)· G . B EREFELT , A Study on the winged An gel ( Stockholm , 1968)· Σ ΙΛΑ Κ ΟΥΚΙΑΡΗ , ( ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ ), Τά θαύματα - εμφανίσεις των αγ γέ λων καί αρ χαγγέλων στη βυζαντινή τέχνη των Βαλκανίων ( Αθήνα , 1989)· S . G ABELIC , Cy cles of the Archangels in Byzantine Art ( Belgrade , 1991) · G L . A L . P EERS , Sub tle Bodies representing Angels in Byzantium ( London , 2001)· T H . M ARTIN , “The Development of Winged Angels in Early Christian Art” , E spacio, Tiem po y Forma, Serie VII, Historia del Arte , 14 (2001) , 11 - 30.

436 . Για την εικονογραφία του Αγίου Νικολάου βλ. Ν. Ζ Ι Α , «Είκόνες το ῦ βίου καί τ ῆ ς κοιμήσεως το ῦ Ἁ γίου Νικολάου», ΔΧΑΕ περ. Δ΄ , τ . 5 (1969), 275 - 298 · Ν ANCY P ATTERSON - S EV CEN CO , The Life of Saint Nicholas in By zan - ti ne Art ( Torino , 1983)· Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ - I . S EVCENCO , The life of Saint Nicolas of Si on ( Massa chu setts , 1984)· Γ . Α ΝΤΟΥΡΑΚΗ , Ο Άγιο ς Νικόλαος στη βυζαντινή τέχνη ( Αθήνα , 1988) .

238

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

τιω τικά εν δύ μα τα και «στηρίζει ..τ ὴ ν ἀ ριστεράν ἐ π ὶ τ ῆ ς λα β ῆ ς ὀ ξέος ἐ γ χει ρι δίου» 437 . Οι α γίες αναπτύσσονται στο ν δυτικό τοί - χο. Εντυ πω σιακή εί ναι η κτητορική παράσταση στα α ρι στε ρά του Αγ. Γεωργίου . Εικονίζεται η Θεοτόκος με τα χέ ρια της εκτε - τα μένα προς τον εξ αριστερών της ιστάμενο ευλογούντα Χρι - στό, που ακο λου θείται από τον Ιωάννη τον Πρό δρομο και μία γυ ναικεία μορφή που ο Παπαγεωργίου, με ένα ερω τη μα τικό, ταυ τίζει με τη Μα ρία (;). Κάτω από τα πόδ ια του Χρι στού ανοί - γε ται μικρή κόγχη. Παρά τους πόδας της Θεο τόκου και του Χρι - στού κείται γονυπετής ο πω γω νο φό ρος κτή τορας του Προσκυ - νη τ η ρίου . Η επιγραφή αν και απ ο σπα σμα τικά σωζό με νη αποτε - λεί επίκληση: «Κύ ριε ὁ ( Θε ὸ ς μνήσθητι?) Γεοργίου το ῦ… ορέμη» .

Οι πα ρα στάσεις της Δέησης είναι συνήθεις σε ναούς της υ παί - θρου που ανεγείρονται από προσωπικότητες της τοπικής κοι νω - νίας και συχνά απεικο νί ζο νται σε κτητορικές πα ρα στά σεις 438 .

437 . Βλ. και ΒΖ 1 (1892) , 485 - 486. Για την εικονογραφία του Αγίου Γε ωρ - γίου βλ . J . M YSLIVEC , “ Saint Georges dans l ’ art chr é tien oriental ”, By zan ti no - slavica , 5 (1933 - 1934), 304 - 375· Τ. Π ΑΠΑΜΑΣΤΟΡΑΚΗ , «Ιστο ρί ες και ι στο ρή σεις βυζα ντι ν ῶ ν παλληκαριών», ΔΧΑΕ περ. Δ΄ , τ . Κ΄ (1998), 213 - 230· C.P. C HA RA - LAMPIDIS , “Representations of military saints in the mid dle - by zan ti ne and late - byzantine iconography of greek Macedonia”, Studi sull’ oriente cri stia no, 5/2 (2001), 193 - 201· C HR . W ALTER , T he Warrior Saints in Byzantine Art and Tra - di tion (London, 2003)· P.L. G ROTOWSKI , Arms and ar mour of the war rior saints. Tradition and innovation in byzantine icono gra phy (Leiden, 2010).

438 . Μ ΑΡΙΑΣ Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Ιστο ρώ ντας τη « Δέηση » στις βυζαντι νές

239

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Στους τοίχους της νότιας πτέρυγας διακρίνο ντα ι μό νον ίχνη τοι χο γρα φιών που μαρτυρούν για την ύπαρξη δια κό σμου που δεν σώ ζεται. Οι τοιχογραφίες του κυκλοτερούς δωματίου στα δυ - τι κά, διαι ρού νται κάθετα σε δύο ημιχόρια. Στο νότιο εικο νί ζο - νται πέντε όρ θιες α γίες ανώνυμες και η προτομή ενός α γίου ά ν - δρ α σε με τάλ λιο 439 . Στο βόρειο τμήμα δεν υπάρχουν τοιχο γρα φί - ες, ε πειδή σε αυ τό ανοίγε ται η θύρα εισό δου. Εί σο δος υπάρχει και στα ανατολικά η οποία οδηγεί στο ν διά δρο μο ανάμεσα στις δύο πτέρυγες. Στις εισόδους φαίνεται ότι υπήρ χαν διπλά βήλα. Στο ν διάδρομο βρέθηκε κιονί σκος από φεγ γί τη με σταυρό. Στις επιχώσεις βρέθηκαν όστρακα και λεί ψανα ο στών. Στο ν χώρο του Ιερού Βήματος σώζεται δεύτερη παρά στα ση Δέη σης 440 που συνοδεύεται από τι ς σχεδόν ολόσωμες μορφές της Αγ. Παρασκευής και της Αγ . Ανα στασία ς. Μία μικρή κόγχη δια - μορ φώ νε ται κάτω από τα πόδια του Χριστού. Η εύρεση μαρ μά -

εκ κλη σί ες της Ελλάδος , (Θεσσαλονίκη, 2003), 238 - 245, 269. Οι δύο κτή το ρες γονυπετείς και δεόμενοι απει κο νί ζο νται στο Karanlik Kilisse στο G ö re me στην Καππαδοκία (11 ος αι.), ό.π., 173.

439 . Επειδή η μορφή είναι σε προτομή εντός μεταλλίου και συνοδεύει ό - μι λο γυναικών αγίων, ίσως να μην είναι άγιος, αλλά ο Χριστός που ευλογεί τις αγίες.

440 . Παράστασ η Δέησης υπάρχει και στη βόρεια στοά της κρύπτης του να ού του Αγίου Δημητρίου (9 ος - 10 ος αι.), Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Ιστο ρώ ντας τη «Δ έ η ση » στις βυζαντινές εκκλη σί ες της Ελλάδος, 117 - 118. Η αρχαιότερη πα - ρά στα ση Δέησης απαντά σε τοι χο γραφία στη νότια πα ραστάδα του Ιερού Βή - μα τος του παρεκκλη σί ου των Αγίων Κη ρύ κου και Ιουλίττης στο ναό της San - ta Maria An ti qua Ρώμης και χρονο λο γείται τον 7 ο αι., ό.π., 21.

240

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

ρι νων κιόνων και οπών σε ύ ψος 2,00μ. στους τοίχους μαρ τυ - ρούν, σύμ φωνα με τον Παπα γεωρ γίου, την ύπαρξη τέμπλου 441 . Η Αγία Τρά πεζα στη ριζόταν στην πτέρυγα αυτή σε μαρμάρινο κιο νίσκο. Ο Παπαγεωργίου ολοκληρώνει τη μελέτη του προ τεί νοντας τη διενέργεια συστηματικών ανασκαφών έ τσι ώστε α πό τα ευρή - μα τα να καταστεί δυνατή η επι κύ ρω ση ή η διά ψευ ση της φήμης περί «κεκρυμμένου θη σαυρο ῦ ( χειρογράφων κα ὶ ἄ λλων κει - μηλίων). (η ανασκαφή) θ ὰ διδάξ ῃ δ ὲ κα ὶ τ ὴ σχέσιν το ῦ Προσκυ νη τη ρίου πρός τε τ ὸ πα ρακείμενον τζαμίον τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφίας κα ὶ πρός τε τ ὸ παλαι ὸ ν ὑ δρα γωγε ῖ ον, ο ὗ πλη - σίον ἐ κε ῖ ε ὐ κρινή φαί νο νταν κα ὶ ν ῦ ν ἔ τι ἴ χνη, κα ὶ ἄ λλα γείτονα ὑ πόγεια κτίρια….». Τέλος, θεω ρεί πιθα νόν στο ν συ γκε κριμένο χώρο να βρίσκεται ο τά φος του κτήτορα 442 .

Δ.2. Ερμηνεία του διακό σμου του υπόγειου Προσκυνητηρίου

Η παρά στα ση της Δέησης απαντά στο ν χώρο του Ιερού Βή - μα τος σε ναούς της Καππαδοκίας τον 10 ο αι. κ.ε., όχι όμως μεμο - νω μένα, αλλά ενσω ματωμένη σε αποκαλυπτικού πε ριεχομένου

441 . Για το τέμπλο στη βυζαντινή εποχή βλ. Α ΓΓΕΛΙΚΗΣ Τ ΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ , «Η χρήση του τέμπλου στο χριστιανικό ναό», ΕΕΘΣχ ΑΠΘ/Τμ. Ποι μα ντικής και Κοι νω νικής Θεολογίας , 8 (2002) , 301 - 331· G . P ALLIS , “Ι n scri ptions on mid dle Byzantine marble templon screens ”, BZ 106/2 (2014) , 761 – 810.

442 . Ε ἰ κονογραφημενη Ἑ στία , ἔ τ. Ι στ ΄, 34/32 (1892) , 94 - 95.

241

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

πα ρα στά σεις. Η έξαρση στην εμφάνιση της σύνθεσης στο Ιερό Βή μα ο φεί λεται στο ότι μετά την εικο νο μαχία στους να ούς που στε ρούνταν τρούλου, όπου πα ρα δο σιακά εικο νιζόταν ο Παντο - κρά το ρας, η μορφή του μετα τίθε ται στην κόγχη του Ιερού Βή μα - τος δίπλα στη Θεοτόκο 443 . Γενικά πάντως, η παράσταση της Δέ η - σης εντάσσεται στα εικονογραφικά προγράμματα τ ων ναών από τον 10 ο αι. κ.ε. για να καθιερωθεί πλέον από τον 12 ο - 13 ο αι. 444 . Η συ χνή παρουσία του θέματος σε κρύπτες και ταφικά πα ρεκ κλή - σια ή κοι μητη ριακούς ναούς ώθησε στην ερμηνεία της σκη νής, παράλλη λα με το ν λειτουργικό και μεσιτικό χαρακτήρα τη ς, με όρους εσχατο λο γι κούς 445 . Όσον αφορά στον τοιχογραφικό διάκοσμο του Προ σκυ νη - τη ρίου παρατηρείται απόκλιση από τις συνήθεις εικαστικές επι - λο γές, καθώς στους βυζαντινούς ναούς απα ντούν κυρίως μορ - φές αν δρών αγίων. Μόνον μετά την εικονομαχία οι γυναίκες α - γί ες εν σω μα τώ νο νται στο εκκλησιαστικό εορτολόγιο και ως εκ

443 . Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Ιστο ρώ ντας τη «Δέηση » στις βυζαντινές εκκλη - σί ες της Ελλάδος, 62 - 63. Δέηση απεικονίζεται και την κόγχη της κρύ πτης της μο νής του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα (11 ος αι.), στην οποία είχαν τα φεί η γού με - νοι και άλλα σημαντικά πρόσωπα της μονής, Ν ΑΝ Ω Χ Α ΤΖΗ ΔΑ ΚΗ , Ό σιος Λου - κάς (Αθήνα, 1996), 70· N . O IKONOMIDES , “ The first century of the mona ste ry of Hosios Loukas ”, DOP 46 (1992), 245 - 255. Δέηση υπάρχει και στο ο στε ο φυλάκιο της μονής Πετριζονίτισσας, Bat cko vo Βουλγαρίας (1083), L . P RA SHKOV - E L K A B AKALOVA - S T . B OIADJIEV , Ma na stirite v Balgaria ( So fia , 1992), 256.

444 . Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Ιστο ρώ ντας τη «Δέηση » στις βυζαντινές εκ - κλη σί ες της Ελλάδος, 23. 445 . Ό . π ., 25 - 26.

242

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

τού του εντάσ σο νται δειλά δειλά στα εικονογραφικά προ γράμ - μα τα των ναών 446 . Συ χνή είναι η πα ρου σία της Αγ. Ανα στα σί - ας 447 και της Αγ. Πα ρα σκευής 448 . Η παρουσία τους στ ον ανατο λι - κό τοίχο ή στο Ιε ρό Βήμα πα ρατηρείται κυρίως σε επαρ χιώτικα μνη μεία και δη λώνει ότι σε αυ τές ήταν αφιερωμένος ο ναός (ε - πει δή η συ νή θης θέση τους είναι στο δυτικό τμήμα του ναού) ή

446 . S HARON G ERSTEL , “Painted sources for female Piety in Medieval By - zan tium”, DOP 52 (1998), 89 - 111· P. H ALSHALL , Women’s Bodies, Men’s So - uls: Sanctity and Gender in Byzantium, Ph.D., (New York, 1999)· E BI HA RA R IE , Ha giographical portraits in the eleventh centur y byzantine chur ches of Gre e - ce : their role and function in the iconographical program, Δ ιδ . Διατρ . , ( Εθνι - κό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών , Αθήνα , 2010).

447 . Στο εκκλησιαστικό εορτολόγιο απαντά η Αγία Αναστα σί α η Ρω - μαία που εορτάζει στις 12 Οκτωβρίου και θεωρείται ιατρός α γία. Υπάρχει και μία άλλη Α γία Αναστασί α που εορτάζει στις 22 Δεκεμβρίου και μαρ τύ ρη σε στον διωγ μό του Διοκλητιανού, Rie , Hagio graphical portraits in the eleventh cen tu ry byzantine churches of Greece , 109 υποσ. 5.

448 . Ό.π., 111, υποσ. 18. Βλ. και Σ ΙΛΑ Κ ΟΥΚΙΑΡΗ , ( ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ ), Ὁ κύ - κλος το ῦ βίου τ ῆ ς Ἁ γίας Πα ρα σκευ ῆ ς τ ῆ ς Ῥ ωμαί ας κα ὶ τ ῆ ς ἐ ξ Ἰ κονίου στ ὴ χρι - στια νικ ὴ τέχνη, Διδ. Διατρ., ( Ἀ θ ῆ ναι, 1994)· C H . W AL TER , “ The portrait of Sai nt Paraskeve ”, Byzantinoslavica , 61 (1995), 753 - 757· Γ ΛΥΚΕΡΙΑΣ Χ Α ΤΖΟΥ - ΛΗ , «Η δε σποτική εικόνα της αγίας Παρασκευής α πό το τέμπλο του ομώ νυ - μου ναού της συνοικίας Βαρουσίου Τρικάλων», στο Πρα κτικά 4 ου Συμποσίου Τρι καλινών Σπου δών, Τρίκαλα, 8 - 10 Νοεμ βρί ου 1996, Τρικαλινά, 17 (1997), 213 - 238· Σ ΟΥΛΤΑΝΑΣ Δ. Λ ΑΜΠΡΟΥ , Η Οσία Πα ρασ κε υή η Επιβατηνή: Ιστορία και γραμ μα τεία, Διδ. Διατρ., ( Θεσσαλονίκη, 2007)· Π ΑΡΑ ΣΚΕΥΗΣ Χ. Π Α ΠΑ ΔΗ - ΜΗ ΤΡΙΟΥ , «Σύνθετη εικό να της αγίας Πα ρα σκευής με σκη νές του βί ου της στο Εκκλησιαστικό Μου σεί ο της Σιά τιστας», Μακεδονικά, 38 (2009), 59 - 96 .

243

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ότι εί ναι προστάτριες αγίες των κτη τόρων 449 . Το γεγο νός δε ότι και οι δύο αγίες συνδέονται στην εκ κλη σιαστική παράδοση με θαύ ματα ιάσεων από ασθένειες 450 καθι στά πιθανόν το υπό γειο Προ σκυνητήριο να αποτελούσε αναθη μα τι κό χώρο που ο κτή - το ράς του απο φάσισε να αφιερώσει στις δύο α γί ες που τ ο ν θερά - πευ σαν από κάποια ασθένεια. Ακριβέστερη, ωστόσο, θεωρούμε μία άλλη υπόθεση. Οι δύ ο α γίες φέρουν ονόματα που τ ι ς συνδέουν με το Θάνατο και την Α νά σταση του Χρι στού 451 . Λαμβανομένου υπόψη και του γεγο -

449 . R IE , Hagiographical portraits in the eleventh century byzantine chur ches of Greece, 115 - 116, 124. Πρβλ . Σ ΙΛΑ Κ ΟΥΚΙΑΡΗ , ( ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ ) , « Ἡ θέση το ῦ ἐ πω νύ μου ἁ γίου στ ὸ ε ἰ κονογραφικ ὸ πρόγραμμα το ῦ βυζα ντινο ῦ ναο ῦ ( γε νικ ὲ ς ἀ ρχ ὲ ς )», Κληρονομ ία , 22 (1990), 105 - 123· C A THE RI NE J OU LI VET - L EVY κ . ά . ( εκδ ,), Les saints et leur sanctuaire à By zan ce: texts, images et mo - numents (Paris, 1993).

450 . Κ ΟΥΚΙΑΡΗ , Ὁ κύκλος το ῦ βίου τ ῆ ς Ἁ γίας Παρασκευ ῆ ς τ ῆ ς Ῥ ωμαίας κα ὶ τ ῆ ς ἐ ξ Ἰ κονίου στ ὴ χρι στιανικ ὴ τέχνη , 37 - 41· J ANE B RAUN , Tales from a - no ther Byzantium. Celestial journey and local Community in the me di e val Gre ek apocrypha (C ambridge , 2007 ) , 117 - 120, 166. Βλ . Κοντά κι α εορ τών Αγ . Αναστασίας Ρωμαίας : « Παρθε νί ας v άμασι , καθη γ v ι σμέ v η ὁ σία , μαρ τυρίου α ἵ - μα σιν , Ἀ v αστασία πλυθε ῖ σα , παρέχεις το ῖ ς ἐ ν ἀ νά γκαις τ ῶ ν νο σημάτων , ἴ ασιν κα ὶ σωτηρίαν το ῖ ς προσιο ῦ σιν , ἐ κ καρδίας , ἰ σχ ὺ ν γ ὰ ρ νέμει , Χρι στ ὸ ς ὁ βρύω v, χά ριν ἀ έναον », Αγ . Αναστασίας Φαρ μα κολύτριας : « Ο ἱ ἐ ν πειρασμο ῖ ς , κα ὶ θλί ψ εσιν ὑ πάρχοντες , πρ ὸ ς τ ὸ ν σ ὸ ν ναόν , προστρέχοντες λαμβάνουσι , τ ὰ σε - πτ ὰ δωρήματα , τ ῆ ς ἔ ν σοι ἐ νοικούσης θείας χάριτος Ἀ να στα σία · σ ὺ γ ὰ ρ ἀ ε ί , τ ῷ κόσμ ῳ πηγάζεις τ ὰ ἰ άματα » και Αγ . Παρασκευής της Ρω μαίας : « Τ ὸ ν ναόν σου πάνσεμνε , ὡ ς ἱ ατρε ῖ ον ψυχικ ὸ ν ε ὑ ράμενοι , ἐ ν τού τ ῳ πάντες ο ἱ πιστοί , με - γα λοφώνως τιμ ῶ μέν σε , Ὁ σιομάρτυς Πα ρα σκευ ὴ ἀ οί δι με .».

451 . G ERSTEL , “Painted Sources for Female Piety in Medieval By zan tium”,

244

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

νό τος ότι η κα τασκευή του Προσκηνητηρίου είναι υ πόγεια, τότε είναι δυ νατό να υποστηριχθεί ότι ο χώρος θα μπορούσε να είναι κοι μητηριακός. Ο Παπαγεωρ γί ου, άλλωστε, θεωρεί πιθα νόν εδώ να υπήρχε ο τάφος του κτήτορα. Δεν γνω ρίζουμε την ταυτότητα του νεκρού που ήταν θαμμένος ε κεί, αλλά μάλλον θα επρό κειτο για σημαίνουσα προσωπικό τη τα, στην οποία είχε παραχωρηθεί ο συ γκεκριμένος χώρος, όπου τελούνταν από ότι φαί νε ται συχνές ακο λου θίες. Ε πειδή, βε βαί ως, αναφερό μα στε σε υπόγειο χώρο μι κρών δια στάσεων θεω ρού με ότι οι ακολου θί ες που τελού νταν, θα πρέπει να αφορούσαν σε αγιασμούς ή ευχέ λαια ή μνημόσυνα, όχι όμως Θεί α Λειτουργία, στην οποία μετέχει αριθμός πι στών και η οποία αναπτύσσεται βά σει ενός συγκεκριμέ νου τυ πικού, το ο ποίο δεν θα μπορούσε να ε φαρ μοσθεί στους χώ ρους του υπό - γει ου Προσκυνητηρίου 452 . Η διά νοι ξη πάντως των φω ταγωγών, ακόμη και μετά την ανύψωση της ε πι φάνειας του εδάφους της πό λης, έτσι ώστε ο χώρος αν και υ πό γει ος, να μπορεί να αερί ζε - ται και να φωτίζεται, θεωρούμε ότι μαρ τυ ρεί υπέρ μιας συνεχό - με νης χρήσης του χώρου.

99 - 100.

452 . Για τη Θεία Λειτουργία βλ . ενδεικτικά R. T AFT , “How Liturgies grow: the Evolution of the byzantine Divine Liturgy”, OCP 43 (1977), 355 - 378· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , The Gre at Entrance: A History of the Transfer of Gifts and Other Pre anaphoral Ri tes , [OCA 200] (Rome, 1975· αναθεωρ . 1978· ε μπλου τισμ. και ανα θεωρ. 2004)· Π. Τ ΡΕ ΜΠΕΛΑ , Α ἱ τρε ῖ ς λειτουργίαι κατ ὰ το ὺ ς ἐ ν Ἀ θήναις κώ - δικας ( Ἀ θ ῆ ναι, 1935)· S CHULTZ , Η βυζαντινή λει τουργία · Π. Σ ΚΑΛ ΤΣΗ , Λει - τουρ γικ ὲ ς Μελέτες ΙΙ (Θεσσαλονίκη, 2006), 5 9 - 74, 75 - 97, 173 - 214, 215 - 225.

245

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Δ.3. Ταύτιση του υπόγειου Προσκυνητηρίου

Για την τύχη του υπόγειου Προσκυνητηρίου που α νέ σκαψε ο Παπαγεωργίου στα 1892 δεν διαθέτουμε α σφα λείς πληρο φο - ρίες. Σε έγ γρα φο που σώζεται στο Αρχείο της Μη τρό πο λης Θεσ - σα λο νίκης του 1910, μνη μο νεύε ται ότι πριν από 18 χρό νια στα νό τια της Αγ. Σοφίας είχε βρ εθεί κα τα κόμ βη που καταχώθηκε ξα νά από τους Εβραίους 453 . Το 1919 με έξοδα της επιτροπής του να ού της Α γ . Σο φί ας υπό την επίβλεψη του τότε εφόρου αρχαιο - τή των Χ. Πε λε κί δη διε νεργούνται ανασκα φές στην τότε οδό της 17 ης Ιου νί ου στα νότια της Α γίας Σοφί ας. Τό τε αποκαλύφθηκε κρύ πτη «τ ῆ ς ὁ ποίας ἀ π ὸ τρι α κο νταετίας πε ρί που ἔ χει γνωσ θ ῇ ἡ θέσις…» 454 , πληροφορία βά σει της οποίας η κρύπτη θα μπορούσε να ταυτισθεί με το υπό γειο Προ σκυ νητηρίου του Πα πα γε ωρ γί - ου. Στο σχέδιο του χώ ρου στα νότια της Αγίας Σοφίας πριν α πό την ανασκαφή του Πελεκίδη, που σώζεται στο αρ χείο της ΙΣΤ΄ ΕΚΠΑ και δημο σιεύ θηκε το 1997 από την Πα να γιώτα Ασημακο - πού λου - Α τζα κά, φαίνεται η κάτοψη μιας κρύπτης στα ανα το λι - κά του σημερινού νυμφαίου/βα πτι στη ρίου 455 . Τα ευ ρή ματα της

453 . ΑΙΜΘ, Ι.Ν. Ἁ γίας Σο φίας, φακ. Α΄, υποφ. Γ΄/12πζ΄. 454 . Μακεδονία, ( 25/08/1919 ) , 2.

455 . Π ΑΝΑΓΙΩΤΑΣ Α ΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ - Α ΤΖΑΚΑ , «Τα προ βλή ματα του χώ - ρου νό τια α πό το ναό της Αγίας Σοφίας στη Θεσσα λο νίκη», Θεσσα λονι κέ ων Πό λις, 1 (1997), 65 εικ. 6 [= Χριστιανική Θεσσα λονίκ η. Ἱ στο ρί α, Λατρεία και Τέ χνη το ῦ ἱ ερο ῦ ναο ῦ τ ῆ ς το ῦ Θεο ῦ Σοφίας, Πρακτικά Ι ΄ Διε θνο ῦ ς Ἐ πι στη μο -

246

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

συ γκε κριμένης αρ χαι ο λο γικής έρευ νας α φο ρούν στην απο κά λυ - ψη μιας κρύπτης (κάτω από το οδό στρωμα της 17 ης Ιουνίου), στα ανα το λικά ενός κτίσματος που δεν είχε ακόμη την εποχή ε - κείνη ανα σκα φεί και άρα ταυ τι σθεί 456 . Θα πρέπει στο σημείο αυ - τό να σημει ώ σουμε ότι οι κα τασκευέ ς που αποκ αλύπτο νται στα 1919 στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη βρί σκονταν στον ευ ρύ τε ρο χώ ρο της ανα το λικής αυλής της Αγίας Σοφίας , α πό την οποία δεν διερ χόταν δρόμος, παρά μόνον ο παράδρομος Βα - σιλέως Καρό λου, πολύ ανα το λι κότερα, που όριζε την προς ανα - τολάς έ κτα ση του οθω μα νι κού λου τρού της Α γίας Σοφία ς ( A ya

νι κο ῦ Συ μποσίου, 10 - 12 Ὀ κτω βρίου 1996 (Θεσσαλο νί κη , 2007 ) , 95 - 116] · Δ Ε - ΒΟ ΛΗ , «Η “κατακόμβη” του Αϊ Γιάν νη των πιστών, το “νυμ φαίο” των λο γί ων και η βυζαντινή το πο γρα φία της Θεσσαλονί κης», 19. Το σχέδιο φέρει χρο νο - λο γία Οκτωβρίου 1919. Φωτογραφία της συ γκε κρι μένης περιοχής της πό λης το 1917 βλ. P A PA STA THIS - H EKIMOGLOU , The Gre at Fire of Thessaloniki (1917), 67. Αν και σημειώνεται από τους παρα πάνω ερευνητές ότι πρόκειται για κά τοψη του χώρου προ της ανα σκα φής, έχω την εντύπωση ότι στο σχέδιο α ποτυπώνονται τα α ποτελέσματα της πρώτης φάσης των α να σκαφικών ενερ - γει ών του Πε λε κί δη και όχι πώς ήταν ο χώρος πριν αυ τές αρχίσουν, επειδή στο σχέ διο υπάρ χει αποτυπωμένη η κάτοψη της κρύπτης που ανα σκάφηκε το 1919 και της ο ποίας μόνον η θέση ήταν γνωστή πριν από τη διενέρ γεια των α νασκαφών. Η διά νοιξή της κρύπτης έγινε το 1919 με την αφαίρεση των επι - χώ σεων, στις ο ποί ες βρέθηκαν και τμήματα ψηφιδω τών. Ο Δεβολής μάλιστα (ό.π.) ση μει ώ νει ότι οι εργάτες θα πρέπει να κατέβηκαν από το οπαίο άνοιγμα του κυ κλι κού προθαλάμου, δηλαδή δεν είχε ακόμη διανοιχθεί η κρύ πτη.

456 . Σημειώνεται ότι την εποχή εκείνη το προς δυσμάς οικοδόμημα το ο ποίο δεν είχε ακόμη ανασκαφεί, θεωρήθηκε ο ναός, στον οποίο ανήκε η κρύ - πτη, Μακεδονία, ( 25/08/1919 ) , 2.

247

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Sof ya Ha ma mi ) 457 . Η χά ρα ξη της οδού 17 ης Ιουνίου η οποία είναι ορατή στο σχέδιο του 1919, εί ναι νεό τερη (πε ρί που 1891) και με βάση αυ τή οι υπόγειες κατά σκευές, στις οποίες αναφε ρό μα στε, εντο πί ζο νται σε δια φο ρετικό οι κο δο μικό τετρά γω νο από αυ τό της Α γίας Σοφία ς. Στο ιστορικό χω ρό χρο νο, ω στόσο, ανα πτύ σ - σο ν ται στο υπέδαφος της ανα το λ ικής αυ λής της Αγίας Σοφίας . Οι ανασκαφές το 1919 συνεχίστηκαν και έ φε ραν στο φως ένα υπόγειο κτίσμα, η πρόσβαση στο οποίο ε ξα σφα λι ζό ταν μέσω στοάς με πορεία Β - Ν πλάτους 1, 46μ. που οδη γού σε σ’ ένα πε ρί - κεντρο χώρο, από τ ο ν οποίο ξε κι νάει έτερος διά δρομος με κα - τεύ θυνση Δ - Α. Στο ν συγκεκριμένο διάδρομο αυ λίζονται δύο ορ - θο γώνιες αίθουσες που ανα πτύσ σο νται στα βόρεια και στα νότιά του. Από τη νότια αί θου σα ξεκινάει έτερος διάδρομος με πορεία προς το ν νότο. Η κά τοψη του χώρου, όπως απο τυ πώθηκε στο σχέ διο του 1919, μοιά ζει εν πολλοίς με το κτί σμα που πε ρι γράφει ο Παπα γε - ωρ γίου, υπάρχουν όμως ορι σμέ νες διαφορές. Η απόστασή του α - πό το Ιερό της Αγίας Σοφίας είναι ίσως η πρώτη έν δει ξη για ταύ - τι ση των δύο κτισμάτων, με την προϋπόθεση, βεβαίως, το σημείο έ ναρξης για τη μέτρηση της απόστασης να τοπο θετηθεί στον ά ξο - να του διακονικού. Από το σημείο αυτό έως την είσοδο της στοάς

457 . Βλ . V. D EMETRIADES , “Vakifs along the via Egnatia”, “The Via E gna - ti a un der Ot toman Rule 1380 - 1669”, Halcyon Days in Crete II. A Sy mpo si um , Re thy mnon 9 - 11/01/1994 ( Rethymnon , 1996), 93. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Τοπο γρα φία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης , 418 · Κ Α ΡΑΔΗΜΟΥ - Γ ΕΡΟΛΥΜΠΟΥ , Η ανάδυση της σύγ χρο - νης Θεσσαλονίκης, 72 - 73, 91.

248

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

πρό σβα σης στον υπόγειο χώρο η απόσταση είναι 4 0 βή ματα, δη - λα δή πε ρίπου 30μ. Αν, όμως, η απόσταση με τρη θεί α πό τον άξονα της μεσαίας κόγ χης του Ιερού τότε τα 40 βή ματα που αναφέρει ο Πα πα γεωρ γίου, οδηγούν σε έναν υ πόγειο χώρο ε ντός του ση με ρι - νού πε ριβό λου του ναού, βο ρειό τε ρα δηλαδή α πό την ανα σκα φή του Πε λε κίδη. Είναι λο γικό, όμως, να υ πο λο γί σου με την κοντύ - τε ρη δια δρο μή, διότι ο Παπα γεωρ γίου δεν ήταν ψη λός. Ήταν ό - μως ακριβο λόγος και όταν λέει α πό το Ιερό, δεν εν νοεί ένα συ - γκε κριμένο ση μείο αλλά το νοτιότερο όριό του. 30μ. νό τια από το ν ναό της Αγίας Σο φί ας οδηγούν στη ση με ρινή κρύ πτη του Αγί ου Ιωάννη. Ω στό σο, η έννοια του προ σα να τολισμού στα νο - τι ο ανατολικά δεν αποδίδει τις ακριβείς συν τε ταγ μένες του υ πό - γει ου κτί σμα τος, με το οποίο ασχο λού μα στε. Σύμφωνα με την περιγραφή του Παπαγεωργίου, στις δύο αί - θου σες του Π ροσκυνητ η ρίου υπήρχαν μικρές κόγχες που δια - μόρ φω ναν ένα υποτυπώδες Ιερό βήμα ενώ στους τοίχους βόρεια και νό τια σε ύψος 2μ. διακρίνονταν οπές για τη στήριξη οριζό - ντι ας ξύ λι νης δοκού του τέμπλου. Στο σχέ διο του 1919 μόνον η νό τια αί θου σα διαθέτει κόγχη ενώ ο α να τολικός τοίχος της βό - ρει ας αίθουσας εί ναι επίπεδος. Ε πί σης, δε ν γίνεται καμία ανα φο - ρά σε παρουσία τέ μπλου στο ν χώ ρο. Η αλήθεια είναι ότι και σή - με ρα, στους τοίχους της βόρειας αί θου σας του Αγιάσματος του Αγίου Ιωάννη 458 δεν δια κρί νονται δοκοθήκες για τη στήριξη επι -

458 . Στον ανατολικό τοίχο της βό ρειας αίθουσας, στο σημερινό α γίασμα του Α γίου Ιωάνν η σώ ζεται μετάλλιο με την προ το μή του Αγίου Δη μη τρίου

249

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

στυ λίου. Επίσης, η ύ παρξη θύ ρας στα ανατολικά του νοτίου τοί - χου της βόρειας αίθο υ σας ση μαί νει ότι η είσοδος στο χώρο, εφό - σον υπήρχε τέμπλο , θα γινόταν απευ θείας στο Ιερό Βήμα, κάτι που δεν θα μπορούσε να συμβαίνει. Άρα, στη βόρεια αίθουσα της σημερινής κατακόμβης του Αγίου Ιω άν νη δεν θα υπήρχε τέ - μπλο, όπως άλλωσ τε όμως και στην υπό γει α κατασκευή του Πα - πα γεωργίου. Τα μαρμάρινα μέλη που είδε πε σμένα στο έδαφος ίσως να προέρχονταν από μεμονω μέ νο μαρμά ρι νο εικονοστάσι και όχι από τέμπλο. Στο διάδρομο ανάμεσα στις δύο αίθουσες ο Παπα γεωρ γίου α να φέρει ό τι η παράσταση του αγγέλου με τα α νοι κτά φτερά κα τα λαμβάνει όλο τον ανατολικό τοίχο. Στη σημερινή κατα κόμ - βη του Α γίου Ιωάνν η στον ανατολικό τοίχο του ίδιου χώρου προ σκολλάται χαμηλό πεζούλι, το μήκος του ο ποίου ταυτίζεται με το πλάτος του διαδρόμου, για το οποίο δεν υπάρχει μνεία στον Παπαγεωργίου. Ο ίδιος περιγράφει στην εί σο δο του Προσκυνητηρίου δια - κλά δωση, από τη γένεση της οποίας ξε κι νούσαν δύο κλά δοι, εκ των οποίων ο έ νας έβαινε προς τα δυτικά και ο άλ λος προς ανα - το λάς 459 . Στο σχέδιο του 1919 παρατηρείται μόνον μία είσοδος πρό σβασης στον υπόγειο χώρο με φορά προς τα δυτικά. Τέλος,

[ Δ Ε ΒΟ ΛΗ , «Η “κα τα κόμβη” του Αϊ Γιάν νη των πιστών, το “νυμ φαίο” των λο - γί ων και η βυζαντινή το πο γρα φία της Θεσσαλονί κης», εικ. 65 (φωτο γρα φι κή λή ψη 2006)], την οποία όμως δεν είδε ο Πα πα γεωρ γίου.

459 . Ε ἰ κονογραφημενη Ἑ στία , ἔ τ. Ι στ ΄, 34/32 (1892) , 95.

250

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

ο Παπαγεωρ γί ου ση μειώνει ότι από τα νότια της νότιας αίθου - σας ξεκινούσε κρύ πτη ύψους 0, 50μ και πλάτους 0, 75 μ. προς τα νό τια που ανασκά φη κε σε βάθος 12μ. και η οποία ήταν γεμάτη νε ρό 460 . Σύμφωνα με το σχέδιο του 1919 αλλά και την κατά στα - ση στο ν σημερινό υπόγειο χώ ρο, στο ν νότιο τοίχο της νότιας αί - θου σας ανοίγεται υπό νο μος (αγωγός) που εκτεί νεται προς τ α νό τια. Στην ε πι φάνεια του νοτίου τοί χου και σε ύψος 4μ. πε ρί - που από το δά πε δο δια κρί νο νται υπο λείμ ματα μεγά λων καρφιών στη σειρά, που πι θα νότατα θα στήρι ζαν μαρ μά ρι νες πλάκες μιας κρή νης, που θα πρέ πει να υπήρχε στη θέση εκείνη, μ άλλον ως α - γί ασμα 461 . Για τη χρή ση του χώρου ως α γιά σματος δεν γί νε ται α - να φο ρά από τον Πα πα γεωρ γίου, ο οποίος ση μειώνει ότι το α γί α - σμα υπήρχε δίπλα στο Προσκυνητήριο . Στο σχέδιο του 1919 η λεγόμενη κατακόμβη του Αγίου Ι ω - αν νη απο τυ πώνε ται ως ορατή στο χώρο πριν από την ανα σκα - φή, ενώ με βάση το έγγραφο του 1910 το Προσκυνητήριο του Πα πα γεωρ γίου καταχώθηκε ξανά μετά τη δημο σί ευσή του έτσι ώ στε να συνεχιστεί ομαλά η ανέ γερ ση των ε βραϊκών οικιών, κά - τι για το οποίο βεβαίως δεν εί μα στε σί γου ροι ότι πραγ μα το ποι ή - θη κε. Δεν μπο ρούμε, δη λα δή, επει δή στερούμαστε στοιχείων, να

460 . Ό.π.

461 . Ο σημερινός αγωγός θεωρείται προσθήκη των παλαιοχριστιανικών χρό νων στην προϋπάρχουσα ρωμαϊκή κατασκευή, Δ ΕΒΟΛΗ , «Η “κα τα κόμ βη” του Αϊ Γιάν νη των πιστών, το “νυμφαίο” των λο γίων και η βυ ζα ντινή το πο γρα - φία της Θεσσαλονί κη ς», 53 - 54.

251

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

εί μαστε βέ βαι οι ότι πα ρά το γε γονός της επί χω σης του χώρου, οι Ε βραίοι προ χώ ρησαν στην ανέγερση οικιών. Φαίνεται πάντως ότι στην περιοχή ήταν γνωστή η ύπαρξη υπό γει ων κτισμάτων. Στο δημοσίευμα του 1919 ανα φέ ρεται ότι η θέση της κρύπτης που ανασκάπτεται, ήταν γνω στή εδώ και τρι ά ντα χρόνια, δηλαδή από το 1889. Σχε τικά με το Προ σκυ νη - τή ριο του Παπα γεωργίου είχε ήδη γίνει α να σκαφή το 1892. Δεν α νήκε, δη λα δή, στην κατηγορία των υ πό γειων κατασκευών, η θέση των ο ποί ων ή ταν α πλά γνω στή. Ο Παπαγεωργίου φαίνεται να εκπλήσ σε ται και να εντυ πω σιάζεται από ένα και νούργιο εύ - ρη μα, ενώ για τους λοι πούς υπόγειους χώρους , που γνώριζε τη θέση τους, είχε ήδη δια τυ πω θεί αίτημα για ανασκαφή τρία μόλις χρό νια πριν, το 1889. Τον Φεβρουάριο του 1922 στα νότια της Αγίας Σο φία ς γί νε - ται λόγος για μία υπόγεια τριμερή κα τα κόμ βη 462 . Σε γωνία της νό τιας αίθουσας απο κα λύ φθη κε μαρ μά ρι νο τε τρά γωνο βαπτι - στή ριο (;), σε μαρμά ρι να μέλη του οποίου υ πήρχαν σταυροί 463 . Το βό ρειο διαμέρισμα που χρη σίμευε ως πα ρεκκλήσι, σώζονταν τοι χο γρα φίες. Ο Άγ . Νι κό λαος, ο Απ. Παύλος και ο αρ χάγγε λος Μι χαήλ ταυ τίζονται βά σει επιγραφών. Η πρό σβα ση στη συ γκε -

462 . Μακεδονία, (13/02/1922), 1. Οι ανασκαφές διεξάγονταν κατόπιν τη - λεγραφικής εντολής του Υπουργείου χάρη στο κονδύλιο των 25.000 δρχ που διέθεσε ο Δήμος Θεσσαλονίκης , Νέα Ἀ λήθεια, (13/02/1922), 4. 463 . Πιθανότατα δεν πρόκειται για βαπτιστήριο, αφού ο χώρος ήταν υ - πό γειος και υπόγεια βαπτιστήρια δεν είναι γνωστά. Ίσως να ήταν κρή νη, απ’ ό που θα έρρεε αγίασμα.

252

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

κρι μέ νη υπόγεια κρύπτη εξασφαλιζόταν μέσω ελικοειδούς μαρ - μά ρινης κλίμακας, ενώ στα βόρειά της φαίνεται ότι ξε κι νού σε και δεύτερη μαρ μά ρινη στενή κλίμακα «μ ὲ διεύ θυ ν σ ιν πρ ὸ ς τ ὸ ν να ὸ ν τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φία ς». Πάνω από την κρύπτη ήλθε στο φως ψη φι δω τό δάπεδο με γεωμετρική διακόσμηση που χρο νο λο γή - θη κε στο β΄ μισό ή τέλη 4 ου αι. 464 Σε σχέδιο του ανασκαμμένου χώρου στα νότια της Α γίας Σο - φία ς το 1922 465 αποτυπώνεται μια υπόγεια κα τα σκευ ή με τρι με ρή διά ταξη κάτω και προς τα ανατολικά του ε ξα γω νικού νυμ φαί - ου/βαπτιστηρίου, στη θέση δηλαδή της ση μερινής κα τα κόμ βης του Α γίου Ιωάννη . Είναι, όμως, αυτό το σχέδιο του ανα σκαφικού χώ ρου, στον οποίο αναφέρεται το δημοσίευμα της ΜΑΚΕΔΟ ΝΙ - ΑΣ ; Μήπως θα πρέ πει να ανα ζητήσουμε κά ποιο γειτονικό χώρο, για τον ο ποίο δεν ξέ ρουμε τίποτα ; Στο δημο σίευμα της ΝΕΑΣ Α - ΛΗ ΘΕΙ ΑΣ 13/02/1922 (σ. 4) α να φέ ρε ται:

464 . Η σημασία των ευρημάτων της ανασκαφής οδήγησε τον έφορο αρ - χαι ο τήτων Πελεκίδη να ζητήσει από τον Γενικό Διοικητή Μακεδονίας να προ - βεί στις απαρα ίτητες ενέργειες ώστε να απαλλοτριωθούν τα οι κό πεδα, κάτω από τα οποία βρέθηκε η κρύπτη, με την προοπτική να ιδρυθεί στη θέση αυτή το Αρ χαιολο γι κό Μουσείο της πόλης, Μακεδονία, (21/08/1922), 2· Νέα Ἀ λ ήθεια, (21/08/1922), 4. Για το ψηφιδωτό δάπεδο βλ. Α ΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ - Α ΤΖΑ ΚΑ , Σύ - νταγ μα των παλαιο χρι στια νικών δαπέδων της Ελλάδος, τ. ΙΙΙ/Ι, 209 - 212.

465 . Ε ΥΑΓΓΕΛΙΑΣ Χ ΑΤΖΗΤΡΥΦΩΝΟΣ , «Η εικόνα, το περιεχόμενο και οι επεμ βά σεις στο χώρο γύρω από την Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης», Μνημ εί ο και Περιβ ά λλον, 5 (1998 - 1999), 108, εικ.11α. Εξαιρετικά σύ ντομη αρχαιολογική α ναφορά υπάρχει στο BCH XLVI (1922) , 527. Φωτο γρα φία του χώρου της α - να σκαφής βλ. Γ. Μ ΕΓΑ - Ν. Χ ΟΡΜΠΟΥ , Η Θεσσα λο νίκη μέσα α πό τον φακό του Γιώρ γου Λυκίδη ( Θεσσαλονίκη , 2006 ) , εικ. 12/11.

253

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

« Ἔ ξω θεν το ῦ ναο ῦ τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφίας κα ὶ νοτιο ανα το λικ ῶ ς α ὐ το ῦ ε ἰ ς τ ὸ ο ἰ κόπεδον, το ῦ ὁ ποίου τ ὸ κτημα τό γρα φον ἠ - γο ρά σθη ὑ π ὸ τ ῆ ς ὀ ρθοδόξου κοι νό τη τας» διενερ γού νται ανασκα φές. Σύμφωνα με έγγραφο, ωστόσο, της Αρ χαιο λο γικής Υπη ρεσίας 1794/28 - 03 - 1928 οι « ἰ διοκτήται ο ἰ κο πέ δων παρά τ ὴ ν κρύπτην τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φί - ας ζητούσιν ν ὰ δοθή λύσις», καθώς δεν μπορούν να αναγερθούν οικοδομές λόγω των α να - σκα φών. Ένα χρόνο αργότερα σε έγγραφο του Υπουργείο υ Συ - γκοι νω νί ας προς τον Έφορο Αρ χαιο τήτων Χ. Πελεκίδη ζη τεί ται η γνώμη του τελευ ταί ου σχε τικά με το εάν επι βάλ λε ται ή ό χι η δια τήρηση και δια μόρ φω ση του α να σκα φέντος χώρου, ε πειδή «ο ἱ ἰ διοκτ ῆ ται ο ἰ κοπέδων πα ρ ὰ τ ὴ ν κρύπτην τ ῆ ς Ἁ γίας Σ ο φία ς ὑ πέβαλον ἡ μ ῖ ν πα ρά πο να…δι ό τι δ ὲ ν δύναται ν ὰ ο ἰ κο δο μήσωσι ἐ π ὶ τ ῶ ν ο ἰ κοπέ δων των …» 466 . Ό μως, η «κρύπτη της Α γί ας Σο - φί ας» δεν μπορεί να εί ναι το οι κό -

πε δο του οποί ου το κτη μα τό γρα - φο αγόρασε η Ορ θό δο ξος Κοι νό - τητα. Πρώ τον διότι τέτοιο κτη - μα τόγραφο δεν αναφέ ρε ται στο Πρα κτικό δια νομής της περιου - σί ας της 467 . Δεύτερον διότι αλ λι ώς θα δια τυ πω νόταν το προανα -

466 . Α ΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ - Α ΤΖΑΚΑ , « Τα προ βλή ματα του χώρου νό τια α πό το ναό της Αγίας Σοφίας στη Θεσσα λο νίκη», 112. 467 . Ἔ κθεσις τ ῆ ς κατ ὰ τ ὸ ἄ ρθρον 1 το ῦ νομ. Διατάγματος τ ῆ ς 25 ης Φε βρου -

254

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

φερ θέν έγ γρα φο του Υπουρ γεί ου. Πι θανή θέ ση της κρύ πτης του 1922 είναι στο οικοδομικό τε τρά γωνο 123. Σε σχέση με το σχέδιο της ανασκαφής του 1922, δεν μπο - ρού με να μιλήσουμε με ασφά λει α για ταύ τιση του χώ ρου με το Π ρο σκυ νη τ ή ριο του Παπα γεωρ γίου. Το υπερ κεί μενο ψηφιδωτό δά πε δο που ανασκάφηκε το 1922, βρί σκε ται στην είσοδο της κρύ πτης. Θα ήταν, λοιπόν, αδύ να το να μην τ ο είχε δει ο Παπα - γεωρ γίου. Ο ίδιος, όμως, δεν κάνει νύξη σε κά τι τέ τοιο. Κά ποιες διαφορές παρου σιάζει και η ε σω τερική διαρ ρύ θμιση των χώ ρων τη ς κρύπτης, όπως απο τυ πώνεται στο σχέδιο του 1922, καθώς από την εν λόγω κα τα σκευή α που σιάζουν οι κόγ χες στους ανα - το λι κούς τοί χους των αι θου σών ε νώ δεν έχει αποτυ πω θεί η προς το ν νό το στοά που μνη μο νεύει ο Παπαγεωργίου και εί ναι εμ φα - νής στην κά τοψη του 1919. Το 1939 ο Μαρίνος Καλλιγάς εντόπισε σε απόσταση 4 μέ - τρων από το διακονικό της Αγίας Σοφίας προς τα ΝΑ άνοιγμα δι - α στά σεων 1, 65Χ0, 53 μ. Το άνοιγμα αποτελούσε την αρχή μιας υ - πό γειας στοάς «καλυπτομένης δι ὰ καμάρας ἐ ξ ὀ πτο πλίν θων». Η στοά σε μήκος 3 μέτρων βαίνει ευθεία, σύμ φωνα με τον ανασκα - φέα, ε νώ στη συνέχεια φαί νεται να κατέρ χεται 468 . Ο Καλλιγάς δι -

αρίου το ῦ 1926 « περ ὶ τροποποιήσεως το ῦ νόμου 2508» ἐ πι τρο π ῆ ς ὑ π ὸ ἡ μερο - μη νίαν 15 - 29 Ἰ ουνίου 1926. Περ ὶ ἐ κκαθαρίσεως τ ῆ ς πε ρι ου σίας τ ῶ ν ε ὐ α γ ῶ ν ἱ δρυ μάτων κα ὶ να ῶ ν τ ῆ ς τέως ἑ λληνικ ῆ ς ὀ ρθοδόξου κοι νότητος Θεσ σα λο νί - κης, 14.

468 . Μ. Κ ΑΛΛΙΓΑ , « Ἀ νασκαφικα ὶ ἔ ρευναι ἐ ν τ ῷ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ να ῷ τ ῆ ς

255

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

α τύ πωσε την άποψη ότι το τμή μα που ανέσκαψε, αποτελεί την προς ανα το λάς απόληξη της στο άς που οδη γού σε στην είσοδο της υ πό γει ας κατακόμβης του Αγίου Ιωάννη 469 . Σημειωτέον ότι μπρο -

Ἁ γίας Σοφίας», ΠΑΕ 1939, 79. Βλ. και «Χρονικ ὰ Ἀ ρχαιολογικά», Μακεδο νι - κά, 1 (1940) , 473 - 474. 469 . Το 1922, όταν ανα σκά φη κε ο ευρύτερος χώρος, όπου βρί σκεται το ε - ξα γω νι κό νυμ φαίο/βαπτιστήριο, βρέθηκε άνοιγμα στοάς με κατεύ θυνση προς την Α γία Σοφί α. Το άνοιγμα έκλεισε, όταν κτίσθηκε ανα λημ μα τικός τοί χος από μπε τόν αρμέ για να στη ρί ξει το οδόστρωμα της υπερ κεί με νης οδού, Χ.Ι. Μ Α ΚΑ ΡΟΝΑ , «Χρονικ ὰ Ἀ ρ χαιο λο γι κά. Ἀ να σκαφα ὶ κα ὶ ἔ ρευναι ἐ ν Μα κεδονί ᾳ κατ ὰ τ ὸ ἔ τος 1939», Μακεδονικά, 1 (1940), 474 υποσ. 1. Την πληροφορία ότι το 1922 ήταν ορατό ά νοιγ μα στοάς δίνουν οι Καλλιγάς και Μακαρόνας, οι ο - ποί οι μιλούν για το νότιο πέρας της στο άς που ξεκινούσε από το λεγόμενο «ά νοιγμα Καλλιγά». Ο ανασκαφέας Χ. Πε λε κίδης, το 1922, δεν ση με ι ώ νει κά - τι τέ τοιο στη μικρή α να φορά της α να σκαφικής του εργασίας στο BCH XLVI (1922) , 527. Βλ. Μ Α ΚΑ ΡΟΝΑ , ό.π., 473 - 474. Για το νυμ φαίο βλ. Σ ΟΦΙΑΣ Α ΚΡΙ - ΒΟ ΠΟΥ ΛΟΥ , Το εξά γω νο στη βυζαντινή αρχιτε κτονική, Διδ. Διατρ., (Αριστο - τέ λειο Πανεπισ τήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2007), 176 - 179· Α ΣΗ ΜΙ - ΝΑΣ Κ ΑΪ ΑΦΑ , Συ στή μα τα ύδρευσης και από χέ τευ σης κα τά την ελληνιστική και ρωμ αϊκή πε ρί ο δο στη Μακεδονία , Διδ. Διατρ., τ. Ι, (Αριστο τέ λειο Πα νεπι - στή μιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2008 ), 370 - 371. Αν συ σχε τίσουμε την πλη ροφορία του Πε λεκίδη ό τι γύρω από το εξά γω νο εντοπίστηκε διάδρομος στρωμένος με ψη φι δω τά και τη μελέτη της Α ση μα κοπούλου - Ατζακά [«Τα προ βλή ματα του χώρου νό τια α πό το ν ναό της Α γίας Σοφίας στη Θεσσα λο - νίκη», 66 - 67, εικ. 12] για το τμήμα ψη φι δω τού δαπέδου που α να σκά φηκε στα βο ρειοα να το λικά του εξαγώνου, τότε φαί νεται ορθή η άποψη ότι το τε λευ ταί ο απο τε λεί τμήμα του ψηφι δω τού δα πέ δου του περι δρό μου - πε ριβόλου που πε - ριέ τρεχε στο ε ξαγωνικό κτήριο (βλ. για την πε ρί πτωση δικε λυ φωτού ε ξα γώ - νου Α ΚΡΙ ΒΟ ΠΟΥΛΟΥ , Το εξά γωνο στη βυ ζα ντινή αρχιτεκτονική, 85 - 86, 179). Με δεδο μένο ότι το ψ η φι δωτό χρο νο λο γήθηκε από την Ατζακά στο β΄ μισό με τέλη του 4 ου αι., ίσως στα χρόνια του Μ. Θεοδοσίου, ενώ το ρωμαϊκό νυμ - φαίο τοποθε τήθηκε από την Ακρι βο πούλου στο α΄ μι σό του 4 ου αι., είναι λο γι -

256

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

στά από το άνοιγμα βρέθηκε τοίχος, στον οποίο ανοιγόταν μία στενή είσοδος, λίγο χαμη λό τε ρα από το στρώμα της βυζαντινής ε πο χής 470 . Με βάση τη ν τοιχοδομία της καμάρας προτάθηκε μια χρο νο λό γηση στις αρχές του 8 ου αι., χρονολογία στην οποία το - πο θε τή θη κε και το Α γίασμα του Αγίου Ιωάνν η 471 και ο ναός της Α γίας Σο φία ς 472 .

κό να γίνεται λόγος για μετασκευή της χρή σης του κτηριακού συγκροτή μα - τος στη χρι στια νική του χρήση στα τέλη του 4 ου αι. και συγκεκρ ι μένα μετά το 390, όταν επί Με γά λου Θεο δο σίου αναγ νω ρί σθη κε ο χρι στιανισμός ως επί ση - μη θρησκεία του κρά τους. Ο χώρος, δηλαδή, με τά το 390 με τα τρέπεται σε βα - πτι στή ριο ( Α ΤΖΑ ΚΑ , ό.π., 68, υποσ. 31· Α ΚΡΙ ΒΟΠΟΥΛΟΥ , ό.π., 259) και κατα - σκ ευά ζε ται το ψη φι δω τό δά πε δο, για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της πρώ - της βασιλικής (Α΄). Υπο στη ρί χθη κε, όμως, ότι ο χώρος από την αρχή κτί σθη - κε ως βα πτι στήριο της βασιλικής Α΄ και παρέμεινε σε χρήση έως τον 6 ο αι., Δ Ε ΒΟ ΛΗ , «Η “κατακόμ βη” του Αϊ Γιάννη των πιστών, το “νυμφαίο” των λο γί - ων και η βυζαντινή το πο γραφία της Θεσσαλονί κη ς», 9 - 55.

470 . Μ ΑΚΑΡΟΝΑ , «Χρονικ ὰ Ἀ ρ χαιο λο γι κά. Ἀ νασκαφα ὶ κα ὶ ἔ ρευναι ἐ ν Μα κε δο νί ᾳ κατ ὰ τ ὸ ἔ τος 1939», 474. 471 . Στην περί πτωση αποδο χής της χρονο λό γη σης του Αγιάσματος του Α γίου Ι ω άν νη τον 8 ο αι., προκαλούνται κάποια ερωτήματα· πώς το υπερ κεί - με νο ψη φιδωτό χρο νο λο γείται μετά τα μέσα του 4 ου αι., αν η διά νοιξη της κρύ πτης το ποθετείται τρεις αιώνες αργότερα; Ή μήπως τε λικά η διά νοι ξη της κρύ πτης οδήγησε στην καταστροφή του ψη φιδωτού δα πέ δου και άρα σε κα - τάρ γηση του πε ρι δρό μου - περιβό λου του βα πτι στη ρίου; Και αν συ νέβη αυτό, για τί συνέβη; ποιός δη λα δή υπήρξε ο λό γος διαμόρ φω σης ενός υπόγειου χώ - ρου στα νοτιο ανα το λικά της Αγίας Σ οφία ς τον 8 ο αι.; Κ ΑΛΛΙΓΑ , « Ἀ να σκα φι - κα ὶ ἔ ρευναι ἐ ν τ ῷ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ να ῷ τ ῆ ς Ἁ γί ας Σοφίας», 81· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἀ να σκα φικα ὶ ἔ ρευναι ἐ ν τ ῷ ἐ ν Θεσ σα λο νί κ ῃ να ῷ τ ῆ ς Ἁ γί ας Σοφίας», ΠΑΕ 1940, 27. 472 . Ο Καλλιγάς [ Die Hagia So phia von Thessa lo ni ki ( W ü rzburg , 1935), 65 -

257

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Στο άνοιγμα που εντόπισε ο Καλλιγάς, θεωρήθηκε ότι απ ο - λή γει στοά που συνδέει τη β ασιλική Β΄ (κάτω από την Αγία Σο - φί α) 473 με το βαπτιστήριο 474 . Βεβαίως η επικοινωνία της βασι λι -

66] θεωρεί ότι η ανέγερση του ναού θα πρέπει να αναζητηθεί κατά τη διάρ κεια της βα σιλείας του Λέοντα Γ΄ Ισαύρου (717 - 741). Ο Α. Μέντζος [«Συμ βο λ ὴ στ ὴ ν ἔ ρευ να το ῦ ἀ ρχαιότερου ναο ῦ τ ῆ ς Ἁ γί ας Σοφίας Θεσσα λονίκης», 220] πρότεινε τα έτη 630 ή 640 ως termini post quem για την ανέγερση του τρίτου κα τά σειρά ναού Αγίας Σο φία ς (ση με ρινού). Ο ίδιος επα νέρχεται στο θέμα με νέα του μελέτη («Ο γλυ πτός διάκοσμος της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη», 332 - 334) και προ τείνει τα χρονικά όρια 740 - 800 για την α νέ γερση του ναού. Το 1981 ο R . Cormack [“ The Apse Mosaics of St . So phia at Thessaloniki ”, 126] πρότεινε τη χρονο λό γηση της α νέγερσης του ναού στα 780 - 797. Κατά την Καλλιόπη Θεο χα ρίδου ( Η αρχιτεκτονική του ναού της Αγίας Σο φίας στην Θεσσαλο νί κη, 196 - 197) η αρχική κα τα σκευή του σημερινού ναού της Α - γί ας Σοφίας θα πρέπει να τοποθετηθεί μετά τα τέ λη 6 ου - αρχές 7 ου αι. και πριν το 630. Ο Γ. Βε λένης [«Η χρονολόγηση του ναού της Αγίας Σοφίας Θεσσα - λο νίκης μέσα από τα επιγραφικά δεδομένα», 70 - 75· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Μεσοβυ ζα - ντι νή ναοδομία στη Θεσσαλονίκη, 70 - 71] υπο στή ριξε την ίδρυση της Αγίας Σο φίας κατά την πρώ τη εικονομαχική περίοδο (ίσως πριν από το 751) και την ανί δρυσή της κα τά τη δεύτερη εικονομαχική περί ο δο και πριν από το 840. Τέ - λος, η Μαρία Καζαμία - Τσέρνου ( Μνημειακή τοπογραφία της χρι στια νικής Θε σ σα λο νίκης, 338) π ρότεινε τα μέσα με δεύ τε ρο μισό του 7 ου αι. για την ανέ - γερ ση της Α γίας Σοφία ς. 473 . Για τα προγενέστερα κτίσματα κάτω από το σημερινό ναό της Α γί - ας Σο φ ίας βλ. Μ ΕΝΤΖΟΥ , «Συμβολ ὴ στ ὴ ν ἔ ρευνα το ῦ ἀ ρχαιότερου ναο ῦ τ ῆ ς Ἁ γί ας Σο φίας Θεσσαλονίκης», 201 - 220· Β ΕΛΕΝΗ , Μεσοβυζαντινή ναοδομία στη Θεσ σαλονίκη, 63 - 65· Θ ΕΟΧΑΡΙΔΟΥ , Η αρχιτεκτονική του ναού της Αγίας Σο φί ας στην Θεσσαλονίκη· Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Μνημειακή τοπογραφία της χρι στιανικής Θεσσα λο νίκης, 340 - 371· Αποτυπώματα, 105.

474 . Χ ΑΤΖΗΤΡΥΦΩΝΟΣ , «Η εικόνα, το περιεχόμενο και οι επεμ βά σεις στο χώρο γύρω από την Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης», 103 - 104. Η Ασημα κοπού -

258

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

κής με το βα πτιστήριό της δεν υπάρχει λόγος να γί νε ται με υ πό - γεια στοά. Το βάπτισμα τελούνταν κατά τη διάρ κεια της αγρυ - πνί ας του Πάσχα, το βράδυ του Μεγάλου Σαβ βάτου. Οι φω τι ζό - με νοι μετέβαιναν στο βα πτιστήριο, ό που αφού ολο κλη ρωνόταν η ακολουθία του βαπτί σμα τός τους, ενδύονταν τα βαπτι σμα τικά εν δύ μα τ α και στη συνέ χεια με αναμμένες λα μπάδες ψάλλοντας το « ὅ σοι ε ἰ ς Χριστ ὸ ν ἐ βα πτίσθητε…» επέ στρεφαν στο ν ναό για να μετάσχουν στην πρώτη τους Θεί α Λειτουργία, όπου και με - τα λάμ βαναν για πρώτη φορά των Αχράντων Μυστηρίων 475 . Το συγκεκριμένο τυ πικό δεν γ ι νόταν μυ στικά. Θεωρούμε δηλαδή ότι αν θα υπήρχε κάποια σχέση α νά μεσα στο «άνοιγμα Καλλιγά» και το ν χώρο στα νότια της Α γίας Σο φί ας, αυτή θα αφορούσε στην κα τα κόμβη του Αγίου Ιωάν νη και όχι στο βα πτιστήριο.

λου - Ατζακά («Τα προ βλή ματα του χώρου νό τια α πό το ναό της Αγίας Σο φί - ας στη Θεσ σα λο νίκη», 62 - 71) διατυπώνει την άποψη ότι το βαπτιστή ριο σχε - τι ζε ται όχι με την βασιλική Β΄, αλλά με τη βασιλική Α΄ (τέλη 4 ου αι.) είτε ως με τατροπή προγενέστερου δημόσιου κτίσματος σε βα πτι στή ριο είτε ως εξ αρ - χής ανέγερση βαπτιστηρίου. Τέλη 4 ου αι. για τη χρήση του χώρου ως βα πτι - στη ρίου δέχεται και η Ευτέρπη Μαρκή («Η Αγία Σοφία και το προ σκτί σμα τά της μέσα από τα αρχαιο λο γι κά δεδομένα», 54 - 61), αλλά τό συνδέει με τη βα - σι λική Β΄, την οποία τοποθετεί τότε (τη βασιλική Α΄ θεωρεί κων σ τα ντί νειο κτί σμα).

475 . Βλ. Ν ΙΚΟΔΗΜΟΥ Σ ΚΡΕΤΤΑ , (Α ΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ ), «Τ ὸ βάπτισμα κατ ὰ τ ὶ ς βαπτισμα τι κ ὲ ς κα ὶ μυσταγωγικ ὲ ς κατηχήσεις το ῦ ἁ γίου Κυρίλλου Ἱ ερο σο λύ - μων», ΕΕΘΣχ ΑΠΘ , Τμ. Ποι μα ντι κ ῆ ς κα ὶ Κοινωνικ ῆ ς Θεολογίας , 1 (1990), 259 - 381· Π. Σ ΚΑΛΤΣΗ , Λει τουργικές Μελέτες Ι (Θεσσαλονίκη, 1999), 71, 74 - 76, 329 - 337.

259

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Αυ τό, όμως, αποτελεί μια υπόθεση που μόνον η ανασκαφική έ - ρευ να θα μπορούσε να τεκμηριώσει, καταφατικά ή αποφατικά 476 . Το υπόγειο Προσκυνητήριο που ανακαλύφθηκε στα 1892 από τον Παπαγεωργίου ταυτίστηκε το 1963 με το υ πόγειο α γί α - σμα (κατακόμβη) του Αγίου Ιωάνν η 477 στα νότια του σημε ρι νού ναού της Αγίας Σοφίας 478 . Η ταύ τι ση προ τάθηκε βάσει δύο στοι - χείων. Πρώτον επειδή ο χώρος εί ναι υπόγειος και η από στα σή

476 . Βλ. παρακάτω ανασκαφή έτους 1981.

477 . Το 1940 ιδρύεται να ΐ δριο στη μνήμη του Αγίου Ιωάννου του Προ - δρό μου στην περιοχή της κρύπτης σύμφωνα με το έγγραφο της 28 ης /08/1940, Χ Α ΤΖΗ ΤΡΥΦΩΝΟΣ , «Η ει κόνα, το περιεχόμενο και οι επεμ βά σεις στο χώρο γύρω από την Α γία Σοφία Θεσσαλονίκης», 107, 109, εικ. 12. Φωτογραφία α πό τον εορτασμό της Αποτομής του Αγίου Ιωάν νη Προδρόμου δείχνει την ύ παρ - ξη παρεκκλησίου στη μνήμη του Προ δρό μου την εποχή ε κεί νη, Μα κε δο νία, (30/08/1940), 2. Το α γίασμα του Αγίου Ιωάννη ήταν αρ χικά υ πό γειο ρωμαϊκό κτί σμα, τμήμα ενός τεράστιου συγκρο τήματος θερ μών, η χρήση των ο ποίων σχετίστηκε με το θέατρο - στάδιο της πόλης που ανασκάφηκε στην πε ριο χή, Γ. Β ΕΛΕΝΗ - Π ΟΛΥΞΕΝΗΣ Α ΔΑΜ - Β ΕΛΕΝΗ , «Ρωμαϊκό θέ ατρο στη Θεσσα λο νίκη», ΑΕΜΘ 3 (1989), 241 - 256 · Τ ΩΝ Α ΥΤΩΝ , «Το θέατρο - στα διο στη Θεσσα λο νί - κη», 69 - 75· Δ ΕΒΟΛΗ , «Η “κατακόμβη” του Αϊ Γιάν νη των πιστώ ν, το “νυμ φαί - ο” των λο γίων και η βυζαντινή το πο γρα φία της Θεσ σα λονί κης», 46 - 49.

478 . ΑΔ 18 (1963) , Χρονικά Β2, 241. Πάντως το 1963 δεν έγινε ανα σκα - φι κή έρευνα στο ν χώρο. Η Ασημακοπούλου - Ατζακά («Τα προ βλή ματα του χώρου νό τια α πό το ναό της Αγίας Σοφίας στη Θεσσα λο νίκη», 65) και ο Δε - βο λής («Η “κατακόμβη” του Αϊ Γιάννη των πι στών, το “νυμφαίο” των λογίων και η βυζαντινή τοπογραφία της Θεσσα λονί κης», 17) ταυτίζουν το Προ σκυ - νη τήριο του Παπαγεωργίου με υπόγεια στοά που ένωνε τη βασιλική Α΄ με το βα πτι στήριο. Ο ίδιος λίγο παρακάτω στη μελέτη του (ό.π., 51) ταυτίζει την κα τα κόμ βη του Αγίου Ιωά ννη με το Προσκυνητήριο του Παπαγεωργίου.

260

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

του από το Ιερό της Α γίας Σο φίας είναι περίπου 30μ. 479 Δεύ τε - ρον επει δή θεω ρήθηκε ότι η κρύ πτη επικοινωνούσε με υπόγεια στοά με τον πε ρίβολο της Αγίας Σοφίας, σύμφωνα με την ανα - κά λυψη του Καλ λι γά το 1939. Το 1981, ωστόσο, ανασκαφές που διενεργήθηκαν από τον Σω τήρη Κίσσα 480 στην ανατολική αυλή της Αγίας Σοφίας , στην πε ριο χή της ανασκαφικής έρευνας του Καλλιγά, οδή γησαν στο συ μπέ ρασμα ότι η υπόγεια κατασκευή δεν ήταν στο ά, αλλά αυ - το τε λής λατρευτική κατασκευή κά τω από το νότιο μεσαίο κλί - τος της πεντάκλιτης βασιλικής της προ γε νέ στερης του σημε ρι - νού ναού της Αγίας Σοφίας 481 . Στο ν χώρο βρέθηκε μεγάλος αρι - θμός νομισμάτων 4 ου - 8 ου αι. 482

479 . Επίσης, αναφέρεται ότι διατηρούνταν σε άριστη κατάσταση η κε φα - λή του γενειοφόρου κτήτορα που μνημονεύει ο Παπαγεωργίου, χω ρίς να είναι δυ να τή η ανάγνωση της επιγραφής. Σήμερα, πάντως, δεν διακρίνεται σχεδόν τι πο τα από την παράσταση. 480 . ΑΔ 36 (1981) , Χρονικά Β2, 312. 481 . Ίσως να μην είναι άσχετη και η εύρεση ενός χώρου στα βόρεια του «α νοίγ μα τος Καλλιγά». Στο φύλλο της Μακεδονίας (2 9/10/1939, 2 ) ανα φέ ρε - ται ότι το πρωί της 28 ης Ο κτω βρίου οι εργάτες που ανέ σκα πταν το ν χώρο στα ανα τολικά του Ιε ρού της Αγίας Σοφί ας , εντόπισαν πλίν θους τόξου θο λω τής στοάς. Ο Μα ρίνος Καλλιγάς ως υπεύθυνος της ανασκαφικής έρευνας κα τέ - βη κε στη στοά μαζί με τον Χ. Λεφάκη και μετά την αφαίρεση των χωμά των δια πι στώ θηκε εκεί η ύπαρξη αψίδας με ψηφιδωτό διάκοσμο. Η πρώ τη εντύ - πω ση, ωστόσο, ήταν ό τι το τόξο με το ψηφιδωτό είχε ρι φθεί εκεί από άλλο ση μείο. «Τ ὸ πε ρίερ γον ε ἶ ναι ὅ τι ἐ ν συνεχεί ᾳ τ ῆ ς ἀ ψί δος ὑ πάρχει μεταξ ὺ τ ῶ ν χω μάτων ζώνη τσιμέντου ἀ κολουθο ῦ σα τοι αύ την κατεύθυνσιν ὥ στε ν ὰ σχη - μα τίζ ῃ με τ ὰ το ῦ τεμαχίου τ ῆ ς ἀ ψ ῖ δος πλ ῆ ρες τόξον ε ἰ σόδου θολωτ ῆ ς στο ᾶ ς».

261

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Ο ίδιος ο Παπαγεωργίου το 1892 δήλωνε ότι μόνον ανα σκα - φικές έρευνες θα μπορέσουν να αποκαλύψουν τη σχέ ση του υ - πό γειου Προσκυνητηρίου με τον παρακείμενο ναό της Αγίας Σο φία ς και «…πρ ὸ ς παλαι ὸ ν ὑ δραγωγε ῖ ον, ο ὗ πλησίον ἐ κε ῖ ε ὐ κριν ῆ φαί νονται κα ὶ ν ῦ ν ἔ τι τ ὰ ἴ χνη, κα ὶ τ ὰ ἄ λλα γείτονα ὑ πόγεια κτί ρια, …», για τα οποία είχε ήδη διατυ πω θεί αίτημα σχετικής έρευνας το 1889. Το γεγονός ότι ο Παπαγεωργίου κάνει λόγο για ίχνη πα - λαι ού υδραγωγείου, και όχι για υδραγωγείο, αποκλείει την ταύ - τι σή του με το ο θω μανικό λουτρό της Αγίας Σοφίας , το οποίο βρι σκό ταν στα νοτιοανατολικά του ναού (στη διασταύρωση των ση μερινών οδών Παλαιών Πατρών Γερμανού και Παύλου Με - λά) και κα τεδαφί στη κε στις αρχές της δεκαετίας του 1930 483 . Πι - θα νό τε ρο θεω ρούμε το πα λαιό υδ ραγωγείο του Παπα γε ωρ γίου να σχετίζεται με ένα σύ στη μα υδροδοτικών αγωγών στα α να το - λι κά της σημερι νής κα τα κόμβης του Αγίου Ιωάννη που λει τουρ -

Βλ. και Μακεδονία, (28/10/1939), 2. Οι ανασκαφές στον ευρύτερο χώ ρο συνε - χί στηκαν και το 1940, Μακεδονία, ( 19/10/1940 ) , 2. Στο ν χώρο βρέθηκαν και τμή ματα αλυσίδας από πολυκάνδυλο, Κ ΑΛΛΙΓΑ , « Ἀ νασκα φι κα ὶ ἔ ρευναι ἐ ν τ ῷ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ να ῷ τ ῆ ς Ἁ γί ας Σοφίας», 82 - 83. 482 . Το γεγονός ότι απο τελεί ανεξάρτητο λατρευτικό (;) χώρο δικαιο λο γεί και τη χρονολογική από σταση από το παρακείμενο βαπτι στή ριο και το α γί α - σμα του Α γίου Ιωάνν η, αφού τα κτίσματα μάλλον δεν σχετίζονται μεταξύ τους.

483 . Βλ. Δ ΗΜΗΤΡΙΑΔΗ , Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης, 418, 430· Α ΣΗ ΜΑ - ΚΟ ΠΟΥΛΟΥ - Α ΤΖΑΚΑ , «Τα προ βλή ματα του χώρου νό τια α πό το ναό της Α γί ας Σο φίας στη Θεσσα λο νίκη», 62, υποσ. 6.

262

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄

γού σε με «φορά ανε ξάρτητη και σχετική μάλλον με αυ τήν του πλού σιου υπόγειου υδρο φόρου ορί ζοντα » 484 για τη διοχέτευση πό σιμου ύδατος προς τις υπό γειες κα τα σκευ ές του χώρου. Ανεξάρτητα από τη επαλήθευση των παραπάνω σκέ ψεων, είναι γεγονός ότι μόνον ανασκαφική έρευνα, αν βε βαίως και στο βαθ μό που είναι δυνατό να διενεργηθεί, θα μπορέσει να από κα - τα στή σει την ιστο ρική αλήθεια. Οι πληροφορίες που διαθέτουμε, προ έρχονται από ανασκαφές, σχέδια και δη μοσιεύματα των ε - τών 1892, 1919, 1922 και 1963. Οι χώροι που αποκαλύπτονται, εί ναι α λή θεια ότι παρου σιά ζουν αρ κε τές ομοιότητες ως προς την εσω τε ρι κή τους διαρ ρύθ μιση. Αυτό, όμως, είναι ευεξήγητο, αφού πρό κει ται για με τα σκευές τμημάτων ενός παλαιότερου ρωμαϊ - κού κτί σμα τος στην ευ ρύ τερη περιοχή ανατολικά και νότια από το ν σημερινό να ό της Α γίας Σοφί ας. Γι’ αυτό ν το ν λόγο θεω ρού - με ότι οι αρ χι τε κτο νι κές ο μοιότητες δεν μπορούν να απο τε λέ - σουν ασφαλές κρι τήριο για την ταύ τιση των χώρων. Οι πληρο - φο ρίες του 1963 αναφέ ρο νται με ασφάλεια στη λεγόμενη κατα - κόμ βη του Αγίου Ιωάν νη. Δεν μπο ρούμε, ωστόσο, να είμαστε βέ - βαι οι για την ταύτιση των κτι σμά των που περιγράφονται στις έ - ρευνες των προηγούμενων ετών με τη συ γκε κριμένη κατα σκευ ή

484 . Βλ. Δ ΕΒΟΛΗ , «Η “κατακόμβη” του Αϊ Γιάννη των πι στών, το “νυμ φαί - ο” των λογίων και η βυζαντινή τοπογραφία της Θεσσα λονί κης», 47, 53.

263

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

και με το Προσκυνητήριο του Πα πα γεωρ γί ου για τους λόγους που εκθέσαμε παραπάνω. Σημαντική θέση στον προβληματισμό μας κατέχει η πλη ρο -

φο ρία που παρέχεται στο δημοσίευμα της εφημερίδας Μ Α ΚΕ ΔΟ -

ΝΙ Α και Ν ΕΑ Α ΛΗΘΕΙΑ το 1922 σχετικά με τη θέση, στην ο ποία α - να σκάπτεται η υ πό γεια κατασκευή,

« ἔ ξω θεν το ῦ ναο ῦ τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφία ς κα ὶ νο τιο ανα το λικ ῶ ς α ὐ το ῦ ε ἰ ς τ ὸ ο ἰ κόπεδον, το ῦ ὁ ποίου τ ὸ κτη μα τό γρα φον ἠ - γο ρά σθη ὑ π ὸ τ ῆ ς ὀ ρθοδόξου κοι νό τη τας». Η παρουσία της κρύπτης στα νοτιοανατολικά, και όχι στα νότια, της Αγίας Σοφί ας πι θανότατα στο οικοδομικό τε τρά γω νο 123, κα θώς και ο ε ντοπισμός στους τοίχους της κρύ πτης τοι χογρα φι - κού δια κό σμου παρόμοιου με αυτόν που πα ραδίδει ο Παπα γεωρ - γί ου, κα θιστά πιθανή, παρά τις κάποιες διαφορές, την ταύτιση του χώ ρου που πε ρι γράφεται στα τοπικά δημο σιεύ ματα του 1922 με το υ πό γει ο Προ σκυ νητήριο του 1892,

« ἀ να το λικ ῶ ς (της Αγίας Σο φία ς) κα ὶ πρ ὸ ς νότον το ῦ ἱ ερο ῦ βή ματος», « ἐ ν τ ῇ πρ ὸ ς ἀ να το λ ὴ ν α ὐ λ ῇ ( πάλαι ποτ ὲ κήπ ῳ, Γκιο ὺ λ παχτσέ ) το ῦ τζαμ ί ου τ ῆ ς ἁ γίας Σοφίας, κατ ὰ 40 βη - μά των ἀ πόστασιν ἀ π ὸ το ῦ ἁ γίου βήματος κα ὶ πρ ὸ ς νό τον α ὐ το ῦ» .

264

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΄

ΝΑΟΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΝΑΣ

Ο ναός της Αγίας Μαρίνας βρισκόταν στα νότια του ναού της Αγίας Σοφίας ,

« ἐ ν τ ῇ κεκαυμέν ῃ ο ἰ κί ᾳ το ῦ Νινν ῆ, ἔ χων τ ὸ λεγόμενον ὑ πόγειον Ἁ γίασμα, ὁ μοιό τατον ὄ ν τ ῷ Ἁ γιάσματι το ῦ ναο ῦ τ ῆ ς ἁ γίας Ἐ λεού σης,…». Ποιά ήταν η τύχη του συγκεκριμένου αγιάσματος δεν γνωρίζει ο Πα πα γε ωρ γίου ούτε το 1912, όταν επα να δη μοσιεύει τον κατά λο - γο των μνημείων που υπέστησαν κατα στρο φές από την πυρ κα γιά του 1890, αλλά υπόσχεται ότι θα εκ δώ σει μία επιγραφή που ανακά λυ ψε στην περιοχή 485 . Η ά γνοι α του Πα παγεωργίου ση μαί - νει ότι το 1912 το α γί α σμα της Α γί ας Μα ρί νας θα είχε κα τα - στρα φεί ή του λά χι στον θα σω ζό ταν σε ερειπιώδη κα τά στα ση 486 , ο πότε δεν θα ήταν εύ κολο να τ ο ταυτίσει. Στο κτηματολόγιο της Ελληνικής Κοινότητας Θεσ σα λο νί κης, ωστόσο, το 1918 σημειώνετ αι ότι το α γίασμα της Αγίας Μα ρί νας είναι υ πόγειο και βρίσκεται στο οικόπεδο με μέ τωπο στην οδό βα -

485 . «Θεσσαλονίκης ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρχαιολογικά», 73 - 74. Βλ. και Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, ( 25/08/1890 ) , 1.

486 . Α ΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ - Α ΤΖΑΚΑ , «Τα προ βλή ματα του χώρου νό τια α πό το ναό της Αγίας Σοφίας στη Θεσσα λο νίκη», 64. Βλ. και T AFRALI , To po - graphie de Thes salonique , 216· J ANIN , Les é gli ses et les mo na st è res des gra nds cent res by zan tins , 396· Μ ΑΡΚΗ , «Η Αγία Σοφία και το προ σκτίσματά της μέ - σα από τα αρχαιο λο γι κά δεδομένα», 61.

267

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

σιλέως Καρόλου 487 , το οποίο είχε αφιε ρω θεί στο Μη τρο πο λι τι κό ναό του Αγίου Γρηγορίου του Πα λα μά α πό τον Μι χαήλ Νινή. Επί του οικοπέδου είχαν κτισθεί δύο οικίες διώ ρο φοι με δαπάνη των μι σθω τών του οικοπέδου Γιουσέφ Σών και Δ. Γκα τένιο. Και οι δύο οι κίες αποτε φρώ θη καν στην πυρκαγιά του 1917 488 . Το 1963 η Δροσογιάννη άφησε ανοικτό το ενδεχό μενο ταύ - τι σης του α γιάσματος της Αγίας Μαρίνας με τη λεγόμενη κατ α - κόμ βη του Αγίου Ιωά ννη στα νότια της Αγίας Σοφίας 489 . Το α γί - α σμα της Αγίας Μαρίνας τοποθετήθηκε στα νε ότερα χρόνια στη θέ ση του κυκλοτερούς δωματίου, στο οποίο κα τα λήγει στα δυ τι - κά ο ευ θύς διάδρομος που διέρχεται ανά μεσα από τις δύο ορθο - γώ νιες αίθουσες της κατακόμβης του Αγίου Ιωάννη 490 . Η τοπο - θέ τηση , ωστόσο, του αγιάσματος επί της οδού βασιλέως Κα ρό λου, που διερ χό ταν πίσω από την ανατολική αυλή της Αγίας Σο φί - ας 491 , σε από στα ση από τη κα τα κόμβη του Αγίου Ιωάν νη, η οποία ανα φέ ρε ται στο ν μη τρο πο λιτικό κώδικα, θεωρούμε ότι δεν α φή - νει πε ρι θώριο ταύ τισης του α γιάσματος της Αγίας Μαρίνας με το α γίασμα του Α γί ου Ιωά ννη.

487 . Πρόκειται για την καταργηθείσα οδό που διερχόταν πίσω από το Ιε - ρό της Αγίας Σοφίας , ενώνοντας την παραλιακή λεωφόρο με την οδό Εγνα τί ας. 488 . Γενικ ὸ ν Κτηματολόγιον τ ῆ ς Ἑ λληνικ ῆ ς Ὀ ρθοδόξου Κοινότητος Θεσ - σα λο νίκης , 22 - 23. 489 . ΑΔ 18 (1963) , Β2 Χρονικά, 241.

490 . Δ ΕΒΟΛΗ , «Η “κατακόμβη” του Αϊ Γιάννη των πιστών, το “νυμ φαί ο” των λογίων και η βυζαντινή τοπογραφία της Θεσσαλονί κης», 17 - 19.

491 . Βλ. σχετικό χάρτη στο Δ ΗΜΗΤΡΙΑΔΗ , Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσσα λο νί κης.

268

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Στ ΄

ΜΟΝΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗ ΛΟΥ ΚΑ -

ΜΟΝΗ ΠΡΩΤΟΜΑ ΡΤΥΡΑ ΣΤΕΦΑΝΟΥ

Το 1901, όπως προαναφέρθηκε, ο Παπαγεωργίου δη μο σιεύει τις παρα τη ρή σεις του επί του κειμένου του Βίου της Αγίας Θε ο - δώρας της εν Θεσσα λο νί κη. Αξιο ση μείωτο είναι το γεγονός ότι για εκείνον η σημασία του κειμένου έ γκειτα ι στις πλη ρο φο ρίες που αυ τό παρέχει για την εκ κλη σιαστική το πο γραφία της Θε ς - σα λο νί κης του 9 ου μ.Χ. αι. Σύμ φωνα με το κεί μενο :

«τ ὸ το ῦ ἁ γίου πα νευ φή μου Ἀ πο στόλου κα ὶ Ε ὐ αγγελιστο ῦ Λουκ ᾶ κα ταλα βό ντες τέ με νος, τ ὸ πρ ὸ ς τ ῇ λεωφόρ ῳ τ ῇ ἐ π ὶ τ ὴ ν Κασ σα ν δρε ω τι κ ὴ ν ἰ ούσ ῃ πύ λην δια κείμενον, … (η Αι - κα τερίνη η αδελφή του Αντωνίου του Ο μο λο γητή) Ἐ κε ῖ σε γ ὰ ρ ᾤ κει μετά τινων ὀ ρ θο δό ξων ἀ σκουσ ῶ ν, τάχα κα ὶ α ὐ τ ὸ ( sc τ ὸ τέμενος) ὑ π ὸ τ ῶ ν ε ἰ κο νο καυστ ῶ ν καταφρο νηθ ὲ ν δι ὰ σμι κρότητα» 4 9 2 . Προσεγγίζοντας το βιογραφικό κείμενο ο Παπα γε ωρ γίου ση - μει ώνει ότι με τον όρο λεωφόρος ο βιογράφος της Α γίας Θεο δώ - ρας “ bezeichnet … zweifellos die via Egnatia ( jetzt με γάλος oder φαρ δύς 493 δρόμος) ” . Το σχόλιο του Παπαγεωρ γί ου επαναφέρει

492 . P APAGEORGIU , “Zur Vita der Heilige Theodora von Thessalonike”, 146. Βλ. και Κ ΟΤΖΑΜΠΑΣΗ - Κ ΑΛΤΣΟΓΙΑΝΝΗ - Π ΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ , Η Θεσσα - λο νί κη στη βυζαντινή λογοτεχνία, 108 - 109.

493 . Βλ. Χ ΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ , Ἀ στυγραφία Θεσσαλονίκης , 41. Κατά την τουρ κο κρα τί α το τμήμα της ο δού που διερχόταν από την Κασσαν δρεωτικ ή Πύ λη ο νομαζόταν Kelemerye Caddeci (Λεωφόρος της Καλα μαριάς). Οι Έλ - ληνες ο νό μαζαν όλη την οδό που διέσχιζε την πόλη από το Βαρδάρη μέχρι το

271

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

στο προσκήνιο το ζήτημα της ταύτισης της οδού Εγνατίας, που στα νεό τερα χρόνια διέσχιζε την πόλη στον άξονα Α - Δ. Η υ πό - δει ξη ότι πέρα από κάθε αμφιβολία ο δρόμος που αναφέρει το αγιο λογικό κείμενο, ε ίναι η κεντρική οδός του 19 ου αι. που ονο - μα ζόταν την ε πο χή εκείνη μεγάλος ή φαρδύς δρόμος, προϋ πο θέ - τει ότι ο Παπα γεωρ γίου δε ν θεωρούσε αυτονόητη την ταύτιση της λεωφόρου (ή των λε ω φόρων ) της βυ ζα ντινής πόλης με το Φαρ δύ Δρόμο της εποχής του 494 . Είχε, όμως, καταλήξει στο συ - μπέ ρασμα ότι επρόκειτο για τον ί διο δρόμο. Φυσικά όταν ανα - φέ ρεται στην Εγνατία , εννοεί την κε ντρική οδό της εποχής του και όχι των βυζαντινών χρό νων, η ο ποί α περνούσε έξω από την πό λη 495 . Το 1996 ο M . Vitti δια τύ πω σε την ά πο ψη ότι η δια δρο -

σημε ρι νό σιντριβάνι φαρδύ δρόμο, Δ ΗΜΗΤΡΙΑΔΗ , Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσσα λο - νί κης, 183 - 188, 489, εικ. 41. Γ. Α ΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ - Ε. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , Η «χαμένη» Εγνατία της Θεσσαλονίκης: Από το μεσαιωνικό «Φαρδύ Δρόμο» στο σύγχρο - νο (στε νό) αυτοκινητόδρομο (Θεσσαλονίκη, 2001). 494 . Η νεότερη έρευνα αμφισβήτησε ότι όλες οι αναφορές σε λεωφόρο α - φορούν στη σύγχρονη Εγνατία . Βλ. Ε ΛΛΗΣ Γ ΕΩΡ ΓΙΛΑ - Γ ΚΑΛΑ , «Ένα μικρό ση - μεί ωμα για τη βυζαντινή λε ω φόρο της Θεσσα λο νίκης», Θεσσαλονικέων Πό λις, 20 (09/2006), 106 - 111.

495 . Βλ . C H . M AKARONAS , “Via Egnatia and Thessalonike”, στο Studies Pre sen ted to D. M. Robinson , τ . 1 (Washington, D.C., 1951), 381 - 398 [= Θεσ σα - λο νί κην Φιλίππου βασιλισσαν . Μελέτες για την αρχαία Θεσσαλο νί κη ( Θεσ σα - λονίκη , 1985), 392 – 401]· F. O' S ULLIVAN , The Egnatian Way (Har ris burg, 1972)· G. R ADKE , "Egnatia Via", RE Supp. XIII (1973), 1666 - 1667· F. W AL BANK , "The Via Egnatia: its Original Scope and Date", Terra An ti qua Balc a ni ca, II (1985), 458 - 464· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , "The Via Egnatia", στο An cient Mace do nia . Fourth International Symposium (Thessaloniki, 1986), 673 - 680· Μ ΑΡΙΑΣ Κ Α - ΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡ ΝΟΥ , « Απόπειρα τοπογραφικής προ σέγ γισης της Θεσ σα λο νί κης

272

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σ Τ ΄

μή της οθω μανικής Εγνατίας οδού συνέ πι πτε με την ελ ληνιστική via Regia , που στα βυζαντινά χρόνια μαρ τυ ρείται ως λεωφόρος , και η οποία έβαινε λοξά σε σχέση με τη ση με ρινή Ε γνα τ ία ο δό 496 .

Στ.1. Μ ονή Ευαγγελιστή Λουκά

Το μοναστήρι, όπου εγκα τα βί ω νε η Αικατερίνη, βρι σκόταν ε - ντός της πόλης. Ο Πα πα γε ωρ γίου α να φέρει, α κό μη, ότι πολύ κο ντά στην Καμάρα και δίπλα στη λεω - φό ρο στην οικία του Γε ώρ γιου Φρα γκορράπτ η υπήρχε ένα πα ρεκ - κλή σι, που είχε ήδη την ε ποχή του κα τε δαφιστεί, και στο ο ποίο υπήρ - χε ει κόνα του Ευαγ γε λι στή Λου κά. Το 1918 το οικόπεδο 330/23, στην

του 1 ου αιώνα μ . Χ .», Μακεδονικά , 32 (1999 - 2000), 59 - 82· Θ Ε Ο ΔΟΣΙΑΣ Σ ΤΕ ΦΑ - ΝΙΔΟΥ - Τ ΙΒΕΡΙΟΥ , « Το ανακτορικό συ γκρό τημα του Γα λέ ριου στη Θεσ σα λο νί κη . Σχεδιασμός και χρονο λό γη ση», Εγνατία, 10 (2006), 163 - 188 (σπο ρα δι κά). 496 . M . Vitti , Η πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή της έως τον Γαλέριο (Αθήνα, 1996), 116, 224. Αντίθετη άποψη διατύπωσε ο Βε - λέ νης [«Πο λεο δομικά Θεσσαλονίκης», ΑΕΜΘ 10Β (1996), 494] ο οποίος υπο - στ η ριξε ότι η via Regia έβαινε παράλ λη λα με τη σημε ρι νή Εγνατία . Με τον Βε λέ - νη δεν συμφωνεί ο Η. Torp [“ L ’ entree septen trio nale du Palais im pe ri al de Thes - salonique : L ’ arc de triomphe et le vesti bu lum d ’ apres les fouil les d ’ Ej nar Dyggve en 1939”, AN TARD 11 (2003), 270] και η Θεοδοσία Στε φα νί δου - Τιβερίου («Το ανακτορικό συ γκρό τημα του Γαλέριου στη Θεσ σα λο νίκη. Σχε διασμός και χρο - νο λό γη ση», 179 - 180). Βλ. και T AFRALI , Topo gra phie de Thes salonique , 121.

273

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

οδό Αρ μενο πού λου, δη λα δή δί πλα στην Καμάρα, ανήκε στην Αν νέτα χήρα Ι ωάν νη Φρα γκο ρά πτου 497 . Το οικόπεδο αυτό βρι - σκό ταν στο ε νι αίο πολύγω νο, στο ο ποί ο υ πήρχαν επίσης η Ρο τό - ντα, ο ναός του Αγίου Υπατίου (με τη λοι πή μοναστηριακή πε ρι - ου σία της Ι.Μ. Αγίας Αναστασίας ) και το μετόχι της Μονής Δι ο - νυ σίου 498 . Τη συγκε κρι μένη παρά δο ση πε ρί ύπαρξης στη θέση αυτή ενός μο να στη ριού του Λουκά ενι σχύ ει η ύ παρ ξη στη γει το - νι κή εκκλησία της Πα να γού δας, εκτός των δύο πλαϊ νών πα ρεκ - κλη σίων, από τα οποία το βό ρει ο εί ναι α φιερωμένο στο αγγε λικό τάγ μα των Σε ρα φείμ και το νό τιο στον Άγ . Παντε λεή μονα και ενός τρί του αφιερωμένου στο Λου κά. Είναι πι θα νόν, σημει ώ νει ο Πα παγεωρ γί ου, να ε πι βί ω σε στην πε ριοχή μια ευ σεβής ανά μνη ση του παλαιού ε κεί νου μο να στηριού αφιε ρω μέ νου στον Ευαγ γελιστή Λου κά, ό πως ανα φέ ρε ται στο ν Βίο της Α γ . Θε οδώρα ς.

Στ.2. Μονή Πρωτο μάρτυρα Στεφάνου

Από το ν Βίο της Αγίας Θεοδώρας πληροφορούμαστε ότι με - τά το ν θάνατο του συζύγου της η Θεοδώρα κατέφυγε στο

«ε ὐ αγ ὲ ς μο ναστήριον κα ὶ τιμώμενον το ῦ ἁ γίου πρω το μάρ - τυρος κα ὶ πρω το διακόνου Στεφάνου…» 499 .

497 . Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ (συνεργ . με Μ ΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π Α ΝΑ ΓΙΩ ΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ ), «Η Οθω μα νι κή πε ρί οδος: Κτημα τολο γικές πηγές, Θεσσαλο νίκη τέλη 19 ου - αρ - χές 20 ού αι ώ να», 303.

498 . Βλ. ό.π. και στο χάρτη του οικοδομικού πολυγώνου, ό.π., 282 - 287.

499 . Βλ. και Κ ΟΤΖΑΜΠΑΣΗ - Κ ΑΛΤΣΟΓΙΑΝΝΗ - Π ΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ , Η Θεσσα λο νί κη στη βυζαντινή λογοτεχνία, 109, όπου αναφέρεται ότι από το

274

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σ Τ ΄

Ο Πα πα γε ωρ γίου σημειώνει ότι πρόκει ται για ένα γυναικείο μο - να στήρι ε ντός της πόλης, πολύ κοντά στην εμπο ρική αγορά, που βρι σκόταν στην ίδια θέση, όπου κείται σή μερα η εκκλησία της Α - γίας Θεο δώ ρ ας, σε μικρή δηλαδή α πό σταση στα δυτικά του να ού της Αγίας Σοφίας , “ … in ei nem fast ganz j ü disch gewor de nen Quartier ” . Σε τουρκικά έγ γρα φα α παντά η ονο μα σία Kizl á r - Ma - nastir (δη λα δή γυναι κείο μο να στήρι) 500 . Ο δε ξιός χορός ήταν α -

13 ο αι. η Μονή του Πρωτομάρτυρα Στεφάνου μνημονεύεται ως Μονή της Α - γί ας Θεοδώρας .

500 . Σύμφωνα με τον Δημητριάδη ( Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης, 76, 168 - 170) το Kizl á r - Manasti r βρισκόταν στη χριστιανική συνοικία της Αγίας Θε ο δώρα ς που συνόρευε στα βόρεια με την εβραϊκή συνοικία Findik και στα νό τια με την επίσης εβραϊκή συνοικία Kadi . Η Αγία Θεοδώρα βρισκόταν στο οικ. 34/27 στο οικοπεδικό πολύγωνο 34. Ο Papageorgiu ( “ Zur Vita der Heilige Theo do ra von Thessalonike ”, 148, 150) παραπέμπει στην Ἀ στυγραφία του Χα - τζηιω άν νου (σ. 100), ο ο ποί ος πληροφορεί ότι για πρώτη φορά την ύ παρ ξη Μο - νής της Αγίας Θεο δώ ρ ας αναφέρει ο Φιλόθεος Κόκκινος, πα τριάρ χης Κων στα - ντι νουπόλεως και στη συνέχεια ο ιστορικός Φραν τζής. Ο Ιω άν νης Α να γνώ - στης τέλος διηγείται ό τι το λείψανο της θεσ σαλονικιάς αγίας κα κο ποι ή θηκε το 1430. Για τη Μονή της Αγίας Θεοδώρας βλ. J ANIN , Les é glises et les mo na - st è res des grands cen tres byzantins , 375· Δ Η ΜΗ ΤΡΙ Α ΔΗ , Το πο γρα φία τ ῆ ς Θε σ - σα λονίκης, 267 - 268 · Μ ΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π Α ΝΑ ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ , Θρη σκευ τική αρ - χιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη, 416 - 420. Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του κα θο - λι κού της M ο νής στα τέλη του 19 ου αι. δεν μπορεί να απο κα τα στα θεί μια ς και τα στοι χεία που διαθέτουμε είναι πενιχρά (ό.π., 416). Για την οργάνωση του χώ ρου πέριξ του οικοπεδικού πολ υ γ ώ νο υ 34, βλ. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ (συνεργ. με Μ Α - ΝΤΟ ΠΟΥΛΟΥ - Π ΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ), «Η Ο θω μα νι κή πε ρί οδος: Κτημα τολο γικές πη γές, Θεσσαλο νίκη τέλη 19 ου - αρχές 20 ού αι ώ να», 88 - 104, 176 - 179 (χάρτης), 207 - 208. Βλ. Π ΑΣΧΑΛΙΔΗ (ε ἰ σαγ., κριτ. κείμ., με ταφρ., σχό λια) , B ί ος τ ῆ ς ὁ σιο μυ - ρο βλύτιδος Θε ο δώρας τ ῆ ς ἐ ν Θεσσα λο νίκ ῃ, 283 - 296 · S O FIA A KRI VO POU LOU -

275

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

φι ερωμένος, ση μει ώ νει ο Πα πα γεωρ γί ου, στον πρω τομάρτυρα Στέ φανο ενώ ο αριστε ρός στον Άγ . Σπυ ρίδωνα 501 . Εφό σον γί νε - ται αναφορά σε μοναστήρι του πρωτομάρτυρα Στε φά νου και όχι του Αγ. Σπυρίδωνα θα πρέπει να υποθέσουμε ότι στο καθο λι κό φυλάσσονταν λείψανα του Στεφάνου 502 . Στον ε ξωνάρ θη κα και

P A RASKEVI L EVENTELI , “ Early Byzan ti ne Thes sa loniki : High lights . The early By - zan tine layers of an excavation next to the Ha gia The o dora Monastery”, στο In - ter national Symposium “ Niš and By zan tium X. Niš - Martyriopolis and Imperial Ci ty “, N iš 03 - 05/ 06/2011 ( Niš , 2012), 149 - 164.

501 . P APAGEORGIU ( “ Zur Vita der Heilige Theo do ra von Thessalonike ”, 148, 150). Αν ισχύ ει η περιγραφή του Παπαγεωργίου (“ der Nebenchor rechts ist nach dem Pro to martyrs Stephanos , derjenige links nach dem hl . Spyridon ge nannt ” ), τότε θα μπορούσαμε να υπο θέσουμε ότι το καθολικό της Μονής της Αγ. Θεοδώρας (βλ. υποσ. 500) ανήκε στον τύπο του τρίκογχο υ να ού , σχέ διο που ταιριάζει σε κα θο λι κό μονής. Στον Άγιο Σπυρίδωνα ήταν α φιε ρω - μένο το «εξωτερικό» νότιο κλί τος της Παναγούδας στην οδό Ε γνα τ ία, Γ. Σ ΤΟ ΓΙΟ ΓΛΟΥ , « Ὁ ἐ ν Θεσσα λο νίκ ῃ να ὸ ς τ ῆ ς Πα ναγούδας ἐ ξ ἀ νεκ δό των πηγ ῶ ν (1757 - 1905)», ΕΕΘΣχ ΑΠΘ 19 (1974), 395. 502 . Κατά τις εργασίες στε ρέ ω σης στο εγκαίνιο του ναού του Σωτήρος, στη συμβολή των σημερινών οδών Ιασονίδου και Εγνατία , ανακα λύ φθη κε μο - λύ βδινη λειψανοθήκη που φέρει επιγραφή βάσει της οποίας σώ ζονται ε ντός λείψανα του Αγ. Υπατίου και του πρω το μάρτυρα Στε φάνου τα οποία κα τα - τέθηκαν κατά τα εγκαίνια ενός ναού της Παρ θέ νου. Η Ευτυχία Κουρ κου τι - δου - Νικολαΐδου υπο στή ριξε ότι η συ γκε κρι μένη λειψανοθήκη θα πρέπει να με τα φέρ θηκε εδώ από γειτονικό ναό της Θεοτόκου, τον οποίο ταυτίζει με το κα θο λι κό της Μονής της Θεο τόκου Περιβλέπτο υ ή Μονή του κυρ Ισαάκ, δη - λα δή τον κοντικό ναό του Αγ . Παντελεήμονα [βλ. Γ. Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ὁ Ματ - θα ῖ ος Βλά στα ρης κα ὶ ἡ μον ὴ το ῦ κ ὺ ρ Ἰ σαάκ ἐ ν Θεσσα λο νίκ ῃ», Byzantion , 40 (1970) , 437 - 459]. Θα μπορούσε, ωστόσο, να ει κ ά σει κάποιος ότι η λει ψα νο θή - κη είχε κάποια σχέση με το παρεκκλήσιο της Θεοτόκου στη Μονή του πρω - το μά ρτυρα Στεφάνου.

276

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σ Τ ΄

σ την αυλή της « tief lie gen den kirche » υπάρχουν πολλά μαρ μά ρι - να αρ χι τε κτο νικά μέλη (έξι κίο νες, δύο κιονόκρανα) και μαρ μά - ρι νες πλάκες με ανάγλυφο διά κο σμο. Μία γιγαντιαίων δια στά - σεων μαρμάρινη πλάκα φέρει ανά γλυ φο δικέφαλο αετό 503 σε με -

503 . Βλ. Σ Π . Λ ΑΜΠΡΟΥ , « Ὁ δικέφαλος ἀ ετ ὸ ς το ῦ Βυζαντίου» , Νέος Ἑ λ - λη νομνήμων, 6 (1909) , 433 - 473· Ν. Β ΕΗ , “ Zum Thema der Dar stel lung des zwei k ö pfigen Adlers bei den Byzantinern ” , Repertorium f ü r Kunst wis sen - schaft , 35 (1912) , 321 - 330· Θ. Μ ΑΚΡΙΔΗ , « Ἀ νέκ δο τα βυ ζα ντι ν ὰ ἀ νά γλυφα το ῦ Μου σείου Κωνσταντινουπόλεως», ΕΕΒΣ 8 (1931) , 333 - 334· A L . S OLOVJEV , “ Les embl è mes h é raldiques de Byzance et le ur in flu en ce sur les Slaves ” , Se mi - narium Kondakovianum 7 (1935), 119 - 164· G . J ACOPI , “ L ’ aquila dicefala dei Pa leologhi nella tradizione arti sti ca e poe ti ca ne o el lenica ” , Studi Bizantini e Ne oellenici , 8 (1953), 151 - 161· E . R . G OOD E NOUGH , Jewish Symbols in the Gre - co - Roman Period , τ . 8 ( New York , 1954), 121 - 142· Γ . Κ . Σ ΠΥΡΙΔΑΚΗ , « Ὁ δι κέ - φαλος ἀ ετ ὸ ς ἰ δία ὡ ς σύμβολον ἤ ὡ ς θέ μα κο σμή σεως κατ ὰ τ ὴ ν βυ ζα ντιν ὴ ν κα ὶ μεταβυζαντιν ὴ ν μέχρι τ ῶ ν νε ωτέρων χρόνων περίοδον » , ΕΕΒΣ 39 - 40 (1972 - 1973), 162 - 174 · A . F OUR LAS , “ Ad ler und Doppel ad ler : Materialien zum “ A dler in By zanz ”, στο Phi l o xenia : Prof . Dr . Bernhard K ö t ting gewidmet von sei nen grie chischen Sch ü lern ( Μ ü nster , 1980), 97 - 120· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “ Ad ler und Dop - pel adler : Kunst geschichte Zeu gnis se zum pa laio lo gi schen Dop pel adler ’, στο Θί ασος των Μου σών , Studien zu Antike und Chri sten tum . Fest schrift fur Jo - sef Fink zum 70 Geburt stag (Köln, 1984), 179 - 190 · D. C ERNOVODEANU , “É tu - de de l ' h é ral di que byzantine et post - by zan ti ne ”, J Ö B 32/2 (1982), 409 - 422· R. H A CHLI LI , Ancient Jewish Art and Ar cha e o lo gy in the Land of Israel ( Leiden , 1988 ) , 332 - 334· N. W EYSS , Der Doppel adler in alter Welt. Ges chichte eines Sym bols ( Vienna , 1993 ) · C. C HOT ZA KO GLOU , “Die Pa lai o logen und das frü he - ste Auftreten des byzan ti ni schen Dop peladlers”, By za n tino sla vica, 57 (1996), 60 - 68· P. A N DROUDIS , “ O ri gi nes et sym bolique de l’aigle bicéphale des Turcs Sel - djou kides et Artuqides de l’ Asie Mineure (Anatolie)” , Βυζαντιακά , 19 (1999), 311 - 345· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “ Contri bu tion à l'étude de la présence de l'aigle bi cé - pha le en Occident (XIIIe - XVe siè cles) ”, Β υ ζα ντι α κά , 21 (2001) , 245 - 277· Ι . Σ ΒΟ ΡΩ ΝΟΥ , Πώς εγεννήθη και τι σημαίνει ο δι κέ φα λος α ε τός του Βυζ αντίου

277

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

τάλ λιο και πα ρα δείσια σκηνή με την Εύα και τον Αδάμ εκα τέ ρω - θεν δένδρου 504 , δύο φίδια και το ν διά βο λο με σώμα φιδιού 505 . Η

( Αθήνα , 2000 ) · Ν . Π ΑΝΤΑΖΟ ΠΟΥ ΛΟΥ , Ο δι κέφαλος α ε τό ς . Η εξέ λι ξη ενός συμ βόλου ( Θεσσαλονίκη , 2001 ) · I LIA R O DOV , “The Eagle, Its Twin He ads and Ma ny Fa ces: Synagogue Chan de liers Surmounted by Double - headed Ea g les. Je wish Ce remonial Objects in Trans cultural Con text”, Studia Ro sent ha liana, 37 (2004) , 77 - 129. 504 . Βλ . Γεν . 3, 1 - 7. Η συγκεκριμένη σκηνή αποτελεί εικαστική από δο ση της πτώσης των πρωτοπλάστων Αδάμ και Εύα , της οποίας καλ λι τε χνική υπό - δει ξη αποτελεί η παρουσία του φιδιού που τυλίγεται γύ ρω από το δένδρο. Το θέμα εμφανίζεται μεμονωμένα ως θέμα ειλημ μέ νο από την Παλαιά Δια θήκη με σαφές δογματικό περιεχόμενο, στην ει κο νογραφία των κα τα κομβών και των σαρ κο φάγων κατά την πα λαι ο χριστιανική εποχή ε νώ στους αιώνες που α κο λουθούν, απαντά στ ους ει κονογραφικούς κύ κλους της Γένεσης. Βλ . εν δει - κτι κά J. A.D. C LINES , “The tree of knowledge and the law of Yah weh”, VT 24/1 (1974) , 8 - 14· B.A. A L - H AMDANI , “The iconography sources for the Ge - ne sis frescoes once found in S. Paolo f.l.m.”, στο Att i del IX Congresso In te - rnazionale di Ar che ol ogia Christiana, Roma 1975 , Studi di an ti chi tà chri stia - na, 32/2 (1978) , 11 - 35· R. H AYWARD , “The cursing of A dam and the bur ning bush”, στο K αιρός - T όμος τιμητικός στον ομό τιμο κα θηγητή Δα μιανό A θ . Δό - ϊ κο , E πιστημονική E πετηρίδα A ΠΘ T μή μα Θεο λο γίας , 4 (1994) , 501 - 512· A. E AST MOND , “Narratives of the Fall: Structure and Mea ning in the Ge nesis Frieze at Hagia Sophia, Trebizond”, DOP 52 (1999) , 219 - 236· V ASILIKI V. M AV ROSKA , Adam and Eve in the western and byzantine art of the Middle a - ges, (inauguraldissertation, Johann - Wolfgang - Goethe Uni ver si tät), Frank furt am Main , 2009· A YSAN S HI VA - I RAJ D ADASHI , “Comparative stu dy on the sna - ke figures in the sto ry of Adam and Eve in Islamic and Chri stian ma nu - scripts”, GJSET 4 (2013) , 44 - 50 .

505 . Για την εικονογραφία του διαβόλου βλ. Θ . Π ΡΟΒΑΤΑΚΗ , Ὁ διά βο λος ε ἰ ς τ ὴ ν βυζαντιν ὴ ν τέχνην ( Θεσσαλονίκη , 1980 ) · S TAVROULA C ON STAN TI - NOU , “Gro tes que Bodies in Hagiographical Tales: The Monstrous and the Un canny in Byzantine Collections of Miracle Stories”, DOP 64 (2010) , 43 - 54·

278

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σ Τ ΄

σκη νή συνο δεύε ται από επιγραφή που απλωνόταν άλλοτε σε δε - κα πέ ντε σειρές, αλλά δεν σώζεται πλέον ολόκληρη. Ο Πα πα γε - ωρ γίου μάς πληροφορεί ότι το ν Σεπτέμβριο του 1889 και τον Αύ - γουστο του 1898 επιχείρησε να τ η ν α να συ στή σει, αλλά δεν κα - τάφερε παρά να ξεχω ρίσει κάποια μεμονωμένα γράμ ματα . Στον ί - διο χώρο εντο πί στη κε μαρμάρινο μέλος με την επι γρα φή «Φ( ῶ) ς Χ(ρι στο) ῦ» ενώ στην μπροστινή όψη υπάρχει ανά γλυφος σταυ - ρός. Ο ίδιος ση μειώ νει ότι πρό κει ται μάλλον για κιονόκρανο, α - φού παρόμοιο έστεφε κί ο να στην αυ λή του ναού του Πα ντο κρά - το ρος , που όπως ση μει ώνει ο Χατζηι ωάννου (σ. 70) ονομάστηκε Ά γιος Γεώρ γιος, ε νώ ακό μη το 1901 είναι το Hort á ts Souleim á n - ef fendi Dja mis s í, γνω στό στους ταξιδιωτικούς ο δη γούς ως Ρο το - ντα ενώ πα ρό μοι ο υπάρχει και στο ν ναό της Θεοτόκου ( Eski Djou ma - Dja mis si ) 506 .

A.N. D IDRON , Christian Iconography: The Trinity, angels, devils, de ath, the so ul, the Christian scheme ( 1891 =USA 2012).

506 . Papageorgiu, “Zur Vita der Heilige Theodora von Thessalonike”, 149. Ο Παπαγεωργίου θεωρεί ανόητη δοξασία την άποψη που διατυ πώ νε ται από το ν Δήμιτσα «(Μακεδονία, σελ. 413)» σχετικά με την ταύτιση της Ρο τό - ντας με ναό των Καβείρων, ό.π., υποσ. 1. Βλ. και Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Α ἱ Σέρραι κα ὶ τ ὰ προάστεια, τ ὰ περ ὶ τ ὰ ς Σέρρας κα ὶ ἡ μον ὴ Ἰ ωάννου το ῦ Προδρόμου», 248 υποσ. 1 : «… ἱ κα ν ῶ ς δ ὲ ἀ στε ῖ ον μοι προσπίπτει ὅ τι ὁ να ὸ ς το ῦ ἁ γίου Γε ωρ γίου (πάλαι το ῦ Παντοκράτορος, ν ῦ ν Χορτάτς Σουλεϊμ ὰ ν ἐ φέντη τζιαμίον, ἡ Ro - ton de τ ῶ ν Ὁ δοιπορικ ῶ ν) ἦ το κατ ὰ το ὺ ς μνημονευθέντας ἀ ρχαιο λό γους να ὸ ς τ ῶ ν Καβείρων!».

279

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Ο Παπαγεωργίου εντόπισε έναν περ γα μη νό κώ δι κα που πε - ρι έχει το Μηναίο του Νοεμβρίου και χρο νο λο γεί ται τον 11 ο αι. Τον κώδικα είχε στη διάθεσή του ο ιερέας της εκ κλησίας παπά - Γεώρ γιος και είχε βρεθεί το 1880 στη στέ γη του ναού. Επίσης, στο ν ναό ανήκε μια α σημένια λει ψα νο θή κη, η οποία προερχόταν α πό μο να στήρι που λεηλατήθηκε από τον Ab do ù - Abo ù t πασά και α γο ρά στηκε από την εκ κλησία της Α γί ας Θεοδώρ ας στη Θε σ σα - λο νί κη 507 . Στα δεξιά της αυλής του Καθολικού της Μονής υ πήρ χε ένα πα ρεκ κλή σιο των Αγίων Τεσ σα ράκοντα που κατα στρά φηκε στην πυρ καγιά του 1890 508 ενώ μνημονεύεται ότι στο μέσο της νό τι ας στο άς του καθολικού υπήρχε παρεκ κλή σι αφιερωμένο στη Θεο - τό κο, όπου φυλασσόταν το λείψανο της Αγίας Θεο δώ ρας 509 ε -

507 . Ο Παπαγεωργίου θεωρεί ότι η συγκεκριμένη λειψανοθήκη ανήκε άλ λοτε στη Μονή της Αγίας Α ναστασίας της Φαρμακολύτριας, που το 1821 είχε λε η λατηθεί από τον Μεχμέτ Αμπδούλ Αμπούτ πασά . Βλ. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἐ κ δρο μ ὴ ε ἰ ς τ ὴ ν βασιλικ ὴ ν κα ὶ πατριαρχικ ὴ ν μο ν ὴ ν τ ῆ ς ἁ γίας Ἀ να στασίας τ ῆ ς φαρμακο λυ τρίας τ ὴ ν ἐ ν τ ῇ Χαλ κι δι κ ῇ», 61.

508 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Zur Vita der Heilige Theodora von Thessalonike”, 149. Το παρεκκλήσι αναφέρεται και στο Γενικ ὸ ν Κτηματολόγιον τ ῆ ς Ἑ λ λη νι - κ ῆ ς Ὀ ρ θοδόξου Κοινότητος Θεσσα λο νίκ ης του 1918 : « Ὑ π ῆ ρχεν ἐ π ὶ το ῦ ἐ ντ ὸ ς τ ῆ ς περιφερείας το ῦ ἱ ερο ῦ ναο ῦ ο ἰ κοπέδου ἐ π ὶ το ῦ ὁ ποίου ἐ κτίσθη ἐ νο ρια κή σχο λή …» ( σ . 44, 45, 46) . Πρβλ . Γ . Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , « Ἄ γνωστα τοπογραφικ ὰ τ ῆ ς Θε σ σαλονίκης ἐ ξ ἀ νεκδότου ἐ γγράφου τ ῆ ς ἐ ν Ἁ γί ῳ Ὄ ρει Μον ῆ ς Διονυσίου », Μακεδονικά , 3 (1965) , 1 - 14· R. J ANIN , La géo graphie ecclésiastique de l’ Em - pire by z antin, III/ 1 (Paris, 1953), 412.

509 . Κ ΙΣΣΑ , «Η μονή της Μικρής Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη», 336 - 337· Ε Υ ΤΥΧΙΑΣ Κ ΟΥΡΚΟΥΤΙΔΟΥ - Ν ΙΚΟ ΛΑ Ϊ ΔΟΥ , «Ταφές σ ὲ ναο ὺ ς κατ ὰ τ ὴ ν ὕ στε -

280

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σ Τ ΄

ντός μαρ μά ρινης λάρνακας. Στη μια μα κριά πλευρά της λάρ να - κας σω ζό ταν πλού σιος διά κοσμος ενώ στη μια στενή πλευρά υ - πήρ χε ανά γλυ φη επι γρα φή, που το 1892 ο Παπαγεωργίου ανέ - γνω σε ως εξής :

« Ἡ λάρ ναξ α ὕ τη φέρει ἅ γιον δέμας τ ῆ ς Θεο/δώ ρας τ ῆ ς κα ὶ μύ - ρων βλυ σάσης· τ ῆ ς ἐ ξ Ἐ γήνης/ κα ὶ ἐ νθέδ’ ἀ σκη σά σης μετω κη - στ ῆ σα (sic) μετ ὰ/ τ ῶ ν γεννητώρων. Ἥ κα ὶ θα νο ῦ σα ἀ λ ὰ ζε ῖ ἐ ω - νί/ως· ο ἱ γ ὰ ρ ἄ μω μοι κ ἄ ν τεθνηκότε<ς> ζόσι·/ α ὕ τη δ ὲ πηγ ὴ< ν> μύ ρων ἀ να δυ κνείη ἄ ρδου/σα πιστο ὺ ς ἡ θεοδώρα ξένως. Κατ ὰ τ ὸ/ , ΖΡΚΘ, Α ὐ γού στ ῳ, Ἰ νδικτι ῶ νος Δ΄ ης » 510 .

Ο Παπαγεωργίου σχο λιά ζει ότι η φρά ση «…τ ῶ ν γεννη τώ - ρων…» αναφέρεται στον πατέρα της αγίας ο ο ποίος είχε έλθει μα ζί της στη Θεσ σα λον ίκη μια ς και η μητέρα της εί χε ήδη πε θά - νει 511 .

ρη βυζαντιν ὴ πε ρί ο δο. Ὁ να ὸ ς το ῦ Σωτ ῆ ρος στ ὴ Θεσσα λο νίκη», στο Πρα κτι κ ὰ Η΄ Διε θνο ῦ ς Ἐ πιστη μονικο ῦ Συμποσίου - Χριστιανικ ὴ Θεσσα λο νί κη - Τα φ ὲ ς κα ὶ Κοι μητήρια, 06 - 08/10/1994 (Θεσσαλονίκη, 2005), 219. Για την ύ παρ ξη στοάς στο καθολικό της M ονή ς βλ. T AFRALI , Topogra phie de Thessa lo ni que , 185 . 510 . Η λάρνακα κατασκευάστηκε το 1621 σύμφωνα με την επιγραφή. Έ τσι, δι α τυπώθηκε η υπόθεση ότι ο ναός θα πρέπει να είχε καεί κατά την πυρ κα γιά του 1620, Κ ΙΣΣΑ , «Η μονή της Μικρής Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλο νίκη», 332 - 333.

511 . P APAGEORGIU , “Zur Vita der Heilige Theodora von Thessalonike”, 149.

281

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄

Η ΝΕΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΓΕΩΡΓ ΙΟΥ

ΤΟΥ ΠΡΑΓΑΜΑ

Στην εφημερίδα ΦΑΡΟ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ στο φύλλο 1294 της 10 ης Δεκεμβρίου 1888, στην ενότητα « Ἀ ρχαιο λογικ ὰ» ο Πα πα γε -

ωρ γίου δημοσιεύει ένα κείμενο υπό τον τίτλο « Η ΝΕΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Γ Ε ΩΡ ΓΙΟΥ ΤΟΥ Π ΡΑΓΑΜΑ » 512 . Εκεί αναφέρει ότι α πό τις 19 Νο εμ - βρί ου στα βορειοδυτικά της πόλης, στη συνοικία Μπα λά τ 513 , ερ - γά τες ανέσκαπταν ένα υπόγειο θολωτό οικοδόμημα εκτει νόμενο προς τα ανατο λι κά . Η ανασκαφή γινόταν στ o ανατολικό μέρος της αυλής της πα λαι άς οι κίας του ια τρού Sadok , η οποία είχε α - γο ρασθεί το 1887 α πό τον Co en 514 , όπου εντοπίστηκε και το οι - κοδόμημα σε βάθος ενάμιση μέτρου από την επι φά νεια του εδά - φους 515 . Η κατάχωση του κτί σμα τος, που δεν θα ήταν υπόγειο,

512 . Βλ. και Π. Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ Νέα Ἐ κκλησία Γεωργίου Πραγαμ ᾶ ἐ ν Θεσ σα λονίκ ῃ», Ἑ στία, 27 (1889) , 7 - 9.

513 . Για τη συγκε κριμένη συνοικία βλ. Δ ΗΜΗΤΡΙΑΔΗ , Τοπογραφία τ ῆ ς Θε σ σα λονίκης , 136.

514 . Μεταξύ των ιδιοκτητών του παλαιού οικοπέδου 259 της συνοικίας Μπα λ άτ περιλαμβάνονται ο Λίαο Αβράμ Κοένκα (αρ. 259/17), Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ (συ νερ γ . με Μ ΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π Α ΝΑ ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ), «Η Οθωμα νι κή πε ρί οδος: Κτη μα τολο γικές πηγές, Θεσσαλο νίκη τέλη 19 ου - αρχές 20 ού αι ώ να», τ. Β/2, 351.

515 . Σύμφωνα με τον Φάρο τ ῆ ς Μακεδονίας ( 01/04/1889, 2) , στη Θεσ - σα λονίκη κατέφθασε ο «αρχαιολόγος» John Pentland Mahaffy για να ε πι θεω - ρή σει και να ε ξε τά σει τον ναό που είχε βρεθεί στην καμένη οικία του Sadoc . Η γενική δι οί κη ση, όμως, το υ τ ο απαγόρευσε και ο Mahaffy ανα χώ ρη σε για το Άγιον Ό ρος. Ο ελληνιστής John Pentland Maha f fy (1839 - 1919) ήταν πολυ -

285

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ο φεί λε ται, σύμφωνα με τον Παπαγεωργίου, στις εδαφολο γι κές με ταβολές που υ πέστη η Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια των αι - ώ νων . Αυτό που δεν μπορεί να εξηγηθεί, ωστόσο, είναι η ανύ ψω - ση του εδάφους στο εσωτερικό του οικοδομήματος - ναΐσκου, που ά φη σε ο ρα τό μό νον το πάνω μέρος του. Το αί τιο της ανύ ψω σης χω ρίς καμία αμ φι βολία, σημειώνει ο Πα πα γεωρ γίου, είναι πυρ κα - γιά, αλλά αγνοούμε τις συνθήκες εκ δή λω σής της. Ο να ΐ σκος κά - ποια στιγμή συλήθηκε, γε γονός που φαί νε ται από τα τρί α τόξα π ου έχουν ανοιχθεί στην κόγ χη, από τη έμ φρα ξη των ρηγ μάτων με χώμα που καλύπτει όλο σχεδόν το Ιερό Βή μα και από τις εντομές των πυλών, από όπου αφαιρέθη καν κί ο νες και πλά κες 516 . Η είδηση της ανα κά λυψης διαδόθηκε γρήγορα στην πόλη, ο πότε «μικ ροί δ ὲ κα ὶ μεγάλοι, ὀ λίγοι ἰ δό ντες περισσό τε ροι δ ὲ μ ὴ ἰ - δό ντας διηγο ῦ ντες, ὡ ς ε ἰ κός, πολλ ὰ κα ὶ περίεργα, ἐ ν ᾧ ὁ ἐ ξακο λου θ ῶ ν καθαρισμ ὸ ς τ ῶ ν χωμάτων ἐ ξέραινεν ὀ λίγον κατ’ ὀ λίγον κα θα ρω τέρα τ ὴ ν μυστηριώδην κατακόμβην. Ἦ το πα λαι ὰ ἐ κ κλησία» . Το μνημείο επισκέφθηκε και ο πρόξενος της Ελλάδος Γ. Δο κό ς, ο ο ποί ος αντιλαμβανόμενος τη σημα σί α της ανακάλυψης, « ἀ νε -

μ α θής και πολυγραφότατος λόγιος, ο οποίος δίδαξε επί πολλά χρόνια ελ λη νι κά στο Trinity College του Δουβλίνου. Μεταξύ άλλων , συνέγραψε το έργο Ram - bles and Studies in Greece ( α΄ έκδοση 1877). Είναι ο πατέρας της φράσης : “There is no country which can compare with Greece”. Βλ . J. D UN CAN - D. G RE GORY , Writes of Passage: Reading Travel Writing (Rout ledge , 2002), 177.

516 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ Νέ α Ἐ κ κλη σία Γεωργ ίου Πραγαμ ᾶ ἐ ν Θεσσα λο - νίκ ῃ», 8· Φάρο ς τ ῆ ς Μακεδονίας, (10/12/1888), 3.

286

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄

κτί μη τον ὡ ς πρ ὸ ς τ ὴ ν ἱ στορίαν τ ῆ ς τέχνης », παρεκάλεσε το Γε - νι κό Διοι κητή Γκα λίπ Πασά να με ρι μνήσει για τη διαφύλ αξή του. Ο Δ ο κ ό ς ενη μέ ρωσε τον αντι πρό σωπο του Μητροπολίτη Θεσ - σα λονί κης και τον Πα τριαρ χικό Έξαρχο για να ενώσουν τις φω - νές τους στο αί τη μα προς το ν Γενικό Διοικητή περί προστασίας του εκ κλη σια στι κού ευ ρήματος 517 . Ο Δ ο κ ό ς ενημέρωσε για την α να κάλυψη και το Υπουρ γεί ο Εξωτερικών της Ελλάδας ζη τώ - ντας «…ν’ ἀ ποστείλ ῃ ἡ … ἀ ρχαι ο λο γικ ὴ ἑ ταιρία κατάλληλον πρό σωπον πρ ὸ ς μελέτην, διότι δ ὲ ν ἔ χω πε ποίθησιν ἐ π ὶ τ ῶ ν γνώ σεων τ ῶ ν ἐ ντα ῦ θα ἀ σχολουμένων περ ὶ τ ὴ ν με σαι ω νι - κ ὴ ν ἀ ρχιτεκτονικ ὴ ν, ἐ νδέχεται δ ὲ ν ὰ καταστραφ ῶ σιν α ἱ ἐ - πι γραφαί» . Στις 26 Δεκεμβρίου 1888 όλος ο φάκελος ο σχετικός με την εύ - ρεση του να ΐ σκου μεταβιβάζεται από το Γενικό Προξενείο στην Αρ χαιολογική Εταιρεία 518 . Ο ίδιος ο Παπαγεωργίου επισκέφθηκε επανειλημμένως το ν χώρο και πα ρά τα διαβήματα προς το ν Γενικό Διοικητή, η εκ - σκα φή του οι κοπέδου εξακολουθούσε να γίνεται από τους εργά - τες του ια τρού Sadok , ο οποίος επρόκειτο να εκποιήσει το χώρο

517 . http://www.agelioforos.gr/default.asp?pid=7&ct=7&artid=172377

518 . Π. Ν ΙΓΔΕΛΗ , «Ο ἱ ἀ ρχαιολογικο ῦ περιεχομένου δραστηριότητες το ῦ Προ ξε νεί ου τ ῆ ς Θεσσαλονίκης τόν τελευτα ῖ ο α ἰῶ να τ ῆ ς Τουρκοκρατίας» , στο Γνωριμία μέ τή γ ῆ το ῦ Ἀ λεξάνδρου. Ἀ πό τά προϊστορικά μέχρι τά νεό τε - ρα χρόνια. Ἱ στο ρία - Ἀ ρχαιολογία - Τέχνη στό Νομό Πέλλας, Πρακτικά Ἐ πι - στη μονικ ῆ ς Διημερίδας 15 - 16 Ἰ ουνίου 2002 (Θεσσαλονίκη, 2003), 213 - 214.

287

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

στον προϊ στα μενο των Λ αζαριστών 519 . Για την πραγ μα τοποίηση της ανα σκα φι κής έρευνας, έτσι, και τη συντήρηση του μνη μείου ο χώρος υ πήχθη σε καθεστώς αναγκαστικής δο υλεί ας 520 . Το διάστημα από τις 4 έως τις 7 Δεκεμ βρί ου ο Πα πα γε ωρ γί - ου μελετούσε καθημερινά το νέο εύρημα με επιτό πια έρευνα. Χρο νολόγησε την εκ κλη σία στους πρώ τους χρι στια νικούς αιώ νες και εκτίμησε την α ξία της, «ε ἶ ναι σπου δαιότατον ὡ ς πρ ὸ ς τ ὴ ν ἱ - στορίαν τ ῆ ς τέχνης, τ ῆ ς τε ο ἰ κο δο μικ ῆ ς κα ὶ κο σμη μα τι κ ῆ ς ….» 521 . Πρόκειται για αναθηματικό να ΐ σκο τ ης οικογένειας του Γε - ωρ γίου του Πραγάμα ή Πραγαμά, ο οποίος ζητά τη με σιτεία του ο μώ νυ μου αγίου του, που εικονίζεται στον τοίχο του να ΐ σκου. Το ότι πρό κειται για ιδιωτικό να ΐ σκο, σύμ φω να με την επιχει ρη - μα τολογία του Παπαγεωργίου, αποδει κνύ εται από το γεγονός της ύπαρξης του τουρκικού τε μέ νους, το οποίο στα δυτικά συνο - ρεύ ει με την οικία του Sa do k . Το τέμενος έχει πολλές αρχι τε κτο - νι κές ομοιότητες με το να ΐ σκο του Γε ωρ γίου του Πραγαμά και πι θανολογεί ο Πα πα γε ωρ γίου ότι πρόκειται για ένα αρχαίο ιερό,

519 . http://www.agelioforos.gr/default.asp?pid=7&ct=7&artid=172377· Ν ΙΓ ΔΕ ΛΗ , «Ο ἱ ἀ ρχαιολογικο ῦ περιεχομένου δραστηριότητες το ῦ Προ ξε νεί ου τ ῆ ς Θεσσαλονίκης τόν τελευτα ῖ ο α ἰῶ να τ ῆ ς Τουρκοκρατίας», 215. Βλ. Ι. Μ Α ΝΙ - ΚΑ , «Τό τάγμα τ ῶ ν Λαζαριστ ῶ ν στή Θεσ σα λονίκη καί ἡ Ο ὐ νία. Νέα στοι - χε ῖ α», Μακεδονικά, 35 (2005 - 2006) , 215 - 223. Πρβλ. Ε.Α. Χ Ε ΚΙ ΜΟ ΓΛΟΥ , « Τό - ποι λατρείας των ρωμαιοκα θο λι κών στη Θεσσα λο νίκη από το 17 ο αιώνα και έ πειτα», Θεσσαλονικέων Πόλις, 4 (2001) , 137 - 142.

520 . Ε ΥΤΕΡΠΗΣ Μ ΑΡΚΗ , « Οι σωστικές ανασκαφές στη Θεσσαλονίκη . Τα α - πο τε λέ σμα τα και η διαχείρισή τους», Μνημείο και Περιβάλλον, 10 (2009), 39. 521 . Φάρο ς τ ῆ ς Μακεδονίας, ( 10/12/1888 ) , 3.

288

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄

του οποίου οι νέοι κτή το ρες μετέστρεψαν τον προσανατολισμό του ιερού από ανα το λι κά προς τα νότια 522 . Θα ήταν, πάντως, παρά ξε νο, συνεχίζει, να έχου με δύο ιδιωτικές εκκλησίες τόσο κο - ντά τη μία στην άλλη. Για να αντι με τωπίσει το συγκεκρι μένο ζή - τη μα, πληροφορεί τους ανα γνώ στες του ότι στη συ γκε κριμένη συνοι κία Μπαλάτ έχουν βρεθεί αρχι τε κτο νικά μέ λη με γάλου κτι ρίου και «…ν ῦ ν δ ὲ ἔ τι ἀ ντικρ ὺ τ ῆ ς ἐ π ὶ τ ῆ ς ὀ δο ῦ μαρμαρίνης πύλης, το ῦ Μεχτσίτ 523 , ὁ ρ ῶ νται δύο πε λώ ριοι κίο νες, ὁ ε ἷ ς ὄ ρθιος, ὁ ἔ τερος κατ ὰ γ ῆ ς» . Αλλά και το όνομα Μπα λ άτ που έχει η συνοικία, σύμφωνα πά - ντα με τον Παπα γεωρ γί ου, απο δει κνύει την ύπαρξη στην πε ριο - χή παλατίων. Τίπο τε δεν α πο κλείει, λοι πόν, στον περίβολο των πα λατίων να υ πήρ χαν προ σκυ νητάρια «μαρ τύρια τ ῆ ς ε ὐ σε βεί ας ἐ φ’ ᾗ ἀ εί πο τε διεκρίθη τ ῶ ν Θεσ σα λο νικέων ἡ πόλις;» 524 .

522 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ Νέα Ἐ κκλησία Γεωργίου Πραγαμ ᾶ ἐ ν Θεσσα λο - νί κ ῃ», 8. 523 . Πρόκειται για τo τέμενος στη διασταύρωση των οδών Φιλίππου και Χαμ σά Μπέη. Ο ιδρυτής του δεν είναι γνωστός. Αναφορά στο τέ μενος Ba la t α - παντά στα κτηματολογικά κατάστιχα μέχρι το 1909. Δεν είναι γνωστός ο χρό - νος καταστροφής του, Δ ΗΜΗΤΡΙΑΔΗ , Τοπ ο γρα φία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης, 284, 344. Βλ. και Μ ΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π ΑΝΑ ΓΙΩ ΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ - Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , «Η Ο θω μανική πε - ρί οδος: Κτηματολογικές πηγές, Θεσσα λονίκη τέλη 19 ου - αρχές 20 ού αι ώ να», 351. Πάντως μετά τον Ρω σο τουρκικό πόλεμο του 1877 - 1878 το τέ μενος χρη σι μο - ποιήθηκε μαζί με άλλα τζαμιά της πόλης ως χώρος φι λο ξε νί ας τούρ κων προ - σφύ γων, Π. Π Α ΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , «Θεσσα λο νί κης βυ ζα ντια κοί να οί κα ὶ ἐ πιγράμ μα τα α ὐ τ ῶ ν. Ι. Ὁ να ὸ ς τ ῶ ν Δώδεκα Ἀ ποστόλων», BZ 10 (1901), 27.

524 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ Νέα Ἐ κκλησία Γεωργίου Πραγαμ ᾶ ἐ ν Θεσσα λο -

289

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Το αποκαλυπτόμενο κτίσμα αποτελεί το πάνω μέρος ενός δι ώ ροφου να ΐ σκου κτισμένου με τετράγωνες πλίνθους. Ο υπό - γει ος χώ ρος είναι οικοδομημένος με μάρμαρα και λίθους. Η κά - θο δος στο ν χώρο εξασφα λί ζε ται μέσω κλίμακας από 17 βαθ - μίδες. Ο κυρίως να ός έχει τετράγωνο σχήμα

« ἐ φ’ ἑ κάστης πλευ ρ ᾶ ς το ῦ ὁ ποίου ὑ ψο ῦ ται το ξον πάχους 76 εκ., τ ὰ τέσ σε ρα δ ὲ τόξα ( ἀ ριστερ ὸ ν κα ὶ δε ξι ὸ ν πε πλη - ρωμένα, ὡ ς ε ἰ κ ὸ ς δι ὰ λι θοκτίστου τοίχου)» υπο βα στά ζουν τον κυκλικό θόλο ˙ «τ ῷ ἀ να το λι κ ῷ τόξω ε ἰ σέρχεται ἀ μέσως στε νού με νον. Ἐ ν τ ῷ βάθει τ ὸ β ῆ μα». Το ύψος από το κλειδί του θό λου έως το δάπεδο εί ναι 3, 50μ. Κα τά μήκος της αριστερής πλευ ράς της, α πό την είσοδο μέχρι το Ιε ρό Βήμα διέτρεχε στενή στοά που επι κοι νω νούσε με το ν να ΐ - σκο μέσω δύο πυλιδίων, μία προς την εί σοδο και μία προς Βήμα.

«Τ ῆ ς δευτέρας ταύτης πύλη ς ὀ λί γον κα τω τέ ρω ἡ στο ὰ ἔ χει ἐ π ὶ τ ῆ ς ἄ λλης α ὐ τ ῆ ς πλευρ ᾶ ς πυ λί σκην.. ἄ γου σαν ε ἰ ς ἄ λλο θολωτ ὸ ν προσάρτημα», στο μέσο του οποίου σώζεται δεξα με νή. Στα δυτικά θα πρέπει να υ πήρ χε ανάλογη κατασκευή 525 . Οι τοίχοι του ναού φέρουν ψηφιδωτό διάκοσμο π ου α πο τε - λεί ται από πλείστα κο σμή ματα. Αρχικά στο ν να ΐ σκο υπήρ χαν μό νον τοιχογραφίες, που αντικαταστάθηκαν με ψη φιδω τά, σύμ -

νί κ ῃ», 8· Φάρο ς τ ῆ ς Μακεδονίας, ( 10/12/1888 ) , 3.

525 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ Νέα Ἐ κκλησία Γεωργίου Πραγαμ ᾶ ἐ ν Θεσσα λο - νί κ ῃ», 7, 8· Φάρο ς τ ῆ ς Μακεδονίας, ( 10/12/1888 ) , 3.

290

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄

φω να με τον Παπαγεωργίου. Επίσης, υπάρχει εικόνα με την επι - γρα φή :

Ο ΑΓΙΟΣ/ΓΙ .ΡΓΙ… (Άγιος Γεώργιος) 526 .

Α πέ ναντι πάνω από το δεξιό τόξο απαντά η επιγραφή :

+ΥΠΕΡ ΕΥΧΙ.. ΩΡ/ΓΙΟΥ ΠΡΑΓΑΜΑ… 527

εντός ορθογωνίου πί να κα με λαβές ( tabula ansata ). Κάτω από την ε πιγραφή, ο Πα πα γεωργίου υποψιάστηκε την ύπαρξη του τά φου του Πρα γα μά, επειδή, όπως λέει, ο ήχος από το χτύπημα του ε δά φους ήταν υπόκωφος 528 . Στα αριστερά του ανατολικού τόξου απεικονίζεται

«μι κρ ὸ ς χλα μυδοφόρος ἔ χων τ ὴ ν μ ὲ ν δεξι ὰ ν ἀ νατεταμένην, τ ὸ ν δ ὲ ἀ ρι στε ρ ὸ ν πόδα προβεβλημένον ε ἰ ς γόνυ ˙..». Πριν από αυ τόν γε νειο φό ρος άνδρας γονυπετής προβάλει ι κε τευ - τικά τα δύ ο χέρια του. Στο κε φάλι φέρει κάλυμμα. Πίσω του δια - κρί νε ται και τρί τη μορ φή . Στα δεξιά του ανατολικού τόξου και στο ν δεξιό τοίχο του Ιερού Βή μα τος ο Παπαγεωργίου διέκρι νε επι γραφή :

..ΝΑΓ..ΝΙΚΕΤΕΥΩΤΡΙΑΔ/ΙΗΣΑΝΑΡΧΟΥΤΡΙΑ

526 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἀ ρχαία ε ἰ κ ὼ ν το ῦ μεγαλομάρτυρος ἁ γίου Δη μη - τρίου το ῦ πολιούχου Θεσσαλονίκης ἐ π ὶ ἐ λεφαντοστέου», 485.

527 . « ὑ περεύχου Γεωργίου Πραγαμ ᾶ» , Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἡ Νέα Ἐ κκλη σί α Γε ωρ γίου Πραγαμ ᾶ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ», 8.

528 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἡ Νέα Ἐ κ κλησία Γεωργίου Πραγαμ ᾶ ἐ ν Θεσσα λο νί - κ ῃ », 9· Φάρο ς τ ῆ ς Μακεδονίας, (10/12/1888), 3.

291

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Δηλαδή, την αγία ι κετεύω Τριάδα, της ανάρχου Τριάδος . Πά νω από την επιγραφή στον τοίχο του Βήματος πιθανό τα τα όρ θι ος άγγελος. Η κόγχη του Ιερού Βήματος διατρυπάται από τρία τόξα, εκ των οποίων το μεσαίο είναι μεγαλύτερο των άλλων δύο. Στη στε - φάν η του αριστερού και μέ σου τόξου διαβάζεται η επιγραφή :

ΞΟΜΟΥ ΜΑ.

Δηλαδή ενδόξου Μαρίας (;). Πάνω από τη στεφάνη του α ρι στε - ρού τόξου διακρίνεται η μορφή της Θεοτόκου και πά νω από τη στε φάνη του δεξιού τόξου ο βαπτιστής Ιωάννης με θυμιατήρι στο δεξί χέρι 529 ενώ με το αριστ ερό συγκρατεί το έν δυμά του (;) 530 .

529 . Φαίνεται ότι η λεπτομέρεια της χρήσης του θυμιατού από τον Ιωάν νη τον Πρόδρομο είναι εξαιρετικά σπάνια στη βυζαντινή εικαστική έκφραση. Συ - νή θως ο Πρόδρομος κρα τεί ειλητό ή έχει τα χέρια του σταυρωμένα μπρο στά στο στήθος, Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Ιστορώντας τη Δέηση , 220 - 225. Αν ο Πα πα - γεωργίου διέ κρινε ορθά θυμιατήρι, τότε πιθανότατα η χρήση του αφο ρά σε εικαστικό υπομνηματισμό της διδασκαλίας της Εκ κλη σίας σχετικά με την Ενανθρώπ ηση, «… ὁ θυμιατ ὸ ς ὑ ποδεικνύει τ ὴ ν ἀ ν θρω πότητα το ῦ Χρι στο ῦ…», ΓΕΡΜΑΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΥΠΟΛΕΩΣ , Ἱ στορία ἐ κκλησιαστικ ὴ κα ὶ μυ στι κ ὴ θεω - ρία, PG 98, 412 D , μιας και ο Ιωάννης είναι ο τελευταίος προφήτης της Πα λαι άς Διαθήκης που διακηρύττει την Ενσάρκωση του Λόγου. Βλ. ΑΓ ΓΕ ΛΙΚΗΣ ΤΡΙΒΥ ΖΑ - ΔΑΚΗ , Ὁ ε ἰ κο νο γρα φικός κύκλος το ῦ Πατριάρχου Ἀ βρα άμ, Διδ. Διατρ. , (Α ρι - στο τέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2005), 371 - 372. 530 . Είναι πιθανόν εξαιτίας της κα κής διατήρησης του εικονογραφικού δια - κόσμου, ο Παπαγεωργίου να μην παραδίδει σωστά την περιγραφή των μορ - φών. Δεν υπάρχει γνωστή απεικόνιση της συγκράτησης του εν δύ μα τος α πό τον Πρόδρομο. Θεωρούμε ότι αυτό που ο Πα πα γεωργίου ονο μάζει ένδυμα εί ναι το ανοικτό ειλητό που συνήθως κρα τεί ο Πρό δρο μος με το αριστερό του χέρι.

292

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄

Πάνω από το δεξιό τόξο του Βήματος υπάρχει ψη φι δω τή πα ρά - στα ση με τον Παντοκρά το ρα (δεν σώ ζεται το κε φά λι του) που βα στά α ν οικτό ευαγγέλιο με την επιγραφή :

«+ΕΓΩ ΕΙΜΙ ΤΟ ΦΩΣ ΚΑΙ Η ΖΩΗ» 531 .

Στο ν δυτικό τοίχο του να ΐ σκου εικονίζονται οι Άγιοι Γε ώρ - γι ος και Δημήτριος έχο ντας

« ἀ σκεπε ῖ ς τ ὰ ς νεανικ ὰ ς α ὐ τ ῶ ν κε φα λ ὰ ς κα ὶ ἄ νευ το ῦ φω τει - νο ῦ κύκλου, φορο ῦ ντες στρα τιω τικ ὴ ν στο λ ὴ ν ἀ λλ’ ἄ οπλοι ε ἰ κονισμένοι ε ἶ ναι ἐ στ ῶ τες παρ ὰ το ῖ ς ἴ πποις α ὐ τ ῶ ν…» σε αντωπή θέση 532 .

531 . Φάρο ς τ ῆ ς Μακεδονίας, (10/12/1888), 3· Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ Νέα Ἐ κ κλησία Γεωργίου Πραγαμ ᾶ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ», 8· Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἀ ρχαία ε ἰ - κ ὼ ν το ῦ μεγα λο μάρτυρος ἁ γίου Δημητρίο υ το ῦ πολιούχου Θεσσαλονίκης ἐ π ὶ ἐ λεφα ντο στέου», 482. Πρβλ. και Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “ Byzantinische In schrif ten ”, BZ 8 (1899) , 102 - 106, ό που ασχολείται με την ερμηνεία δύ ο επιγραφών από τη Σι κε λία, που εί χαν δημοσιευθεί σε παλαιό τερα τεύχη της BZ και αφο ρούν στη χρή ση θυμιάματος στη λατρεία της εκκλη σίας. Με αφορμή το συ γκε κρι μέ νο κείμενο μνημονεύει την παρά στα ση του Προδρόμου με θυμιατό σε φυ λα κτό α πό τη Θεσσαλονίκη . Βλ. και Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Ιστορώντας τη Δέηση , 86 - 87, 184 - 190.

532 . « Ἀ ρχαία ε ἰ κ ὼ ν το ῦ μεγα λο μάρτυρος ἁ γίου Δημητρίου το ῦ πο λι ού - χου Θεσσαλονίκης ἐ π ὶ ἐ λεφα ντο στέου», 485. Οι Άγιοι Δημήτριος και Γεώρ γιος έ φιπποι με στρα τιωτική περιβολή εμφανίζονται στη βυζαντινή ει κο νο γρα φία από το 10 ο - 11 ο αι. κ.ε. Ωστόσο, η περίπτωση να μην κρατούν οπλισμό, αν ό - ντως ο Παπα γεωρ γίου είδε καλά, είναι unicum και δεν μπο ρού με να τ η ν ερ μη - νεύ σουμε. Γιατί ένας στρατιωτικός άγιος να εικονίζεται χω ρίς τον οπλι σμό του; Βλ. Α. Ι ΩΑΝ ΝΙΔΗ , «Κοινωνιολογι κή προσέγ γι ση ενός πολι τι στι κού προϊό - ντος: κοι νω νικές δομές και στρατιωτικοί ά γιοι στη βυζαντινή ει κο νο γραφία»,

293

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Ο Παπαγεωργίου με βάση τις διαστάσεις των πλίν θων και τα εργαστηριακά σήματα που είναι χαραγμένα πά νω σε αυτές πρό τει νε τη χρονολόγηση του συ γκε κριμένου να ΐ σκου στον 4 ο μ.Χ. αι., ε ξαιτίας της ομοιό τη τας των εν λόγω χαρα κτη ρι στι κών με τα αντί στοιχα που α πα ντούν στο

«…μέγα κυκλικ ὸ ν ( Ῥ ω μα ϊ κ ὸ ν) ο ἰ κοδό μη μα ὅ περ γε νικ ῶ ς μ ὲ ν ἀ λλ’ ἀ να ποδείκτως ἀ ποδί δο ται ε ἰ ς το ὺ ς Κα βεί ρους … ἀ νήκει ε ἰ ς τ ὸ ν γ΄ ἢ δ΄ α ἰῶ να» 533 , εννοώντας προ φανώς τη Ρο τόντα. Εκλαμβάνει, επίσης, ως ά - γνω στη την αφιέ ρωση του να ΐ σκου, αν και, όπως σημειώνει, κά - ποι οι βιάστηκαν να μιλή σουν για να ό της Αγίας Τριάδας 534 . Ο Παπαγεωργίου ολοκληρώνει την παρουσίαση του μνη μεί ου με την ευχή να γίνουν αρχαιολογικές έρευνες στη ν περιοχή μιας και « ἔ χομεν τ ὴ ν ἀ ρχαιοτάτην πασ ῶ ν τ ῶ ν γνω στ ῶ ν ἐ κκλησι ῶ ν ἐ ν τ ῇ πό λει ἡ μ ῶ ν, δημοσίων τε κα ὶ ἰ διω τι κ ῶ ν, κα ὶ ὁ κόπος ε ἶ ναι ἄ ξιος» 535 .

Αν θρωπολογικά, 5 (1984), 7 - 19· Ν ΑΥΣΙΚΑΣ Θ ΕΟ ΤΟ ΚΑ , «Ο εικονο γρα φικός τύ - πος του Αγίου Δημητρίου στρα τιωτικού και εφίππου και οι σχε τι κές πα ραδό - σεις των θαυ μά των», στο Πεπραγμένα Θ ´ Διε θνούς Βυζα ντι νο λο γι κού Συνε - δρί ου , Θεσσαλονίκη, 12 - 19 Απριλίου 1953, τ. Α ´ ( Ἀ θ ῆ ναι, 1955), 477 - 488· Π Α - ΠΑ ΜΑ ΣΤΟ ΡΑ ΚΗ , «Ιστορίες και ιστο ρή σεις βυζαντινών παλ λη κα ρι ών», 213 - 230.

533 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ Νέα Ἐ κκλησία Γεωργίου Πραγαμ ᾶ ἐ ν Θεσσα λο νί - κ ῃ», 8. 534 . Ό.π. · Φάρο ς τ ῆ ς Μακεδονίας, (10/12/1888), 3 .

535 . Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ , « Ἡ Νέα Ἐ κκλησία Γεωργίου Πραγαμ ᾶ ἐ ν Θεσσα λο - νί κ ῃ», 9.

294

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄

Το 1922, στην οδό Μπαλ τα δώ ρου κατά τη διάρκεια της εκ - σκα φής θεμελίων της οικίας των Josef Samuel και Jacob Mose Sal tiel εντο πί στηκε υπόγειο οικοδόμημα, του οποίου το δάπεδο βρι σκόταν 4μ. κάτω από την επιφάνεια του οδοστρώματος. Το οι κοδόμημα δια μορ φωνόταν από μια επιμήκη αίθουσα στον άξο - να Α - Δ που στεγαζόταν με ημικυλινδικό θόλο. Εγκάρσια και στο μέ σο της έβαινε άλλη αίθο υσα στον άξονα Β - Ν. Β και Ν η ε γκάρ - σια αίθουσα απέ ληγε σε τόξα που έχουν φραχθεί. Στε γα ζόταν με θόλο. Στο ανα το λικό άκρο της αίθουσας στον άξονα Α - Δ, ανοιγόταν κόγ χη, η ο ποία είχε ήδη καταστραφεί, όταν γι νό ταν η ανα σκαφή το 1922. Από το δυτικό άκρο της ξε κι νού σε στοά που στεγαζόταν με ημ ικυ λιν δρική καμάρα και έβαινε ΝΑ - ΒΔ. Στα βό ρεια του οικοδο μήματος και κατά μήκος αυ τού υπήρχε επι μη - κης στοά, τα άκρα της οποίας είχαν φρα χθεί με τοίχους και χώ - μα τα. Η στοά επικοι νω νούσε με την κε ντρική αίθουσα μέσω δύο καμα ρω τών ανοιγ μά των. Στα δυ τικά του χώρου υπήρχε φεγγί - της, που το 1922 χρη σί μευ σε ως δίοδο εισόδου στο υπόγειο οι κο - δόμημα. Ο υπό γει ος να ΐ σκος αποτελούσε μετασκευή ρω μαϊ κού λουτρού, όπως δεί χνει η α νακάλυψη σ την επιφάνεια του ε δά φους λειψάνων ρωμαϊκού λου τρού 536 . Ο χώρος θα πρέπει να είχε ψη φι - δωτό διά κοσμο που χρονο λο γήθηκε τον 5 ο αι. Ο Ξυγγόπουλος

536 . Βλ. και Θ. Π ΑΠΑΖΩΤΟΥ , « Ὁ ἀ νώνυμος να ὸ ς το ῦ Σεργίου Πραγ μα - τευ το ῦ», στο Θεσ σα λο νίκη και τα μνημεία της (Θεσ σα λονί κη, 1985), 44· H . T ORP , “ Thes sa lonique pal é ochr é tienne . Une es quis se”, Apects of late an ti qui - ty and early Byzantium. Papers read at a col loquium held at the Swedish re se - arch Institute, Istanbul 31/05 - 05/06 / 1992 ( Uppsala , 1993 ) , 130.

295

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ταύ τισε το ν ανα σκαμ μέ νο να ΐ σκο με το ν να ΐ σκο που πε ρι γρά φει ο Παπαγεωργίου, αλλά διάβασε δια φορετικά την κτητορική επι - γρα φή. Υπο στή ριξε, μάλιστα, ότι ο Πα παγεωργίου δεν τ η ν είχε δια βάσει σω στά. Αντί, δηλαδή, για το όνομα Σερ γί ου ο Πα πα - γεωρ γίου διάβασε Γεωργίου 537 . Ε πίσης, ο Ξυγ γόπουλος δεν μπό - ρε σε να δει την παράσταση της Δέησης, που είχε δει ο Παπα - γεωρ γίου, επειδή αυτή είχε εν τω μεταξύ κατα στρα φεί. Με βάση, ω στόσο, την πε ρι γρα φή του Πα πα γεωργίου τ η ν το ποθέτησε με - τά τον 10 ο αι. 538 . Μισό αιώνα αργότερα, το 1970, στο ν χώρο ανεγείρεται οι - κο δομή. Ο να ΐ σκος του Σερ γίου τ ου Πραγματευτο ύ διατηρείται, αλ λά η πρόσβαση σε αυτόν είναι δύσκολη. Έντε κα χρόνια αργό - τε ρα η Εφορεία Βυ ζα ντι νών Αρχαιοτήτων διε ξήγαγε ανασκαφές και μερίμνησε για τη σύνταξη μελέτης για τη συντήρηση και την α νάδειξή του. Το 1982 το μνη μεί ο παρουσιάστηκε στο ετήσιο συνέ δριο της Χρι στιανικής Αρ χαιο λογικής Εταιρείας 539 . Φαίνεται ότι ο να ΐ σκος

537 . Α . Ξ ΥΓΓΟΠΟΥΛΟΥ , «Τυχα ῖ α ε ὑ ρήματα ἐ ν Μακεδονί ᾳ», ΑΔ 9 (1924 - 1925) , Παράρτημα ΑΔ 1922 - 1925 , 64 - 65. Πρβλ. Ι. Κ ΑΝΟΝΙΔΗ , «Η πε ριο χή του Δι οι κητηρίου στα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά χρό νια», ΑΕΜΘ 10Β (1996) , 559 - 569.

538 . Για το θέμα της Δέησης στην κόγχη του Ιερού Βήματος βλ. κε φά λαι ο για υπόγειο προσκυνητάριο στα νοτιοανατολικά της Αγίας Σο φί ας.

539 . Α ΝΝΑΣ Π ΑΠΑΔΑΜΟΥ , « Ὁ ἀ νώνυμ ος να ὸ ς το ῦ Σεργίου το ῦ Πραγαμ ᾶ στ ὴ Θεσσα λονίκ η», στο Δεύτερο Συμπόσιο Βυζαντιν ῆ ς κα ὶ Μεταβυζαντιν ῆ ς Ἀ ρ χαιολογίας κα ὶ Τέ χνης, Ἀ θήνα 9 - 11 Ἀ πριλίου 1982 ( Ἀ θήνα , 1982 ), 85 - 86.

296

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄

προέκυψε από μετατροπή ρω μαϊκού λουτρού 540 . Εν δελεχείς α να - σκα φικές έρευνες αποκά λυψαν ότι το ρωμαϊκό κτίσμα αποτε λού - νταν από τρεις χώ ρους που ο ένας δια δε χόταν τον άλλο στον άξονα Α - Δ. Ο μεσαίος χώρος στε γα ζόταν με θόλο ενώ οι δύο άλλοι εκατέ ρω θεν με ημικυλινδρικές καμάρες. Κατά μήκος της βόρειας πλευράς απλώνεται στοά που επικοινωνεί με τους χ ώ - ρους στα νότιά της μέσω τοξω τών ανοιγμάτων. Κάποια στιγ μή η απόληξη της καμάρας του ανατολικού χώρου φράχτηκε για να δημιουργηθεί κόγχη στην οποία ανοίχθηκε δίλοβο παράθυρο. Το δάπεδο του Ιε ρού Βήματος ήταν στρω μένο με μαρμάρινες πλά κες ενώ στο μέ σο υπήρχε Αγία Τρά πεζα. Στο ν να ΐ σκο υ πήρ χε και φράγ μα 541 που ό ριζε το ν χώρο του Ιερού. Στο εσω τερικό η ψη - φιδωτή διακόσμηση είχε κατα στραφεί ενώ η κτη το ρική επι γρα φή διαβάστηκε ως

ΥΠΕΡ ΕΥ ΧΗΣ ΣΕΡ/ΓΙΟΥ ΠΡΑ ΓΑ ΜΑ ΤΟΥ ,

ανάγνωση που έγινε απο δε κτή από την επιστη μο νι κή κοι νό τη - τα 542 .

540 . Πρόκειται για δημόσιο λουτρό που είχε ανασκαφεί μεταξύ των ο - δών Φι λίππου, Βενιζέλου και Μπαλταδώρου που στα δυτικά ε κτεί νε ται μέχρι και την πλατεία Διοικητηρίου. Βλ. Ε ΥΤΕΡΠΗΣ Μ ΑΡΚΗ - Ε ΛΛΗΣ Π Ε ΛΕ ΚΑΝΙΔΟΥ - Ι. Κ Α ΝΟΝΙΔΗ - Ν. Κ ΑΡΥΔΑ , «Η Θεσσαλονίκη κατά τους πα λαι ο χριστιανικούς χρόνους», Θεσσαλονικέων Πόλις, 3 (2000), 53 - 54. 541 . Για το φράγμα του πρεσβυτερίου στην παλαιοχριστιανική εποχή βλ. Ι ΩΑΝ ΝΑΣ Σ ΤΟΥΦΗ - Π ΟΥΛΗΜΕΝΟΥ , Τό φράγμα το ῦ Ἱ ερο ῦ Βήματος στ ὰ πα - λαιο χρι στια νικά μνημε ῖ α τ ῆ ς Ἑ λλάδος ( Ἀ θ ῆ ναι , 1999 ) .

542 . Π ΑΠΑΔΑΜΟΥ , « Ὁ ἀ νώνυμος να ὸ ς το ῦ Σεργίου το ῦ Πραγαμ ᾶ στ ὴ Θεσ -

297

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Στο σημείο αυτό θα πρέπει, ωστόσο, να εκ φρά σου με την εύ - λο γη επιφύλαξή μας σχε τι κά με την απο δο χή της συ γκε κριμένης α νάγνωσης. Όταν ο Παπαγεωργίου για πρώτη φο ρά εισήλθε στο να ΐ σκο η ψηφιδωτή διακό σμη ση δια τη ρού νταν σε καλύτερη κα - τά σταση από ότι θα μπορούσε να διατηρείται το 1922, όταν έ γι - νε η ανασκαφή από τον Ξυγγόπουλο, ο οποίος πρότεινε τη νέα ανά γνω ση της επιγραφής. Ανα ρω τιό μα στε γιατί θα πρέπει να δε χθού με το όνομα Σέρ γιος για τον κτήτορα και όχι το αρχικό Γεώρ γιος, ό ταν μά λιστα αυτό προ κύπτει από την ανάγνωση της επιγραφής πριν ο χώ ρος υποστεί την επιπρόσθετη φθορά του χρό νου. Η απάντηση στον προβληματισμό μας είναι ότι το εύρημα του Παπαγεωργίου και το εύρημα της οδο ύ Μπαλταδώρου βρί - σκο νται σε διαφορετικές θέσεις. Το πρώτο στο ύψος της οδού Φι λίππου και το δεύτερο στο γειτονικό αλλά βορειότερο δρόμο Μπαλ ταδώρου. Άρα, ο ναός του Γεωργίου του Πραγαμά δεν έ χει κα μία σχέση με τη θέση (οδός Μπαλταδώρου αρ. 8), όπου ανα - σκά φη κε το 1922 ο να ΐ σκος του Σεργίου του Πραγμα τευ τ ού, πέ - ρα της γει τνί α σής τους (α πό σταση 100μ. περίπου) 543 . Ως εκ του - του, θεωρούμε ότι πρό κει ται για δύ ο να ΐ σκους, ο ένας του Γε ωρ - γίου του Πραγαμά και ο άλ λος του Σεργίου του Πραγμα τευ τού, με παρό μοι α εσωτε ρι κή διά τα ξη, α φού και οι δύο φαί νε ται ότι προ - ήλθαν από τη με τα τρο πή τμη μά των του ίδιου ρω μαϊ κού λου τρού.

σα λονίκη» 85.

543 . Βλ. Δ ΗΜΗΤΡΙΑΔΗ , Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης, 134 - 135.

298

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄

Το 1918 στο Γενικόν Κτηματολόγιον της Ελληνικής Κοι νό - τη τας Θεσσαλονίκης καταγράφεται ο υπόγειος να ΐ σκος που ανέ - σκα ψε ο Πα παγεωργίου το 1888. Γίνεται μάλιστα αναφορά στη

δη μο σίευση του σχετικού άρθρου του στην Ε ΣΤΙΑ του 1888. Πα - ράλ ληλα, μ α ς δίδεται η πλη ρο φορία ότι η παλαιά οικία του Sa - dok χρησίμευσε ως γαλλικό λύ κειο του Bertrand . Η οικία και ο υ πό γειος να ΐ σκος στην αυλή της βρί σκονται σε οι κόπεδα μιας πα ρόδου που συνέδεε την οδό Μεγ. Αλε ξάν δρου με την οδό Βε - νι ζέλου 544 . Πιο συγκεκριμένα, η ακριβής γεωγραφική θέση του ναού του Πραγαμά μπορεί εύκολα να εντοπισθεί από τη θέση του ευ κτή - ριου οίκου Balat , με τον οποίο γειτνίαζε. Ο Δημητριάδης το πο θε - τεί τον ευκτήριο οίκο επί της οδού Ba la t Camii , στη θέση πε ρίπου της ο - δού Φι λίππου, σε οι κο δο μικό τε τρά - γω νο που πε ρι κλεί εται και α πό τις ο - δούς : (α) δυ τικώς από την Ham za Bey (κα ταρ γη θείσα οδός που ανέ - βαινε μεταξύ των ο δών Βε νι ζέ λ ου και Ί ωνος Δρα γού μη και με τα ξύ αυ τών), συνέχεια κατά κά ποιο τρό πο της σύγ χρονης οδού Ζαλίκη, (β) ανατο - λι κώς από την ο δό Sabri Pa ş a (Βενι ζέ λου), (γ) βορείως από την

544 . Γενικ ὸ ν Κτηματολόγιον τ ῆ ς Ἑ λληνικ ῆ ς Ὀ ρθοδόξου Κοι νό τητος Θεσ - σα λο νί κης, 136.

299

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

οδό Ku ru Ç es m e (παλαιά Αριστοτέλους, στη θέση περίπου της οδού Ο λύ μπου) 545 . Τη θέση αυτή επιβε βαι ώ νουν οι κτη μα το λο γι - κές πη γές, βάσει των ο ποί ων το τέμενος βρι σκόταν πράγ μα τι στο α νωτέρω πολεοδομικό τε τρά γωνο και συ γκε κριμένα κα τα λάμ βα - νε το οι κό πεδο 259/15, εμβαδού 338τ.μ. Με σο λαβούσε ένα άλλο οι κό πε δο, με εμ βα δό 151 τ.μ. (αρ. 259/16) και ακο λου θούσε οικό - πε δο ιδιο κτη σίας Λιάο Κο ένκ α (αρ. 259/17), με εμ βαδόν 300 τ.μ. Τα τελευταία δύο πρέπει να ήταν η πρώην ενιαία ιδιο κτησία Ζα - δόκ , η ο ποία τεμα χί στη κε από τον νέο ιδιοκτήτη της Κοένκα (και όχι Κο έν). Δεδομένου ότι το να ΐ δριο ανα σκά φτη κε στην α να - τολική πλευ ρά της αυλής της τέως ιδιοκτησίας Ζα δόκ και ότι βρι σκόταν δυτικά από το τζαμί, πρέπει να το πο θε τη θεί στο με - σαί ο από τα τρία οικόπεδα και να ταυτιστεί με το υπ’ αριθμ. 259/ 16. Η συγκεκριμένη περιοχή, μάλιστα, δίπλα στο μουσουλ μα - νικό τέμενος, θα πρέπει να φιλοξενούσε και άλλα πα ρεκ κλήσια. Το 1917 μετά από την πυρκαγιά που κατέστρεψε μεγάλο τμ ήμα της πόλης, ήλθαν στο φως ερείπια βυ ζαντινού πα ρεκ κλη σίου, του οποίου σω ζό ταν η βόρεια πλευρά. Στο δυτικό της άκρο υ - πήρ χε όρθια στήλη με τη μορφή του αρ χάγγελου Μι χα ήλ (δεν δι ευ κρινίζεται στο κεί μενο, αλλά μάλλον πρό κει ται για μαρ μά ρι - νη εικόνα) που στεφόταν με κιονόκρανο. Βρέ θηκαν επίσης κέ ρα - μοι με την επιγραφή «Ιησο ῦ ς Χριστ ὸ ς νι κ ᾶ» και άλλοι που έφε - ραν σταυρό. Ο να ΐ σκος ανακα λύ φθη κε

545 . Δ ΗΜΗΤΡΙΑΔΗ , Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης, 135 (χάρτης).

300

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄

« ἐ π ὶ τ ῆ ς ὀ δο ῦ Βε νιζέλου παρ ὰ τ ὸ Τυπο γρα φε ῖ ον Κα στρι νά - κι - Γεωρ γα ντ ᾶ…… Τ ὸ μέρος το ῦ το ἐ σχάτως ἦ το μαγαζε ῖ ον ἰ σρα η λι τι κόν. Ο ἱ πα λαιότεροι ὅ μως ἐ νθυμο ῦ νται ὅ τι ἦ το μου σουλ μανικ ὸ ς τε κές» 546 . Η γεωγραφική θέση του αναφερόμενου από την εφημερίδα τυ πογραφείου Καστρινάκη Γε ωρ γαντά 547 προσφέρει ακόμη ένα στοι χείο υπέρ της μ η ταύτισης των παρεκκλησίων του Γεωρ γίου Πρα γαμά και του Σεργίου Πραγ μα τευ τού. Το υπό συζήτηση τυ - πο γρα φείο βρισκόταν στη διεύθυνση Βενιζέλου 103 πριν από την πυρκαγιά του 1917 548 . Μετά την πυρκαγιά λει τουργούσε στην ίδια διεύθυνση καθώς και στη Βενιζέλου 69 549 . Η α ρίθ μη ση 69 και 103 αφορά στην παλαιά ρυμοτομία και δεν ανταπο κρί νε -

546 . Μακεδονία, ( 02/10/1917 ) , 1. Βλ. και Μακεδονία, ( 03/10/1917 ) , 2. 547 . Το τυπο γρα φείο Καστρινάκη - Γεωργαντά δεν αναφέρεται στους ο - δη γούς 1908, 1910 και 1915. Ιδιαίτερη σημασία έχει ο δεύτερος, που πε ρι λαμ - βά νει σχεδόν όλες τις ελληνόκτητες επιχειρήσεις, Γ. Χ ΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ , Η Μα - κε δονία μετά του παρακειμένου τμήματος της Θράκης ( Ἀ θ ῆ ναι , 1910 ) , 48. Ά - ρα, θα πρέπει να ιδρύθηκε περί το 1915. Το τυ πο γραφεί ο τ οποθετείται επί της Βε νι ζέ λου με Φι λίπ που στον οδηγό της πόλης του 1925 (με τη σημερινή α - ρίθ μη ση, η επίμαχη γωνία Φιλίππου και Βενιζέλου πέ φτει μεταξύ 57 και 59), Δ. Ρ ΟΥ ΤΖΟΥ ΝΗ - Β. Μ ΙΧΑΗΛΙΔΗ & Σ ΙΑ (έκδ.), Ἐ μπορικ ὸ ς ὀ δη γ ὸ ς Θεσσαλονίκης 1925 - 1926 (Θεσσαλονίκη, χ.ε.), 323. Δέ κα χρόνια αργότερα σημειώνεται ανά - με σα στο ζαχαρο πλα στείο Χατζή του Χουσεΐν Σουλεϊμάνοβιτς και την Ε γνα - τ ί α. Η οικία του τυπογρά φου Καστρινάκη τοποθετείτ αι στην οδό Φιλίππου, Κ. Τ ΟΜΑΝΑ , Οι δρόμοι και οι γειτονίες της Θεσσαλονίκης μέχρι το 1944 ( Σκό πελος , 1997 ) , 191. 548 . Μακεδονία, ( 20/08/1916 ) , 2.

549 . Μακεδονία, ( 02/02/1919 ) , 3.

301

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

ται στη σύγχρονη. Έ τσι, δεν μπορούμε να προσδιο ρί σου με τη θέ - ση της. Ακόμη και αν αυτή η θέση βρισκόταν στα δύο προα να - φερ θέντα π αρεκκλήσια, δεν μπορεί να ταυτιστεί με κανένα από τα δύο, διότι αμφότερα απέχουν από την οδό Βενιζέλου, το μεν Σεργίου Πραγματευτού του λά χιστον 60 μέτρα, το δέ Γε ωρ γίου Πρα γαμά πολύ περισ σό τερο. Ο αναφερόμενος από την εφημερίδα «τεκές» (=ισλαμική μο - νή) δεν μπορεί να ταυτιστεί με το τέμενος Balat 550 , με το οποίο γει τνίαζε το παρεκκλήσιο του Γεωργίου του Πραγαμά, διότι στη Θε σ σα λονίκ η του 1919, με σημαντικό ακόμη μουσουλμανικό πλη - θυ σμό, δεν θα ήταν εύκολη η σύγχυση μεταξύ ναού και μο νής. Άλ - λω στε, γνωρίζουμε ότι στο ίδιο περίπου ύψος της οδού Βε νι ζέλου υ πήρ χε ο «τεκές της Τετάρτης» 551 . Συνεπώς, το πα ρεκ κλήσι με τη στήλη του αρχαγγέλου που ήλθε στο φως το 1917, ήταν ένα τρίτο, διαφο ρε τικό παρεκκλήσι, ίσως αφιερωμένο στους Τα ξιάρ χες. Το παρεκκλήσι του Γεωργίου του Πραγαμά και των Τα ξιαρ - χών στην πορεία του χρόνου χάθηκαν. Μετά από την πυρ κα γιά του 1890 δη μιουργήθηκαν στο ν χώρο καταστή μα τα βάσει του νέ ου ρυ μο το μικού σχε δια σμού. Ένα από αυτά θα πρέπει ή ταν των Κα στρι νάκη - Γεωρ γαντά, το οποίο διαδέχθηκε νεό τερο το 1915, δίπλα στα ε ρείπια του να ΐ σκου των Τα ξιαρ χών. Στην πε - ριο χή είχαν ιδρυθεί και άλλα τυπο γρα φεία πο λύ κοντά στο να ΐ -

550 . Δ ΗΜΗΤΡΙΑΔΗ , Τοπογραφία τ ῆ ς Θεσσαλονίκης, 136, 344.

551 . Ό.π. , 134, 381.

302

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄

σκο του Γεωργίου του Πρα γαμά ό πως των Χαμντί εφέντη και Ο - μέρ εφέντη (1908) και Γενή Α σρ (1910) στο Ταχτά Καλέ, δη λα - δή στην μη υφισταμένη σή με ρα οδό Μεγάλου Αλεξάνδρου. Έτσι, ε ξηγείται και γιατί χάθηκε το εύρημα του Παπαγεωργίου παρά το γεγονός ότι όταν έγινε η ανακάλυψη το 1888 διατηρούταν σε κα λή κατάσταση .

303

Π Η ΓΕ Σ

Ε ΡΓΑ ΤΟΥ Π ΕΤΡΟΥ Π ΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ 

“Nachrichten über wichtigere Ent deckungen. Zwei In schriften aus Thes saloniki”, BPhW 3 (1883) , 344 - 345. « Ἀ ρχαιολογικά. Ἐ πιγραφ ὴ Θεσσαλονίκης ἀ νέκδοτος. Ι.», Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας , ( 12/11/1888 ) , 3 - 4. « Ἡ Νέα Ἐ κκλησία Γεωργίου Πραγαμ ᾶ », Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, ( 10/ 12/1888 ) , 2. «Θεσ σα λονί κης ἀ ρ χαία μετρικ ὰ ἐ πιγράμματα», Ε ἰ κονογραφημένη Ἑ - στί α , ἔ τ. Ι γ ΄, 32/43 (1889) , 258 - 260. « Ἡ Νέα Ἐ κκλησία Γεωργίου Πραγαμ ᾶ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ», Ἑ στία, 27/ 679 (1889) , 7 - 9. “ Neue Inschrift aus Thessaloniki ”, BPhW 9 (1889) , 1290. “Neue Grabstein aus Salonichi”, BPhW 9 (1889) , 386. « Ἀ ρχαιολογικά. Νέα ἀ ρχαιολογικ ὰ ε ὑ ρήματα ἐ ν Θεσ σα λο νίκ ῃ» , Φά - ρος τ ῆ ς Μακεδονίας, ( 01/04/1889 ) , 3. «Νέαι ἐ πιγραφα ὶ Θεσσαλονίκης », Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, ( 06/ 09/ 1889 ) , 2 - 3. « M ακεδονικ ὰ ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαι ο λο γι κά. Ἡ ἐ ν Θεσσα λο νί κη πυρ καϊ ὰ τ ῆ ς 22 Α ὐ γού στου 1890 κα ὶ α ἱ ἐ ξ α ὐ τ ῆ ς ζη μίαι», Νεολόγος , ἀ ρ. 6640 (12)24/09/1891) , 1. « M ακεδονικ ὰ ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαι ο λο γι κά. Ἡ ἐ ν Θεσσα λο νί κη πυρκαϊ ὰ τ ῆ ς 22 Α ὐ γού στου 1890 κα ὶ α ἱ ἐ ξ α ὐ τ ῆ ς ζη μίαι», Νεολόγος , ἀ ρ. 6641 (18)30/09/1891) , 1. « M ακεδονικ ὰ ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρ χαι ο λο γι κά. Ἡ ἐ ν Θεσσα λο νί κη πυρκαϊ ὰ

 Αφορά μόνον στα έργα του Π. Παπαγεωργίου που χρησιμοποιήθηκαν στην ανά χεί ρας μελέτη. Τα έργα παρατίθενται κατά αύξουσα χρονολογική σειρά με βά ση το έτος έκδοση ς .

305

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

τ ῆ ς 22 Α ὐ γού στου 1890 κα ὶ α ἱ ἐ ξ α ὐ τ ῆ ς ζη μίαι», Νεολόγος , ἀ ρ. 6648 (23/09/)05/10/1891) , 1. « Ἀ ρχαία ε ἰ κ ὼ ν το ῦ μεγαλομάρτυρος ἁ γίου Δημητρίου το ῦ πολιούχου Θεσσα λονίκης ἐ π ὶ ἐ λεφαντοστέου», ΒΖ 1 (1892) , 479 - 487. «Βυζαντιν ὸ ν ὑ πόγειον προσκυνητή ρ ιον ἐ ν Θεσσαλον ί κ ῃ», Ε ἰ κονο γρα - φη μέ νη Ἑ στία, ἔ τ. Ιστ΄, 32/27 (1892), 13 - 14. «Τ ὸ βυζαντιν ὸ ν προσκυνητήριον ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ», Ε ἰ κονογραφη μέ νη Ἑ στία, ἔ τ. Ιστ΄, 32/34 (1892), 94 - 95. « Θεσ σα λονί κης πρόσφατον ἀ ρχαιολογικ ὸ ν ε ὕ ρημα. Ἐ πιτάφια πλ ὰ ξ ἀ ρ χιε ρέως ἐ ν τ ῷ Μιναρέ τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφίας », Ε ἰ κονογραφη μέ - νη Ἑ στία , ἔ τ. Ι στ ΄, 33/25 (1892) , 394 - 395. « Τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφίας τ ῆ ς ἐ ν Θεσσα λο νίκ ῃ τρε ῖ ς ἀ νέκδοτοι ψη φιδωτα ὶ ἐ - πι γρα φαί», Ε ἰ κονογραφημένη Ἑ στία, ἔ τ . Ιζ ΄, 36/40 (1893) , 218 - 219. « Συμπλη ρω μα τι κ ὰ ε ἰ ς τ ὰ ς ἐ πιγραφ ὰ ς τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φ ίας τ ῆ ς ἐ ν Θεσσα - λο νί κ ῃ. Α΄. Ἐ πιγραφ ὴ ἐ π ὶ το ῦ θόλου. Β΄ Ἐ πι γραφ ὴ ἐ ν τ ῷ Ἁ γί ῳ Βή ματι. Γ΄ Ἐ πι γρα φή εν τω φωλεώ », Ε ἰ κονογραφημένη Ἑ στία, ἔ τ. Ιζ ΄, 36/46 (1893) , 317 - 318. «Τ ὰ ἱ ερ ᾶ ε ὑ ρήματα», Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας , ( 22/09/1893 ) , 1. “Zum Leben des Heiligen Da vid von Thessalonice”, BZ 2 (1893) , 287 - 290. « Α ἱ Σέρραι κα ὶ τ ὰ προάστεια , τ ὰ περ ὶ τ ὰ ς Σέρ ρας κα ὶ ἡ μον ὴ Ἰ ωάννου το ῦ Προδρόμου », BZ 3 (1894) , 225 - 329. «Περ ὶ χειρογράφου Ε ὐ αγγελίου Θεσσαλονίκης », BZ 6 (1897) , 538 - 546. « Ἐ κδρομ ὴ ε ἰ ς τ ὴ ν βασιλικ ὴ ν κα ὶ πατριαρχικ ὴ ν μον ὴ ν τ ῆ ς Ἁ γίας Ἀ να - στα σίας τ ῆ ς Φαρμακο λυ τρίας τ ὴ ν ἐ ν τ ῇ Χαλκιδικ ῇ», ΒΖ 7 (1898) , 57 - 82. “ Byzantinische In schriften ”, BZ 8 (1899) , 102 - 106.

306

ΠΗ ΓΕΣ

« Ἡ ἐ ν Θεσσα λονίκ ῃ μον ὴ τ ῶ ν Βλαταίων κα ὶ τ ὰ μετόχια α ὐ τ ῆ ς», ΒΖ 8 (1899) , 402 - 428. “Zwei iambische Gedichte saec. XIV und XIII”, BZ 8 (1899) , 672 - 677. “ Un edit de l’ empereur Ju stinien II en faveur de la ba si li que se Saint - De metrios a Sa lo ni que d’ apres une in scri pti on de ter ree dans la ba si lique meme (avec un fascimile) ” , στο II Con grès d’ Ar - ché o lo gie Chrétienne, Rome 17 - 25 April 1900 ( Leipzig , 1900 ) . Unedierte Inschriften von Mytilene ( Leipzig , 1900 ) . “Une dier te la tei ni sche In schrift von Saloniki”, BRhW 21 (1901) , 1150. “Zur vita der Heilige Theodora von Thessalonike”, ΒΖ 10 (1901) , 144 - 158. « Ἀ ρχαιολογικά. Θεσσαλονίκης 4 ἐ πιγραφα ὶ ἀ νέκδοτοι », Φάρος τ ῆ ς Μα - κεδονίας, ( 18/08/1901 ) , 2. «Θεσσα λο νί κης βυ ζα ντια κοί να οί κα ὶ ἐ πιγράμ μα τα α ὐ τ ῶ ν. Ι. Ὁ να ὸ ς τ ῶ ν Δώδεκα Ἀ ποστόλων», BZ 10 (1901), 23 - 39. « Ἡ Θεσσαλονίκη “κολώνεια” ἤ δη τ ῷ β΄ α ἰῶ νι μ.Χ. με σο ῦ ντι», Ἐ κκλη - σια στικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κβ΄, ἀ ρ . 22 (31/05/1902) , 233 - 234. «Τ ὸ ἔ τος τελευτ ῆ ς Γρηγορίου το ῦ Παλαμ ᾶ» , Ἀ λήθεια , ( 12/02/1903 ) , 1 . «Θεσσαλονίκης ἐ πιγραφ ῶ ν ἐ κδεδομένων πεντεκειδέκα ἀ νά γνωσις», Ἀ θηνά , 15 (1903) , 33 - 48. «Θεσσαλονίκης Νομοκάνων ΙΖ΄ α ἰῶ νος», Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια , ἔ τ. Κγ΄, ἀ ρ . 23 (09/06/1903) , 266 . « Ἐ κκλησιαστικ ὰ Χρονικά. Ἐ πιγραφ ῶ ν Θεσσαλονίκης …» , Ἐ κκλησια - στι κ ὴ Ἀ λήθεια , ἔ τ. Κγ΄, ἀ ρ . 25 (20/06/ 1903) , 280 - 281. « Θεσσαλονίκης ἐ πιγραφ ὴ ἀ νέκδοτος », Ἀ λήθεια , ( 31/12/1903 ) , 2 . « Ἐ κ το ῦ τόπου τ ῶ ν νεκρ ῶ ν», Ἀ λήθεια , ( 13/05/1904 ) , 1. «Μακεδονικ ὰ Χρονικ ὰ. Α΄. Ἡ Θεσσαλονίκη δι ὰ τ ῶ ν α ἰ ώ νων», Ἀ λή - θεια , ( 16/09/1904 ) , 1 - 2. «Θεσσαλονίκης ἐ πιγραφα ὶ ἀ νέκδοτοι» , Ἀ λήθεια, ( 13/07/1905 ) , 1.

307

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

«Θεσσαλονίκης ἐ πιγραφα ὶ ἀ νέκδοτοι», Ἀ λήθεια, ( 21/07/1905 ) , 1. «Θεσσαλονίκης δέκα κα ὶ ἐ πτ ὰ ἀ νέκ δο τοι ἐ πιγραφαί», Ἀ λήθεια, ( 23/ 09/1906 ) , 1. «Θεσσαλονίκης ε ἴ κοσι ἀ νέκδοτοι ἐ πι γρα φαί» , Ἀ λήθεια, ( 07/10/1906 ) , 1 - 2. «Θεσσαλο νίκη ς ἐ πιγραφ ὴ ἀ νέκδο τος», Ἀ λήθεια, ( 28 /06/ 1907 ) , 1. «Θεσσαλονίκης κα τε σφρ αγι σμέ νον βιβλίον ἀ νοι χθέν», Μικρασιατικ ὸ ν Ἡ μερολόγιον , 1 (1907) , 321 - 334. «Βίος κα ὶ πο λι τεία το ῦ ἁ γίου Δη μη τρια νο ῦ ἐ πισκόπου Χυτριδ ῶ ν ἐ ν Κύ πρ ῳ», Ἐ κκλησια στι κ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κζ΄, ἀ ρ . 18 (04/ 05/ 1907) , 269 - 271. «Γεωργίου το ῦ Α ἰ τωλο ῦ στίχοι ε ἰ ς τ ὸ ν Θεσσαλονίκης Ἰ ω άσαφ», Ἐ κ - κλη σια στι κ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κζ΄, ἀ ρ . 27 (1907) , 616. «Βυ ζαντια κ ὸ ς να ὸ ς τ ῆ ς Μπόριας κα ὶ ἐ πι γρα φα ὶ α ὐ το ῦ», BZ 17 (1908) , 129 - 130. «Μνημε ῖ α τ ῆ ς ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ λατρείας το ῦ με γα λο μάρ τυ ρος ἁ γίου Δη μητρίου», ΒΖ 17 (1908) , 321 - 381. «Γλωσσικά. Ἡ “ Ψόφια” καθαρεύουσα γλ ῶ σ σα», Μικρασιατικ ὸ ν Ἡ με - ρο λόγιον, 2 (1908) , 89 - 95. «Γε ωρ γίου το ῦ Α ἰ τωλο ῦ τ ὰ ε ἰ ς Ἰ ωάσαφ τ ὸ ν Ἀ ρ γυρό που λον, Θεσσα λο - νί κ ης Μητροπολίτην, ἡ ρωε λεγε ῖ α», ΒΖ 18 (1909) , 147 - 153. «Θεσσαλονίκης Ἱ στορικά ἐ κ τ ῶ ν πρώτων χρό νων τ ῆ ς Τουρκοκρατίας. Ὁ ἐ ν τ ῷ να ῷ το ῦ ἁ γί ου Δημητρίου τά φος το ῦ Λουκ ᾶ Σπα ντού - νη +1481 κα ὶ τ ὸ ἐ πίγραμμα α ὐ το ῦ» , ΜΗΠΣ Β΄ (1909) , 109 - 121. « Ὁ μητροπολίτης Θεσσαλονίνης Θεων ᾶ ς ὁ Α΄ κα ὶ τ ὸ ἔ ργον α ὐ το ῦ μαρ - τυρολογικόν», Ἐ κκλησια στι κ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Λ α ΄, ἀ ρ. 23 (11/06/ 1911) , 180 - 181. « Ἐ ργατ ῶ ν σήματα κα ὶ ὀ νόματα ἐ π ὶ τ ῶ ν μαρ μά ρων το ῦ θε άτρου τ ῆ ς Θεσσαλονίκης » , Ἀ ρχαιολογικ ὴ Ἐ φημερί ς , 1911, 168 - 173 [ ανα -

308

ΠΗ ΓΕΣ

δη μοσιεύτηκε στο Α ΔΑΜ - Β ΕΛΕΝΗ , Π Ο ΛΥΞΕΝΗΣ (επιμ. έκ δο - σης), Μελέτες για την αρ χαία Θεσσα λονίκ η. Θεσσαλονίκην Φι λίπ που Βασίλισσαν, Θεσσα λονίκ η 1985, 780 - 784 ] . « Θεσσαλονίκης ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρχαιολογικ ὰ», Νέα Ἀ λήθεια , ( 09/02/ 1911 ) , 1. « Θεσσαλονίκης ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρχαιολογικ ὰ», Νέα Ἀ λήθεια , ( 10/02/ 1911 ) , 3. “Drei unedierte Inschriften von Saloniki”, BPhW 31 (1911) , 597 - 598. “Drei grie chi sche Inschriften von Saloniki”, BPhW 31 (1911) , 1206. «Νέον χειρόγραφον το ῦ βίου το ῦ ὁ σίου Δαυίδ το ῦ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ», Βυζαντίς , 2 ( 1911 - 1912) , 231 - 234. «Θεσσαλονίκης ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρχαιολογικά», ΜΗΠΣ Ε΄ (1912) , 56 - 63. «Θεσσαλονικε ὺ ς κα ὶ Θεσσαλονικα ῖ ος», ΜΗΠΣ Ε΄ (1912) , 65 - 69. «Θεσσαλονίκης ἱ στορικ ὰ κα ὶ ἀ ρχαιολογικά», ΜΗΠΣ Ε΄ (1912) , 70 - 74. « Ἐ κ τ ῆ ς ἱ στο ρίας τ ῶ ν Βυζα ντια κ ῶ ν ο ἴ κων τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης, ο ἱ Ἀ ρ γυ - ρό που λοι», ΜΗΠΣ Ε΄ (1912) , 75 - 79. «Τ ὰ ΑΚΠΛ γράμ ματα τ ῆ ς Θεσσαλονίκης », Μικρασια τι κ ὸ ν Ἡ με ρο λό - γι ον, 6 (1912) , 33 - 36. «Θεσσα λονίκη ς ΑΚΠΛ», ΜΗΠΣ Στ΄ (1913) , 23 - 26 [ το κεί με νο εκ δό - θηκε και αυ το τε λώς από το τυπογραφείο «Α ὐ γ ὴ Ἀ θη ν ῶ ν», Θ. Α ΠΟ ΣΤΟ ΛΟ ΠΟΥΛΟΥ ως Μετατύπωσις ἐ κ το ῦ Μα κε δο νι κο ῦ ἡ με - ρο λο γίου ( ἐ ν Άθήναις , 1913) ] . «Κα ὶ πάλιν περ ὶ το ῦ “ Θεσσαλονικε ὺ ς” κα ὶ “ Θεσσαλονικα ῖ ος”, ΜΗΠΣ Στ΄ (1913) , 29 - 30. «Θεσσαλονίκης ἱ στορικ ὰ, α ἰῶ νος Ιστ΄. Πει ραταί, Μητρο πο λίται, Διδά - σκα λος. Ὁ πληθυσμός τ ῆ ς πόλεως», ΜΗΠΣ Στ΄ (1913), 62 - 63. « Ἀ ρχα ῖ οι Ἄ μβωνες ἐ κκλησι ῶ ν ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ», ΜΗΠΣ Στ΄ (1913), 111 - 112.

309

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

« Ἡ περίμετρος τ ῆ ς Κωνσταντινουπόλεως, τ ῆ ς Θεσσα λο νί κης, τ ῆ ς Βέ - ροι ας κα ὶ τ ῆ ς Ἀ δριανουπόλεως», ΜΗΠΣ Στ΄ (1913), 128. «Γενικ ὴ ἐ πισκόπησις τ ῆ ς ἐ κπαιδευτικ ῆ ς κινήσεως ἐ ν Μα κε δονί ᾳ κατ ὰ τ ὰ ἔ τη 1870 - 1900», ΜΗΠΣ Στ΄ (1913), 145 - 150. « Ἀ π ὸ τ ὰ ἀ πομνημονεύματά μου. Ἀ π ὸ τ ὰ περασμένα τ ῆ ς τουρ κικ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης. Ὁ Ἀ ριστοτέλης, ἡ τουρκικ ὴ βού λα κα ὶ ὁ σοφ ὸ ς κριτ ὴ ς Χότζας », Νέ α Ἀ λήθεια, ( 05/01/ 1 914 ) , 1. « Ἀ π ὸ τ ὰ ἀ πομνημονεύματά μου. Ἀ π ὸ τ ὰ περασμένα τ ῆ ς τουρ κικ ῆ ς Θε σ σα λο νίκ ης. Ὁ Ἀ ριστοτέλης, ἡ τουρκικ ὴ βού λα κα ὶ ὁ σοφ ὸ ς κρι τ ὴ ς Χότζας », Μικρασια τι κ ὸ ν Ἡ μερολόγιον, 9 (1915) , 17 - 19. « Ἱ στορικο ὶ γρίφοι», Μακεδονικ ὸ ν Ἡ μερολόγιον « Ο ΓΟΡΔΙΟΣ ΔΕΣΜΟΣ », 1915, 79.

Β. Ν ΕΚΡΟΛΟΓΙΕΣ - Α ΦΙΕΡΩΜΑΤΑ 

Μ ΠΗΤΟΥ , Ι ., «Νεκρολογία. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», Νέα Ἀ λήθεια, ( 21/01/1914 ) , 1. « Ἡ κηδεία το ῦ Π.Ν. Παπαγεωργίου», Νέα Ἀ λήθεια, ( 29/01/1914 ) , 3. « Ἐ πιστημονικ ὰ Μνημόσυνα. Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου», Μικρασια τι - κ ὸ ν Ἡ μερολόγιον , 9 (1915) , 12 - 16. Λ ΕΤΣΑ , Α ΛΕΞ . Ν., «Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου (  1914)», Μακεδονικά, 1 (1940) , 530 - 536. Ψ ΑΛΤΗ , Σ ΤΑΜ . Β., Λόγος ἐ πιμνημόσυνος ἐ π ὶ τ ῇ Α΄ ἐ πετεί ῳ το ῦ θα ν ά του το ῦ ἀ ειμνήστου Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου, ( ἀ νατύπωσις ἐ κ το ῦ ΚΖ΄ τόμου τ ῆ ς Ἀ θην ᾶ ς) ( ἐ ν Ἀ θήναις, 1915), 177 - 201. Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , Γ.Ι., « Ὁ Πέ τρος Ν. Παπαγεωργίου κα ὶ ἡ Μακε δο νία», Πέ - τρος Ν. Παπαγεωργίου (*1859 -  1914). Φιλολογικ ὸ ν μνη μό συ -

 Τα κείμενα παρατίθενται κατά αύξουσα χρονολογική σειρά με βάση το έτος έκ δο - σής τους .

310

ΠΗ ΓΕΣ

νον ἐ π ὶ τ ῇ πεντηκοστ ῇ ἐ πετεί ῳ ἀ π ὸ το ῦ θανάτου α ὐ το ῦ (Ἰ α νου - άριος 1914 - Ἰ ανουά ρι ος 1964) ὀ ργανωθ ὲ ν ὑ π ὸ τ ῆ ς Ἐ ται ρεί ας Μακεδονικ ῶ ν Σπουδ ῶ ν ( Θεσσαλο νίκ η , 1964 ) , 7 - 16.

Γ . ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ 

Ἀ λήθεια, (15/11/1903), 3 . Ἀ λήθεια, (17/01/1904), 2 . Ἀ λήθεια, (20/01/1904), 2. Ἀ λήθεια , (04/03/1904), 3. Ἀ λήθεια, (16/03/1904), 2 . Ἀ λήθεια, (30/09/1904 ), 3 . Ἀ λήθεια, (05/10 /1904), 1 . Ἀ λήθεια, (05 /02/1905), 1. Ἀ λήθεια , (22/03/1905), 2. Ἀ λήθεια , (05/10/1905), 2 . Ἀ λήθεια, (28/10/1908), 3. Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ . Ιθ΄, ἀ ρ. 7 (19 /02/1899), 1. Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Ι θ ΄, ἀ ρ. 10 ( 05/03/1899), 71. Ἐ κ κλη σιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Ιθ΄, ἀ ρ. 13 (2 6/03/1899), 83 - 88 . Ἐ κ κλη σιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κζ΄, ἀ ρ. 19 (11/05/1907), 300 - 303. Ἐ κ κλη σιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κζ΄, ἀ ρ. 25 (22/06/1907), 389. Ἐ κ κλη σιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κζ΄, ἀ ρ. 25 (22/06/1907), 390 - 392. Ἐ κ κλη σιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κζ΄, ἀ ρ. 28 (28/06/1907), 425 - 428 . Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Κθ΄, ἀ ρ. . 28 (26/01/1908), 44. Ἑ ρμ ῆ ς, ἔ τ. Α΄, ἀ ρ. 71 (17)30/01/1876), 2. Ἐ φημερίς, (01/10/1893), 2.

 Τα δημοσιεύματα παρατίθενται αλφαβητικά με βάση το έντυπο έκδοσης και στη συνέχεια κατά αύξουσα χρονολογική σειρά με βάση το έτος έκδοσης .

311

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Μακεδονία, (24/08/1911), 2. Μακεδονία, (20/08/1916), 2. Μακεδονία, (02/10/1917), 1. Μακεδονία, (03/10/1917), 2. Μακεδονία, (02/02/1919), 3 . Μακεδονία, (25/08/1919), 2. Μακεδονία, (13/02/1922), 1. Μακεδονία, (21/08/1922), 2. Μακεδονία, (28/10/1939), 2. Μακεδονία, (29/10/1939), 2. Μακεδονία, (19/10/1940), 2. Νέα Ἀ λήθεια, (13/02/1922), 4. Νέα Ἀ λήθεια, (21/08/1922), 4. Νεολόγος, ἀ ρ. 6873 (01)15/07/1892), 2. Τ ὸ Ἄ στυ, ( 04)05/07/1892), 1. Τ ὸ Ἄ στυ, (02/10/ 1893), 1. Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (22/03/1889), 3. Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (01 /04/1889 ) , 2. Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (25/08/1890), 1 - 2 . Φάρος τ ῆ ς Μα κε δονίας, (29/08/1890), 1 - 2. Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας (20/09/1890), 1. Φάρος τ ῆ ς Μα κεδονίας, (26/09/1890), 1 . Φάρος τ ῆ ς Μα κεδονίας, (16/03/1891), 1. Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (27/06/1892), 1. Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (04/07/1892), 1. Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (08/07/1892), 1. Φάρος τ ῆ ς Μακεδονίας, (15/09/1893), 1. Auck land Star , 21/211 (06/09/1890), 8 . Daily Tele gram , 5931 (09/09/1890), 2 .

312

ΠΗ ΓΕΣ

Evening Post , 40/59 (06/09/ 1890), 2 . Evening Post , 40/61 (09/09/1890), 2 . Marlborough Ex press , 26/208 (08/09/1890), 2 . New Zealand Herald , 27/8356 (09/09/1890), 5. New Zealand Herald , 27/8387 ( 15/10/1890 ), 2 . North Otago Times , 34/7798 (14/10/1890), 2 . Southl and Times , 11555 (08/09/1890), 2 . Wanganui Herald , 24/7238 (13/10/ 1890), 2 .

Δ . ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΗΓΕΣ 

ΓΕΡΜΑΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΥΠΟΛΕΩΣ , Ἱ στορία ἐ κκλησιαστικ ὴ κα ὶ μυ στι - κ ὴ θεω ρία, PG 98, 383 B - 454 B . Φ ΙΛΟΘΕΟΥ Κ ΟΚΚΙΝΟΥ , Λόγος ἐ γκωμιαστικ ὸ ς ε ἰ ς τ ὸ ν ἐ ν Ἁ γίοις Πα τέ - ρα ἡ μ ῶ ν Γρηγόριον, Ἀ ρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης τ ὸ ν Πα λα - μάν, PG 151, 551 B - 678 D . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ε ἰ ς τ ὸ ν βίον το ῦ ἁ γίου Γρη γο ρί ου Παλα μ ᾶ , (μτφρ Χ ΡΗ - ΣΤΟΥ , Π. ) (Θεσσα λονίκ η, 1984). Διδαχαί Ἀ λεξίου ἱ ερέως το ῦ Ῥ αρτούρου καί χαρ το φύ λα κος Κερ κύρας τουτί τό βιβλίον καλε ῖ ται , ἐ πειδή περιέχει ἐ ν ἑ αυτ ῷ , τάς ἰ δίας α ὐ το ῦ διδαχάς ο ὕ τω καθ ’ ε ἱ ρμόν καί τάξιν διηρημένας ε ὐ ρύθ - μως καί τε χνικ ῶ ς σύν το ῖ ς α ὐ τ ῶ ν προοιμίοις ἠ θικο ῖ ς τε καί ἐ πι - λόγοις , καί ἑ ρμη νευ θεί σας παρ ’ α ὐ το ῦ ε ἰ ς κοινήν διάλεκτον πρός μεγίστην ὠ φέλειαν παντός το ῦ χρι στω νύ μου λαο ῦ ( Βε - νετία , « ἐ ν ο ἰ κία Ἀ λεξίου ἱ ερέως το ῦ Ῥ αρ τού ρου καί χαρ το φύ - λα κος Κερκύρας », 1560). C RUSIUS , M., Turcograecia, τ . I - VIII (Basel, 1584).

 Παρατίθενται κατά αύξουσα χρονολογική σειρά με βάση το έτος έκδοσης .

313

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Α ΘΑΝΑΣΙΟΥ Π Α ΡΙΟΥ , Ὁ Πα λαμ ᾶ ς ἐ κε ῖ νος , ἦ τοι βίος ἀ ξιο θαύ μα στος το ῦ ἐ ν Ἁ γίοις Πα τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Γρηγορίου Ἀ ρχιεπισκόπου Θεσσα - λο νίκη ς το ῦ θαυ μα τουρ γο ῦ τουπί κλην Πα λα μ ᾶ ( Βι έννη , 1784). Μ ΕΛΕΤΙΟΥ , ( Μ ΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ Α ΘΗΝΩΝ ) , Ἐ κκλησιαστικ ὴ ἱ στο ρί α . Με τε - νε χθε ῖ σα ἐ κ τ ῆ ς Ἑ λληνικ ῆ ς ε ἰ ς τ ὴ ν ἡ μετέραν ἁ πλοελληνικ ὴ ν φρά σιν ε ἰ ς τόμους τρε ῖ ς διαιρεθε ῖ σα · κα ὶ πλουτισθε ῖ σα μ ὲ πολ - λ ὰ ς χρησίμους , κα ὶ ἀ να γκαί ας ὑ ποσημειώσεις , κα ὶ ἀ κριβε ῖ ς πί - να κας , παρ ὰ Γεωργίου Βενδότη ἐ ν Ζα κύν θ ῳ , κα ὶ παρ ’ αύτο ῦ διορ θωθε ῖ σα , τ . Γ΄ ( ἐ ν Βιένν ῃ τ ῆ ς Ἀ υ στρί ας , 1784). F ABRICIUS , J.A., Bibliotheca Graeca sive notitia scri p torum veterum grae co rum , ( επιμ . H ARLES , G . C . ), τ . XI ( Hamburgi , 9 1808). Βιβλίον ἱ στορικ ὸ ν περιέχον ἐ ν συνόψει διαφόρους κα ὶ ἐ ξό χους ἱ στο - ρίας . Ἀ ρχόμενον ἀ π ὸ κτίσεως κόσμου, μέχρι τ ῆ ς ἁ λώσεως Κων στα ντι νου πόλεως κα ὶ τ ῶ ν ἀ κολούθων Σουλτάνων. Συλ λε - χθ ὲ ν μ ὲ ν ἐ κ δια φό ρων ἀ κρι β ῶ ν Ἱ στορι ῶ ν, ε ἰ ς τ ὴ ν κοιν ὴ ν γλ ῶ τ - ταν μεταφρασθ ὲ ν παρ ὰ το ῦ ἱ ε ρω τά του μη τρο πολίτου Μονεμ - βα σίας, κυρίου Δωροθέου, ν ῦ ν δ ὲ με τα τυπωθ ὲ ν, κα ὶ ἐ πι με λ ῶ ς διορ θωθέν ( ἐ ν Βενετί ᾳ, 1814). B OECKH , P H . ( εκδ .), Corpus Inscriptionum Graecarum ( Berlin , 1828 - 1877 ). Το ῦ Με γά λου Λο γοθέτου κα ὶ ἐ π ὶ κρίσεων γενικο ῦ κα ὶ ἐ φόρου κυρο ῦ Νι κήτα το ῦ Χω νιά τη , Χρο νικ ὴ Διήγησις ἀ ρχομένη ἀ π ὸ τ ῆ ς βασιλείας το ῦ Κο μνη νο ῦ κυρο ῦ Ἰ ω αν νου , τόμος Γ΄ τ ῆ ς βα σι - λείας Ἰ σαάκιου το ῦ Ἀ γ γέ λου , βι βλί ον ΙΙΙ , Ni cetae Cho niate H i - sto ria , [ CSHB ] ( Bonnae , 1835). Ι ΩΑΝΝΟΥ Α ΝΑ ΓΝΩ ΣΤΟΥ , Διήγησις περ ὶ τ ῆ ς τε λευ ταίας ἁ λώσεως τ ῆ ς Θεσσα λονίκη ς . Μο νω δία ἐ π ὶ τ ῇ ἁ λώσει τ ῆ ς Θεσσα λο νίκης , [ CSHB ] ( Bonnae , 1838).

314

ΠΗ ΓΕΣ

I ΩΑΝΝΟΥ Κ ΑΜΕΝΙΑΤΟΥ , Ε ἰ ς τ ὴ ν ἅ λωσιν τ ῆ ς Θεσ σα λονίκ ης , ἔ κδ . I . B EK KER ( Bonn , 1838). Λ εσβιάς Ωδή ἤ Ἱ στορικ ὸ ν Ἐ γκώμιον τ ῆ ς Νήσου Λέσβου , με - τ ὰ σχο λίων , κα ὶ παραινέσεως , κα ὶ χωρογραφικο ῦ πίνακος ἐ ν τ ῷ τέλει ( ἐ ν Μυ τι λή ν ῃ , 1850). Σ ΟΦΟΚΛΗ Κ ΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟΥ ΕΞ Ο Ι ΚΟΝΟΜΩΝ , Το ῦ ἐ ν ἁ γί οις πα - τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Γρηγορίου ἀ ρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης το ῦ Πα - λα μ ᾶ ὁ μι λί αι ΚΒ΄ ( Ἀ θήνησι , 1861). Ν ΙΚΟ ΔΗΜΟΥ ΤΟΥ Α ΓΙΟΡΕΙΤΟΥ , Νέ ον ᾿ Εκ λό γιον πε ρι έ χον βίους ἀ ξ ι ο - λόγους διαφόρων ἁ γί ων , ἐ ν ο ἷ ς προ σε τέθη ἤ δη κα ὶ ὁ βίος το ῦ ἐ ν ἁ γίοις πα τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Θεων ᾶ ἀ ρ χι ε πισκό που Θεσσαλονίκης κα ὶ ἄ λλα τιν ὰ ψυχωφελ ῆ διη γήματα , ἐ κλεχθ ὲ ν ἐ κ πολλ ῶ ν κα ὶ διαφόρων βιβλίων , ε ἰ ς ἁ πλ ῆ ν τε φράσιν με τα γλωτ τισθέν , κα ὶ δι ὰ φιλοχρίστου τιν ὸ ς χριστιανο ῦ τ ὸ πρ ῶ τον ἐ κδοθέν . Α ἰ τήσει τ ῶ ν ἐ ν ῾ Α γιω νύμ ῳ ῎ Ορει το ῦ ῎ Αθ ῳ σεβασμίων πατέρων , ἤ δη δ ὲ τ ὸ δεύ τερον ἐ κ δίδεται , ὑ π ὸ το ῦ ᾿ Αβ βα κο ὺ μ ἱ εροδιακόνου κα ὶ ᾿ Ανθίμου μοναχο ῦ τ ῶ ν ῾ Α γιο ρειτ ῶ ν , κα ὶ ἀ δεί ᾳ τ ῆ ς το ῦ Χρι - στο ῦ Μεγάλης ᾿ Εκ κλησίας ( ἐ ν Κων στα ντι νουπόλει , 1863) . Σ ΑΘΑ , Κ ., Νεοελληνικ ὴ Φιλολογία : Βιογραφίαι τ ῶ ν ἐ ν το ῖ ς γράμμασι δια λαμψάντων Ἑ λλήνων , ἀ π ὸ τ ῆ ς καταλύσεως τ ῆ ς βυζαντιν ῆ ς α ὐ τοκρατορίας μέχρι τ ῆ ς ἑ λληνικ ῆ ς εθνεγερσίας (1453 - 1821) ( ἐ ν Ἀ θή ναις , 1868). D UCHENSE , L. - B AYET , C H ., M émoires sur une mission au Mont A thos (Paris, 1876). Τέταρτον ἔ τος το ῦ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ Φιλεκ παι δευ τι κο ῦ Συλ λό γου. Ἔ κ - θε σις ἀ ναγνωσθείσα τ ὴ ν 24 Ὀ κτωβρίου 1876 ὑ π ὸ το ῦ Προέ - δρου Μ. Πα πα δο πούλου ( ἐ ν Θεσσα λονίκ ῃ, 1877) . Β Α ΜΠΑ , Α Ρ . (ε πιμ.) , Ο ἱ νόμοι το ῦ Ἐ θνικο ῦ Πανε πι στη μίου ( ἐ ν Ἀ θή - ναις, 1885).

315

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Φ ΙΛΑΡΕΤΟΥ Β ΑΦΕΙΔΟΥ , (Α ΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ ), Ἐ κκλη σιαστι κ ὴ ἱ στο ρία ἀ π ὸ το ῦ Κυρίου ἡ μ ῶ ν Ἰ ησο ῦ Χριστο ῦ μέχρι τ ῶ ν καθ’ ἡ μ ᾶ ς χρόνων, τ. Β΄ ( ἐ ν Κων σταντινουπόλει , 1886). R OSE , V., Le ben des hei li gen David von Thessalonike (Ber lin, 1887). Ζ ΕΡΒΟΥ , Σ ΠΥΡΙΔΩΝΟΣ , Ε ὐ χολόγιον τ ὸ μέγα περιέχον τ ὰ ς τ ῶ ν ἑ πτ ὰ ἀ - στέ ρων μυστηρίων ἀ κολουθίας ( Βενετία , 6 1894). D E LEHAYE , Η ., Sy na xarium Ec cle siae Constantinopo li ta nae Pro pylaeum ad AASS No vem bris (Bruxellis, 1902). K URTZ , Ε ., "Des Klerikers Gre go ri os Bericht über Leben, Wun dert haten und Translation der hl. Theodora von Thessalonice nebst der Me taphrase des Johannes Stau ra kios", Mé moi res de l’ Aca dé - mie Imperiale des Sciences de St. Pétersbourg , VIIIe serie, τ. VI/1 (St. Pétersbourg, 1902), 1 - 111. « Ε ὐ εργέται τ ῆ ς Ἑ λληνικ ῆ ς Ὀ ρθοδόξου Κοινότητος Θεσσαλονίκης», ΜΗΠΣ Α΄ (1908), 283 - 286. Βυζαντίς, 2 (1911 - 1912), 544 . ΑΙΜΘ, Ι.Ν. Ἁ γίου Γρηγορίου το ῦ Παλαμ ᾶ Θεσσα λο νίκ ης, φακ. 42, υποφ. Β ΄(1911 - 1920)/ Γ12λ. ΑΙΜΘ, Ι.Ν. Ἁ γίας Σο φίας, φακ. Α΄, υποφ. Γ΄/12πζ΄. ΓΒΑ, Αρχ. Ί. Δρα γού μη , ε νό τη τα Ι/ ΙΑ, φακ. 2, υποφ. 10 (1913) . Γενικ ὸ ν Κτηματολόγιον τ ῆ ς Ἑ λληνικ ῆ ς Ὀ ρθοδόξου Κοι νό τητος Θεσ - σα λονίκης ( ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ, 03/03/1918). BCH XLV I (1922), 527. Ρ ΟΥ ΤΖΟΥ ΝΗ , Δ. - Μ ΙΧΑΗΛΙΔΗ , Β. & Σ ΙΑ (έκδ.), Ἐ μπορικ ὸ ς ὀ δη γ ὸ ς Θεσ - σα λο νί κης Καβάλας 1925 - 1926 (Θεσσαλονίκη) . Ἔ κθεσις τ ῆ ς κατ ὰ τ ὸ ἄ ρθρον 1 το ῦ νομ. Διατάγματος τ ῆ ς 25 ης Φε βρου - α ρίου το ῦ 1926 «περ ὶ τροποποιήσεως το ῦ νόμου 2508» ἐ πι τρο - π ῆ ς ὑ π ὸ ἡ μερο μη νίαν 15 - 29 Ἰ ουνίου 1926. Περ ὶ ἐ κκαθαρίσεως

316

ΠΗ ΓΕΣ

τ ῆ ς πε ρι ου σίας τ ῶ ν ε ὐ α γ ῶ ν ἱ δρυ μάτων κα ὶ να ῶ ν τ ῆ ς τέως ἑ λ - ληνικ ῆ ς ὀ ρθοδόξου κοι νότητος Θεσ σα λο νί κης . «Χρονικ ὰ Ἀ ρχαιολογικά», Μακεδο νι κ ά, 1 (1940), 473 - 474. ΑΔ 18 (1963) Χρονικά B 2, 236. Ι ΩΑΝΝΟΥ Σ ΚΥ ΛΙ ΤΖΗ , Σύνοψις Ἱ στο ρι ῶ ν, εκδ. I . Thurn , [ CFHB 5] ( Ber - lin , 1973). J ENKINS , R.J.H. - W ESTERINK , L.G., Nicholas I Patriarch of Constan ti - no ple Let ters (Washington, 1973). ΑΔ 36 (1981), Χρονικά Β 2, 312. H AL KIN , F R ., Novum Au cta ri um BHG, [Sub sidia Ha gio graphica, no. 65] (Bru xel les, 1984). Π ΑΣΧΑΛΙΔΗ , Σ . ( ε ἰ σαγ ., κριτ . κείμ ., με ταφρ ., σχόλια ) , B ίος τ ῆ ς ὁ σιομυ - ρο βλύτιδος Θε ο δώρας τ ῆ ς ἐ ν Θεσσα λο νίκ ῃ . Διήγηση περ ὶ τ ῆ ς μεταθέσεως το ῦ τιμίου λει ψάνου τ ῆ ς ὁ σίας Θεοδώρας (Θε σ σα - λο νίκη, 1991). Χ ΡΗΣΤΟΥ Π. κ.α. ( ἐ πιμ., συγγρ.), Τ ὸ Ἁ γιολόγιον τ ῆ ς Θεσσαλονίκης , τ.Α΄ - Β΄ (Θεσσαλονίκη, 1997). Α ΝΩΝΥΜΟΥ , Passio Altera , Σ . Π ΑΣΧΑΛΙΔΗ ( εισαγ ., επιμ .), Ἡ γραμ μα - τεία τ ῶ ν Δη μητρίων Β΄ . Μαρ τύρια . Συλλογές θαυ μά των καί έγκώ μια στόν Ἅ γιο Δημήτριο (Θεσ σα λον ίκη, 2005), 41 - 46 . Σ ΥΜΕΩΝ ΤΟΥ Μ Ε ΤΑ ΦΡΑΣΤΟΥ , Passio Tertia , ό.π., 57 - 66. Μ ΙΧΑΗΛΙΔΗ , Ι . - κ.α. (επιμ.), Αρχείο Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσα λο νί - κης , Έγ γρα φα εκ του Μητροπολιτικού Αρχείου, τ. Α΄ (1876 - 1912) (Θεσσα λο νί κη, 2012).

317

B ΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α ΔΑΜ - Β Ε ΛΕΝΗ , Π Ο ΛΥ ΞΕΝΗΣ , «Η τύχη του πο λεοδομικού ιστού της αρ χαίας Θεσ σα λονί κης», Μνημείο και Περιβάλλον, 2 (1994), 125 - 135. Α ΔΑΜΑΝΤΙΟΥ , Α Δ ., Ἡ βυζαντιν ὴ Θεσσαλονίκη ( ἱ στο ρί α - κοινωνικ ὸ ς βί ος - τέχνη) ( ἐ ν Ἀ θήναις , 2 1914 ) . Α ΚΡΙ ΒΟ ΠΟΥ ΛΟΥ , Σ ΟΦΙΑ Σ , Το εξά γω νο στη βυζαντινή αρχιτε κτονική, Διδ. Διατρ. , (Αριστο τέ λειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσ - σα λονίκη, 2007) . Α ΝΑ ΣΤΑ ΣΙΑ ΔΗ , Γ. - Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , Ε., Όταν η Θεσσα λο νίκη μπή κε στον 20 ο αιώνα (Θεσσα λο νί κη, 2000). Τ ΩΝ Α ΥΤΩΝ , Η «χαμένη» Εγνατία της Θεσσαλονίκης: Από το μεσαι ω - νι κό «Φαρδύ Δρόμο» στο σύγχρο νο (στε νό) αυτοκινητόδρομο (Θεσσαλονίκη, 2001). Α ΝΤΟΥΡΑΚΗ , Γ., Ο Άγιος Νικόλαος στη βυζαντινή τέχνη (Αθήνα, 1988). Α ΝΩΝΥΜΟΥ , Ἱ στο ρι κα ὶ σελίδες. Ἡ δευτέρα πα τριαρ χεία Ἰ ωακείμ Γ’, 1901 - 1906 (Κωνσταντι νού πολις, 1906) . Αποτυ πώ μα τα. Η βυ ζαντινή Θεσσαλονίκη σε φωτο γρα φίες και σχέδια της Βρε τανικής Σχο λής Αθηνών (1888 - 1910) (Θεσσα λονίκ η, 2012). Α ΡΑΜΠΑΤΖΗ , Χ Ρ ., Εκ κλη σιαστικοί συγ γρα φείς κ αι κεί με να 12 ου - 15 ου αι ώνα. Πατερικά και Α γιο λογικά κεί με να και με λέ τες (Θεσσα - λο νί κη, 2007), 102 - 108 . Α ΣΗΜΑ ΚΟ ΠΟΥΛΟΥ - Α ΤΖΑΚΑ , Π ΑΝΑΓΙΩΤ ΑΣ , Σύνταγμα των πα λαι ο χρι - στια νι κών ψηφιδωτών δαπέδων της Ελλάδος , τ. ΙΙΙ/Ι ( Θεσσα - λο νί κη , 1998 ) . Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Τα προ βλή ματα του χώρου νό τια α πό το ναό της Αγίας Σο φίας στη Θεσσα λο νί κη», στο Χριστιανική Θεσσα λονίκ η. Ἱ -

319

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

στο ρί α, Λατρεί α κ αί Τέχνη το ῦ ἱ ερο ῦ ναο ῦ τ ῆ ς το ῦ Θεο ῦ Σο φί - ας, Πρακτικά Ι ΄ Διε θνο ῦ ς Ἐ πιστημονικο ῦ Συμποσίου, 10 - 12 Ὀ - κτω βρίου 1996 ( Θεσσαλο νί κη , 2007 ) , 95 - 116 [= Θεσ σα λο νι - κέων Πόλις, 1 (1997) , 62 - 71]. Α ΣΤΡΕΙ ΝΙ ΔΟΥ - Κ ΩΤΣΑΚΗ , Π ΕΛΑΓΙ ΑΣ , «Το μνημείο και η ει κό να του. Α - πο κα τα στάσεις στην Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης », Μνη μείο και Περιβάλλον , 3/Ι (1995) , 67 - 75. Β ΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ , Α Π ., « Ἡ χρο νο λόγησις το ῦ κωδωνοστασίου τ ῆ ς Ἁ - γί ας Σοφίας Θεσ σα λο νί κης», By zan tion , 21 (1951), 330 - 339. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἡ μαρτυρία το ῦ περιη γη το ῦ Ro bert de Dreux περ ὶ το ῦ κω δω νο στα σί ου τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φίας Θεσσα λο νί κης», ΕΕΒΣ 23 (1953), 604 - 614. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ὑ π ῆ ρξε ἐ π ὶ τουρκοκρατίας μη τρο πολιτικ ὸ ς να ὸ ς ὁ ἅ γιος Γε ώρ γιος ( Rotonda ) κα ὶ πότε;», Μακεδονικά, 4 (1955), 547 - 549. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἡ ἅ λωση τ ῆ ς Θεσσαλο νί κ ης ἀ π ὸ το ὺ ς Τούρκους στ ὰ 1430 κα ὶ ἡ τύχη τ ῶ ν ἐ κ κλησι ῶ ν της», στο Παγκαρ πί α Μα κε δο - νι κ ῆ ς γ ῆ ς. Μελέτες Ἀ πο στόλου Ε. Βα καλοπούλου (Θεσσα λο - νίκη, 1980), 53 - 71. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Τ ὸ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ πα ρεκ κλή σιον Παναγίας τ ῆ ς Ἐ λε ού - σ ης κα ὶ ὁ περ ὶ α ὐ τ ῆ ς χ ῶ ρος», στο Παγκαρπία Μα κε δο νικ ῆ ς γ ῆ ς. Μελέτες Ἀ πο στόλου Ε. Βακαλοπούλου ( Θεσσα λονίκη , 1980 ) , 239 - 250. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἡ Θεσσαλονίκη στά 1838. Ἀ ναμνήσεις το ῦ Γερ μα νο ῦ νο μοδι δα σκάλου καί ἱ στορικο ῦ Karl Eduard Zachariae von Lin gen thal ἀ πό ἕ να ταξίδι του στήν Ἀ νατολή στά χρόνια 1837 καί 1838 », Θεσσα λο νί κη, 3 (1992), 131 - 151. Β ΑΚΑ ΛΟ ΠΟΥ ΛΟ Υ , Κ., Α νέκ δο τα ιστορικά στοι χεί α αναφερόμενα στην Μα κεδονία πριν και μετ ά το 1821 (Θεσσα λο νί κη, 1975).

320

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Β ΕΗ , Ν ., “ Zum Thema der Dar stel lung des zwei köpfigen Adlers bei den By zantinern” , Repertorium für Kunst wis sen schaft , 35 (1912), 321 - 330. Β ΕΛΕΝΗ , Γ., Ερμηνεία του ε ξω τερικού δια κό σμου στη βυζ α ντι νή αρ χι - τε κτονική (Θεσσαλονίκη, 1984) . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Πολεοδομικά Θεσσαλονίκης », ΑΕΜΘ 10Β (1996) , 491 - 499. Τ ΟΥ Α Υ ΤΟΥ , Τα τείχη της Θεσ σα λο νίκης α πό τον Κάσ σανδρο ώς τον Η ράκλειο (Θεσσα λονίκ η, 1998). Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η χρο νο λόγηση του ναού της Αγίας Σοφίας μέσα από ε - πι γρα φικά δε δο μέ να», Θεσσαλονικέων Πόλις, 13 (2004), 72 - 81 [ = Θεσσαλονικέων Πόλις, 1 (1997), 70 - 77 ]. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Μεσο βυ ζα ντι νή Ναοδομία στη Θεσσαλονίκη ( Αθήνα , 2003 ) . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Συμβολή στην χρονολόγηση τριών επι γρα φών από την Μα κε δονία με αναφορές σε κορυφαίους Ιεράρχες», Βυζαντινά, 25 (2005), 7 - 19. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Βυ ζα ντι νή ε νε πί γρα φη σαρκοφάγος από τα Χί λια Δέν - δρα της Θεσσα λονίκη ς», Μακεδονικά, 35 (2005 - 2006), 39 - 62. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ - Α ΔΑΜ - Β ΕΛΕΝΗ , Π ΟΛΥΞΕΝΗ Σ , «Ρωμαϊκό θέ ατρο στη Θεσ - σα λο νίκη», ΑΕΜΘ 3 (1989), 241 - 256. Τ ΩΝ Α ΥΤΩΝ , «Το θέατρο - στάδιο στη Θε σ σα λο νί κη», Αρχαιολογία, 46 (1993) , 69 - 75. Β ΕΛΟΥΔΟΥ , Ι., Ἑ λλήνων Ὀ ρθοδόξων ἀ ποικία ἐ ν Βενετί ᾳ. Ἱ στο ρικ ὸ ν ὑ - πό μνημα (Βενετία, 2 1893). Β ΕΡΡΟΥ , Θ ΩΜΗ Σ Ι., Τοπωνύμια και διοικητική κατανομή οι κι σμών της Μα κε δο νίας. Μεταβολές στον 20 ό αιώνα ( Θεσσαλονίκη , 2008 ) . «Βιογραφικόν Ση μεί ω μα. Γ. Λαμπάκης», ΜΗ 3 (1909), 255 - 256.

321

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Β Ι ΤΑ ΛΙΩ ΤΗ , Ι. , «Η λατρευτική χρήση των δυ τικών «παρεκ κλη σίων» του καθο λι κού της μονής του Οσίου Λουκά και το πρόβλημα της χρήσης των παρεκ κλη σίων του νάρθηκα στους βυ ζα ντι - νούς χρόνους», στο Πρακτικά 1 ου Σεμιναρίου «Βυ ζα ντινή Αρ - χι τε κτο νι κή και λατρευτική Παρά δο ση», Θεσσαλονίκη 13 Ιου - νί ου 2005 (Θεσ σα λο νίκη, 2006), 44 - 62. Β ΛΥΣΙΔΟΥ , Β ΑΣΙΛΙΚΗΣ , «Σχετικά με τα αίτια της εκ θρό νι σης του Πα - τρι άρ χη Νικολάου Α΄Μυστικού (907)», Σύμμεικτα, 11 (1997), 23 - 36. Β Ο ΓΙΑΤΖΗ , Σ., «Το καθολικό της μο νής Τσά τσαρη. Έ νας άγνωστος βυ - ζα ντινός να ός κο ντά στην Α σω πία Βοι ω τίας», ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τ. Κη΄ (2007), 75 - 84 . Β Ο ΚΟ ΤΟΠΟΥΛΟΥ , Π., «Οι μεσαιωνικοί ναοί της Θεσσαλονίκης και η θέση τους στα πλαί σια τη ς βυζαντινής ναοδο μίας», στο Η Θε σ - σα λονίκη μεταξύ Α να τολής κα ι Δύ σεως. Πρακτικά Συ μπο σίου Τεσσαρακονταετηρίδος της Ε ται ρείας Μακε δο νι κών Σπου δών, Θεσ σα λονί κη , 30 Οκτωβρίου - 1 Νοεμ βρί ου 1980 ( Θε σ σα λο νί κη , 1982 ) , 97 - 110. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Βυζαντινές εικόνες (Α θή να, 1995). Β ΟΥΤΥΡΑ , Ε. , «Η Θεσσα λονίκη στην εποχή της Ρωμαιοκρατίας», στο Χ Α ΣΙΩΤΗ , Ι. (επιμ.), Το ῖ ς ἀ γαθο ῖ ς βα σι λεύ ουσα Θεσσαλονίκη, Ἱ - στο ρία καί Πο λι τι σμός , τ. Α ΄ (Θεσσαλονίκη, 1997), 102 - 113. Γ ΕΔΕΩΝ , Μ.Ι., Πατριαρχικο ὶ Πίνακες. Ε ἰ δήσεις ἱ στορικα ὶ βιογρα φι κα ὶ πε ρ ὶ τ ῶ ν Πατριαρχ ῶ ν Κωνσταντινουπόλεως ἀ π ὸ Ἀ νδρέου το ῦ Πρω τοκλήτου μέχρις Ἰ ωακε ὶ μ Γ' το ῦ ἀ π ὸ Θεσσαλονίκης , 36 - 1884 ( ἐ ν Κων στα ντι νουπόλει, 1890). Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Ση μει ώσεις ε ἰ ς ἀ ναγραφ ὰ ς Μητροπολιτ ῶ ν Θεσσα λο νί - κης », Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λή θεια, ἔ τ. Κγ΄, ἀ ρ. 22 (30/05/1903), 254 - 255.

322

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γ ΕΩΡ ΓΙΛΑ - Γ ΚΑΛΑ , Ε ΛΛΗ Σ , «Ένα μικρό σημείωμα για τη βυζαντινή λε ω - φό ρο της Θεσσα λο νί κης», Θεσσαλονικέων Πόλις, 20 (09/2006) , 106 - 111. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ (επιμ.), Η πλατεία Ελευθερίας στη Θεσ σα λονίκη (Θεσ σα - λο νί κη, 2008). Γ ΕΩΡ ΓΟΥΔΑΚΗ , Α Ι ΚΑΤΕΡΙΝΗΣ , «Σχό λια του Α με ρι κα νού συγγραφέα Χέρ μαν Μελ βίλ για τη Θεσσα λο νί κη στο ταξι διω τικό του ημε - ρο λόγιο 1856 - 57», Θεσ σα λονικέων Πόλις, 9 (Δεκέμ βριος 2007), 77 - 90. Γ ΙΑΓΚΟΥ , Θ., «Μαρτυρίες περί της μνή μης του αγίου Γρη γορίου του Πα λαμ ά στο Άγιον Όρος», Κληρονομία, 28 (1996), 9 - 30. Γ ΛΑΒΙΝΑ , Α Π ., «Μητροπολ ῖ ταί τινες Θεσσαλονίκης κατά τόν ΙΣΤ΄ α ἰ - ῶ να», ΕΕΘΣχ ΑΠΘ 19 (1974) , 283 - 330. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Θε ω ν ᾶ ς Α΄ ὁ ἀ π ὸ ἡ γουμένων μητροπο λί της Θεσσα λο νί - κ ης», Μακεδονικά, 12 (1972) , 270 - 28 2 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Βί ος, Ἀ κο λου θίαι κα ὶ Πα ρα κλη τι κ ὸ ς Κα ν ὼ ν ε ἰ ς τ ὸ ν ἅ γιον Θεων ᾶ ν μη τρο πο λί την Θεσσα λονίκη ς”, ΕΕΘΣχ ΑΠΘ 25 (1980), 285 - 336 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ὁ Δρυ ϊνου πό λε ως Βασίλειος κα ὶ ο ἱ δρα στηριότητές του γι ὰ τ ὸ ἐ κ κλη σια στικό ζή τη μα τ ῆ ς Ἀ λβανίας», Η πει ρωτικ ό Η - με ρολόγιο , 4 (1982) , 85 - 113. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἡ ἀ κο λου θία το ῦ νέο μάρ τυ ρα Μι χα ήλ ἀ π ὸ τ ὴ Γρα νί τσα τ ῶ ν Ἀ γρά φων», Κληρονο μί α, 20 (1988), 47 - 91 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ὁ νεομάρτυς Μι χα ήλ ἀ π ὸ τ ὴ Γρανίτσα τ ῶ ν Ἀ γράφων (+20/ 21 Μαρτίου 1544)», στο Ἀ να φορά ε ἰ ς μνήμην μη τρο πο λί - του Σάρδεων Μα ξίμου (1914 - 1986) , τ. Β΄ ( Γενεύη , 1989 ) , 53 - 61. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ὁ νεο μάρ τυρας Μιχαήλ ἀ πό τή Γρανίτσα τ ῶ ν Ἀ γρά φων (+20/ 21 Μαρ τίου 1544) ( Θεσσαλονίκη , 1997 ) .

323

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η προσωπικότητα και η πατριαρχεία Ιωακείμ του Γ΄ (18 Ια νου αρίου 1834 - 13 Νοεμβρίου 1912), Ορθοδοξία, περ. Β΄, τ. 10 (2003), 184 - 220. Γ ΟΥΓΟΥΣΗ , Χ Ρ ., « Ἡ πυρ καϊά το ῦ Σκυ λίτση», Μακεδονικ ὸ ν Ἡ μερο λό - γιον « Ὁ Γόρδιος Δεσμός», 1915, 70. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἐ νετικ ὸ ν ὑ δραγωγε ῖ ον», Μακεδονικ ὸ ν Ἡ μερο λό γι ον « Ὁ Γόρδιος Δεσμός», 1915, 78 - 79. Γ ΟΥΝΑΡΗ , Γ., Τ ὰ τείχη τ ῆ ς Θεσσαλονίκης [Θεσσα λο νί κη 1976 (=1982)]. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η ανά γλυ φη ει κόνα Δεο μέ νης του Μουσείου Βυ ζα ντι - νού Πο λι τι σμού Θεσ σα λο νί κης. Πανα γία ή Α γία Θεο δώ ρα;», Βυ ζα ντι νά, 18 (1995 - 1996), 331 - 338. Γ ΡΗ ΓΟ ΡΙ ΟΥ , Χ. - Χ ΕΚΙ ΜΟ ΓΛΟΥ , Ε., Η Θεσσαλονίκη των περιη γη τών 1430 - 1930 (Θεσ σα λονίκη, 2008). Δ ΕΒΟΛΗ , Δ., «Η “κατακόμβη” του Αϊ Γιάννη των πιστών, το “νυμ φαί ο” των λο γίων και η βυζαντινή τοπογραφία της Θεσσαλονί κη ς», Θεσσαλονικέων Πόλις, 23 (2007) , 8 - 55. Δ ΕΛΗ ΔΗ ΜΟΥ , Ε ΙΡΗΝΑΙΟ Υ - Ε ΥΑΓΓΕΛΟ Υ , «Ό ὅ σιος Δαυίδ ὁ ἐ ν Θεσσα λο - νί κ ῃ», (ἀ να τυ πο ἐ κ το ῦ πανηγυρικο ῦ τεύχ. πρ ὸ ς τιμ ὴ ν το ῦ ὁ σί - ου Δαυίδ το ῦ ἐ ν Θεσσα λο νί κ ῃ) ( Θεσσαλονίκη , 1979 ) , 20 - 22. Δ ΗΜΗ ΤΡΙ Α ΔΗ , Β ., «Ο kanunn â me και οι χριστιανοί κάτοικοι της Θεσ - σα λο νίκ ης γύ ρω στα 1525», Μακεδονικά, 19 (1979) , 328 - 395. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Ο πλη θυσμός της Θεσσαλονίκης και η ελ λη νική κοινό - τη τά της κα τά το 1913», Μακεδονικά, 23 (1983) , 88 - 116. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Τοπο γρα φία τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης κατ ὰ τ ὴ ν ἐ ποχ ὴ τ ῆ ς Τουρ κο κρατίας 1430 - 1912 ( Θεσσαλονίκη , 1983 ) . Δ ΗΜΙΤΣΑ , Μ., Ἡ Μα κεδονία ἐ ν λίθοις φθεγ γο μένοις κα ὶ μνημείοις σωζομένοις : Ἦ τοι πνευματικ ὴ κα ὶ ἀ ρ χαιολογικ ὴ παράστασις τ ῆ ς Μα κε δονίας ἐ ν συλλογ ὴ 1409 ἑ λληνικ ῶ ν κα ὶ 189 λατινι -

324

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

κ ῶ ν ἐ πι γρα φ ῶ ν κα ὶ ἐ ν ἀ πεικονίσει τ ῶ ν σπου δαι ο τέρων καλ λι - τε χνι κών μνημείων , τ. 1 - 2 ( Ἀ θ ῆ ναι , 1896 ) . Δ Υ Ο ΒΟΥ ΝΙΩΤΗ , Κ., «Τ ὸ ἔ τος θανάτου Γρηγορίου το ῦ Παλαμ ᾶ», ΕΕΘΣχ ΕΚΠΑ 1 (1924), 74 . Ε Υ ΘΥ ΜΙΟΥ Δ ΙΟ ΝΥΣΙΑΤΗ - Κ ΥΡΙΑΚΙΔΗ Σ Τ ., «Έγ γρα φα της ιεράς μονής αγίου Διο νυ σί ου αφορώντα εις αγνώστους να ούς της Θεσσα - λονίκης », Μα κε δο νικά, 3 (1955), 363 - 376. Ε ΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗ , ΠΡ . Λ. Σ ΩΦΡΟΝΙΟ Υ , « Ἡ ἱ ερ ὰ Μον ὴ τ ῆ ς Ἁ γιας Ἀ να στα - σί ας τ ῆ ς Φαρμα κο λυ τρί ας», Γρη γόριος ὁ Παλαμ ᾶ ς , 2 (1918) , 545 - 553, 593 - 600. Ζ ΕΡΛΕΝΤΗ , Π., «Θεσσαλονικέων μητροπολ ῖ ται ἀ πό Θεων ᾶ το ῦ ἀ πό ἡ - γου μένων μέχρι Ἰ ωάσαφ Ἀ ργυροπούλου (1520 - 1578)», BZ 12 (1903) , 131 - 152. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Περ ὶ τρι ῶ ν ἱ εραρχ ῶ ν Θεσσαλονίκης φερόντων τ ὸ ὄ νο - μα Θε ων ᾶ ς», Ἐ κκλησιαστικ ὴ Ἀ λήθεια, ἔ τ. Λα΄, ἀ ρ. 33 (20/08/ 1911) 260 - 261. Ζ Ι Α , Ν., «Είκόνες το ῦ βίου καί τ ῆ ς κοιμήσεως το ῦ Ἁ γίου Νικολάου», ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τ. 5 (1969), 275 - 298. Ζ ΙΩΓΟΥ - Κ Α ΡΑ ΣΤΕΡ ΓΙΟΥ , Σ ΙΔΗΡΟΥΛΑ Σ , «Συμβολ ὴ στ ὴ ν ἱ στορία τ ῶ ν σχο - λείων τ ῆ ς Θεσσαλονίκης », Μακεδονικά, 16 (1976) , 325 - 348. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Η εκ παι δευτική δρα στη ριό τητα της ελ λη νικής κοινό τη - τας Θεσσα λο νίκ ης κα τά τον τε λευ ταίο αι ώνα της Τουρ κο κρα - τίας: Γενικό πλαίσιο ορ γά νω σης και λει τουργίας των σχο λεί - ων. Σχο λικά κτίρια, τοπο γρα φία», Θεσσαλονίκη, 3 (1992), 109 - 130. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , « ‘ Κέντρον φω τισμού της όλης Μα κε δο νίας ’ : Η εκπαί δευ ση στη Θεσσαλονίκη κα τά την πε ρί οδο της Ο θω μα νι κής κυ ρι αρ - χίας», στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά 19 ος και 20 ος αι ώ νας ( Θεσ σα λονί κη , 2006 ) , 13 - 36 [ = Χ ΑΣΙΩΤΗ , Ι. (επιμ.),

325

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

“Το ῖ ς ἀ γαθο ῖ ς βα σι λεύ ου σα”. Θεσσα λο νί κη. Ιστο ρί α και Πο λι τι - σμός, τ. Β΄ ( Θεσσαλο νί κη , 1997 ) , 238 - 259]. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Κατάστιχον της Ελληνικής Σχολής Θεσσα λο νί κης 1825 - 1844: Οι αγώνες της Εκκλησίας και της Ελληνικής Κοι νό τη τας για την πρό ο δο των σχολείων και την ανάπτυξη της εκ παί δευ - σης», στο Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ , Θεσ σα λο ν ίκης Εκπαιδευτικά 19 ος - 20 ος αιώνας (Θεσσα λο νί κη, 2006) , 61 - 8 0 [= Θεσσαλονί κη, 6 (2002), 369 - 493]. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , « ‘ Δια καώς επιθυμούσα να διδάξω ’ : Συμ βο λή στην ιστο ρί α των σχο λείων της Θεσσαλονίκης κατά το τελευταίο τέ ταρ το του 19 ου αιώ να. Πόροι των σχολείων, πρόσλη ψη δι δα σκά λων και δι δα σκα λισ σών», στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θεσσαλονίκης Εκ παι δευ - τικά 19 ος και 20 ος αι ώνας ( Θεσσα λο νί κη , 2006 ) , 81 - 120. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , « ‘ Των γραμ μά των φαιδροί πα νη γυ ρι σταί ’ : Γενικό πλαί σι ο ορ γά νωσης και λειτουρ γί ας των σχολείων της Θεσσα λο νί κ ης κατά τον τε λευταίο αιώνα της οθωμανικής κυριαρχίας, σχο λι - κά κτί ρια, το πο γρα φία», στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θεσσαλονίκης Εκ παι - δευ τικά 19 ος και 20 ος αιώνας, ( Θεσσα λο ν ί κη , 2006 ) , 121 - 139 [ = Θε σ σα λο νί κη, 3 (1992) , 109 - 130]. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , « ‘ Των Μουσών ανώτατον εν διαίτημα ’ : Η Βιβλιο θή κη του Γυμνασίου της Ελληνικής Κοινότητας Θεσσα λονίκη ς και του Α - νώ τερου Κεντρικού Παρθεναγωγείου», στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θε σ - σα λο νί κης Εκ παι δευ τικά 19 ος και 20 ος αιώνας ( Θεσσα λο νί κη , 2006 ) , 23 3 - 26 2 . Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Οι γυναίκες των γραμ μάτων και του πο λιτισμού στη Θεσσα λονίκ η. 19 ος αιώνας - Μεσο πό λεμος: Ονομάτων επί σκε - ψις », στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θεσσαλονίκης Εκπαι δευ τικά 19 ος - 20 ος αι ώ νας (Θεσ σα λονίκη, 2006), 4 79 - 526 .

326

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Τ ΗΣ ΑΥΤΗΣ , «Από το Ελληνομουσείο του 18 ου αι ώνα στο Πανε πι στη - μιο του 20 ού : Θεσσαλονίκης εκπαιδευτικά και Θεσ σα λο νι κέ ων ά θλα », στο Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά 19 ος - 20 ός αι ώ νας (Θεσσαλονίκη, 2006), 527 - 551. Ζ ΩΓΡΑΦΑΚΗ , Γ.Κ. - Β ΟΥ ΤΣΙ ΚΑΚΗ , Θ.Α., Σ ᾶ ς παρουσιάζουμε τ ὴ Θεσσα - λο νί κη ( Θεσ σα λον ίκη , 1971 ) . Η ΛΙΑ ΔΗ , Ι Ω ., «Η κοι νω νία των Αποστόλων σε μία κυ πριακή ει κό να και η εικο νο γραφική εξέλιξή της», Θησαυρίσματα, 35 (2005), 145 - 173. « Ἡ ἐ κπαί δευ σις ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ», Μι κρα σια τι κ ὸ ν Ἡ με ρο λόγιον, 2 (1908), 323 - 325 . Θ ΕΟ ΚΛΗ ΤΟΥ Δ ΙΟ ΝΥ ΣΙΑΤΗ , Ὁ ἅ γιος Γρηγόριος ὁ Παλα μ ᾶ ς. Ὁ βίος κα ὶ ἡ θεολογία του (1296 - 1359) ( Ἅ γιον Ὄ ρος/Θεσ σα λο ν ί κη, 1976). Θ ΕΟ ΤΟ ΚΑ , Ν ΑΥΣΙΚΑΣ , «Ο εικονο γρα φικός τύ πος του Αγίου Δημη τρί - ου στρα τιωτικού και εφίππου και οι σχε τι κές πα ραδό σεις των θαυ μά των», στο Πεπραγμένα Θ ´ Διε θνούς Βυζα ντι νο λο γι κού Συν ε δρί ου , Θεσσαλονίκη, 12 - 19 Απριλίου 1953, τ. Α ´ ( Ἀ θ ῆ - ναι, 1955), 477 - 488. Θ ΕΟΧΑΡΙΔΗ , Γ., « Ἡ Νέα Μονή Θεσσαλονίκης », Μακεδονικά, 3 (1956), 33 4 - 352. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἄ γνωστα τοπογραφικ ὰ τ ῆ ς Θεσσαλονίκης ἐ ξ ἀ νεκδότου ἐ γγράφου τ ῆ ς ἐ ν Ἁ γί ῳ Ὄ ρει Μον ῆ ς Διονυσίου», Μακεδονικά, 3 (1965), 1 - 14. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ὁ Ματ θα ῖ ος Βλά στα ρης κα ὶ ἡ μον ὴ το ῦ κ ὺ ρ Ἰ σαάκ ἐ ν Θεσσα λο νίκ ῃ», Byzantion , 40 (1970), 437 - 459. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Βιβλιοκρισίαι. Χ. Μπακιρτζ ῆ, “Ἡ θαλάσσια ὀ χύρωση τα ῆ ς Θεσσαλονίκης . (Παρατηρήσεις κα ὶ προβλήματα)”, « Βυ ζα - ντινά» ( ἐ πιστημονικ ὸ ν ὄ ργανον Κέντρου Βυζαντιν ῶ ν Ἐ ρευ ν ῶ ν Φι λοσοφικ ῆ ς Σχολ ῆ ς Ἀ ριστοτελείου Πανεπι στημίου), τόμ. 7 ος ,

327

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Θε σ σαλονικη 1975, σ. 291 - 334· Κείμενον, σ. 335 - 341: Ἀ γγλι κ ὴ πε ρίληψις. Σχέδια 15, Πίνακες 29 ἐ κτ ὸ ς κειμένου», Μα κε δο νι - κά, 15 (1975) , 375 - 395. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Βιβλιοκρισίαι. Βασίλη Δημητριάδη, “Τοπογραφία τ ῆ ς Θε σ σα λον ίκης κατ ὰ τ ὴ ν ἐ ποχ ὴ τ ῆ ς τουρκοκρατίας, 1430 - 1912, Ἑ ται ρεία Μα κε δο νι κ ῶ ν Σπουδ ῶ ν, ἀ ρ. 61, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. α΄ - κδ΄+1 - 566. Χάρτες ἐ κτ ὸ ς κει μένου 5. (Πρόλογος θ΄ - ι΄, Πε ριεχόμενα κα΄ - ιζ΄, κατάλογος ε ἰ κόνων ιθ΄ - κβ΄, Κα τά λογος χαρ τ ῶ ν κγ΄ - κδ΄, Ε ἰ σαγωγ ὴ 1 - 12, Κείμενο 13 - 478, Βι βλι ο γρα φί - α 479 - 484, Ε ὑ ρετήρια 485 - 566”», Μακεδονικά, 23 (1983) , 375 - 408. Θ ΕΟ ΧΑΡΙΔΟΥ , Κ ΑΛΛΙΟΠΗΣ , «Τ ὰ ψη φι δω τ ὰ το ῦ τρούλλου στ ὴ ν Ἁ γία Σο φία Θεσ σα λο νί κ ης. Φάσεις κα ὶ προ βλή ματα χρονο λό γη σης», ΑΔ 31 (1976), Χρονικά Α΄, 265 - 275. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Η αρ χι τε κτο νική του να ού της Α γίας Σο φί α ς στην Θε σ - σα λο νί κη ( Αθήνα , 1994 ) . Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Συμβολή στη με λέ τη της πρώ ι μης ιστορίας των ανα το - λικών τειχών της Θεσσα λο νί κης», στο Θυμία μα στη μνήμη της Λα σκα ρίνας Μπούρα (Αθήνα, 1994), 309 - 315. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Μαρ τυρίες των εν σφράγιστων πλίνθων για τα τεί χ η και τους πρώ ι μους ναούς της Θεσ σα λονί κης», στο Περιλή ψεις 16 ου Συ μπο σίου Βυ ζαντινής και Μετα βυ ζα ντι νής αρχαιολογίας και τέ χνης, Αθήνα 17 - 19/05/1996 (Α θήνα, 1996), 28 - 29. Ι ΄ Επι στημονικό Συ μπό σιο «Χρι στια νι κή Θεσ σα λο νίκη. Ἱ στορία, Λα - τρεί α καί Τέχνη το ῦ Ἱ ε ρο ῦ ναο ῦ τ ῆ ς το ῦ Θε ο ῦ Σο φίας», Θεσ - σα λονίκη 10 - 12 Ο κτωβρίου 1996 (Θεσ σα λονίκη, 2007). Ιωακείμ Γ΄ ο Με γα λο πρε πής. Ο από Θεσσα λο νί κης Οικουμενικής Πα - τρι άρ χης και η εποχή του (Θεσ σα λο νί κη, 2012).

328

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ι ΩΑΝ ΝΙΔΗ , Α., «Κοινωνιολογική προσέγ γι ση ενός πολι τι στι κού προϊό - ντος: κοι νω νικές δομές και στρατιωτικοί ά γιοι στη βυζαντινή ει κο νο γραφία», Αν θρωπολογικά, 5 (1984), 7 - 19. Κ ΑΖΑΜΙΑ - Τ ΣΕΡΝΟΥ , Μ ΑΡΙΑΣ , «Α πό πειρα το πογρα φι κής προσέγ γι σης της Θεσσαλονίκης του 1 ου μ.Χ. αι.», Μακεδονικά, 32 (2001), 59 - 82. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Ιστορώντας τη «Δέηση » στις βυζαντινές εκ κλη σίες της Ελ λάδος ( Θεσσαλον ί κη , 2003 ) . Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Μνη μεια κή τοπο γρα φία της χριστιανικής Θεσ σα λο νίκης, τ. Α΄, Οι Ναοί ( Θεσσα λονίκ η , 2009 ) . Κ ΑΪ ΑΦΑ , Α ΣΗΜΙΝΑ Σ Γ., Συστή μα τα ύδρευσης και αποχέ τευ σης κα τά την ελ λη νι στι κή και ρωμαϊκή περί ο δο στη Μακεδονία, Διδ. Δι - ατρ., τ. Ι - ΙΙΙ (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θε σ - σα λο νί κη , 2008 ) . Κ Α ΚΟΥΛΙΔΟΥ , Ε ΦΗ Σ , «Τα ελληνικά ορθόδοξα νεκροταφεία της Θεσ - σα λο νί κης το 19 ο αι ώ να», Μακεδονικά, 22 (1982) , 391 - 422. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Νεκροταφείον της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοι νό τητος Θε σ σαλονίκης Ευαγγελίστρια, Μέρος Β΄ (Θεσσαλονίκη, 1991) . Κ Α ΛΑΪ ΤΖΟ ΓΛΟΥ , Σ Π . , «Κα νο νι σμός τ ῆ ς Ἑ λληνικ ῆ ς Κοινότητος Θεσ σα - λο νί κης», Γρηγόριος ὁ Παλαμ ᾶ ς , 744 (1992) , 1047 - 1063. Κ ΑΛΑΜΑΝΤΗ , Γ. (μτφρ), Θεσσαλονίκη 1850 - 1912. Η «πόλη των Ε βραί - ων» και η αφύπνιση των Βαλκανίων ( Αθήνα , 1994 ) . Κ ΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗ , Β ΑΣΙΛΕΙΟΥ , (Π ΡΩΤΟΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥ ), « Ἡ μνήμη το ῦ ἁ - γί ου Γρηγορίου Παλαμ ᾶ κατ ὰ τ ὴ ν περίοδο τ ῆ ς Τουρ κο κρα τι - ας», στο Χριστιανική Θεσ σα λονίκη, ὀ θωμανικ ὴ περίοδος 1430 - 1912 (Θεσσα λο νί κη, 1993) (ανάτυπο). Κ ΑΛΛΙΓ Α , Μ., « Ἀ νασκαφικα ὶ ἔ ρευναι ἐ ν τ ῷ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ να ῷ τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφί ας», ΠΑΕ 1939, 73 - 84.

329

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἀ να σκα φικα ὶ ἔ ρευναι ἐ ν τ ῷ ἐ ν Θεσ σα λο νί κ ῃ να ῷ τ ῆ ς Ἁ - γί ας Σοφίας», ΠΑΕ 1940, 23 - 27 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἐ ργασίαι ε ἰ ς τ ὸ ν να ὸ ν τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φίας τ ῆ ς Θεσ σα λο νί - κης», ΠΑΕ 1941/44 (Αθήνα , 1947), 42 - 52. Κ Α ΜΠΟΥ ΡΗ , Μ ΑΡΙΑΣ , «Δύο κιονόκρανα τ ῆ ς Ἁ γίας Σοφίας Θεσ σα λο νί - κης», ΕΕΠΣχ ΑΠΘ/ Τμ. Αρχιτεκτόνων, 6/1 (1973), 65 - 80. Κ ΑΝΔΥΛΑΚΗ , Μ., Εφημεριδογραφία της Θεσσα λο νίκ ης: Συμ βο λή στην ι στορία του Τύπου, τ. Α΄: Τουρκοκρατία (Θεσ σα λο νί κη, 1998) . Κ ΑΝΟΝΙΔΗ , Ι., «Η πε ριο χή του Δι οι κητηρίου στα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά χρό νια», ΑΕΜΘ 10Β (1996), 559 - 569. Κ ΑΡΑΓΙΑΝΝΗ , Α ΛΕΞΑΝΔΡΑΣ , Ο σταυ ρός στη βυζαντινή μνημειακή ζω - γρα φική. Η λειτουργία και το δογ μα τι κό του περιεχόμενο, [Βυ - ζα ντινά κείμενα και μελέτες, 55] (Θεσσαλονίκη, 2010) . Κ ΑΡΑΔΗΜΟΥ - Γ ΕΡΟΛΥΜΠΟΥ , Α ΛΕΚΑΣ , «Επανασχεδιασμός και α νοι κο - δό μη ση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917», ΕΕΠΣχ ΑΠΘ Θ΄ Παράρ τη μα, 31 (1985). Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Η ανάδυση της σύγχρονης Θεσ σα λονίκης (Θεσσα λο νί - κη, 2013). Κ Α ΡΑ ΘΑ ΝΑΣΗ , Α Θ . (συνεργ. ΑΡ ΧΙΜ . Τ ΡΙΑ ΝΤΑ ΦΥΛ ΛΙ ΔΗ , Γ ΕΩΡΓΙΟΥ ), Ι ω - α κείμ Μη τροπο λί της Θεσσα λο νίκ ης. Η επίσημος άλλη λο γρα - φία (1874 - 1876) (Θεσσαλονίκη, 2002). Κ ΑΡΑΤΖΟΓΛΟΥ , Γ. , «Η Οθωμανική τρά πεζα στη Θεσσα λο νί κη τα πρώ τα 25 χρό νια (1864 - 1890)», Θεσσαλονικέων Πόλις, 9 (2002) , 91 - 136. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , The Imperial Ottoman Bank in Salo ni ca : the first 25 ye - ars, 1864 - 1890 ( Istanbul , 2003 ) . Κ ΑΡ ΔΑ ΡΑ , Χ Ρ ., ‘Η πο λιτική δρά ση του πα τριάρ χη Ιωακείμ Γ’ (πρώ τη πα τριαρχία 1878 - 1884)’, Διδ. Διατρ., (Πα νε πι στη μιο Ιωαν νί - νων, Ιωάννινα, 1993).

330

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Το πο λι τικό προσκήνιο της επανε κλο γής του Ιωακείμ Γ΄στον Οικου με νικό Θρόνο (25 Μα ΐ ου 1901)», στο ΙΗ΄ Πανελ - λή νιο Ιστορικό Συνέδριο Πρακτικά, Θεσσα λο νίκη 31/05 - 01/06 - 1997 ( Θεσ σα λο νίκη, 1998), 259 - 272. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ι ω α κείμ Γ΄ - Χαρ. Τρι κού πης, η αντιπαράθεση (από την α - νέκ δοτη αλληλο γρα φία του Οικου μενικού Πα τριάρχη (1878 - 1884) (Α θή να, 1998). Κ ΑΡΜΙΡΗ , Ι ., Τ ὰ δογματικά κα ὶ συμβολικά μνημε ῖ α τ ῆ ς Ὀ ρθοδόξου Ἐ κ κλη σίας , τ. Α΄ ( Ἀ θ ῆ ναι , 2 1960 ) . Κ Α ΤΩΠΟΔΗ , Α Π ., Ο Μη τρο πολίτης Δρυϊ νου πόλεως Βασίλειος Πα πα - χρή στ ου στο βορειοηπειρωτικό α γώνα, Διδ. Διατρ., (Αρι στο - τέλειο Πανεπι στή μιο Θεσσαλονίκης, Θεσ σα λο ν ί κη 2001) . Κ ΙΣΣΑ , Σ., «Ταφικό μνημείο μέσα στήν Ἁ γία Σοφία Θεσσα λονίκη ς», στο 20 ο Συ μπό σιο Βυζαντινής και Μεταβυζα ντι νής Αρχαι ο λο γί ας και Τέ χνης, Αθήνα 9 - 11 Ἀ πριλίου 1982, τεύχος περι λή ψε ων ( Ἀ - θήνα, 1982), 44. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η μο νή της Μικρής Αγίας Σοφίας στη Θεσ σα λο νί κη», Θεσ σα λονίκη, 1 (1985), 328 - 329. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Μο λυ βδό βουλ λα από τα υπερώα της Α γί ας Σο φίας Θεσ - σα λο νί κης», Studies in By zantine Si gil lography , 2 (1990), 185 - 202. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἀ γ γε ῖ α μεταφορ ᾶ ς κα ὶ ἀ πο θή κευ σης κρασιο ῦ ἀ π ὸ τ ὸ δυ - τι κ ὸ ὑ περ ῶ ο τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φίας Θεσσα λο νί κ ης», στο Ἀ μπε λο σι - νι κ ὴ ἱ στορία στ ὸ χ ῶ ρο τ ῆ ς Μα κε δο νίας κα ὶ Θράκης (Νάουσα, 1993), 241 - 255. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Τα φι κό μνημείο μέσα στην Αγία Σοφία», Μου σείο Βυ ζα - ντι νού Πολιτισμού, 3 (1996), 28 - 45 . Κ ΟΛΩΝΑ , Β. - Π Α ΠΑ ΜΑΤΘΑΙΑΚΗ , Λ. Ο αρ χι τέ κτονας Vitaliano Poselli - το έργο του στη Θεσ σα λο νίκη (Ρέθυμνο, 1980).

331

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Κ Ο ΝΙΟΡΔΟΥ , Β. , «Επταπτύργιο. Θεσσαλονίκη . Ελλάς», στο Ć UR C I C , S L . - Χ Α ΤΖΗ ΤΡΥΦΩΝΟΣ , Ε ΥΑΓ ΓΕ ΛΙΑΣ (επιμ.), Κοσμική μεσαιω νι - κή αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια (1300 - 1500) και η διατήρησή της (Θεσσαλονίκη, 3 1999), 192 - 195. Κ ΟΤΖΑΜΠΑΣΗ , Σ O ΦΙΑ Σ , «Έ νας ανέκ δο τος λόγος του Νικηφόρου Χρυ - σο βέρ γη στον Κων στα ντί νο Μεσοπο τα μί τη», Ελληνικά, 42 (1991 - 1992) , 291 - 301. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ - Κ ΑΛΤΣΟΓΙ Α ΝΝΗ , Ε ΛΕΝΗ Σ - Π ΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ , Η ΛΙΑ ΝΑ Σ , Η Θεσ σαλονίκ η στη βυζαντινή λογοτεχνία. Ρητορικά και Α γιο - λο γικά κείμενα ( Θεσσαλονίκη , 2002 ) . Κ ΟΥΚΙΑΡΗ , Σ ΙΛΑ , ( Α ΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ ) , Τά θαύματα - εμφανίσεις των αγ γέ - λων καί αρ χαγγέλων στη βυζαντινή τέχνη των Βαλκανίων ( Α - θή να, 1989) . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἡ θέση το ῦ ἐ πω νύ μου ἁ γίου στ ὸ ε ἰ κονογραφικ ὸ πρό - γραμ μα το ῦ βυζα ντινο ῦ ναο ῦ ( γε νικ ὲ ς ἀ ρχ ὲ ς)», Κληρονομ ία, 22 (1990), 105 - 123. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ὁ κύκλος το ῦ βίου τ ῆ ς Ἁ γίας Πα ρα σκευ ῆ ς τ ῆ ς Ῥ ω μαί ας κα ὶ τ ῆ ς ἐ ξ Ἰ κονίου στ ὴ χρι στιανικ ὴ τέ χνη, Διδ. Διατρ., ( Ἀ θ ῆ ναι, 1994) . Κ ΟΥΝΤΟΥΡΑ , Α., «Τρε ῖ ς ἐ πι γρα φ ὲ ς ἀ π ὸ τ ὰ τεί χ η τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης», στο Πε ρι λή ψεις 3 ου Συ μπο σίου Βυ ζαντιν ῆ ς κα ὶ Μετα βυ ζαντι - ν ῆ ς ἀ ρχαιολογίας κα ὶ τέχνης, Ἀ θήνα 29/04 - 01/05/1983 (Α θή - να, 1983), 39 - 40. Κ ΟΥΡΚΟΥΤΙΔΟΥ - Ν ΙΚΟ ΛΑ Ϊ ΔΟΥ , Ε Υ ΤΥΧΙΑΣ , «Ταφές σ ὲ ναο ὺ ς κατ ὰ τ ὴ ν ὕ - στε ρη βυζαντιν ὴ πε ρί ο δο. Ὁ να ὸ ς το ῦ Σωτ ῆ ρος στ ὴ Θεσσα λο - νίκη», στο Πρα κτι κ ὰ Η΄ Διε θνο ῦ ς Ἐ πιστη μονικο ῦ Συμποσίου - Χρι στιανικ ὴ Θεσσα λο νί κη - Τα φ ὲ ς κα ὶ Κοι μητήρια, 06 - 08/10/ 1994 (Θεσσαλονίκη, 2005), 219 - 228.

332

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ - Τ ΟΥΡΤΑ , Α ΝΑ ΣΤΑΣΙΑ Σ , Πε ρί πατοι στη βυ ζαντινή Θεσσα - λονίκη ( Θεσσα λο νί κη , 1997 ) . Κ ΟΥΡΤΙΔΗ , Κ.Γ., « Ἡ ἐ ν Θεσ/νίκ ῃ Κων στα ντι νίδειος Σχο λή. Ἡ Κωνστα - ντι νί δειος», Μι κρα σια τι κ ὸ ν Ἡ μερολόγιον, 3 (1909), 270 - 272. Κ Υ ΡΙΛ ΛΟΥ Ι ΒΗ ΡΙΤΗ , « Ἡ τρομερ ὰ ἔ κρηξις πυρίτιδος ε ἰ ς τ ὴ ν Θεσ σα λο νί - κην κατ ὰ τ ὸ 1856», ΜΗ 1939, 205 - 207. Κ ΩΝ ΣΤΑ ΝΤΙΝΙΔΗ , Ι. , Νικόλαος Α΄ Μυστικός ( ca 852 - 925 μ.Χ.) Πα τρι - άρ χης Κων στα ντινουπόλεως (901 - 907, 912 - 925). Συμβολή ε ἰ ς τήν ἐ κκλησιαστικήν και πο λιτικήν ἱ στορίαν το ῦ πρώτου τε - τάρ του το ῦ Ι΄μ.Χ. α ἰῶ νος ( Ἀ θήνα, 1967). Κ ΩΝΣΤΑ ΝΤΙ ΝΙ ΔΗ , Χ ΑΡΑΣ , «Παρατηρήσεις σέ βυ ζα ντι νά κω δω νο στά - σια στή Μάνη», στο 2 ο Συμπόσιο Βυζαντιν ῆ ς καί Με τα βυ ζα - ντι ν ῆ ς Ἀ ρ χαιο λο γίας καί Τέχνης, Ἀ θήνα 9, 10, 11 Ἀ πριλίου 1982 ( Ἀ θήνα, 1982), 50 - 51. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Συμβολή στή μελέτη τ ῶ ν βυζα ντι ν ῶ ν “τοξω τ ῶ ν” κω δω - νο στα σί ων», Λακωνικαί Σπουδαί, Στ΄(1982), 62 - 79. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Ὁ Με λι σμός ( Ἀ θήνα, 1991). Κ ΩΝ ΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ , Κ ΡΙΝΙΩΣ , «Νεότερα στοιχεία για την α κρό πο λη Θεσ σα λονίκης», στο ΑΕΜΘ 13 (1999), 239 - 248. Λ ΑΜΠΑΚΗ , Γ., «Περιηγήσεις», ΔΧΑΕ περ. Α΄, τ. Ε΄ (1905) , 29 - 88. Λ ΑΜΠΡΟΥ , Σ ΟΥΛΤΑΝΑΣ Δ., Η Οσία Πα ρασ κευή η Επιβατηνή: Ιστορία και γραμ μα τεία, Διδ. Διατρ., ( Θεσσαλονίκη, 2007). Λ ΑΜ ΠΡΟΥ , Σ Π ., « Ἡ συμβασιλεία Λέο ντος κα ὶ Ἀ λεξάνδρου», Ἑ στία, 29 (1890) 305 - 308. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ὁ δικέφαλος ἀ ετ ὸ ς το ῦ Βυζαντίου» , Νέος Ἑ λ λη νομνή - μων, 6 (1909), 433 - 473 . Λ Α ΟΥΡΔΑ , Β., « Ἀ νέκ δο το ἐ γκώ μιον ε ἰ ς τ ὸ ν ὅ σιον Δαυίδ”, Μα κε δο νι κά, 10 (1970), 243 - 255 .

333

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Λ ΕΟΝΤΑΡΙΤΟΥ , Β ΑΣΙΛΙΚΗ Σ Α., Εκ κλησια στι κά α ξιώ ματα και υπηρεσίες στη πρώ ι μη και μέση Βυζαντινή περίοδο , [ Forschungen zur by - zan tinischen Rechtsgeschichte Athener Reihe , 8] ( Α θή να - Κο - μοτηνή , 1996 ) . Λ Ο ΒΕΡΔΟΥ - Τ ΣΙ ΓΑ ΡΙ ΔΑ , Κ Α ΤΙΑΣ , « Ὁ δεύτερος άμβωνας του ναού του Αγί ου Δη μη τρίου Θεσ σσα λο νί κης», στο ΕΥ ΦΡΟ ΣΥΝΟΝ. Αφιέ - ρω μα στο Μα νόλη Χα τζη δά κη , τ. 2 (Α θή να, 1992), 630 - 646. Μ ΑΚΑΡΟΝΑ , Χ.Ι., «Χρονικ ὰ Ἀ ρ χαιο λο γι κά. Ἀ να σκαφα ὶ κα ὶ ἔ ρευναι ἐ ν Μα κε δο νί ᾳ κατ ὰ τ ὸ ἔ τος 1939», Μακεδονικά, 1 (1940) , 463 - 496. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Τ ὸ ὀ κτάγωνον τ ῆ ς Θεσσαλονίκης », ΠΑΕ 1950, 303 - 321. Μ ΑΚΡΙΔΗ , Θ., « Ἀ νέκ δο τα βυ ζα ντι ν ὰ ἀ νά γλυφα το ῦ Μου σείου Κωνστα - ντι νουπόλεως», ΕΕΒΣ 8 (1931), 416 - 429. Μ Α ΝΙ ΚΑ , Ι., «Τό τάγμα τ ῶ ν Λαζαριστ ῶ ν στή Θεσ σα λονίκη καί ἡ Ο ὐ - νία. Νέα στοι χε ῖ α», Μακεδονικά, 35 (2005 - 2006), 215 - 223. Μ ΑΝΤΑ , Α Π ., Το εικο νο γραφικό πρόγραμμα του ιε ρού βήματος των με σο βυ ζα ντινών ναών της Ελλάδας (843 - 1204) ( Α θή να , 2001 ) . Μ ΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π ΑΝΑ ΓΙΩ ΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ , Θ ΑΛΕΙΑ Σ , «Ο παραθαλάσιος να - ός του Α γίου Δημητρίου στη Θεσ σα λ ο νί κη», Μακεδονικά, 20 (1980) , 175 - 192. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Το κτι ρια κό συ γκρό τημα της μητρόπολης Θεσσαλο νί κ ης (Θεσσαλονίκη, 1985). Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Θρησκευτ ική αρ χιτε κτο νική στη Θεσσαλονίκη κατά την τε λευταία φάση της τουρκοκρατίας 1839 - 1912. Εκκλη σί ες - Συν - α γωγές - Τζαμιά ( Θεσσαλονίκη , 1989 ) . Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Νεότερα στοιχεία για το ναό το Α γίου Νικο λά ου Τρα - νού στη Θεσσα λο νίκη (1863) - Προσέγγιση σε ένα θέμα με τα - βυ ζα ντινής τυ πο λο γί ας», Μακεδονικά, 29 (1994), 131 - 174.

334

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Ιστορικές πλη ρο φο ρί ες για τους να ούς του Αγίου Κων - στα ντίνου και του Αγίου Αντωνίου από το Κτη ματολόγ ιο της Ελ ληνικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης του 1918», στο Και ρός. Α φι έ ρω μα στον καθηγητή Δαμιανό Αθ. Δόϊκο, ΕΕΘΣχ ΑΠΘ/ Τμ. Θεο λογίας, 4 (1994), 729 - 744. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Σχετικά με την ιστορία της Νέ ας Παναγίας», Θεσσα λο - νι κέων Πόλς, 13 (2000), 47 - 60. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ - Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , Ε., «Τα κτημα το λό για της Ελληνικής Κοι νό - τητας Θεσσαλονίκης ως πηγές ιστορίας και το πογραφίας της πό λης. Το παράδειγμα των σχολείων», στο ΙΕ΄Πανελλήνιο Ι - στο ρικό Συνέδριο, Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 27 - 29 Μα ΐ ου 1994 ( Θεσ σα λο ν ί κη , 1995 ) , 379 - 406. Μ ΑΡΚΗ - Α ΓΓΕΛΚΟΥ , Ε ΥΤΕΡΠΗ Σ , « Ἀ νασκαφ ὴ το ῦ Ἁ γίου Νι κο λάου Τρα - νο ῦ», Μακεδονικά, 19 (1979) , 271 - 296. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Συ μπλη ρωματικ ὰ ἀ ρχαιο λο γικ ὰ στοιχε ῖ α γι ὰ τ ὸ φρούριο Βαρ δα ρί ου Θεσσα λο νί κης», Μακεδονικά, 22 (1982), 139 - 143, 149 - 151. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Η Αγία Σοφία και το προ σκτίσματά της μέσα από τα αρ - χαι ο λο γι κά δεδομένα», στο Χριστιανική Θεσσα λονίκ η. Ἱ στο - ρία, Λατρεία και Τέ χνη το ῦ ἱ ερο ῦ ναο ῦ τ ῆ ς το ῦ Θεο ῦ Σο φίας, Πρακτικά Ι ΄ Διεθνο ῦ ς Ἐ πιστη μο νικο ῦ Συμποσίου, 10 - 12 Ὀ κτω - βρί ου 1996, Θεσσαλονίκη 2007, 117 - 129 [= Θεσσαλο νι κέων Πό λις, 1 (1997) , 54 - 61]. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Η νεκρό πολη της Θ εσσα λο νί κης στους υστε ρο ρω μαϊκούς και πα λαιοχρι στια νικούς χρό νους (μέσα του 3 ου έως τα μέσα του 8 ου αι. μ.Χ.) (Αθήνα, 2006). Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Οι σωστικές ανασκαφές στη Θεσσαλονίκη . Τα α πο τε λέ - σμα τα και η διαχείρισή τους», Μνημείο και Περιβάλλον , 10 (2009) , 39 - 46.

335

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ - Π Ε ΛΕ ΚΑΝΙΔΟΥ , Ε ΛΛΗΣ , Κ ΑΝΟΝΙΔΗ , Ι. - Κ ΑΡΥΔΑ , Ν., «Η Θεσ σα λονίκη κατά τους πα λαι ο χριστιανικούς χρό νους», Θεσ - σα λονικέων Πόλις, 3 (2000), 44 - 53. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ - Α. Χ Α ΤΖΗ ΪΩΑΝΝΙΔΗ , «Θεσσαλο νί κη, ανασκαφή οικοπέ - δου ο δού Φρά γκων 28», στο ΑΕΜΘ 22 (2008), 273 - 279. Μ ΑΣΤΟΡΑ , Π ΕΛΛΗΣ , «” ΟΡΑΣ ΠΟΣΗΝ ΜΕΤΑΒΟΛΗΝ Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑ ΤΕΙΡ - ΓΑ ΣΑ ΤΟ ”· Ιδιά ζου σα προ σθήκη σταυρού σε πα ραστάσεις πα γα - νι στικής εικονο γρα φί ας», Εικονοστάσιον, 4 (2013), 91 - 101 . Μ ΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ , Δ., Πα τριαρχικα ὶ σελίδες. Τ ὸ Ο ἰ κου με νικ ὸ ν Πα τρι - αρ χε ῖ ον ἀ π ὸ 1878 - 1949 ( ἐ ν Ἀ θήναις, 1960), 45 - 63. Μ ΑΥ ΡΟ ΠΟΥΛΟΥ - Τ ΣΙΟΥΜΗ , Χ ΡΥ ΣΑΝΘΗ Σ , «Ο ἱ πρ ῶ τες ἀ πει κο νίσεις το ῦ ἁ γίου Γρη γο ρίου το ῦ Παλαμ ᾶ στή Θεσσαλονίκη», στο Πρα κτι - κ ὰ Θεο λογικο ῦ Συνεδρίου ε ἰ ς τιμ ὴ ν κα ὶ μνήμην το ῦ ἐ ν ἁ γίοις πα τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Γρη γορίου Ἀ ρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης το ῦ Πα - λα μ ᾶ, Θεσ σα λο νίκη 12 - 14/11/1984 (Θεσσαλονίκη, 1986), 245 - 257 . Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ , «Ε ἰ κο νο γρα φι κές ἰ διαιτερότητες στίς τοιχογραφίες το ῦ κα θο λι κο ῦ τ ῆ ς Μο ν ῆ ς Βλατάδων στή Θεσσαλονίκη», στο Χρι - στια νική Θεσσα λο νί κη - Ἡ ἱ ερά βα σιλική, πατριαρ χι κή καί σταυ ροπηγιακή Μονή Βλατάδων. Πρα κτι κά Θ΄ Δι ε θνο ῦ ς Ἐ πι - στη μο νικο ῦ Συμποσίου, Θεσσαλονίκη 06 - 08/11/2003 (Θεσσα - λο νί κη, 2009), 177 - 192. Μ Ε ΓΑ , Γ. Εκατό χρόνια α πό την επί σκεψη του σουλτάνου Mehmet Re - sat στη Θεσσαλονίκη 1911 - 2011 (Θεσσα λονίκ η, 2011). Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ - Χ ΟΡΜΠΟΥ , Ν., Η Θεσσα λο νίκη μέσα από τον φακό του Γιώρ γου Λυκίδη (Θεσσαλονίκη, 2006). Μ ΕΝΤΖΟΥ , Α., «Συμ βο λ ὴ στ ὴ ν ἔ ρευ να το ῦ ἀ ρχαιότερου ναο ῦ τ ῆ ς Ἁ γί - ας Σοφίας Θεσσα λονίκη ς», Μακεδονικά, 21 (1981) , 201 - 220.

336

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Αγία Σοφία ή Ά γιος Μάρ κος;», Βυζαντινά, 21 (2000), 583 - 587. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Ο γλυπτός διά κοσμος της Αγίας Σοφίας στη Θεσσα λο - νίκη», στο Ἀ φιέρωμα στ ὴ μνήμη το ῦ Σωτήρη Κίσσα (Θεσ σα - λο νίκη, 2001), 315 - 334. Μ Ε ΡΤΖΙΟ Υ , Κ.Δ., Μνημεία Μακεδονικής Ιστο ρί ας ( Θεσσαλονίκη , 2 2007 ) . Μ ΗΛΙΑΡΑΚΗ , Α ΝΤ ., Ἱ στορία το ῦ Βασιλείου τ ῆ ς Νι καίας κα ὶ το ῦ Δεσπο - τάτου τ ῆ ς Ἠ πείρου (1204 - 1261) ( ἐ ν Ἀ θήναις - Leipzig , 1898). Μ ΠΑΚΙΡΤΖΗ , Ν., «Τα τεί χ η των βυ ζα ντινών πό λε ων: Αι σθητική, ιδεο λο - γίες και συμ βο λι σμοί», στο Κ ΙΟΥ ΣΟ ΠΟΥΛΟΥ , Τ Ο ΝΙΑΣ (ε πιμ .), Οι βυζα ντι νές πόλεις 8 ος - 15 ος αι. Προ ο πτικές της έ ρευ νας και νέες ερ μη νευ τι κές προσεγγίσεις (Ρέθυμνο, 2012), 139 - 158. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ - Ω ΡΑΙ Ο ΠΟΥΛΟΥ , Φ., Δοκίμιο για την βυ ζα ντινή οχυρω - τική. Βο ρειο ελ λα δικός χώρος 4 ος - 15 ος αιώνας ( Αθήνα, 2001) . Μ ΠΑΚΙΡΤΖΗ , Χ. , «Το Τζε ρέ μπου λο της Θεσσαλονίκης », ΑΑΑ 6 (1973), 332 - 337. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η θα λάσσια οχύρωση της Θεσ σα λονίκ ης (πα ρατηρήσεις και προβλή ματα)», Βυζαντινά, 7 (1975), 291 - 341. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ὁ Πέτρος Παπαγεωργίου κα ὶ ο ἱ ἀ παρχ ὲ ς τ ῆ ς λο γο τε χνί - ας στ ὴ Θεσσαλονίκη », Μακεδονικά, 16 (1976) , 235 - 249. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Νεώτερες παρατη ρή σεις στην κτι τορική επιγραφή του τρούλ λου της Αγίας Σοφίας Θεσσα λο νί κη ς», Βυζαντινά, 11 (1982), 165 - 180. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Μαρμάρινη ε ἰ κόνα τ ῆ ς ἁ γ. Θεο δώ ρας ἀ πό τή Θεσσα λο - νίκη», Ελληνικά, 39 (1989), 158 - 163. Μ ΠΑΛΤΟΓΙΑΝΝΗ , Χ ΡΥΣΑΝΘΗΣ , Εικόνες. Ιησούς Χριστός ( Αθήνα, 2003). Μ ΠΑΡΛΑ , Χ Α ΡΙ ΚΛΕΙΑΣ , Μορφή καί ἐ ξέλιξις τ ῶ ν βυζαντιν ῶ ν κωδω νο - στα σίων ( Ἀ θή να, 1959).

337

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Μ ΠΗΤΟΥ , Ι., «Παντοειδε ὶ ς μαρ γα ρ ῖ ται», ΜΗ 9 (1915), 118 . M ΠΟΥ ΡΑ , X., «Nέες παρα τη ρή σεις στο οκτάγωνο της Θεσ σα λο νίκης», στο Actes du Xe Con gr è s Interna tio nal d ' Archeologie Chr é ti - en ne , Thes salonique 28 Sep tem bre - 4 Octobre 1980 ( Va ti can Ci ty - Thes saloniki , 1984), 33 - 43. Μυστήριον Μέγα και Πα ράδοξον, Έκθεσις ει κόνων καί κειμηλίων, κα - τά λογος εκθέσεως (Αθήνα, 2002). Ν Α ΝΑ ΚΗ , Α Ν ΔΡΕΑ , (Μ Η ΤΡΟ ΠΟ ΛΙΤΗ Α Ρ ΚΑ ΛΟΧΩΡΙΟΥ , Κ Α ΣΤΕΛΛΙΟΥ ΚΑΙ Β ΙΑΝ ΝΟΥ ) , Ο Οι κου με νι κός Πα τρι άρ χης Ιω ακείμ ο Γ΄, Εκκλη σί - α, Γένος, Ελλη νι σμός (Κα τε ρί νη, 1993). Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η στάση του Πατριάρχη Ιωα κείμ Γ΄ στο επι σκοπικό ζή - τη μα της Κρή της», στο Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Εκκλη σια στι κά Κρήτης (Θεσ σα λον ίκη, 1997), 143 - 167. Ν ΙΓΔΕΛΗ , Π., «Από τον Κάσ σανδρο στο Γαλέριο: σχεδίασμα ι στο ρίας της αρχαίας Θεσσα λο νί κης», Θεσσαλονικέων Πόλις, 1 (1997), 21 - 29. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ ., «Habent sua fata lapides. Ξεχασμένες δη μο σι εύ σεις το ῦ Πέ τρου Ν. Πα παγεωργίου γι ὰ ἐ πιγραφ ὲ ς τ ῆ ς Θεσσαλο νίκη ς κα ὶ τ ῆ ς Ἔ δεσσας», Τεκμήρια, 7 (2002) , 85 - 106. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Ο ἱ ἀ ρχαιολογικο ῦ περιεχομένου δραστηριότητες το ῦ Προ ξε νεί ου τ ῆ ς Θεσσαλονίκης τόν τελευτα ῖ ο α ἰῶ να τ ῆ ς Τουρ - κο κρατίας», στο Γνωριμία μέ τή γ ῆ το ῦ Ἀ λεξάνδρου. Ἀ πό τά προϊστορικά μέχρι τά νεότερα χρόνια. Ἱ στο ρία - Ἀ ρχαιολογία - Τέχνη στό Νομό Πέλλας, Πρακτικά Ἐ πιστημονικ ῆ ς Διημε ρί - δας 15 - 16 Ἰ ουνίου 2002 ( Θεσσαλονίκη , 2003 ) , 205 - 229. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Πέτρου N.Παπαγεωργίου του Θεσσαλονικέως Aλ λη λο - γραφία, 1880 - 1912 ( Θεσσαλονίκη , 2004 ) . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Ο Πέτρος Παπαγεωργίου και το γλωσ σι κό ζήτημα. Ό - ψεις του εκπαιδευτικού δημοτικισμού στη Μακεδονία των αρ -

338

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

χών του 20 ου αιώνα», Βαλκανικά Σύμμεικτα, 14 - 15 (2008), 81 - 90. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η Αλ λη λογραφία του Πέτρου Παπαγεωργίου με τον Karl Krumbacher και η Α να θε ω ρημένη Εργογραφία του», Βυ - ζα ντιακά, 29 (2010), Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Πέτρου Ν. Πα πα γε ωρ γί ου Επιγραφικά Με λε τή μα τα - Αρ - χαιό τητα - , [Μακεδονικά Επιγραφικά, 2] (Θεσ σα λονίκη, 2015) . Ν ΙΚΟΛΑΚΑΚΗ , Δ., «Το δικαίωμα του ασύλου στις επιστολές του Νι κο - λά ου Μυστικού», Νομοκανονικά, 8/2 (2009), 41 - 80. Ν ΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ , Π. - Ο ΙΚΟΝΟ ΜΙ ΔΗ , Ν., « Ἱ ερ ὰ Μον ὴ Διο νυ σί ου . Κα τά - λογος το ῦ ἀ ρχείου» , Σύμμεικτα, 1 (1966), 257 - 327. Ν ΙΚΟ ΝΑΝΟΥ , Ν., «Τοπο γρα φία και τέχνη στην παλαιοχριστιανική και βυ ζα ντι νή Θεσ σα λο ν ί κη», στο Χ ΑΣΙΩΤΗ , Ι. (επιμ.), “Το ῖ ς ἀ γα - θο ῖ ς βα σι λεύ ου σα”. Θεσσα λο νί κη. Ιστορία και Πολιτισμός, τ. Α΄ ( Θεσσαλο νί κη , 1997 ) , 244 - 256. Ξ ΥΓΓΟΠΟΥΛΟ Υ , Α ., Τέσ σε ρις μικροί ναοί τ ῆ ς Θεσσαλονίκης ἐ κ τ ῶ ν χρό νων τ ῶ ν Παλαιο λό γων (Θεσσαλονίκη, 1952). Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἀ νάγλυφον το ῦ ὁ σίου Δαυίδ το ῦ ἐ ν Θεσ σα λονίκ ῃ», Μα - κε δονικά, 2 (1953), 143 - 165. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Τ ὸ μο νύ δρ ιον το ῦ Σωτ ῆ ρος τ ὸ κατ ὰ τ ὸ ν μά κρωνα τ ῆ ς ἁ γίας Σο φίας Θεσσα λο νί κης», Μ ακεδονικά, 3 (1956) , 377 - 378. «Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς στην ι στο ρία και το πα ρόν», Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο, Αθήνα 13 - 15 Νο εμ βρί ου 1998 ( Ἄ γιον Ὄ ρος, 2000). « Ὁ Θεσσα λο νίκ ης Ἀ λέ ξαν δρος», Μι κρα σια τι κ ὸ ν Ἡ με ρο λό γιον, 1 (1907), 89 - 91 . « Ὁ Παρακλητικός κανόνας στό Νέο μάρ τυρα Μι χα ήλ ἀ πό τά Ἄ γρα - φα», στο ΔΙΑΚΟΝΙΑ. Ἀ φιέρωμα στη μνήμη Βασιλείου Στο - γιάν νου, ΕΕΘΣχ ΑΠΘ ( 1988), 369 - 389.

339

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Π ΑΖΑΡΑ , Θ., « Ἡ κτη τορικ ὴ ἐ πι γραφ ὴ το ῦ με τοχίου τ ῆ ς Ἁ γίας Ἀ να στα - σίας στ ὰ Κρι τζια ν ᾶ Ἐ πα νο μ ῆ ς», Μακεδονι κά, 10 (1970), 143 - 151. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Πρόταση ανα πα ρά στα σης του Άμ βωνα της Πα λαιάς Μη - τρό πο λης στη Βέροια», στο ΘΥΜΙΑΜΑ στη μνήμη της Λα σκα - ρί νας Μπού ρα , τ. 1, (Α θή να, 1994), 251 - 254. Π ΑΪ ΣΙ ΔΟΥ , Μ ΕΛΑΧΡΟΙΝΗΣ , Οι τοιχογραφίες του 17 ου αιώνα στους ναούς της Καστοριάς , Διδ. Διατρ . , (Αθήνα, 2002). Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ - Χ ΑΤΖΗΪΩΑΝΝΙΔΗ , Α Λ ., « Αρ χαι ο λογικές πα ρα τη ρή σ εις στα βό ρεια τείχη της Θεσσα λο νίκ ης » , Μ ακεδονικά, 38 (2009) , 21 - 47. Π ΑΛΙΟΥΡΑ , Α Θ . - Γ Α ΡΙΔΗ , Μ., «Συμβολή στήν ε ἰ κονογραφία νεομαρ τύ - ρων», Ηπειρωτικά Χρονικά, 22 (1980), 169 - 173. Π ΑΝΑΓΙΩΤΙΔΗ , Δ.Α., « Ὁ Μητροπολίτης Πα ρα μυ θίας κα ὶ Φιλιατ ῶ ν Βα - σί λειος», Δω δώ νη. Εικονογραφημένον Ηπει ρω τι κον Ημερολό - γι ον, ἐ τ. β΄, 1899, 142κ.ε. Π ΑΝΑ ΓΙΩ ΤΙΔΗ , Ι., Ἐ πι μνη μό συνος λό γος ε ἰ ς τ ὸ ν Ἰ ω α κείμ τ ὸ ν Γ ᾿ (Κων - στα ντι νού πολις, 1938). Π Α ΝΑ ΓΙΩ ΤΙΔΗ , Μ ΑΡΙΑΣ , « Ἡ παρά στα ση τ ῆ ς Ἀ νάληψης στ ὸ ν τρο ῦ λλο τ ῆ ς Ἁ γίας Σο φί ας Θεσ σα λονίκ ης», ΕΕΠΣχ ΑΠΘ/Τμ. Αρ χι τε - κτό νων, 6/2 (1974), 67 - 89. Π ΑΝΤΑΖΟ ΠΟΥ ΛΟΥ , Ν., Ο δι κέφαλος α ε τό ς. Η εξέ λι ξη ενός συμ βόλου ( Θε s σαλονίκη , 2001 ). Π ΑΠΑ ΓΕΩΡ ΓΙ ΟΥ , Β., «Πολύ ε θνική πολιτιστική δραστηριότητα στη Θε ς - σα λονίκη του 1900. Οι πο λι τι στικοί σύλλογοι», στο ΚΘ΄ Πα - νελ λή νιο Ιστορικό Συνέδριο Πρα κτι κά Θεσσα λονίκ η 16 - 18/ 05/2008 (Θεσσα λο νί κη, 2009), 189 - 190. Π ΑΠΑΔΑΜΟΥ , Α ΝΝΑ Σ , « Ὁ ἀ νώνυμος να ὸ ς το ῦ Σεργίου το ῦ Πραγαμ ᾶ στ ὴ Θεσ σα λονί κη», στο Δεύτερο Συμπόσιο Βυζαντιν ῆ ς κα ὶ

340

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Με ταβυζαντιν ῆ ς Ἀ ρ χαιολογίας κα ὶ Τέ χνης, Ἀ θήνα 9 - 11 Ἀ πρι - λί ου 1982 ( Ἀ θήνα , 1982 ) , 85 - 86. Π Α ΠΑ ΔΗ ΜΗ ΤΡΙΟΥ , Π ΑΡΑ ΣΚΕΥΗΣ Χ., «Σύνθετη εικό να της αγίας Πα - ρα σκευής με σκη νές του βί ου της στο Εκκλησιαστικό Μου σεί ο της Σιά τιστας», Μακεδονικά, 38 (2009), 59 - 96 . Π Α ΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ , Σ Τ ., Ἐ κπαιδευτικ ὴ κα ὶ κοινωνικ ὴ δρα στη ριό τη τα το ῦ Ἑ λ λη νι σμο ῦ τ ῆ ς Μακεδονίας κατ ὰ τ ὸ ν τελευτα ῖ ο α ἰ ώνα τ ῆ ς τουρ κο κρα τίας (Θεσσα λο νίκη, 1970) . Π ΑΠΑ ΖΟ ΓΛΟΥ , Α., Οι μινα ράδες της Θεσ σα λονίκης (Θεσ σαλονίκη, 2010). Π ΑΠΑΖΩΤΟΥ , Θ., «Τα τείχη », στο Βυζαντινά και Με τα βυζαντινά Μνη - μεία της Θεσσαλονίκης ( Θεσσαλονίκη, 1977), 25 - 33. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ὁ ἀ νώνυμος να ὸ ς το ῦ Σεργίου Πραγ μα τευ το ῦ», στο Θεσ σα λο νίκη και τα μνημεία της ( Θεσ σα λονί κη , 1985 ) , 44. Π Α ΠΑΚΥ ΡΙΑ ΚΟΥ , Χ ΡΙΣΤΙΝΑΣ , «Η Προδοσία του Ιούδα. Παρατηρήσεις στην μετα εικο νο μα χική εικο νο γρα φία της παράστασης», Βυ ζα - ντι νά, 23 (2002 - 2003), 233 - 249. Π ΑΠΑΜΑ ΣΤΟ ΡΑ ΚΗ , Τ., «Ιστορίες και ιστο ρή σεις βυζαντινών παλ λη κα - ρι ών», ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τ. Κ΄ (1998) , 213 - 230. Π ΑΠΑΜΙΧΑΗΛ , Γ Ρ ., ῾ Ο ἅ γιος Γρηγόριος ὁ Πα λα μ ᾶ ς (Πε τρού πολις/ Ἀ - λε ξάνδρεια, 1911). Π ΑΠΑΣΤΑΘΗ , Χ., Οι κανονισμοί των Ορθοδόξων Ελληνικών Κοινοτή - των του Οθωμανικού Κράτους και της Διασποράς , Ι: Νομο θε - τι κές πηγές - Κανονισμοί Μακεδονίας ( Θεσσαλονίκη , 1984 ) . Π ΑΣΑΔΑΙΟΥ , Α., Ὁ κεραμοπλαστικός διά κο σμος τ ῶ ν βυζαντιν ῶ ν κτη - ρίων τ ῆ ς Κωνσταντινουπόλεως ( ἐ ν Ἀ θήναις, 1973). Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Τ ὸ συ να ξάριο τ ῆ ς ὁ σίας Θεο δώ ρας στ ὸ ν κώδικα Coi sli - nianus 223 · ἕ να ἁ γιο λο γι κ ὸ - ἑ ορ το λο γι κ ὸ πρό βλη μα», Βυζα ντι - νά, 16 (1991), 357 - 366.

341

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « ῞ Αγιοι συνδεόμενοι μ ὲ τ ὴ Σκή τη Βε ροίας κα ὶ τ ὴ ν ἐ ν α ὐ - τ ῇ μο ν ὴ Τι μίου Προ δρόμου”, στο Πρακτικ ὰ Δι η με ρίδας : Τ ὸ Μο να στήρι το ῦ Τιμίου Προ δρόμου ( ῾῾ Σκήτη Βεροίας ᾿᾿) , 27 - 28 Μαρ τίου 1993 ( Βέροια , 1994 ) , 119 - 140. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ι.Μ. Παντοκράτορος. Προσκυνηματικός οδηγός ( Θεσ - σα λο νί κη , 2005 ) . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « T ο ανέ κ δο το βυ ζα ντινό Συνα ξάριο της οσίας Θεοδώρας της εν Θεσ σα λονίκ ῃ ( Nov . A uct . BHG 1741 e ) και η πηγή του» στο Σκε ῦ ος ε ἰ ς Τι μην: άφιερωματικ ὸ ς τόμος ἐ π ὶ τ ῇ συμπλη ρώ - σει 25ετίας ἀ π ὸ τ ῆ ς ε ἰ ς Ἐ πίσκοπον χειροτονίας κα ὶ 20 ετίας ἀ π ὸ τ ῆ ς ἐ νθρο νί σεως το ῦ Μητροπολίτου Α ὑ στρίας κα ὶ Ἐ ξάρχου Ο ὑ γγαρίας κα ὶ Μεσευ ρώ πης ( Ἀ θ ῆ ναι, 2011), 669 - 680. Π ΑΣΧΟ Υ , Π., « Ὑ μνογραφικ ὰ στ ὸ ν Ἅ γιο Γρηγόριο Παλαμ ᾶ», ΕΕΘΣχ ΕΚΠΑ 33 (1998), 306 κ.ε. Π ΕΛΕ ΚΑ ΝΙΔΗ , Σ Τ ., «Νέαι ἔ ρευ ναι ε ἰ ς τ ὴ ν Ἁ γ. Σο φία ν Θεσσα λονίκη ς κα ὶ ἡ ἀ ποκατάστασις τ ῆ ς ἀ ρ χαίας α ὐ τ ῆ ς μορ φ ῆ ς», στο Τ ΟΥ Α Υ ΤΟΥ , Με λε τή ματα παλαιο χριστια νι κ ῆ ς καί βυζαντι ν ῆ ς ἀ ρ χαι ο λο γίας, (Θε σ σα λο νί κη, 1977) , 279 - 289 [= στο Πεπραγ μέ να Θ΄ Διε - θνο ῦ ς Βυ ζα ντι νο λο γι κο ῦ Συνεδρίου (1955), 398 - 407] . Π ΛΑΤΗ , Β.Α Θ ., «Ο Σπυρίδων Λάμπρος και οι ελληνικές εθνικές διεκ δι - κή σεις στη Μακεδονία (τέλη 19 ου - αρχές 20 ού αι.)», στο ΛΑ΄ Πα - νελ λήνιο Ι στο ρ ικό Συ νέδριο Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 28 - 30/05/ 2010 (Θεσσαλονίκη, 2011), 197 - 208. Πρα κτικ ὰ Θεολογικο ῦ Συνε δρίου ε ἰ ς τι μ ὴ ν κα ὶ μνήμην το ῦ ἐ ν ἁ γίοις πα τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Φιλοθέου Ἀ ρχιε πι σκόπου Κων στα ντινουπόλεως το ῦ Θεσσα λο νι κέως, Θεσσαλονίκη 14 - 16/11/1983 (Θεσσα λο - νί κ η, 1986).

342

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Πρα κτικ ὰ Θεο λογικο ῦ Συνεδρίου ε ἰ ς τιμ ὴ ν κα ὶ μνήμην το ῦ ἐ ν ἁ γίοις πα τρ ὸ ς ἡ μ ῶ ν Γρη γορίου Ἀ ρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης το ῦ Πα λαμ ᾶ, Θεσ σα λο νίκη 12 - 14/11/1984 (Θεσσαλονίκη, 1986). Π ΡΟ ΒΑ ΤΑΚΗ , Θ., Ὁ ναός τ ῆ ς Ὑ παπαντ ῆ ς το ῦ Χριστο ῦ Θεσσαλονίκης . Ἱ στο ρία, Τέχνη, Παράδοση (Θεσσαλονίκη, 1975). Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ὁ διά βο λος ε ἰ ς τ ὴ ν βυζαντιν ὴ ν τέχνην (Θεσσαλονίκη, 1980). Σ Α ΜΟΥ ΗΛΙΔΟΥ , Α ΛΙΚΗΣ - Σ ΤΕΦΑΝΙΔΟΥ - Φ Ω ΤΙ ΑΔΟΥ , Α ΙΜΙΛΙΑΣ , « Ἡ Θε σ - σα λο νίκη κατά τήν Τουρκοκρατία. Τά τουρκικά μνημε ῖ α», Ἀ ρ - χαι ολογία, 7 (1983), 53 - 65. Σ ΒΕΡΚΟΥ , Η.Κ., «Η Θεσσαλονίκη υπό την κυ ριαρχία των Ρω μαί ων», Θεσσαλονικέων Πόλις, 4 (2001), 91 - 102. Σ ΒΟΡΩΝΟΥ , Ε ΛΕΝΗ Σ , «Μία σελ ὶ ς μακεδονικ ῆ ς γραμματολογίας», Μι - κρα σιατικ ὸ ν Ἡ μερολόγιον, 3 (1909) , 61 - 70. Σ ΒΟ ΡΩ ΝΟΥ , Ι., Πώς εγεννήθη και τι σημαίνει ο δι κέ φα λος α ε τός του Βυ ζ αντίου (Αθήνα, 2000). Σ ΔΡΟΛΙΑ , Σ ΤΑΥΡΟΥΛΑΣ «Συμ βο λή στην ει κονο γρα φία των Αγρα φιω - τών νέο μαρ τύρων Σεραφείμ, Δα μια νού και Μιχαήλ», Καρ δι - τσιώ τικα Χρο νι κά, 3 (1997), 59 - 86. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Η ζωγραφική της μονής Γεν νή σε ως της Θεο τό κου στο Πo λυδένδρι Αγιάς (1590). Παρα τη ρήσεις στο πρό γραμ μα και την εικονογραφία του καθολικού», ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τ. ΚΖ΄ (2006), 221 - 232. Σ ΕΞ ΤΟΥ , Α. - Σ ΤΥ ΛΙΑ ΝΙ ΔΗ , Κ. - Α. - Τ ΣΕ ΛΕ ΓΚΑ ΡΙ ΔΗ , Σ. , « Σεισμική συ μπε - ρι φο ρά του Βυ ζα ντι νού Τεί χους της Θεσσα λο νί κης υπό σύγ - χρο νη και ασύγχρο νη σει σμική κί νη ση», στο 3 o Πα νελ λή νιο Συνέ δριο Αντισεισμικής Μηχα νι κής & Τεχνικής Σει σμο λογίας , Α θή να 5 - 7 Νοεμβρίου 2008 (Αθήνα, 2008), 1 - 24. Σ ΕΡΕΦΑ , Σ., Η Θεσ σα λο νίκη του Ex cel sior ( Θεσσαλονίκη , 2010 ) .

343

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Σ ΙΩΜΚΟΥ , Ν., « Εικόνες από το αρχικό τέ μπλ ο του να ού της Υπαπα - ντή ς στη Θεσσαλονίκη. Ανασύνθεση ενός συνόλου του 16ου αι ώνα », ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τ. ΚΖ΄ (2006), 321 - 334. Σ ΚΑΛΤΣΗ , Π., Λειτουργικές Μελέτες Ι ( Θεσσαλονίκη , 1999 ) . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Λειτουργικές Μελέτες ΙΙ ( Θεσσαλονίκη , 2006 ) . Σ ΚΡΕΤΤΑ , Ν ΙΚΟΔΗΜΟ Υ , ( ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ ), «Τ ὸ βάπτισμα κατ ὰ τ ὶ ς βα - πτι σματικ ὲ ς κα ὶ μυστα γω γι κ ὲ ς κατηχήσεις το ῦ ἁ γίου Κυρίλλου Ἱ εροσολύμων», ΕΕΘΣχ ΑΠΘ , Τμ. Ποι μα ντι κ ῆ ς κα ὶ Κοινωνικ ῆ ς Θε ο λογίας , 1 (1990) , 259 - 381. Σ Ο ΦΙΑ ΝΟ Υ , Δ., « Ὁ νεομάρτυς Μιχαήλ ὁ ἐ ξ Ἀ γράφων (+1544, Θεσσα - λο νί κη) κα ὶ ὁ συντάκτης το ῦ Βίου του», BNJ 21 (1971/1976) , 233 - 247. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ἡ ἀ ρχικ ὴ Ἀ κο λου θία κα ὶ ὁ άρχικ ὸ ς ἀ νέκ δο τος Βί ος το ῦ νεο μάρ τυρος Μι χα ὴ λ το ῦ ἐ ξ Ἀ γρά φων (+1544, Θεσσα λο νί - κη )», ΕΕΒΣ 44 (1979 - 1980), 231 - 281. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Διή γη σις τ ῆ ς Ἁ γί ας Θεοδώρας τ ῆ ς Μυ ρα δο τούσας (κώδ. Μο ν ῆ ς Μεταμορ φώ σεως 470, φφ. 249 v - 257 v )», στο Χρι - στια νική Θεσσα λο νίκ η - Ἅ γιοι τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης, Α΄. Πρα κτικά ΙΣΤ΄ Διεθνο ῦ ς Ἐ πι στη μονι κο ῦ Συμποσίου, Θεσσα λονίκ η 07 - 09/11/2002 (Θεσσαλο νίκη, 2009), 49 - 67. Σ ΠΑΝΟΥΔΗ , Κ., Ἱ στο ρι κα ὶ σε λί δες: Ἰ ω α κείμ Γ΄ ( ἐ ν Κων στα ντι νου πόλει, 1902) (= Θεσσα λο νί κη, 2000, επιμ. Α ΝΔΡΕΑ Ν Α ΝΑ ΚΗ ) . Σ ΠΥΡΙΔΑΚΗ , Γ.Κ., « Ὁ δι κέ φαλος ἀ ετ ὸ ς ἰ δία ὡ ς σύμβολον ἤ ὡ ς θέ μα κο - σμή σεως κατ ὰ τ ὴ ν βυ ζα ντιν ὴ ν κα ὶ μεταβυζαντιν ὴ ν μέχρι τ ῶ ν νε ωτέρων χρόνων περίοδον» , ΕΕΒΣ 39 - 40 (1972 - 1973), 162 - 174. Σ ΤΑ ΜΟΥΛΗ , Χ Ρ ., Κυρίλλου Ἀ λεξανδρείας, Περ ὶ τ ῆ ς ἐ ναν θρω πή σεως το ῦ Μο νογενο ῦ ς ( Θεσσαλονίκη , 1998 ) .

344

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Θεοτόκος κα ὶ ὀ ρ θό δοξο δόγμα. Σπουδ ὴ στ ὴ δι δα σκα λία το ῦ Ἁ γίου Κυρίλλου Ἀ λε ξαν δρεί ας ( Θεσσα λο νί κη , 2 2003 ) . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ἄ σκηση α ὐ τοσυνειδησίας. Με λε τή μα τα δογματικ ῆ ς θε ο - λο γίας ( Θεσσαλονίκη , 2004 ) . Σ ΤΑΥ ΡΙΔΗ , Β., Οι κου μενικοί πα τρι άρ χες 1860 - σήμερον (Θεσσα λο νί κη, 2004), 228 - 307. Σ ΤΑΥ ΡΙ ΔΟΥ - Ζ ΑΦΡΑΚΑ , Α Λ ΚΜΗΝΗΣ , « Ἡ μη τρό πο λη Θεσσαλονίκης 1227 - 1235», στο Πρακτικά Ι΄ Πα νελληνίου Ἱ στο ρικο ῦ Συ νε δρί - ου, Μάϊος 1989 (Θεσσα λο νί κη, 1989), 45 - 58. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Νί και α και Ήπειρος τον 13 ο αι. Ιδεολογική αντι παράθεση στην προσπάθεια τους να ανακτήσουν την αυ τοκρατορία (Θε σ σα λο νίκη, 1990). Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , « Ἡ Ἁ γία Σοφία ὡ ς μητρο πο λιτικ ὸ ς να ὸ ς κα ὶ τ ὸ ἐ πι σκο - πε ῖ ο», στο Χρι στια νική Θεσσαλονίκη. Πρακτικά Ι ΄ Διεθνούς Ε - πι στη μο νι κού Συμποσίου. Ι στο ρία, Λα τρεί α, Τέχνη, Ι.Μ. Βλα - τά δων 10 - 12/10/1996 (Θεσσα λο νί κη, 2007), 33 - 46 [= Ἀ φιέ ρω - μα στ ὴ μνήμη το ῦ Σωτήρη Κίσσα (Θεσ σα λονίκη, 2001), 549 - 560 ]. Σ ΤΑΥΡΟΥ , Α Ν ., « Ἰ ω ακε ὶ μ ὁ Γ΄ Ἀ ρ χιε πί σκοπος Κων στα ντινουπόλεως κα ὶ Ο ἰ κου μενικ ὸ ς Πα τρι άρ χης (1878 - 1884, 1901 - 1912)», ΔΚΜΣ 6 (1986 - 1987), 20 - 40. Σ ΤΕ ΦΑ ΝΙΔΟΥ - Τ ΙΒΕΡΙΟΥ , Θ Ε Ο ΔΟΣΙΑΣ , «Το ανακτορικό συ γκρό τημα του Γα λέ ριου στη Θεσ σα λο νί κη. Σχεδιασμός και χρονο λό γη - ση», Εγνατία, 10 (2006), 163 - 188. Σ ΤΕΦΑΝΟΥ , Σ Τ ., «Ο πύργος του Τριγωνίου (συμβολή στη με λέ τη των τουρ κικών οχυρώσεων της Θεσσα λο νί κ ης)», Βυζαντινά, 14 (1988) , 415 - 457.

345

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Σ ΤΟ ΓΙΑΝΝΟΥ , Β., “ ῞ Ελληνες λόγιοι ἐ π ὶ Τουρ κο κρατίας: ὅ σιος Θεω ν ᾶ ς μη τρο πολίτης Θεσ σαλονίκη ς”, Γρηγόριος ὁ Πα λα μ ᾶ ς, 54 (1971), 256 - 261. Σ ΤΟΓΙΟΓΛΟΥ , Γ.Α., Ἡ ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ Πα τριαρ χικ ὴ Μο ν ὴ τ ῶ ν Βλα τά - δων ( Θε σ σα λονίκη , 1971 ) . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Ὁ ἐ ν Θεσσα λο νίκ ῃ να ὸ ς τ ῆ ς Πα ναγούδας ἐ ξ ἀ νεκ δό των πηγ ῶ ν (1757 - 1905)», ΕΕΘΣχ ΑΠΘ 19 (1974) , 347 - 426. Σ ΤΟΥΦΗ - Π ΟΥΛΗΜΕΝΟΥ , Ι ΩΑΝΝΑ Σ , Τό φράγμα το ῦ Ἱ ερο ῦ Βήματος στ ὰ πα λαιο χρι στια νικά μνημε ῖ α τ ῆ ς Ἑ λ λάδος ( Ἀ θ ῆ ναι , 1999 ) . Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ , Χρι στιανική και Βυζαντινή Αρ χαι ο λο γία και Τέχνη (Αθήνα, 2 2013). Σ ΤΡΑΤΗ , Α Γ ΓΕ ΛΙΚΗΣ , «Το σω ζόμενο ψηδιφωτό του Αποστόλου Αν - δρέ α από την παλαιά Μη τρό πο λη Σερ ρών», Μακεδονικά, 25 (1985 - 1986), 91 - 96. Σ ΦΕΝΔΟΝΗ , Ν., « Ὁ τε λευ τα ῖ ος σουλτάνος ε ἰ ς τ ὴ ν Θεσσαλονίκην », ΜΗ 1963, 129 - 134. Σ ΩΤΗΡΙΟΥ , Γ., Ὁ δηγός το ῦ Βυζαντινο ῦ Μουσείου Ἀ θην ῶ ν ( Ἀ θ ῆ ναι , 1931 ) . Τ Α ΜΠΑ ΚΗ , Σ ΑΠΦΟΥΣ , Η Θεσ σα λονίκη στις περιγραφές των περιη γη - τών . Λα τρευ τι κά Μνημεία 12 ος - 19 ος αι., Διδ. Διατρ., [Βυζαντινά Μνη μεία, 10] (Θεσσαλονίκη, 1998). Τ ΑΝΤΣΗ , Α., Το υπερώο στη βυζαντινή ναοδομία, Διδ. Διατρ., τ. 1 - 2, (Α ρι στοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσα λο νί κη, 2008) . Τ ΖΙΕΡΤΖΗ , Α Θ ., Ο Μη τρο πολίτης Θεσσαλονίκης Ιωακείμ (1874 - 1878) και η με ρι μνά του για την εκ παί δευση, Διδ. Διατρ., (Θεσσαλο - νί κη, 2011). Τ ΙΒΕΡΙΟΥ , Μ., «Τοπογραφία και τέχνη στην ελ λη νι στι κή και ρωμαϊκή Θεσσα λο νί κη», στο Χ Α ΣΙΩΤΗ , Ι. (επιμ.), Το ῖ ς ἀ γαθο ῖ ς βα σι λεύ -

346

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ουσα Θεσσαλονίκη, Ἱ στο ρία καί Πο λι τι σμός, τ. Β΄ (Θεσσα λο - νί κη, 1997), 8 - 31. Τ ΟΜΑΝΑ , Κ., Οι δρόμοι και οι γειτονίες της Θεσσαλονίκης μέχρι το 1944 (Σκό πελος, 1997). Τ ΟΥΡ ΤΑ , Α ΝΑΣΤΑΣΙΑΣ , «Ει κόνες του Φράγγου Κατελάνου στη Θεσ σα - λο νίκη», στο Ζητή μα τα με τα βυζαντινής ζω γραφ ικής στη μνή - μη του Μανόλη Χα τζηδάκη (Αθήνα, 2002), 287 - 298. Τ ΡΑΚΟΣΟΠΟΥΛΟΥ - Σ ΑΛΑΚΙΔΟΥ , Ε ΛΕΝΗΣ , «Ανασκαφή στο ανατο λι κό νε κρο ταφείο της αρχαίας Θεσσαλονίκης. ΔΕΘ 1998», στο ΑΕΜΘ 13 (1999), 207 - 218. Τ ΡΕ ΜΠΕΛΑ , Π., Α ἱ τρε ῖ ς λειτουργίαι κατ ὰ το ὺ ς ἐ ν Ἀ θήναις κώ δικας ( Ἀ - θ ῆ ναι, 1935). Τ ΡΙΒΥ ΖΑ ΔΑΚΗ , Α ΓΓΕΛΙΚΗΣ , «Η χρήση του τέμπλου στο χριστιανικό ναό», ΕΕΘΣχ ΑΠΘ/Τμ. Ποι μα ντικής και Κοι νω νικής Θεο λο γί - ας, 8 (2002), 301 - 331. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Ὁ ε ἰ κο νο γρα φικός κύκλος το ῦ Πα τριάρ χου Ἀ βρα άμ, Διδ. Διατρ., (Α ρι στοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ σα λο νίκης, Θεσσα λο - νί κη, 2005). Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , «Το έργο της Ἐ πι τρο π ῆ ς ἐ πί τ ῶ ν καταληφθεισ ῶ ν ἐ κ - κλησι ῶ ν στη Θε σ σαλονίκη του 1912», ΚΟ ΣΜΟΣ/ COSMOS , 4 (2016 - 2017) (υπό δη μοσίευση). Τ ΣΑΡΑ , Γ., «Τοπο γρα φι κά της Θεσσαλονίκης ΙΙ», Μακεδονι κά, 22 (1982), 42 - 95. Τ ΣΙΓΑΡΙΔΑ , Ε., «Βυζαντινά και Με σαι ωνικά μνημεία Μακεδονίας και Θρά κης», ΑΔ 27 (1972), Χρονικά, Β2, 565 - 566 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Εικονιστικές μαρτυρίες του Αγίου Γρηγορίου του Πα λα - μά στη Θεσ σα λο νί κη και στο Άγιον Όρος», στο «Ο Άγιος Γρη - γόριος ο Παλαμάς στην ι στο ρία και το πα ρόν», Διεθνές Επι -

347

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

στη μονικό Συνέδριο, Αθήνα 13 - 15 Νο εμ βρί ου 1998 ( Ἄ γιον Ὄ ρος, 2000), 193 - 215. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Οι τοι χο γρα φίες του παρεκκλησίου του Α γί ου Ευ θυμίου (1302/3). Έργο του Μανουήλ Πανσελήνου στην Θεσσαλονίκη (Θεσ σα λονίκη, 2008). Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Ε ἰ κο νι στι κές μαρτυρίες το ῦ Ἁ γίου Γρη γο ρίου το ῦ Πα λα - μ ᾶ σέ ναούς τ ῆ ς Κα στο ρι ᾶ ς καί τ ῆ ς Βέ ροιας. Συμβολή στήν ε ἰ - κονογραφία το ῦ ἁ γίου», στο Χρι στια νική Θεσσα λο νί κη - Ἡ ἱ ερά βα σιλική, πατριαρ χι κή καί σταυ ροπηγιακή Μονή Βλατάδων. Πρα κτι κά Θ΄ Δι ε θνο ῦ ς Ἐ πι στη μο νικο ῦ Συμποσίου, Θεσσα λο - νί κη 06 - 08/11/2003 (Θεσσα λο νί κη, 2009), 261 - 284. Τ ΣΙΚΟΠΟΥΛΟΥ , Ι., « Ἱ στορία τ ῶ ν σχο λεί ων τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης», Μακε - δο νικ ὸ ν Ἡ μερολόγιον « Ὁ Γόρδιος Δεσμ ὸ ς», 1915, 116 - 119. Τ ΣΙ ΛΙΠΑΚΟΥ , Α ΓΑ ΘΟ ΝΙΚΗΣ , «Βυζα ντι νές μαρμά ρι νες ει κό νες από τη Θεσσα λο νί κη», Βυζαντινά, 19 (1998), 289 - 311. Τ ΣΙ ΜΠΙΔΟΥ - Α ΥΛΩΝΙΤΗ , Μ ΑΡΙΑΣ , «Το αρχαίο ανατολικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης και τα θαμμένα μυ στικά της Διεθνούς Εκ θέ - σε ως», Θεσσα λο νικέων Πόλις, 12 (2003), 11 - 25. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ - Λ ΙΟΥΤΑ , Α., «Οδός Με λε νί κου και Χα τζηαν δρέου», ΑΔ 49 (1994), Χρο νι κά, Β2, 433 - 436. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ - Κ ΑΪΑΦΑ , Α ΣΗΜΙΝΑΣ , « Θεσ σα λονίκη », στο ΑΕΜΘ 18 (2006), 269 - 278 . Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ - Λ ΥΚΙ ΔΟΥ , Η ΡΩΣ , «Θεσ σαλονίκης ίχνη. Η περί πτω ση της “στοάς Hir sch ”», ΑΕΜΘ 22 (2008), 281 - 288. Τ ΣΙΟΥΡΗ , Ι Ω ., Οι τοι χογραφίες της Μονής Α γίας Τριάδας Δρα κό τρυ πας (1758) και η μνη μειακή ζωγραφική του 18 ου αι ώ να στην περιοχή των Α γρά φων (Αθήνα, 2008), 72 - 74. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ο τοι χο γρα φικός διάκοσμος του κα θολικού της Μονής Γη ρομερίου Θεσπρωτίας (1577 - 1590). Συμβολή στη με λέ τη της

348

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

εντοί χιας θρησκευ τι κής ζωγραφικής του 16 ου αι. στην Ήπειρο (Α θή να, 2011), 39 - 41. Τ ΣΙ Τ ΟΥ ΡΙ ΔΟΥ , Α ΝΝΑΣ , Ὁ ζωγραφικ ὸ ς διάκοσμος το ῦ Ἁ γίου Νικολάου Ὀ ρφανο ῦ (Θεσσαλονίκη, 1986). Τ ΣΟΥ ΡΗ , Κ., Ό κε ρα μο πλα στικός διάκοσμος των υστερο βυζα ντινών μνη μείων της βο ρειο δυ τικής Ελ λάδος (Καβάλα, 1988). Φ ΟΥ ΝΤΟΥ ΚΟΥ , Μ., «Παρα τη ρή σεις στο α μυ ντι κό σύ στη μα των τει χώ ν της Θεσ σα λονίκης», Θεσσαλονίκη, 1 (1985), 111 - 157. Φ ΟΥ ΝΤΟΥ ΛΗ , Ι., «Μαρτυρίαι το ῦ Θεσσαλονίκης Συμε ὼ ν περ ὶ τ ῶ ν να - ῶ ν τ ῆ ς Θεσ σα λονί κης», ΕΕΘΣχ ΑΠΘ 21 (1976), 125 - 185 . Χ ΑΜΜΕΡ , Ι., Ἱ στορία τ ῆ ς ὀ θωμανικ ῆ ς α ὐ τοκρατορίας, ( μτφρ. Κ ΡΟ ΚΙ ΔΑ , Κ.Σ. ) , τ. 1 - 6 ( Ἀ θήνησι , 1874 ) . Χ ΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗ , Κ., «Η εστεμμένη Θεοτόκος στη δυτική και βυ ζα ντινή α γιογραφία», Βυζαντινά, 23 (2003), 261 - 292. Χ ΑΡΙ ΖΑ ΝΗ , Γ ., «Οι α παρ χές του μοναχισμού στη Θεσ σα λο νί κη. Θε σ σα - λονικείς μάρ τυρες και μο να στικά καθιδρύματα που εμ φα νί στη - καν στην πόλη, ώς την έναρξη της Ει κονομαχίας (726)», Μα κε - δο νικά, 34 (2003 - 2004) , 35 - 65. Χ ΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ , Ε ΥΑΓΓΕΛΙΑ Σ , Η Μητρόπολη Θεσσαλονίκης από τα μέσα του 8 ου αι. έως το 1430. Ιεραρχική τάξη - εκκλησιαστική πε - ρι φ έρεια - διοι κη τική ορ γά νωση ( Θεσσαλονίκη , 2007 ) . Χ ΑΤΖΗΔΑΚΗ , Μ., Βυζαντινό Μουσείο (Αθήνα, 1975). Χ Α ΤΖΗ ΔΑ ΚΗ , Ν ΑΝ Ω , Ό σιος Λου κάς (Αθήνα, 1996). Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ - P HILLIPON , J . - A USSET , P . - Χ ΡΥΣΟΥΛΑΚΗ , Ι. - Α ΛΕ ΞΟ ΠΟΥ - ΛΟΥ , Α ΘΗΝΑ Σ , «Συμβολή των φυσικοχημικών με θό δων ανά λυ - σης στη μελέτη 13 ει κό νων του Βυζαντινού Μου σεί ου», ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τ. 13 (1985 - 1986) . Στη μνήμη του Μα ρί νου Καλλιγά , (1905 - 1985) , 215 - 246.

349

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Χ ΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ , Γ., Η Μα κε δονία μετά του παρακειμένου τμήματος της Θράκης ( Ἀ θ ῆ ναι, 1910). Χ ΑΤΖΗΙ ΩΑΝΝΟΥ , Μ., Ἀ στυγραφία ἤ τοι τοπογραφικ ὴ περιγραφ ὴ τ ῆ ς Θεσσα λο νίκ ης ( ἐ ν Θεσσαλονίκ ῃ , 2 1880 · φωτ.αν. Θεσσαλονίκη, 1976) . Χ Α ΤΖΗ ΚΥΡΙΑΚΟΥ , Γ., « Ἡ ἐ ν Μακε δο νί ᾳ ἐ κ παί δευ σις κα τ ὰ το ὺ ς ἐ ν Τουρ κο κρα τί ᾳ χρόνους», ΜΗ 1928, 117 - 124 . Χ ΑΤΖΗΤΡΥΦΩΝΟΣ , Ε ΥΑΓΓΕΛΙΑ Σ , «Η εικόνα, το περιεχόμενο και οι ε πεμ - βά σεις στο χώρο γύρω από την Αγία Σοφία Θεσσα λο νί κης », Μνη μείο και Πε ρι βάλ λον , 5 (1998 - 1999) , 97 - 128. Χ Α ΤΖΟΥ ΛΗ , Γ ΛΥΚΕΡΙΑΣ , «Η δε σποτική εικόνα της αγίας Παρασκευής α πό το τέμπλο του ομώ νυ μου ναού της συνοικίας Βαρουσίου Τρι κάλων», στο Πρα κτικά 4 ου Συμποσίου Τρι καλινών Σπου - δών, Τρίκαλα, 8 - 10 Νοεμ βρί ου 1996, Τρικαλινά, 17 (1997), 213 - 238. Χ ΕΙ ΜΩΝΟΠΟΥΛΟΥ , Μ ΑΡΙΑΣ , «Η ψηφι δω τή γιρλάντα του τρού λου της Α γίας Σοφίας Θεσσα λονίκης», Θεσσαλο νι κέ ων Πόλις, 22 (2007), 14 - 23. Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ , Ε., «Νεότερες και λαν θά νου σες ειδή σεις για τα εκπαι - δευ τήρια και τους οικονομικούς πό ρους της ελλη νορ θόδοξης Κοι νότητας Θεσσα λονίκη ς (1850 - 1912)», Θεσσαλονίκη, 4 (1994) , 119 - 150. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Το βυζαντινό πα ρεκ κλή σι της Α γίας Ε λε ού σας στην πε - ρι ο χή Πα να γού δας», στο Θεσσαλονίκη Τουρ κο κρα τία και με - σο πό λε μος ( Θεσ σα λον ίκη , 1996 ) , 22 - 28 [ = Μακεδονική Ζωή, 314 (1992) , 18 - 20]. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Το μητροπολιτικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης κατά τον 19 ο αι ώ να», στο Πρακτικά ΙΔ΄ Πανελλήνιου Ιστορικού

350

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Συνεδρίου , Θεσσαλονίκη , 28 - 30 Μαΐου 1993 (Θεσσαλονίκη, 1994), 445 - 468. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Ιωάννης Γούτα Καυταντζιόγλου: Το πρόσωπο μέσα στην εποχή του», Γρη γόριος ὁ Παλαμ ᾶ ς, 758 (08/1995), 407 - 464. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Η Θεσσαλο νί κη την εποχή του Τρικούπη», στο Α ΡΩΝΗ Τ ΣΙΧΛΗ , Κ. - Τ ΡΙΧΑ , Λ ΥΝΤΙΑΣ (επιμ.), Χαρίλαος Τρι κούπης και η εποχή του (Αθήνα , 2000 ) , 547 - 568. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Το Τοπ χα νέ της Θεσσαλονίκης: Η περιοχή της πλα τεί ας Ε λευ θερίας - Λα δά δι κων», στο Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Τα μυστήρια της Θεσσα λο νί κης (Θεσσα λο νί κη, 2001), 137 - 174. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Τόποι λατρείας των ρωμαιοκα θο λι κών στη Θεσσα λο - νίκη από το 17 ο αιώνα και έ πειτα», Θεσσαλονικέων Πόλις, 4 (2001), 137 - 142. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , « Λεξικ ο ́ επιχειρηματι ω ν́ της μεσοπολεμικ η ς́ Θεσ σα λο ν ι -́ κης», στο Ιστορία της Επιχειρηματικότητας, τ. Δ΄ (Θεσσαλο νί - κη, 2004), 134. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , «Συμβολή στην τοπογραφία των χριστιανικών σχο λεί ων της Θεσσαλονίκης κατά τον δέκατο ένατο αιώνα», Θεσσαλο - νι κέων Πόλις, 17 (04/2005), 100 - 121 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , Ο Νικόλαος Μάνος και ο μεσοπόλεμος στη Θεσσαλο νί κη ( Θεσ σα λον ίκη , 2010 ) . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ (σε συνέργασία με Σ ΑΤΡΑΖΑΝΗ , Α ΝΤ . ), «Πού έθαβαν οι χρι στια νοί πριν από την ίδρυση της Ευαγγελίστριας», στο Τα μυ στήρια της Θεσσα λο νί κης. Κείμενα για τους χαμένους τό - πους της πόλης ( Θεσσαλο νί κη , 2001 ) , 110 - 115. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ (συνεργασία με Μ ΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - Π Α ΝΑ ΓΙΩ ΤΟ ΠΟΥ ΛΟΥ , Θ Α ΛΕΙ ΑΣ ), «Η Οθωμα νι κή πε ρί οδος: Κτημα τολο γικές πη γές, Θεσσαλο νίκ η τέλη 19 ου - αρχές 20 ού αι ώ να», στο Ιστορία της ε -

351

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

πι χει ρη ματικότητας στη Θεσ σαλονί κη , τ. Β/ 1 - 2 ( Θεσ σα λ ο νίκη , 2004 ) . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ - D ANACIOGLOU , E ., Θεσσ α λο νίκη πρ ὶ ν ἀ π ὸ 100 χρόνια. Τ ὸ μετέωρο β ῆ μα πρ ὸ ς τ ὴ Δύση (Θεσ σα λο ν ίκη, 1998). Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ - Ε ΥΦΡΟΣΥΝΗΣ Ρ ΟΥΠΑ , Διε θνής Έκ θεση Θεσσαλονίκης : 75 χρό νια (Θεσσαλονίκη, 2000). Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ - Σ ΑΤΡΑΖΑΝΗ , Α ΝΤ ., «Παλαιό τε ροι νε κρο ταφειακοί χ ῶ ροι τ ῆ ς Ἑ λ ληνορθοδόξου Κοινότητος Θεσσα λο νί κης», στο Πρα - κτι κά Η΄ Διεθνο ῦ ς Ἐ πι στη μονικο ῦ Συμποσίου. Χριστιανική Θεσ σα λονίκη . Ταφές καί Κοι μη τήρια, Ἳ ερά Μονή Βλατάδων 06 - 08/10/1994 (Θεσσαλονίκη, 2005), 91 - 126. Χ ΟΝ ΔΡΟ ΝΙΚΗ , Γ.Κ., « Ἡ ἀ ρχαία Πέρ γαμος», ΜΗ 3 (1909), 333 . Χ ΡΗΣΤΟΥ , Π., « Ὁ Γρηγόριος ὁ Πα λα μ ᾶ ς», στο Θεο λο γι κ ὰ Με λε τήμα - τα, Νηπτικ ὰ κα ὶ ἡ συχαστικ ὰ (Θεσσαλονίκη, 1977), 123 - 138. Χρι στια νική Μα κεδονία. Ὁ ἀ π ὸ Θεσ σα λο νί κης Ο ἰ κου μενικ ὸ ς Πα τρι - άρ χης Ἰ ωα κείμ Γ΄ ὁ Με γα λο πρε πής, Ἐ πι στη μο νικό Συ μπό σιο, 23 - 24 Ο κτω βρί ου 1994 (Θεσσαλονίκη, 1994). Χ ΡΙΣΤΟ ΔΟΥ ΛΟΥ , Ν., Ο γυμναστικός σύλλογος Θεσσαλο νί κ ης Ο Ηρα - κλής και η εξέλιξις του αθλητισμού εν Θεσσαλονίκη, (Θεσσα - λο νί κη, 1927).

A DAM - V ELENI , P OLYXENI , “Thes salonike”, στο R. L ANE F OX ( ε πιμ .), Brill's Companion to Ancient Ma ce don: Studies in the Ar cha e - ology and Hi story of Macedon 650 B.C. - 300 A.D. (Oxford, 2011), 545 - 5 62. Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ , «Ο Φώτης Πέτσας και η αρχαία αγορά Θεσ σα λο ν ί κης», Μακεδονικά, 39 (2010 - 2012), 31 - 63. A KRI VO POU LOU , S O FIA - L EVENTELI , P A RASKEVI , “Early Byzan ti ne Thes - sa loniki: High lights. The early By zan tine layers of an ex ca -

352

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

vation next to the Ha gia The o dora Monastery”, στο In ter na - tio nal Sym po sium “ Niš and By zan tium X. Niš - Martyriopolis and Imperial Ci ty ” , Niš 03 - 05/ 06/2011 ( Niš , 2012), 149 - 164. A LLA TI US , L., The ne wer Temples of the Greeks (1969). A L TRIPP , M., “Beo ba chtun gen zu Synthro noi und Ka the dren in by zan - ti ni schen Kir chen Grie chen lands”, BCH 124/1(2000), 377 - 412. A L - H AMDANI , B.A., “The iconography sources for the Ge ne sis frescoes on ce found in S. Paolo f.l.m.”, στο Atti del IX Congresso In te - rnazionale di Ar che ol ogia Christiana, Roma 1975 , Studi di an - ti chi tà chri stia na, 32/2 (1978), 11 - 35. A N DROUDIS , P., “ O ri gi nes e t sym bolique de l’aigle bicéphale des Turcs Sel djou kides et Artuqides de l’ Asie Mineure (Anatolie)” , Βυ ζα - ντι ακά , 19 (1999), 311 - 345. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “ Contri bu tion à l'étude de la présence de l'aigle bi cé pha le en Occident (XIIIe - XVe siè cles) ”, Βυ ζα ντι α κά , 21 (2001), 245 - 277 . B ABIĆ , G ORDANA , Les chapelles annexes des églises byzantines. Fon - ction li tur gique et programmes iconographiques (Paris, 1969). B ALL , J EN NIFER , “Deco ding the hab bit of the Byzantine nun”, JMH 27 - 28 (2009 - 2010,) B ARKHUIZEN , J.H., “Ju stini an’s hymn Ὁ μο νο γεν ὴ ς υ ἱὸ ς το ῦ Θεο ῦ ”, ΒΖ 77 (1984) 3 - 5. B ATES , W.N., “Archaeological Discussions”, AJA 16/4 (1912), 5 59 - 607 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Bibliography of Archaeological Books 1913”, AJ A 18/2 (1914), 2 59 - 283. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Archaeological Discussions”, AJA 19/2 (1915), 1 79 - 214 . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Archaeological News”, AJA 20/1(1916), 95 - 124. B AKIRTZIS , C H ., “Sur la donateur et la date des mosa ϊ ques d’ Achero - po iè tos à Thessa lo ni que”, στο Atti del IX Congresso In ter na -

353

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

tio nale di Arche o lo gia Cristiana, II, Ro me 1975 (Roma, 1978), 37 - 44. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “The urban continuity and size of Late byzantine Thes sa lo - ni ke”, DOP 57 (2004), B A KIRTZIS , N., “The Vi su al Lan gu age of Forti fi cation Facades: "The Wal ls of Thes sa lo ni ki"”, Μνημείο και Περιβάλλον , 9 (2005), 15 - 34 . Τ ΟΥ Α Υ ΤΟΥ , “The Pra ctice, Perce p tion and Experience of By zan ti ne For ti fi ca tion”, στο The By zan tine World (Lon don - New York, 2010), 353 - 364. B AZO CHE , P., “Da vid, eremita a Tes sa lonica, san to”, BS IV (1964) , 515 - 516 . B ECK , H.G., “Der byzan ti ni sche “Mi nisterpräsident””, BZ 48/2 (1955), 309 - 338. B EREFELT , G., A Study on the winged An gel ( Stockholm, 1968). Β Ο ŠKOVIĆ , G., “Note sur les ana lo gies entre l’architecture ser be et l’ar - chi tecture bulgare au Moyen - Age. Le problème du clocher au - dessus du narthex dans l’ ar chi tecture des Bal kans”, Bulle tin de l’ Institut Ar ché olo gi que Bulgare, 10 (1936), 57 - 74. B RAUN , J ANE , Tales from a no ther Byzantium. Celestial journey and lo - cal Community in the me di e val Gre ek apocrypha (Cam brid ge, 2007). C ERNOVODEANU , D., “É tu de de l'héral di que byzantine et post - by zan ti - ne”, JÖB 32/2 (1982), 409 - 422. C HA RA LAMPIDIS , C.P., “Representations of military saints in the mid dle - by zan ti ne and late - byzantine iconography of greek Macedonia”, Studi sull’ oriente cri stia no, 5/2 (2001), 193 - 201.

354

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

C HOT ZA KO GLOU , C., “Die Pa lai o logen und das frü he ste Auftreten des by zan ti ni schen Dop peladlers”, By za n tino sla vica, 57 (1996), 60 - 68. C IMOK , F., The treasures of Instanbul Ar chae ological Museums (In sta - bul, 2005). C LINES , J.A.D., “The tree of knowledge and the law of Yah weh”, VT 24/1 (1974), 8 - 14. C OLONAS , V ., “ Nou veaux é l é ments sur l histoire du b â timent de la ban - que ottomane à Thes salonique ” , Μακεδονικά , 23 (1983), 47 - 64. C ON STAN TI NOU , S TAVROULA , “Gro tes que Bodies in Hagiographical Ta les: The Monstrous and the Un canny in Byzantine Col le - ctions of Miracle Stories”, DOP 64 (2010), 43 - 54 . C OR MACK , R., “The Apse Mosaics of St. Sophia at Thessaloniki”, ΔΧΑΕ περ. Δ΄ , τ . 10 (1980 - 1981) , 111 - 136. C RO KE , B., “Hormisdas and the late roman walls of Thes saloniki”, GRBS 19 (1978), 251 - 258. D ARROUZÈS , J., “Sainte So phie de Thessa lo ni que d’ après un rituel”, REB 34 (1976) , 45 - 78. D ELIBASI , M ELEK , “The via Egnatia and Selânik (Thessalonica) in the 16 th cen tury”, στο “The Via Egnatia under Ottoman Rule 1380 - 1669”, Hal cyon Da ys in Crete II. A Symposium, Rethymnon 9 - 11/01/ 1994 ( Rethymnon , 1996 ) , 67 - 82. D EMETRIADES , V., “Vakifs along the via Egnatia”, “The Via Egnatia un - der Ot toman Rule 1380 - 1669”, Halcyon Days in Crete II. A Sy - m po sium, Re thy mnon 9 - 11/01/1994 ( Rethymnon , 1996 ) , 85 - 93. D EMUS , O., “Zur Datie rung der Apsis mo sa i ken der Hagia Sophia in Thes sa lo nike”, Stu di en zur Spätantiken und By zan ti ni schen Kunst 2., Fet schrift w. Deich mann ge wid met. 3 Teile., [Rö -

355

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

misch - Ger ma nisches Zen tral museum. Mo nographien, 10, 1 - 3] (Bonn, 1986), 181 - 183. D EN NERT , M., “Mit tel - by zan tinische Ambone in Klein asien”, IstMitt 45 (1995), 137 - 147. DE J ER PHANION , G., “L’ambon de Salonique, l’Arc de Ga lè re et l’ambon de Thèbes”, Mem PontAcc 3/3 (1932), 107 - 132. D IDRON , A.N., Christian Iconography: The Trinity, angels, devils, de ath, the so ul, the Christian scheme (1891 =USA 2012). D OB BERT , E., “ Das Abendmahl Christi in der bildenden Kunst bis ge - gen den Schluss des 14. Jahrhunderts”, Repertorium für Kunst - wis sen schaft, 14 (1891), 451 - 462. D UNCAN , J. - G REGORY , D., Writes of Passage: Reading Travel Wri ting ( Rout ledge , 2002 ) . D URANT , E., “ Λ ό γος , Μονο γε ν ή ς et Υ ἱ ό ς . Quelques implications tri ni - tai res de la christologie johan ni que”, Revue des sciences philo - so phi qu es et théologiques , 88/1 (2004) , 93 - 103. E AST MOND , A., “Narratives of the Fall: Structure and Mea ning in the Ge nesis Frieze at Hagia Sophia, Trebizond”, DOP 52 (1999), 219 - 236. E VANS , A., “The walls of Thessalonica”, Byzantion, 47 (1977), 361 - 362. F E DAL TO , G., Hie rarchia Eccle siastica O ri en talis , τ . I (Padova, 1988). F OSS , C. - W IN F ELD , D. , By zan tine For ti fi ca tions: an Intro duction (Pre - toria, 1986). F OUR LAS , A., “Ad ler und Doppel ad ler: Materialien zum “A dler in By - zanz”, στο Phi l o xenia: Prof. Dr . Bernhard Köt ting gewidmet von sei nen grie chischen Schü lern ( Μ ünster, 1980), 97 - 120. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Ad ler und Dop pel adler : Kunst geschichte Zeu gnis se zum pa laio lo gi schen Dop pel adler’, στο Θί ασος των Μου σών , Stu -

356

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

dien zu Antike und Chri sten tum. Fest schrift fur Jo sef Fink zum 70 Geburt stag (Köln, 1984), 179 - 190. F OWLER , H.N., “Archae o lo gi cal News”, AJA 2/1.2 (1898), 95 - 158. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Bibliography of Current Archaeo lo gi cal Li terature 1898 January - June”, AJA 2/5 (1898), 403 - 464. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Archaeological News”, AJA 3/4.5 (1899), 507 - 594. G ABELIC , S., Cy cles of the Archangels in Byzantine Art ( Belgrade, 1991). G ERSTEL S HARON , “Apo sto lic Embraces in Com mu ni on Sce nes of By - zan tine Ma cedonia”, CahArch 44 (1996), 141 - 148. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , “Painted sources for female Piety in Medieval By zan ti - um”, DOP 52 (1998), 89 - 111. Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , Be hol d ing the sacred my steries. Programs of the Byzantine San ctu a ry (Seat tle, 1999) . G ODDING , R. – J OASSART , B. – L EQUEUX , X. - D E V RIENDT , F R . , De Ros - wey de aux Ac t a Sanctorum. La recherche hagio gra phi que des Bollandistes à Tra vers quatre siècles (Bruxelles, 2009). G OOD E NOUGH , E.R., Jewish Symbols in the Gre co - Roman Period , τ . 8 (New York, 1954), 121 - 142. G OU NARIS , G., “Le problème del’ existence de deux ambons dans l’ O - ctogone de Phi lippes”, στο Actes du X e Congrès In ter national d’ Archéo lo gie Chrétienne, Thes salonique, 28 Sep tem bre - 4 O ctom - bre 1980, τ . II (Rom/Thessaloniki, 1984), 133 - 140. G OUNAROU POU LOU , L UCRECE - H A TZOPOULOS , M.B. , Les milliaires de la Voie Egna tienne entre Héraclée des Lyn ce stes et Thes sa lo ni - que, [ Μελετή μα τα , 1] ( Athens, 1985). G ROTOWSKI , P.L., Arms and ar mour of the war rior saints. Tradition and inno va tion in byzantine icono gra phy (Leiden, 2010). G RUMEL , V. , “L'auteur et la date de composition du tro pai re Μονο γε - νής ”, EO 22 (1923) , 398 - 418.

357

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

G UIL LAND , R., “É tu des sur l’histoire ad mini strative de l’empire by zan - tin: Le de spo te, δε σπότης ”, REB 17 (1959), 52 - 89. H A CHLI LI , R., Ancient Jewish Art and Ar chae o lo gy in the Land of Israel (Leiden, 1988). H AL LENS LEBEN , H., “Byzan tini sche Kirchtürme”, Kun st chro nik, 10 (1966), 39 - 311. H ALSHALL , P., Women’s Bodies, Men’s So uls: Sanctity and Gender in By zantium, Ph.D., (New York, 1999). H AR RISON , M., “An Am bo Pa rapet in the Antalya Museum”, Studien zur Spät an tiken und By zan tinische Kunst , 10, 73 - 74. H ATLIE , P., Wo men of Di sci pline During the Se cond Iconoclast Age”, BZ 89 (1996), 37 - 44. H A TZO POU LOS , M.B., “The Via Egna tia between Thessalonike and A - pol lo nia”, στο Α φι έ ρω μα στον N.G.L. Ham mond, Παράρτημα “ Μα κε δο νικών ”, 7 (1997), 199 - 212. H A U STEIN - B ARTSCH , Ε ., Ikonen - Museum Recklinghausen (Re ckling - ha u sen, 1995). H AYWARD , R., “The cursing of A dam and the bur ning bush”, στο K αι - ρός - T όμος τιμητικός στον ομό τιμο κα θηγητή Δα μιανό A θ . Δό ϊ - κο , E πιστημονική E πετηρίδα A ΠΘ T μή μα Θεο λο γίας , 4 (1994), 501 - 512. H EKI MO GLOU , E., “Some no tes on the muslim vakfs in ottoman Thes - sa lo ni ki (Se lâ nik)”, TUBA/JTS 40 (2013) , 151 - 168. H OGARTH , D.G., “Inscriptions from Salonica”, JHS 8 (1887), 356 - 375. H O TI , A. - K O MA TAS , D., “Via Egnatia: The Dyrrachion - Philippoi i ti ne - rary (start to IX cen tu ry)”, στο 3 ο Διεθνές Συνέδριο Βαλκα νι - κών Ιστο ρι κών Μελετών « Η Κα βά λα και τα Βαλκάνια . Η Κα - βά λα και η Θ ράκη. Ι στορία - Τέχνη - Πολιτισμός α πό την αρ χαι -

358

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ό τητα μέχρι σήμερα, 17 - 18 Σε πτεμβρίου 2010, τ. Γ΄ (Κα βάλα, 2012), 41 - 58 . J ACOPI , G., “ L’aquila dicefala dei Pa leologhi nella tradizione arti sti ca e poe ti ca ne o el lenica” , Studi Bizantini e Neoellenici , 8 (1953), 151 - 161. J AKOBS , P., Die frühchristlichen Ambone Grie chen lands ( Bonn, 1987). Janin R., La géographie ecclésiastique de l’ Em pire byantin, III/ 1 ( Pa - ris , 1953 ) . J ANIN , R., Les é gli ses et les mo na stères des gra nds cent res by zan tins, ( Pa ris , 1975 ) . J OU LI VET - L EVY , C A THE RI NE - κ . ά . ( εκδ ,), Les saints et leur sanctuaire à By zan ce: texts, images et mo numents (Paris, 1993). J UGIE , Μ ., "Palamas Gré go i re", DTC 11 (1932), 1735 - 1776. K ALLIGAS , M., Die Hagia So phia von Thessa lo ni ki (Würzburg, 1935). K E PETZIS , V ICTORIA , “Tradition iconographique et creation dans une scè ne de Com mu ni on”, JÖB 32/5 (1982), 443 - 451. K IOUR TZIAN , G., “Note pro so po gra phi que sur u ne in scri ption du rem - part de Thes sa lonique”, REB 49 (1991), 247 - 253. K O FOS , E., “Pa triarch Joa chim III (1878 - 1884) and the irredentist po li - cy of the greek State”, JMGS 4 (1986), 107 - 120. K OURKOUTI DOU - N I KOLAIDOU , E UTYCHIA , “Les am bones pa lé o chré ti ens à Thessalonique et à Phi lip pes”, στο XXXI Corso di cul tura sull’ arte ra ven nate e bizantina , 1984, 255 - 275. K RUMBACHER , K., Die Geschichte der Byzantinischen Litte ra tur (Mün - chen, 1892). K URTH , J., “ Die Mo saikinschriften von Sa lonik”, Athenische Mit tei l - un gen des ka iserlich de utschen Arch ӓ eo logi schen Instituts, XXII (1897), 463 - 472.

359

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

L AMPROS , S P ., “Leo und A le xan der als Mitkaiser von Byzanz”, BZ 4 (1895), 92 - 97. L ASSUS , J. - T SCA LENKO , G., “Ambo syriens”, Cah Arch 5 (1951), 75 - 122. L AURENT , J., “Sur la date des Églises S t Démétrius et S te Sophie à Thes - sa lonique”, BZ 4 (1895) , 420 - 434. L A U RENT , V., “La suc ces sion é pi sco pale de la métropole de Thessa lo - ni que dans la pre mi è re mo itié du Χ IIIe siè cle”, ΒΖ 56 (1963), 285 - 286, 288 - 292 . L AWRENCE , A.W., “A Ske letal History of By zan tine For ti fi ca tion”, ABSA 78 (1983), 171 - 227. L E T OUR NEA U , M. - D IEHL , C H , “ Les Mo sa ï ques de Sainte - Sophie de Sa - lo ni que”, στο Monuments et mé moires de la Fon da tion Eu gè - ne Piot, 16/1 (1909), 39 - 60. Τ ΩΝ Α ΥΤΩΝ - S ALADIN , H., Les monuments chré tiens de Sa lo nique ( Pa ris , 1918 ) . L OCK , P. , “D.G. Hogarth (1862 – 1927): ‘…A Spe ci a list in the Science of Archaeology’”, ABSA 85 (1990), 175 - 200. L O E NERTZ , R., “Saint David de Thes sa lo nique: sa vie, son cul te, ses re li - ques, ses i ma ges”, REB 11 (1953), 205 - 223 . M AKA RO NAS , C H ., “Vi a E gna tia and Thes sa lonike”, στο Studies pre sen - ted to D.M. Ro bin son, τ . I (St. Louis, 195I), 380 - 398 [= Θεσσα - λο νίκην Φιλ ίπ που Βασίλισσαν . Με λέτες για την αρχαία Θεσσα - λο νίκ η ( Θεσσαλονίκη , 1985), 392 – 400]. M ANGANA , V ASSILIKI , “The commercial center of Thessaloniki, Gre - ece: ar chitectural forms and significations 1875 - 1930”, TDSR 6/2 (1995) , 37 - 91. M ARTIN , T H ., “The Development of Winged Angels in Early Christian Art” , E spacio, Tiem po y Forma, Serie VII, Historia del Arte , 14 (2001), 11 - 30.

360

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

M AV ROSKA , V ASILIKI V., Adam and Eve in the western and byzantine art of the Middle a ges, (inauguraldissertation, Johann - Wolf - gang - Goethe Uni ver si tät) ( Frank furt am Main, 2009 ) . M E YEN DORFF , J., Introduction a l’étude de Grégoire Pa la mas (Pa ris, 1959). M ILJKOVIĆ - P EPEK , P., “Une icône de la Communion des A pôtres”, στο Χα ριστήριον ε ἰ ς Ἀ ναστάσιον Κ . Ὀ ρλάνδου , τ . Γ΄ ( Ἀ θήνα , 1966), 395 - 409. M ILLER , E., Recueil des historiens des croisades: Historiens grecs, τ . 2 (Paris, 1881). M ILLER , W., “Salonika”, The English Historical Review, 32/126 ( Α πρί - λι ος 1917), M ILLET , G., L’école grecque dans l’ ar chi tecture byzantine (Paris, 1916). M OUTAFOV , Ε ., “Kra sto ve i kriptogrami ot kre postite stenin a sred no - vekovnija Solun”, στο Izku stvo vedski tshetenija 20 07 (Sofia, 2008), 145 - 148. M YSLIVEC , J., “Saint Georges dans l’ art chrétien oriental”, By zan ti no - slavica, 5 (1933 - 1934), 304 - 375. O DORICO , P., “L’ a cro pole de Thes salonique et au tres lieux de la ville: des lectures et des qu e stions”, Βυζα ντι νά , 25 (2005) 21 - 38. O IKONOMIDES , N., “The first century of the mona ste ry of Hosios Lou - kas”, DOP 46 (1992), 245 - 255. O USTERHOUT , R., The ar chitecture of the Kariye Camii in Istanbul, [DOS 25] (Washington, 1997), 106 - 110. O' S ULLIVAN , F., The Egnatian Way (Har ris burg, 1972). P ALLIS , G., “ Ι n scri ptions on mid dle Byzantine marble templon scre - ens”, BZ 106/2 (2014), 761 – 810.

361

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

P A PA STATHIS , C H . - H EKIMOGLOU , E., The Great Fire of Thessaloniki (1917) ( Thes saloniki , 2010 ) . P ATLAGEAN , E., "Theodora de Thes sa lonique. Une sainte moniale et un culte citadin (IXe - XXe si è cle)", στο B OESCH G A IA NO , S. - S E - BASTIANI , L. ( επιμ .) Culto dei santi istituzioni e clas si so ciali in eta prein du striale (Roma, 1984), 39 - 69. P EERS , G L .A L ., Sub tle Bodies representing Angels in Byzantium (Lon - don, 2001). P ELEKANIDES , S T ., “Be mer kun gen zu den Altar mo sa iken der Hagia Sophia zu Thessalonike und die Fra ge der Datierung der Pla - tytera”, Βυζαντινά , 5 (1973), 29 - 47. P ESCHLOW , U., “Der mittelbyzan ti ni sche Am bo aus ar chä o lo gi scher Sicht” , στο ΘΥ ΜΙΑΜΑ στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπού ρα , τ . 1, ( Α θή να , 1994), 255 - 260. P ATTERSON - S EV CEN CO , Ν ANCY , The Life of Saint Nicholas in By zant i - ne Art ( Torino, 1983). Τ ΗΣ Α Υ ΤΗΣ - S EVCENCO , I., The life of Saint Nicolas of Sion (Massa - chu setts, 1984). P ETIT L., “Le évêques de Thessalonique”, EO IV (1900 - 1901) , 136 - 145, 212 - 221. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Le évêques de Thessalonique”, EO V (1901 - 1902) , 26 - 33, 90 - 97, 151 - 156, 212 - 219. P RA SHKOV , L. - B AKALOVA , E LKA - B OIADJIEV , S T ., Ma na stirite v Balgaria (So fia, 1992). R ADKE , G., "Egnatia Via", RE Supp. XIII (1973), 1666 - 1667. R ADUJKO , M., “L’ « Ἀ ρ χι ε ρατικός θρό νος » des évêques de Moravica et la pein ture de Saint - A chil le à Arilje”, CahArch 49 (2001), 143 - 178.

362

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

R IE , E BI HA RA , Hagiographical portraits in the eleventh century by zan - tine chur ches of Greece: their role and function in the icono - gra phi cal pro gram, Δ ιδ . Δια τρ . , ( Εθνι κό και Καποδιστριακό Πα νε πιστήμιο Αθηνών , Αθήνα , 2010). R O BER TSON - B ROWN , A ME LI A , Mid dle By zantine Thessaloniki: Art, Ar chi te ctu re and History of the ninth through twelfth cen tu - ries, The sis for the degree of Ba chelor of Ar ts (Prin ceton - New Jer sey, 1999). R O DOV , I LIA , “The Eagle, Its Twin He ads and Ma ny Fa ces: Synagogue Chan de liers Surmounted by Double - headed Ea g les. Je w ish Ce - re monial Objects in Trans cultural Con text”, Studia Ro sent ha - li ana, 37 (2004), 77 - 129. Ro man Thessaloniki (Thes sa lo ni ki, 2003). R OMIOPOULOU , C ATHERINE , “Un nouveau Mi liaire de la Via Egnatia”, BCH XCVIII (1974), 813 - 816. S A VA GE , M., “The Interrelationship of Text, Imagery and Ar chi te ctu - ral Space in By zan tium. The Example of the Entrance Ve sti bu - le of Ži č a Monastery (Ser bia)”, στο Die kulturhi sto ri sche Be - deu tung by zan ti ni scher Epigramme. A kten des inter na tio na - len workshops, Wien 1 - 2 De zem ber 2006 (Wien, 2008), 108 - 109. S CHULTZ , H., Η βυζαντινή λειτουργία . Μαρτυρία πίστεως και συμβο λι - κή έκ φρα ση , ( μτφρ π. Τ ΣΕΡΠΟΥ , Δ ΗΜΗΤΡΙΟΥ ), ( Αθήνα , 1998 ) . S E OK - I L , Y., The meaning of the Logos in John 1: 1 - 18, Διδ . Δια τρ . (Vir gi nia, 2008). S HI VA , A YSAN - D ADASHI , I RAJ , “Comparative stu dy on the sna ke fi gu - res in the sto ry of Adam and Eve in Islamic and Chri stian ma - nu scripts”, GJSET 4 (2013), 44 - 50 .

363

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

S INKEVIĆ , I DA , “We stern Cha pels in Mid dle By zan ti ne Churches: Meaning and Significance”, Starinar, 52 (2003), 79 - 91. S O DINI , J .P., “L’ ambon de la Ro ton de Saint - Ge or ges : Re marques sur la ty po lo gie et le décor”, BCH C (1976), 493 - 510. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “ Les ambons médiévaux à By zan ce: vestiges et pro blè mes ”, στο ΘΥ ΜΙΑΜΑ στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπού ρα , τ . 1, ( Α - θή να , 1994), 303 - 307. S OLOVJEV , A L ., “ Les emblèmes héraldiques de Byzance et le ur in flu en - ce sur les Slaves” , Se mi narium Kondakovianum 7 (1935), 119 - 164. S PIE SER J. - M., “Inventaire en vue d’ un recueil des inscriptions hi sto ri - ques de Byzance. I. Les inscriptions de Thessalonique”, ΤΜ 5 (1973) 145 - 180. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Note sur le rempart ma ritime de Thes sa lo nique”, TM 8 (1981), 477 - 485. S TAV RO POU LOU - M A KRI , A NGÉLI KI , Les peintures mu ra les de l'église de la Transfi gura tion à Veltsis ta (1568) en É pi re et l'atelier des peintres Kondaris (Ioannina, 2001). S TEIMLE , C HR ., Religion im rö mi schen Thes saloniki, [ Stu dien u. Texte zu Antike und Chri stentum, 47] (Tü bin gen, 2008). T AFEL , T H .L.F., De Thes salonica eiusque agro dissertation geo gra phi ca (Ber olini, 1839· ανατ . London 1972). T AFRALI , Ο ., Topographie de Thess a lonique ( Paris , 1913 ) . T AFT , R., “Some no tes on the bema in the East and West Sy rian traditions”, OCP 34 (1968), 326 - 359. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “How Liturgies gro w: the Evolution of the byzantine Di - vi ne Liturgy”, OCP 43 (1977), 355 - 378. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , The Gre at Entrance: A History of the Transfer of Gifts and Other Pre anaphoral R i tes , [OCA 200] (Rome, 1975· ανα θεωρ .

364

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1978· ε μπλου τισμ . και ανα θεωρ . 2004). T AL BOT - R ICE , A LICE ( επιμ .), Holy Women of Byzantium: Ten saint’s li ves in En glish translation ( Washungton D.C. , 1996 ) . Τ ΗΣ Α ΥΤΗΣ , "Fa mi ly Cul ts in Byzantium: The Case of St. Theodora of Thes sa lo nike", στο R O SENQUIST , J.O. ( επιμ .), Λ ΕΙ ΜΩΝ . Stu - dies presented to L. Rydén on his Sixty - Fif th Bir th day (Up psa - la, 1996), 49 - 69. T ATIC - D JURIC , M., Das Bild der Engel ( Recklinghausen, 1962). T EXIER , C., Description de l’ Asie Mineure faite par ordre du go vern - ment français, de 1833 a 1837, τ . ΙΙΙ ( Paris , 1849 ) . Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ - P UL LAN , R.P., Byzantine Archi tec tu re: Illustrated by e - xam ples of edifices e re cted in the East du ring the Ear liest Ages of Chri sti a nity with Historical and Archaeo lo gi cal De - scriptions ( London , 1864 ) . T ORP , H., “Thes sa lonique paléochrétienne. Une es quis se”, Apects of late antiquity and early Byzantium. Papers read at a col lo qui - um held at the Swedish research Institute, Istanbul 31/05 - 05/ 06 1992 ( Uppsala , 1993 ) , 113 - 132. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “ L’entree septen trio nale du Palais imperial de Thessa lo - ni que: L’ arc de triomphe et le vesti bu lum d’ apres les fouilles d’ Ej nar Dyggve en 1939”, AN TARD 11 (2003) , 239 - 272. V A SI LIEV , A., “Li fe of David of Thes sa lo ni ca”, Tra di tio, 4 (1946), 115 - 147 . V I CKERS , M., “The Date of the walls of Thessalonica”, I stan bul Ar ke o - loji Müzeleri Yil l iği, XV - XVI (1969), 313 - 318. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “The by zantine sea walls of Thes salonike”, Balkan Stu - dies, 11 (1970), 261 - 280. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ ,”Further ob ser vations on the chronology of the walls of Thes saloniki”, Μακεδονικά , 12 (1972), 228 - 233.

365

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄

Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “Fifth century brick stamps from Thessa lo ni ki”, BSA 68 (1973), 285 - 294. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , “The la te roman walls of Thessa lo ni ca”, στο Roman Fron - tier Studies 1969 : Tran sa ctions of the 8 th Interna tio nal Con gress of Limesfor schung, Car diff - Bir ming ham 1969 (Car diff, 1974), 249 - 255. V ITTI , M ., Η πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή της έως τον Γαλέριο ( Αθήνα , 1996 ) . VAN W IE , P.D. , Image, Hi sto ry, and Politics. The coi na ge of Modern Europe (Ox ford, 1999). VOM B RO CKE , C H ., Thes saloniki - Stadt des Kassander und Gemeinde des Paulus: Eine frühe christliche Gemeinde in ihrer heid ni - schen Umwelt (Tü bin gen, 2001) . W AL BANK , F., “Via illa nostra militaris: some thoughts on the Via Egna tia”, στο Alt hi storische Stu dien: Hermann Bengtson zum 70. Ge burtstag dar ge bracht (Wiesbaden, 1983), 131 - 147. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , "The Via Egnatia: its Original Scope and Date", Terra An - ti qua Balc a ni ca, II (1985), 458 - 464. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , "The Via Egnatia", στο An cient Mace do nia. Fourth Inter - na tional Symposium (Thessaloniki, 1986), 673 - 680. W AL TER , C H ., “The portrait of Sai nt Paraskeve”, Byzantinoslavica , 61 (1995), 753 - 757. Τ ΟΥ Α ΥΤΟΥ , T he Warrior Saints in Byzantine Art and Tra di tion (Lon - don, 2003). W ES SEL , K L ., Abendmahl und Apostelkommunion (Stutt gart, 1966). W EYSS , N., Der Doppel adler in alter Welt. Ges chichte eines Sym bols (Vi enna, 1993).

366

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Adolphus Slade, 203 Ahmed Sefik Midhat Paşa, 116 Balat , 289, 299, 302 Bobroff Viktor Alexejewitsch, 187 Coen , 285 Diehl , 179, 185, 196, 208, 210, 212 Djouma Eski, 279 Gregory R.C., 211 Grégoire , 212 Krumbacher Karl , 30, 35, 47, 149, 150, 152, 184, 193, 212, 229, 231, 232 Kizlár - Manastir, 275 Kuru Çesme, 300 Laurent J. , 193, 194 Le Tourneau Marcel , 160, 208, 209 Mahaffy , 184, 285 Makbul Ibrahim Paşa, 196 Metropoliye, 173 Murad I, 137 Murad II, 137, 173 Rose V. ( Βαλεντίνος ) , 89, 90, 91 Sabri Paşa, 299 Sadok , 285, 287, 288, 299 Texier , 185, 188, 189, 196, 210 Vitaliano Posseli, 125, 126

Άββοτ Αλφέδρου Καίτη , 45 Αβδούλ Χαμίτ Β΄, 141 α γία  Αναστασία , 230, 235, 240, 243, 244  Άννα, 230, 235,  Θεοδώρα , 71, 108, 109, 123, 124, 271, 274, 275, 280  Παρασκευή, 230, 235, 240, 243, 244 αγίασμα, 229, 251 αγίασμα Αγίας Μαρίνας, 43, 267, 268

367

αγίασμα (κατακόμβη) του Αγίου Ιωάννη, 43, 249, 257, 260, 262, 268 ά γιος  Γεώργιος, 291, 293  Γρηγόριος ο Παλαμάς, 34, 67, 71, 104, 106, 107, 108, 199, 200, 201, 225, 268  Δημήτριος, 57, 66, 71, 128, 132, 152, 166, 167, 201, 213, 233, 249, 291, 293, 294  Ιωάννης ο Πρόδρομος, 260 -- ναΐδριο, 94, 260  Ιωάννης ο Χρυσόστομος (ομιλίες), 156  Κύριλλος Αλεξανδρείας, 191  Νέστορας, 166, 167,  Νικόλαος , 229, 230, 236, 238, 252 Αδάμ και Εύα, 278 ακίνητο Καρίπογλου, 24, 26, 27, 77 Ακτσέ Μεστζίντ, 172, 173, 174, 175 Άνθιμος Αλεξούδης, 81, 96, 99, 199 Άνθιμος Ζ΄ πα τριάρχης, 23 αλληλοδιδακτική, 25, 26, 27 άμβωνας, 172, 174, 175, 203, 204  ναού Αγίας Σοφίας, 202, 203 Ανδρέας, 154, 155, 194, 218, 220,  Συγγρός, 69, 75 Αργυρόπουλος , 97, 104, 206 Αρχαιολογική Επιτροπεία του Φιλεκπαιδευτικού Συλ λόγου Θεσ σα λονίκη ς , 83, 84, 85, 182 Αστεριάδης, 198 α στική σ χολή, 24, 51, 75, 120, 121 γ εντ ὶ κ ουλέ, 140 γ κιούλ μπαχτσέ, 233 Γουγούσης Χρ. , 47, 60 γ υμνάσιο , 24, 25, 27, 31, 69, 71, 75, 76, 77, 78, 105  Σερρών, 182, 190 Δέηση (παράσταση) , 233, 239, 240, 241, 242, 292, 293, 296 Δήμιτσας Μαργαρίτης, 84, 119, 122, 123, 152 διάβολος, 278, δικέφαλος αετός, 277, 278 368

Δοκός Γ. , 230, 286, 287 Δομνίκη Παπαγεωργίου, 20, 22, 23, 24 Δραγούμης Ίωνας, 45, 153, 154, 299 Δραγούμης Στέφανος , 35, 49, 67, 135, 152, 153, 160, 163, 208, 210, 211 ε γνατία οδός , 75, 85, 131, 132, 268, 272, 273, 276, 301 ε λληνικό σχολείο, 25, 26 Ελληνικός Φιλολο γικός Σύλλογος Κωνσταντινούπολης, 28, 81 ε πταπύργιο, 136, 138, 140, 160 Ευαγ γε λί σ τριας κοιμητήριον, 22, 24, 67, 133, 157 Ζερλέντης Π.Γ., 93, 110, 111 Θεόδωρος Στουδίτης, 57 Θεωνάς (Μητροπολίτης Θεσσαλονί κης ), 90, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 102, 103, 104, 110, 111, 167 Θωμάς Ελεαβούλκος, 96 Ιούδας, 220, 221 Ιωάσαφ (Μητροπολίτης Θεσσα λο νί κης), 93, 96, 97, 98, 104, 167 κ ασσανδρεωτική π ύλη, 114, 116, 117, 130, 131, 132, 133, 142, 271 κα τά στι χο του «Κοινού της Πολιτείας», 79 Κεχαγιάς Νικόλαος, 48, 83, 85, 86, 119, 123, 124, 182 Κολόμπο, 47 Κόντογλου Φώτης, 164 Κοντογούρης Φίλιππος, 49 Κοντορέπας Κωνσταντίνος, 48, 67, 83, 86, 182, 197, 200, 234 Κόντος Κωνσταντίνος, 33, 47, 53 Κορομηλάς Λάμπρος, 209, 210 Κορυτσά, 211 Κουμανούδης Στέφανος, 150, 151 Κούσκουρας Ιωάννης, 22 λ ειμών ή λ ειμωνάριο, 88 λεωφόρος, 131, 132, 145, 268, 271, 272, 273 λ ηταία π ύλη, 115, 135 μάκρων, 222, 223, 224, Μαλάκης, 88 μ άχη Άγκυρας, 137 Μεσοποταμίτης Κωνσταντίνος (Μητρο πολίτης Θεσσαλονίκης), 42, 146, 147, 148, 149, 150 Μεχμέτ Αμπδ ούλ πασά, 280

369

Μητροφάνης, 96, 98, 99, 103, 104 Μιδάτ πασά, 116, 142 Μιχαήλ Ακομινάτος (Μητροπολί της Α θηνών) , 149 μ ονή  Αγίας Αναστασίας, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 167, 274, 280  Αγίας Παρασκευής, 51, 73  Αγίας Θεοδώρας, 71, 275, 276, 280  Αγίων Θεοδώρου και Μερ κουρίου των Κουκουλιωτών , 89  Τιμίου Προδρόμου στη Δερβεκίστα, 92, 97  Μονής Σινά, 212 Μπαρούτ χανέ, 115 Μπήτος Ιωάννης, 22, 29, 53 Μπουρμαλί Τζαμί, 50 να ΐ σκος Ελεούσας (ΝΑ Παναγού δας), 163, 164 να ΐ σκος του Σεργίου του Πραγ ματευτού, 286, 295, 29 6, 297, 298, 301, 302 να ΐ σκος των Ταξιαρχών, 302 ναός  Αγίας Ελεούσας, 42, 71, 73  Αγίου Αθανασίου, 21, 22, 75, 77, 78, 85, 210 -- κώδικας ναού, 88  Αγίου Γεωργίου, 196, 279  Αγίου Δημητρίου, 19, 30, 54, 55, 71, 72, 152, 204, 240 -- Επιτροπή Αποκατάστασης, 30  Αγίου Δημητρίου (παραλιακός), 72, 80, 146, 201, 202  Αγίου Κωνσταντίνου και Ελέ νης, 142,  Αγίου Νικολάου, 42, 71, 78, 202  Αγίου Παύλου, 145  Αγίου Παντελεήμονα, 121, 276  Αγίου Χαραλάμπους, 120, 121  Παναγίας Περσιώτισσας, 42, 71, 73  Τρανής Παναγίας, 170  Υπαπ αντής, 100, 165, 166, 167, 168 Νικολα ΐ δης Καλλίνικος ( Η γούμενος Μονής Βλατάδων), 22, 49 Οθωμανική Τράπεζα, 122, 125, 126 Όσιος Δαυίδ, 88, 89, 90, 91, 92, 109, 165 Παπαγεωργίου  Νικόλαος, 20, 22, 84 370

 Ματθαίος, 20, 83  Τάσκος, 38, 83 Παπαχρήστου Βασίλειος ( Μ ητροπολίτης Δρυϊνουπόλεως), 190, Παπάζογλου (το γένος), 20, 22, (Βασίλειο) 21 Παύλος  απόστολος, 72, (και Πέτρου), 145  αρχιεπίσκοπος Θεσσαλον ἰ κης (;), 193, 194 πύλη της Άννας Παλαιολογίνας, 140 πύργος του Χαμαιδράκοντα, 157 Σαρόπουλος Ζήσης, 47 σουλτάνος Οσμάν Β΄ ο νέος, 157, 158, 159, 160 στασίδιον, 201, συμπόσιο της Χριστιανικής Αρχαι ο λο γίας στη Ρώμη, 151 συνοικία  Αγίας Θεοδώρας, 275  Αγίας Τριάδος, 131  Αγίου Αθανασίου, 21, 78  Αγίου Νικολάου, 78, 85, 170  Βαρδαρίου, 25  εβραϊκή, 69, 275  Ιπποδρομίου, 172, 173  μουσουλμανική, 173  Μπαλάτ, 285, 289 ταβουλλάριος, 87, 88 Τάπια, 133 τελί Καπού, 116 τέμπλο, 165, 166, 241, 243, 249, 250 τοπχανέ, 115 Τσούρκας Κ., 47 τυπο γρα φείο Καστρινάκη - Γεωργαντά, 301, 302, Φραγκορράπτης  Γεώργιος, 273  Ιωάννης, 274 -- Αννέτα (χήρα), 274 Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Θεσσα λο νίκης, 77, 78 Φιλόπτωχος Αδελφότης,  κυριών, 25 371

 ανδρών, 133 φράγμα του πρεσβυτερίου, 204, 297 Χασάν Εφέντης, 46, 86, 136, 182, 183 χασεκί Σαρί Μωάμεθ, 160 Χατζηδάκις Γ.Ν., 34, 35 Χιτζιλάκης, 124, 128 χότζας, 65, 159, 217 Χριστοφίδου Μερόπη, 9 χ ρυσή π ύλη, 114, 115, 135, 157, 167, (ψευδο - ) 117, 132, Χρυσοβέργης Νικηφόρος, 149, 150 Ψάλτης Σταμάτης, 36, 41

372