The Byzantine Thessaloniki of Peter Papagerogiou
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ΚΟΣ ΜΟΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ 6 ΑΓΓΕΛΙΚΗ Α. ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ Δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας - Δρ. Θεολογίας Επίκουρ η Καθ ηγ ήτ ρ ια Α.Π.Θ. Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α ΄ Θεσσαλονίκη 201 8 Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄ Σειρά: ΚΟΣΜΟΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΜΑ ΝΤΙ ΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙ ΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕ ΠΙΣΤΗ ΜΙ ΟΥ ΘΕΣΣΑ ΛΟΝΙΚΗΣ - ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ 6 © Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ISSN : 2529 - 0797 ΑΓΓΕΛΙΚΗ Α. ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ Δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας - Δρ. Θεολογίας Ε π . Κ ΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Α ΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ Π ΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ Θ ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 201 8 Σειρά: ΚΟΣΜΟΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙ ΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ 6 ΑΓΓΕΛΙΚΗ Α. ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ Έκδοση του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Θεο λογικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ως παράρτημα του «ΚΟΣΜΟΣ» AGGELIKI A. TRIVYZADAKI THE BYZANTINE THESSALONIKI OF PETER PAPAGEORGIOU A ΄ MONOGRAPH SERIES Supplementary publication to “COSMOS” published by The School of Pastoral and Social Theology, Faculty of Theology, Aris totle University of Thessaloniki Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ ……… . 9 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ………. 13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ………. 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΟΝ Π ΕΤΡΟ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ………. 63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄ «ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ ΤΗ Σ ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ…» ……. 177 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΄ «ΝΑΪΔΡΙΟ ΑΝΤΙΚΡΥ ΤΟΥ ΠΡΑΣΑΚΑΚΗ…» ………. 215 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΄ «ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΝ ΥΠΟΓΕΙΟΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤ Η ΡΙΟΝ…» … .. 227 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΄ ΝΑΟΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΝΑΣ ………. 265 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ ΄ ΜΟΝΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗ ΛΟΥ ΚΑ - ΜΟΝΗ ΠΡΩΤΟΜΑΡΤΥΡΑ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ………. 269 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΄ Η ΝΕΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ ΠΡΑΓΑΜΑ ………. 283 7 ΠΗΓΕΣ ………. 305 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ………. 319 ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙ Ο ………. 367 8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Πόσοι γνωρίζουν σήμερα τον Πέτρο Παπαγεωργίου; Για τη συ ντριπτική πλειονότητα των Θεσσαλονικέων, το όνομα αυ - τό είναι σχε δόν άγνωστο, εκτός από όσους θυμούνται ένα δρο - μίσκο πί σω από την Αχειροποίητο, τον οποίο κάποιο δημο τι κό συμ βού λιο α φι έ ρωσε – μάλλον τυχαία - στο μεγάλο λό γιο. Αν οι Θε σ σα λο νικείς φά νηκαν αγνώμονες προς τον Παπα γεωρ γίου, η επι στη μονική κοι ν ό τητα δεν κατάφερε να τόν τι μή σει. Με τρη - μένοι ε ρευ νητές είναι ε ξοικειωμένοι μαζί του, ασχολούνται με τα γνω στά κείμενά του, ή - σπανιότερα - αναζητούν άλλα, άγνωστα · τούς οφεί λουμε πολλά. Για τους πε ρισσότερους, ωστόσο, εκ των ασχο λου μένων με την το πι κή ι στορία, ο Παπαγεωργίου πα ρα μέ - νει α μυ δρά γνωστός «εκ βι βλιο γραφίας». Οι μελέτες του επέ - χουν μη δα μινή θέση στη βι βλιο γραφική τεκμηρίωση · χρησι μο - ποι ούνται συ μπτωματικά, συνήθως χω ρίς συνείδηση ότι ο συγ - γρα φέας τους ήταν ο πρώτος βαθύς γνώ στης της ιστορίας της Θε σ σαλονίκης, την οποία είχε συνθέσει ψη φί δα προς ψηφίδα, μέσα από την προ σω πική έρευνα του επι γρα φι κού υλικού της. Η πόλη δεν αναζήτησε το χαμένο του προσωπικό αρ χεί ο, που - όχι - δεν κάηκε σε καμία πυρκαγιά . Έκθετο έμενε για χρόνια στο κατάστημα εξ αγχιστείας συγγενή του και χάθηκε ό πως πολ λά άλ λα ιδιωτικά αρχεία Θεσσαλονικέων · απλώς, διό τι κα - νείς δεν τά ανα ζήτησε. Αλλά και όσοι γνωρίζουν επιστημονικά τον Παπα γεωρ γί - ου, είναι εξοικειωμένοι κυρίως με το φιλολογικό του έργο. Είναι 9 α λή θεια ότι ήταν πρώτα από όλα φιλόλογος. Γι’ αυτό και τι - μήθηκε α πό την ακαδημαϊκή κοινότητα των Αθηνών των αρ χών του 20 ού αι ώνα, η οποία τόν γνώρισε από τη διεθνή βιβλιο γρα - φία. Η ενασχόληση του Πέτρου Παπαγεωργίο υ με τα βυζα ντι - νά μνη μεία της πόλης παραμένει, όμως, ελάχιστα γνωστή. Τι κι αν στην πραγματικότητα, έχουμε μάθει τη βυζαντινή Θεσσα λο - νίκη μέσα από τη δική του έρευνα; Ο Παπαγεωργίου ήταν εκεί - νος που μάς δίδαξε ότι η Θεσσαλονίκη υπήρξε βυζαντινή πόλη. Στην εποχή του είχε τη δυνατότητα να αναζητήσει τα βυζαντινά ίχνη μέσα στο οθωμανικό περιβάλλον, που όσο και αν είχε δια - τα ράξει την προ κά το χη κατάσταση, σε μεγάλο βαθμό τή συντη - ρού σε. Το βιβλίο αυτό είναι σημαντικό όχι επειδή ασχολείται με τον Πέτρ ο Παπαγεωργίου, αλλά διότι εμβαθύνει στη σχέση του με τη βυζαντινή πόλη και ειδικώς με τα χριστιανικά μνημεία της. Ου σια στικά, χρησιμοποιώντας τις ανακαλύψεις του Παπα γεω - ργί ου ως έ ναυσμα, η συγγραφέας επεκτείνεται σε όλες τις μετα - γε νέ στε ρες γνώ σεις που αποκτήσαμε, στον αιώνα που πέρασε, χτί ζο ντας πά νω στα δικά του θεμέλια. Πέρασε, πράγματι, ένας αιώνας από το θάνατο του Πα πα - γεωρ γίου. Και όπως δείχνει αυτό το βιβλίο, για μερικά θέματα - βυ ζαντινές εκκλησίες, επιγραφές και τοιχογραφίες - ήταν αιώνας μα κρύς, γιατί συσσωρεύτηκαν θαυμάσιες γνώσεις. Για άλλα θέ - μα τα, ω στόσο, ήταν βραχύς, αφού ελάχιστα ξεφύγαμε από όσα 10 είχε κα τορ θώσει ο Παπαγεωργίου να συγκεντρώσει. Ελπίζω το βιβλίο αυ τό να είναι το πρώτο μιας σειράς, που θα ασχοληθεί με όλη τ ην ερ γα σία του Παπαγεωργίου σχετικά με το χριστιανικό παρελθόν της Θεσσαλονίκης, αναδεικνύοντας τους θησαυρούς των λη σμο νη μένων με λετών του. Ε ΥΑΓΓΕΛΟΣ Χ ΕΚΙΜΟΓΛΟΥ 11 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕ Σ ABSA A nnual of the British School at Athens AJA American Journal of Archaeology An Tard Antiquité tardive . Revue Ι nternationale d' histoire et d'archéologie (IVe - VIIIe siècles) BCH Bulletin de Correspondance Hellénique BHG Bibliotheca Hagiographica Graeca BNJ Byzantinisch - neugriechische Jahrbücher BPhW Berliner Philologische Wochenschrift BS Bibliotheca Sacra BZ Byzantinische Zeitschrift CahArch Cahiers archéologiques CIEB Congrès International des Etudes Byzantines DTC Dictionnaire de Théologique Catholique DOP Dumbarton Oaks Papers EO Échos d ' Orient GRBS Greek, Roman and Byzantine Studies GJSET Global journal od Science, Engineering and technology IstMitt Istanbuler Mitteilungen JMH Journal of Modern Hellenism JMGS Journal of Modern Greek Studies JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik MemPont Acc Memorie della Pontifìcia Accademia romana di ar che o - lo gia ODB Oxford Dictionary of Byzantium OCA Orientalia Christiana Analecta OCP Orientalia Christiana Periodica PG Patriologiae cursus, series Graeca 13 RE Suppl Real Encyclopädie der Klassischen Alter tum wis sen - schaft - Supplement REB Revue des études byzantines RSPT Revue des Sciences philosophiques et théo lo gi ques SC Sources Chrétiennes TDSR Traditional Dwellings and Settlements review TM Travaux et Mémoires TUBA/JTS Türklük Bilgisi Araşt ĭrmalarĭ/ Journal of Tur kish Stu - dies VT Vetus Testamentum ΑΑΑ Αρχαιολογικά Ανά λεκτα εξ Αθηνών ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον ΑΒΜΕ Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελ λά δος ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θρά κη ΑΙΜΘ Αρχείο Ιεράς Μητρόπολης Θεσσαλονίκης ΓΒΑ Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο ΔΚΜΣ Δελτίο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών ΔΧΑΕ Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Ε ται ρείας ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΕΕΘΣχ Επιστημονική Επετηρίας Θεολογικής Σχολής Αρι στο - ΑΠΘ τε λείου Πανε πι στημίου Θεσ σα λονίκης ΕΕΘΣχ Επιστημονική Επετηρίας Θεολογικής Σχολής Εθνικού ΕΚΠΑ και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών ΕΕΝΟΕ Επιστημονική Επετηρίας Σχολής Νομικών και Οικο νο - ΑΠΘ μι κών Επιστημών Αριστοτελείου Πανε πι στημίου Θεσ - σα λονίκη ς ΕΕΠΣχ Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχο λής Αρι - ΑΠΘ στο τελείου Πανεπιστημίου Θεσσα λο νίκης 14 ΕΕΦιλΣχ Επιστημονική Επετηρίας Φιλοσοφικής Σχολής Α ρι στο - ΑΠΘ τελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΜΗ Μακεδονικόν Ημερολόγιον (έκδ. Ν. Σφεν δό νης) ΜΗΠΣ Μακεδονικόν Ημερολόγιον (Παμ μ ακεδονικός Σύλ λο - γος) ΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Ε ται ρεί ας 15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το 1908 βλέπει στην Κων στα ντι νού πολη το φως της δη μο - σιό τητας το κείμενο ενός ανώνυμου συντάκτη που αφορά στην α να κάλυψη από τον Πέτρο Παπαγεωργίου ψη φιδωτών πα ρα - στά σε ων και επιγραφών στο ν ναό του Αγίου Δη μητρίο υ στη Θε σ σα λονίκη . Ο σκοπός της συγκεκριμένης δημοσίευσης πα ρα - τ ί θεται στο τέλος του κειμένου και δεν αφορά μόνον στην προ - ώ θηση της εί δησης . Η μαρ μα ρωμένη Κωνσταντινούπολη α να - στη λώ νεται και κά τω από τα επι χρί σματα της οθω μα νικής δο υ - λείας αναζητά τον αυ θεντικό χρι στια νικό πολιτισμό. Το κεί με νο έχει ως εξής : « Ἀ γγέ λο ντες δ ὲ τ ὴ ν ε ὕ ρεσιν κα ὶ τ ὴ ν διάσωσιν α ὐ τ ῶ ν, κα - λ ὸ ν κρίνομεν ν ὰ συστήσωμεν π ᾶ σι το ῖ ς ἐ ν τα ῖ ς ἐ παρχίαις το ῦ ο ἰ κουμενικο ῦ θρόνου λογίμοις κληρικο ῖ ς κα ὶ λαϊκο ῖ ς τ ὴ ν ἐ ν ναο ῖ ς παλαιο ῖ ς ἐ ξίχνευσιν, ὑ π ὸ τ ὰ κονιάματα κα ὶ ἐ πι - χρί σματα τ ῶ ν τοίχων α ὐ τ ῶ ν, ε ἰ κόνων τοι ού των ἢ κα ὶ χρι - στια νικ ῶ ν ἐ πιγραφ ῶ ν, ἵ να δι’ αυτ ῶ ν ἀ να στη λου μέ νη συ - μπλη ρωθ ῇ ἢ διαφωτισθ ῇ ἥ τε ἱ στορία τ ῶ ν ἐ π ὶ μέρους ἁ γίων το ῦ Θεο ῦ Ἐ κκλησ ι ῶ ν κα ὶ ἡ κατάστασις τ ῆ ς ἱ ερ ᾶ ς ζω γρα φι - κ ῆ ς, ἅ μα δ ὲ χορηγηθ ῶ σιν ο ὕ τω παρ’ ἡ μέραν το ῖ ς ἡ με τέ ροις ἁ γιογράφοις πρ ὸ ς μίμησιν μνημε ῖ α τέχνης ἱ ερ ᾶ ς, τοσ αύ - την ἑ λ κύοντα σήμερον τ ὴ ν προσοχ ὴ ν κα ὶ μελέτην τ ῶ ν ἡ - με τέ ρων λο γί ων καί τινες τούτων τ ὸ ν θαυμασμ ὸ ν τ ῶ ν ξέ - 19 Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝ ΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΓ ΕΩΡΓΙΟΥ Α΄ νων ἐ πι στη μό νων κα ὶ τεχνιτ ῶ ν» 1 . Η ξε χα σμέ νη εκκλησιαστική ιστορία και η ιε ρά τέχνη ανα κα λύ - πτο νται εκ νέου για να αποτελέσουν αυτές πλέον το θεμέλιο πά - νω στο οποίο θα κτι σθεί η συνέχεια του Ελληνισμού.