Geopark Owadów-Brzezinki W Gminie Sławno

Sławno, dnia 17.01.2019 r.

Opis przedmiotu zamówienia na dostawę tablic wraz z montażem

1) Przydrożne tablice informacyjne – 6 szt. 2) Tablice informacji turystycznej dotyczące wytyczonych ścieżek rowerowych – 5 szt. 3) Tabliczki/ naklejki 1/zestaw – 60 szt. 4) Tablice informacji turystycznej dotyczące skamieniałości – 12 szt.

Ad 1) Przydrożne tablice informacyjne

1. Tablice zewnętrzne wraz z montażem (na drewnianych stelażach) 6 szt. powinny być wydrukowane w formacie co najmniej 120 x 80 poziom w wysokiej jakości i odporne na warunki atmosferyczne. 2. Na tablicy powinno się znaleźć się herb gminy i logo projektu. Treść przekazana przez Zamawiającego. 3. Ostateczny projekt do konsultacji z Zamawiającym zatwierdzony po jego akceptacji.

Stelaże drewniane (zewnętrzne) konstrukcja wykonana z drewna litego-palisady drewnianej (sosna, świerk) poddanego impregnacji ciśnieniowej, żeby produkt był odporny na warunki atmosferyczne.

Tablice z blachy ocynkowanej profilowanej. Tablica wyklejona folią z wydrukiem i laminatem antygraffiti.

Stelaż powinien być wyposażony w daszek jednospadowy, gont drewniany.

str. 1

Ad 2) Tablice informacji turystycznej dotyczące wytyczonych ścieżek rowerowych

1. Tablice zewnętrzne z montażem (na drewnianych stelażach) 5 szt. powinny być wydrukowane w formacie co najmniej 120 x 80 pion w wysokiej jakości i odporne na warunki atmosferyczne. Na tablicy powinna znaleźć się kolorowa mapa administracyjna drogowa Gminy Sławno z naniesionymi punktami atrakcyjnymi turystycznie między innymi kościół, geopark, górki sławieńskie, punkt informacji turystycznej. Na tablicy powinien znaleźć się herb gminy i logo projektu oraz informacje dotyczące projektu. Na mapie muszą znaleźć się naniesione szlaki rowerowe w różnych kolorach. Mapa musi zawierać legend. Treść oraz mapa do konsultacji z zamawiającym. Elementy graficzne na każdej z tablic muszą być dostarczone również jako osobne edytowalne plik w programie corel wer.13.

Stelaże drewniane (zewnętrzne) konstrukcja wykonana z drewna litego-palisady drewnianej (sosna, świerk) poddanego impregnacji ciśnieniowej, żeby produkt był odporny na warunki atmosferyczne.

Tablica wyklejona folią z wydrukiem i laminatem antygraffiti.

Wykonawca musi nanieść mapę i umieścić na tablicy.

Zamawiający udostępni zdjęcia punktów atrakcyjnych turystycznie.

Płyta kompozytowa typu dibond.

Ad 3) Tabliczki /Naklejki

Wykonanie tabliczek formatu A5. 1 zestaw- Ilość 60 szt. Tabliczki samoprzylepne pokryte folią błysk w dibondzie.

str. 2

AD 4) Tablice informacji turystycznej dotyczące skamieniałości

ŚCIEŻKA EDUKACYJNA

a. Ścieżka edukacyjna powinna być zintegrowana z wystawą skamieniałości pozyskanych z unikatowego stanowiska paleontologicznego Owadów-Brzezinki w Gminie Sławno, które będą wyeksponowane w muzeum na terenie Geoparku. b. Tablice (12szt.) będą wyeksponowane na zewnątrz (5 szt.) oraz wewnątrz (7 szt.) budynku (szczegóły przy opisie do każdej z tablic). c. Poszczególne elementy graficzne umieszczone na tablicach (szczegóły poniżej) powinny być przygotowane przez doświadczonych grafików w porozumieniu z naukowcami doskonale znającymi paleobiologię, paleogeografię i geologię jurajskiego stanowiska Owadów-Brzezinki. UWAGA! Do zadania wykonawcy należy rekonstruowanie na podstawie publikacji naukowych ekosystemów i zwierząt późnojurajskich znalezionych i opisanych z Gminy Sławno. Szczegóły przy opisie poszczególnych tablic. d. Wszelkie elementy graficzne na tablicach muszą być wykonane na bardzo wysokim poziomie estetycznym i naukowym, a nie przedrukowane. e. Tablica zewnętrzne (szt. 5) o wymiarach 80-120 – Stelaże wykonane z połączenia drewna (świerku skandynawskiego impregnowanego w taki sposób, aby zachować odporność na warunki atmosferyczne przez min 5 lat ) z aluminium lakierowanym proszkowo. Wymagana solidna, stabilna konstrukcja i estetyczny wygląd. Stopy do zmocowania konstrukcji do ziemi wykonane z ciętych laserem blach ze stali zabezpieczonej antykorozyjnie i lakierowanej proszkowo. Elementy te mają być estetycznym połączeniem z konstrukcją, ma też przedstawiać logo w postaci skrzypłocza (logo zostanie dostarczone przez inwestora). Plansza wykonana z płyty elewacyjnej Dibond lub Alucobond o grubości 4-5 mm z obustronną warstwą aluminium 0,5mm. Tablice wydrukowane w foto jakości, minimum 1200 dpi. Montaż planszy do stelaża przeprowadzony w taki sposób, aby elementy mocujące nie były widoczne. Tablice wydrukowane w foto jakości, laminowane powłoką antygrafitti. Plansze o trwałości 10 lat. Rysunek techniczny konstrukcji oraz sposób mocowania należy przedstawić inwestorowi do akceptacji.

str. 3 f. Tablice wewnętrzne (szt. 7) – wymiar: 200 (wysokość)/150 (szerokość) cm. Plansza wykonana z płyty Dibond lub Alucobond o grubości minimum 3 mm z obustronną warstwą aluminium 0,3 mm. Montaż planszy do ścian przeprowadzony w taki sposób, aby elementy mocujące nie były widoczne, jednak pozwalały na łatwy demontaż w celu zamiany kolejności plansz lub ich wymiany. Tablice wydrukowane w foto jakości, minimum 1200dpi, laminowane powłoką antyrefleksyjną. Plansze o trwałości 10 lat. Rysunek techniczny sposobu mocowania należy przedstawić inwestorowi do akceptacji. g. Po wykonaniu elementów graficznych na poszczególnych tablicach (m.in. mapek i rysunków), tekst powinien być zredagowany (np. wstawione cytowania do rysunków) i zatwierdzony przez środowisko naukowe. Tekst i obraz na planszach musi tworzyć całość. h. Elementy graficzne na każdej z tablic muszą być dostarczone również jako osobne edytowalne pliki, które będzie można wykorzystać do innych celów ekspozycyjnych w Geoparku Owadów-Brzezinki. Ze względu na to, że obrazy będą drukowane lub wyświetlane również na dużych powierzchniach, grafika musi być bardzo wysokiej jakości.

str. 4

OPIS POSZCZEGÓLNYCH TABLIC (ZEWNĘTRZNE 5 szt.)

1. Tablica 1. Wprowadzenie do geologicznej historii regionu

Grafika jaka powinna znaleźć się na planszy:

a. Kolorowa mapa geologiczna Gór Świętokrzyskich (według J. Samsonowicza 1966 – załącznik do „Przewodnika do ćwiczeń z Geologii Dynamicznej” pod redakcją W. Jaroszewskiego, Wydawnictwa Geologiczne, uproszczona). b. Kolorowy przekrój geologiczny przez Góry Świętokrzyskie (opracowany według mamy J. Czarneckiego). c. Kolorowa tabela stratygraficzna. d. Kolory na wszystkich wyżej wymienionych elementach muszą być tożsame!

Tekst do Tablicy 1 (zewnętrzna): Kamieniołom Owadów-Brzezinki znajduje się na północno-zachodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, a wydobywane tu skały zaliczane są do systemu jurajskiego.

Skały powstałe w historii Ziemi podzielono na różne jednostki geochronologiczne (czasowe): od największych eratem/era, poprzez drobniejsze system/okres, do drobniejszych takich jak oddział/epoka czy piętro/wiek. Zapis geologiczny w czasie ilustruje tabela stratygraficzna, gdzie różnymi kolorami oznaczane są skały różnego wieku. Skały tego samego wieku oznacza się zawsze tym samym kolorem. Ta zasada obowiązuje na całym świecie - i dla przykładu skały sytemu jurajskiego są zawsze oznaczane kolorem niebieskim. Przy tabeli stratygraficznej podany jest także wiek powstawania skał liczony w milionach lat w przeszłość przed dniem dzisiejszym.

Dzisiejsze Góry Świętokrzyskie zbudowane są ze skał bardzo różnego wieku. Najstarsze z nich skały kambru liczą ponad pół miliarda lat, najmłodsze to osady rzeczne i wydmy powstałe nawet w ostatnim tysiącleciu. Różnobarwne pola na mapie oznaczają skały różnego wieku. Rzut oka na mapę i porównanie kolorów pokazuje, że w centralnej części Gór Świętokrzyskich występują skały najstarsze – kambru (powstałe nawet ponad pół miliarda lat temu), ordowiku, syluru, dewonu, karbonu i permu. Aby tak stare skały mogły pojawić się na powierzchni musiały one zostać mocno wydźwignięte z głębi, a przykrywające je kiedyś

str. 5 młodsze skały zostały usunięte przez erozję. Ta część centralna Gór Świętokrzyskich najsilniej wypiętrzona nazywana jest trzonem paleozoicznym. Młodsze skały triasu (kolor fioletowy), jury (niebieski) i kredy (zielony) występują wokół Gór Świętokrzyskich tworząc ich obrzeżenie mezozoiczne. One także zostały wydźwignięte, lecz nie tak silnie jak część centralna Gór.

Gór Świętokrzyskie należą do gór fałdowych, powstałych wskutek fałdowania warstw skalnych, które gromadziły się przez długi czas w morzu lub na lądzie i leżały pierwotnie poziomo. Wskutek silnych nacisków bocznych warstwy skalne zostały bardzo silnie nachylone, tworząc fałdy, a zbudowany z nich masyw górski został wypiętrzony. Ponieważ najmłodsze skały należą do systemu kredowego (widoczne są nawet niedaleko stąd w okolicach Tomaszowa Mazowieckiego), sfałdowanie i wypiętrzenie dzisiejszych Gór Świętokrzyskich miało miejsce po ich powstaniu, a więc u schyłku kredy.

2. Tablica 2. Opis następstw skał górnej jury w okolicach Sławna

Grafika jaka powinna znaleźć się na planszy: a. Kolorowy profil geologiczny skał odsłaniających się w kamieniołomie Owadów- Brzezinki. Obok profilu (po prawej stronie) zestawione miniaturek rekonstrukcji zwierząt znalezionych w poszczególnych warstwach profilu.

Na podstawie publikacji: BŁAŻEJOWSKI B., MATYJA B.A., WIERZBOWSKI A., WIERZBOWSKI H. 2014. A new exceptionally preserved Late Jurassic ecosystem (Owadów-Brzezinki, Central Poland) and its geological background. W: Jurajskie utwory synkliny tomaszowskiej. Jurassica XI. Przewodnik wycieczek terenowych, abstrakty i artykuły. Spała, 9-11.10.2014 r. (red. A. Feldman-Olszewska, A. Wierzbowski): 21–26. Państw. Inst. Geol. – PIB, Warszawa.

b. Rysunek skrzypłocza Limulus darwini

Literatura niezbędna do wykonania zadania:

KIN A., BŁAŻEJOWSKI B. 2014. The Horseshoe Crab of the genus Limulus: living fossil or stabilomorph? PLoS ONE 9(10), e108036.

BŁAŻEJOWSKI B. 2015. The oldest species of the genus Limulus from the Late Jurassic of Poland. 3–14. W: CARMICHAEL, R.H., BOTTON, M.L., SHIN, P.K.S., CHEUNG, S.G. (ed.),

str. 6

Changing global perspectives on biology, conservation, and management of horseshoe crabs, 2015. Springer, New York.

Wymagana technika wykonania rysunków (wszystkich na tej tablicy) na przykładzie rysunku triasowego

skrzypłocza z Tunezji

c. Rysunek amonita Zarajskites zarajskensis Literatura niezbędna do zrekonstruowania amonitów: MATYJA B.A., WIERZBOWSKI A. 2016 - Ammonites and ammonite stratigraphy of the uppermost Jurassic (Tithonian) in the Owadów-Brzezinki quarry (central Poland). Vol. Jura., 14. Landman NH, Cobban WA, Larson NL 2012 - Mode of life and habitat of scaphitid ammonites. Geobios 45: 87–98. d. Rysunek Ichtiozaura Cryopterygius kielanae

Literatura niezbędna do zrekonstruowania zwierzęcia:

Tyborowski D. 2016. A new ophthalmosaurid ichthyosaur from the Late Jurassic of Owadów- Brzezinki Quarry, Poland. Acta Palaeontologica Polonica 61 (4): 791-803.

e. Rysunek ważki Eumorbaeshna adriankini

Literatura niezbędna do zrekonstruowania ważki: str. 7

Bechly G, Kin A (2013) First record of the fossil dragonfly family Eumorbaeschnidae from the Upper Jurassic of Poland. Acta Pal Polonica 58: 121–124.

f. Rysunek żółwia Owadowia borsukbialynickae

Literatura niezbędna do zrekonstruowania żółwia:

SZCZYGIELSKI T., TYBOROWSKI D., BŁAŻEJOWSKI B. 2017. A new pancryptodiran turtle from the Late Jurassic of Poland and palaeobiology of early marine turtles. Geological Journal. 2017; 1-12.

Anquetin J, Joyce WG. 2014. A reassessment of the Late Jurassic turtle Eurysternum wagleri (Eucryptodira, Eurysternidae). Journal of Vertebrate Paleontology 34(6): 1317–1328.

g. Rysunek krokodylomorfa

Literatura niezbędna do zrekonstruowania krokodylomorfa (Fig. 5, Theriosuchus):

Karl H-V, Gröning E, Brauckmann C, Schwarz D, Knötschke N. The Late Jurassic crocodiles of the Langenberg near Oker, Lower Saxony (Germany), and description of related materials (with remarks on the history of quarrying the “Langenberg Limestone” and “Obernkirchen Sandstone”). Clausthal Geowiss. 2006;5: 59–77.

Tekst do Tablicy 2 (zewnętrzna):

Warstwy skalne widoczne w kamieniołomie reprezentują najmłodsze osady jury na tym terenie. Są one nachylone pod kątem kilkunastu stopni ku zachodowi. To wychylenie powoduje, że przechodząc wzdłuż ścian kamieniołomu od wschodu ku zachodowi możemy obserwować coraz to młodsze warstwy skalne. Starszych skał można się zatem spodziewać na wschód od kamieniołomu.

Najstarsze skały widoczne w dnie kamieniołomu to ciemnoszare margle czyli skały zbudowane z iłu spojonego węglanem wapnia. Skały te zawierają liczne szczątki morskich

str. 8 zwierząt – muszle amonitów i małży, szczątki pancerzy skorupiaków (krewetek) i kości ryb. Leżące wyżej grube ławice białych, mażących palce „kredowatych” wapieni również dostarczyły licznych szczątków zwierząt morskich – zwłaszcza muszle małży i amonitów, lecz także rzadkie okazy kręgowców – pływających gadów ichtiozaurów, wymarłych przedstawicieli krokodyli i żółwi. Cały świat zachowanych tu zwierząt pokazuje na dość płytkie – zapewne od kilku do kilkudziesięciu metrowej głębokości, niezbyt oddalone od lądu i normalnie zasolone morze. Leżące wyżej wapienie są inne, tworzą cienkie ławice, które wykazują charakterystyczne pękanie wzdłuż ich powierzchni na gładkie płyty. Właśnie na tych powierzchniach można obserwować bardzo liczne – chociaż dość monotonne w swoim składzie nagromadzenia muszli drobnych małży, a wśród nich rzadkie oraz niezwykłe cenne dla nauki skamieniałości, zarówno zwierząt morskich (amonity, szczątki ryb, morskie stawonogi – w tym niezwykle cenne znaleziska skrzypłoczy) jak i lądowych (owady jak ważki, pasikoniki; kości gadów latających – pterozaurów). Te właśnie wapienie tworzyły się w bardzo płytkiej, położonej niedaleko brzegu, lagunie. Miała ona okresowo połączenia z morzem, lecz okresowo być może wskutek słabej cyrkulacji wody i zakwitów sinic dochodziło tu do powstania środowiska beztlenowego przy dnie, co sprzyjało dobremu zachowaniu skamieniałości.

3. Tablica 3. Opis następstw skał górnej jury w okolicach Sławna

Grafika jaka powinna znaleźć się na planszy:

a. Kolorowa mapa litostratygraficzna utworów jury i kredy synkliny tomaszowskiej. b. Kolorowy profil litologiczno-litostratygraficzny utworów keloweju i jury górnej w synklinie tomaszowskiej. Według Matyja i Wierzbowski 2014 W: Jurajskie utwory synkliny tomaszowskiej. Jurassica XI. Przewodnik wycieczek terenowych, abstrakty i artykuły. Spała, 9-11.10.2014 r. (red. A. Feldman-Olszewska, A. Wierzbowski): 21–26. Państw. Inst. Geol. – PIB, Warszawa.

Tekst do Tablicy 3 (zewnętrzna):

str. 9

Przedstawiony zapis warstw skalnych w kamieniołomie odnoszony jest do schyłku okresu jurajskiego (wieku/piętra zwanego tytonem), i wskazuje, na przemiany środowiska od bardziej otwartego środowiska morza szelfowego do płytkiej laguny morskiej. Początkowo tworzyły się tu skały margliste z dużym udziałem materiału ilastego znoszonego z lądu zaliczane do formacji pałuckiej, później, być może wskutek wysuszenia klimatu i ustania dopływ iłu, powstawały już tylko czyste wapienie. Wapienie te, zaliczone są do formacji kcyńskiej, tworzyły się w płytkich, ciepłych i czystych wodach stopniowo ustępującego morza.

Żeby jednak prześledzić wcześniejszą historię morza jurajskiego w okolicach Sławna trzeba przyjrzeć się skałom starszym niż te widoczne w kamieniołomie. Można byłoby wykonać tu wiercenie i zbadać kolejne próbki skalne z coraz to większej głębokości. Skałom tym można się jednak przyjrzeć na powierzchni, wiedząc, że warstwy nachylają się ku zachodowi, i że w związku z tym coraz starsze skały powinny odsłaniać się w kierunku wschodnim, a więc w kierunku Opoczna, czy też bardziej na północ w kierunku Inowłodza. Przeprowadzając te obserwacje można się przekonać, że poniżej grubego zespołu morskich warstw marglisto-wapiennych zaliczanych do formacji pałuckiej i leżącej niżej formacji muszlowców stobnickich, pojawiają się jeszcze raz wapienie powstał w płytkim i ciepłym morzu reprezentujące płytki szelf węglanowy i odnoszone do formacji oolitowej i koralowej – zaliczane też do górnej jury, lecz do innych starszych pięter kimerydu i oksfordu. Jeszcze starsze wapienie górnej jury też należące do piętra oksford reprezentują już jednak bardziej głębokie morze i zawierają liczne szczątki krzemionkowych gąbek wskazujące na kilkusetmetrowe głębokości (formacja gąbkowych wapieni częstochowskich). Odsłaniały się one niegdyś w starych kamieniołomach w Opocznie. Jeszcze starsze są osady piaszczysto- wapienne przepojone krzemionką – zwane chalcedonitami eksploatowane w kamieniołomach w Inowłodzu. Pokazują one na wyraźnie płytsze środowisko i dopływ materiału z lądu (płytki szelf siliciklastyczny), należą już do środkowej jury i razem z jeszcze starszymi osadami jury środkowej wyznaczają początek bytności morza na tym terenie.

Zapis geologiczny w okolicach Sławna (i w tej części Gór Świętokrzyskich) pokazuje zatem historię morza, które miało charakter morza szelfowego, czyli morza, które objęło w tym czasie również inne, znaczne obszary kontynentu europejskiego. Na przedstawionej figurze następstwo kolejnych zespołów skalnych – formacji powstałych od schyłku jury środkowej

str. 10 do końca jury późnej zostało oznaczone wyraźnie skontrastowane barwami zbliżonymi do naturalnych barw skał dominujących w kolejnych zespołach.

4. Tablica 4. Tło paleogeograficzne „W jurajskim świecie”

Grafika jaka powinna znaleźć się na planszy:

a. Kolorowa mapa paleogeograficzna późnej jury z zaznaczonymi lokalizacjami Owadowa-Brzezinek, Solnhofen (Niemcy) oraz Cerin (Francja). Przy powstaniu tej mapy niezbędna będzie współpraca z kompetentnymi naukowcami doskonale znającymi temat.

Dodatkowe istotne informacje dla wykonawcy: uproszczona mapka paleogeograficzna powinna zawierać lokalizację stanowiska Owadów-Brzezinki w późnej jurze oraz zaznaczone połączenia z prowincjami i podprowincjami biogeograficznymi: subborealną (z podprowincjami rosyjską i brytyjską) oraz submedyterańska (obejmująca obszar Bawarii), a także naniesioną barierą/pasa štramberskich raf koralowych. Wykonawca powinien korzystając z informacji zawartych z dostępnych publikacji naukowych na temat paleogeografii późnej jury. Nie są dostępne takie mapy. Zadaniem wykonawcy jest ich wykonanie. Z plastykami musi współpracować geolog znający się na paleogeografii późnej jury.

Na wzór tej z muzeum w Solnhofen w Bawarii:

str. 11

Literatura niezbędna do zrekonstruowania mapy:

Karl H-V, Gröning E, Brauckmann C, Schwarz D, Knötschke N. 2006. The Late Jurassic crocodiles of the Langenberg near Oker, Lower Saxony (Germany), and description of related materials (with remarks on the history of quarrying the “Langenberg Limestone” and “Obernkirchen Sandstone”). Clausthal Geowiss: 59–77. – Fig. 1.

Tekst do Tablicy 4 (zewnętrzna): Na stanowisku paleontologicznym Owadów-Brzezinki dokonano szeregu odkryć, m.in. specyficznego zespołu amonitów i skorupiaków, a także dużych morskich kręgowców (żółwie skrytoszyjne, ichtiozaury, krokodylomorfy), pozwalających stwierdzić, że badane stanowisko stanowi paleobiogeograficzny węzeł, łączący kilka odrębnych prowincji i podprowincji biogeograficznych: subborealną (z podprowincjami rosyjską i brytyjską) oraz submedyterańską (obejmującą obszar m.in. południowych Niemiec), z incydentalnymi wpływami prowincji medyterańskiej. str. 12

Dotychczasowy stan wiedzy wskazuje, że skamieniałości fauny typowo morskiej odkrytej na stanowisku Owadów-Brzezinki, jak amonitów, ichtiozaurów czy krokodylomorfów, znane były dotychczas wyłącznie z prowincji subborealnej-borealnej, natomiast niektóre grupy, jak owady, homaropodobne i żółwie opisywane były z prowincji submedyterańskiej- medyterańskiej. Wskazuje to na istnienie w tym czasie ograniczonego połączenia pomiędzy tymi obszarami, prawdopodobnie wskutek obecności bariery/pasa štramberskich raf koralowych, oddzielającej te prowincje. Stanowisko Owadów-Brzezinki powinno być zatem traktowane jako całkowicie nowe „okno tafonomiczne” świata organicznego późnej jury

(przełomu wczesnego i późnego tytonu), ukazujące w sposób unikatowy nie tylko nieznany zapis ewolucji organizmów żywych, ale również sytuację paleogeograficzną ówczesnej

Europy.

Obecność interesującego materiału do badań porównawczych, wynikająca z niewielkiego dystansu stratygraficznego oddzielającego stanowisko Owadów-Brzezinki od stanowisk niemieckich (submedyterańskich) oraz rosyjskich, brytyjskich i arktycznych (subborealnych- borealnych), daje możliwość lepszego poznania paleobiogeografii tych obszarów na dotychczas nieosiągalnym poziomie.

str. 13

5. Tablica 5. Rzeźba i osady czwartorzędowe gminy Sławno

Grafika jaka powinna znaleźć się na planszy:

a. Kolorowa mapa geomorfologiczna zestawiona z opisem i dokumentacją fotograficzną polodowcowych form rzeźby terenu w Gminy Sławno. b. Zdjęcia głazów narzutowych z okolic Sławna i dwa średniej wielkości głazy narzutowe przy tablicy (głazy bez większego problemu można znaleźć na hałdach kamieniołomu Owadów-Brzezinki).

Do wykonania tego zadania niezbędny jest geomorfolog (geolog czwartorzędu), który na podstawie dostępnych map geomorfologicznych Gminy Sławno (można je zdobyć w Państwowym Instytucie Geologicznym) i obserwacji w terenie wykona taką kolorową mapę schematyczną. Z plastykami musi współpracować geolog znający się na interpretacji map i polodowcowej rzeźbie terenu.

Tekst do Tablicy 5 (zewnętrzna): W granicach gminy Sławno na powierzchni terenu przeważają osady czwartorzędowe i holoceńskie. Fragmentarycznie wyłaniają się skały podłoża mezozoicznego.

W pokrywie czwartorzędowej dominującą rolę odgrywają utwory związane ze zlodowaceniami, które parokrotnie pokrywały większą lub mniejszą część tego regionu. Głównym osadem glacjalnym są gliny zwałowe, formujące pasy moren czołowych oraz występujące jako moreny denne i ablacyjne o szerokim rozprzestrzenieniu. Glinom tym towarzyszą osady fluwioglacjalne, które w Gminie Sławno zalegają na późnojurajskich skałach wapiennych eksploatowanych w kamieniołomie Owadów-Brzezinki przez firmę Nordkalk.

str. 14

6. Tablica 6. Stanowisko Paleontologiczne Owadów-Brzezinki (wewnętrzna)

Grafika jaka powinna znaleźć się na planszy:

1. kolorowy profil warstw skalnych odsłaniający się w kamieniołomie Owadów-Brzezinki; za Błażejowski i in. 2014, 2016. BŁAŻEJOWSKI B., MATYJA B.A., WIERZBOWSKI A., WIERZBOWSKI H. 2014. A new exceptionally preserved Late Jurassic ecosystem (Owadów-Brzezinki, Central Poland) and its geological background. W: Jurajskie utwory synkliny tomaszowskiej. Jurassica XI. Przewodnik wycieczek terenowych, abstrakty i artykuły. Spała, 9-11.10.2014 r. (red. A. Feldman-Olszewska, A. Wierzbowski): 21–26. Państw. Inst. Geol. – PIB, Warszawa.

BŁAŻEJOWSKI B., GIESZCZ P., TYBOROWSKI D. 2016. New finds of well-preserved Tithonian (Late Jurassic) fossils from the Owadów-Brzezinki Quarry, Central Poland: a review and perspectives. Volumina Jurassica 14, 123–132.

2. kolorowa rekonstrukcja ważki Eumorbaeshna adriankini.

Należy wykonać kolorową rekonstrukcję późnojurajskiej ważki w oparciu o dane zamieszczone w publikacji: Bechly, Kin 2013. W publikacji znajdują się informację na temat charakterystycznych cech tego (nowego dla nauki) gatunku, m.in. żyłek na skrzydłach. Tę ważkę należy odtworzyć na podstawie zachowanego w stanie kopalnym i opracowanego naukowo skrzydła. Zatem zrekonstruowany owad musi posiadać skrzydło z naniesionymi wszelkimi cechami i szczegółami opisanymi na tej skamieniałości. Cała rekonstrukcja ważki musi być oparta na wiedzy z zakresu późnojurajskich ważek znanych w centralnej Europy. Nie są dostępne rysunki tych zwierząt. Zadaniem wykonawcy jest ich wykonanie. Z plastykami musi współpracować paleobiolog znający się na mezozoicznych owadach.

Literatura niezbędna do zrekonstruowania ważki:

Bechly G, Kin A (2013) First record of the fossil dragonfly family Eumorbaeschnidae from the Upper Jurassic of Poland. Acta Pal Polonica 58: 121–124.

str. 15

3. kolorowa rekonstrukcja ichtiozaura Cryopterygius kielanae.

Literatura niezbędna do zrekonstruowania zwierzęcia:

Tyborowski D. 2016. A new ophthalmosaurid ichthyosaur from the Late Jurassic of Owadów- Brzezinki Quarry, Poland. Acta Palaeontologica Polonica 61 (4): 791-803

Należy wykonać kolorową rekonstrukcję ichtiozaura w oparciu o dane zamieszczone w publikacji: Tyborowski 2016. W publikacji znajdują się informację na temat charakterystycznych cech tego (nowego dla nauki) gatunku, m.in. jego proporcji i cech charakterystycznych. Wykonawca powinien korzystając z informacji zawartych z dostępnych publikacji naukowych. Nie są dostępne rysunki tych zwierząt. Zadaniem wykonawcy jest ich wykonanie. Z plastykami musi współpracować paleobiolog znający się na tej wymarłem grupie zwierząt.

Na wzór tej (jest to wyłącznie przykład grafiki znaleziony w Internecie):

Spis zwierząt, które powinny znaleźć się na rekonstrukcji:

str. 16

1. kolorowa rekonstrukcja żółwia skrytoszyjnego Owadowia borsukbialynickae polującego na homaropodobne skorupiaki. Literatura niezbędna do zrekonstruowania zwierzęcia:

Żółwie: SZCZYGIELSKI T., TYBOROWSKI D., BŁAŻEJOWSKI B. 2017. A new pancryptodiran turtle from the Late Jurassic of Poland and palaeobiology of early marine turtles. Geological Journal. 2017; 1-12. Anquetin J, Joyce WG. 2014. A reassessment of the Late Jurassic turtle Eurysternum wagleri (Eucryptodira, Eurysternidae). Journal of Vertebrate Paleontology 34(6): 1317– 1328. Joyce, W.G. 2000. The first complete skeleton of Solnhofia parsonsi (Cryptodira, Eurysternidae) from the Upper Jurassic of Germany and its taxonomic implications. Journal of Paleontology 74, 684-700. Joyce, W.G. 2003. A new Late Jurassic turtle specimen and the taxonomy of Palaeomedusa testa and Eurysternum wagleri. PaleoBios 23, 1-8. Homaropodobne skorupiaki: Robin (N.), Charbonnier (S.), Merle (D.), Simpson (M.I.), Petit (G.) & Fernandez (S.), 2016 - Bivalves on mecochirid lobsters from the Aptian of the Isle ofWight: Snapshot on an Early Cretaceous palaeosymbiosis. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, vol. 453, p. 10-19. Należy wykonać kolorową rekonstrukcję żółwia skrytoszyjnego polującego na homaropodobne skorupiaki w oparciu o dane zamieszczone w publikacji: Szczygielski i in. 2016. W publikacji znajdują się informację na temat charakterystycznych cech tego (nowego dla nauki) gatunku, m.in. jego proporcji i cech charakterystycznych, szczególnie żuchwy i karapaksu. Wykonawca powinien korzystając z informacji zawartych z dostępnych publikacji naukowych. Nie są dostępne rysunki tych zwierząt. Zadaniem wykonawcy jest ich wykonanie. Z plastykami musi współpracować paleobiolog znający się na tej wymarłem grupie zwierząt. W związku z tym, że w Owadowie-Brzezinkach nie zachował się karapaks tych żółwi, plastyk musi skorzystać z informacji na temat jurajskich żółwi znalezionych w Niemczech (Literatura: Joyce 2000, 2003; Anquetin, Joyce 2014).

str. 17

2. Kolorowa mapa paleogeograficzna późnej jury z zaznaczonymi połączeń pomiędzy Owadowem-Brzezinkami a prowincjami subborealną-borealną, submedyterańską- medyterańską, oceanem Tetydy oraz bariery/pasa štramberskich raf koralowych.

str. 18

Przykład takiej mapy

str. 19

Literatura niezbędna do narysowania takiej mapy:

MATYJA B.A., 2009 – Development of the Mid-Polish Trough versus Late Jurassic evolution in the Carpathian Foredeep area. Geological Quarterly 53: 1: 49–62. MATYJA B.A., WIERZBOWSKI A., 2016 – Ammonites and ammonite stratigraphy of the uppermost Jurassic (Tithonian) of the Owadów-Brzezinki quarry (central Poland). Volumina Jurassica, 14: 65-122. Tyborowski D. 2016. A new ophthalmosaurid ichthyosaur from the Late Jurassic of Owadów-Brzezinki Quarry, Poland. Acta Palaeontologica Polonica 61 (4): 791-803

Wykonawca powinien korzystając z informacji zawartych z dostępnych publikacji naukowych (Błażejowski i in. 2016; Matyja 2009; Matyja i Wierzbowski 2016; Tyborowski 2016). Nie są dostępne rysunki tych map. Zadaniem wykonawcy jest ich wykonanie. Z plastykami musi współpracować geolog znający się na paleogeografii późnej jury Europy.

TEKST do tablicy 6: Stanowisko Paleontologiczne Owadów-Brzezinki

Stanowisko paleontologiczne zlokalizowane w kamieniołomie Owadów-Brzezinki (gmina Sławno, powiat opoczyński), znajduje się na północno-zachodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, a wydobywane tu skały zaliczane są do systemu jurajskiego.

Przedstawiony zapis warstw skalnych w kamieniołomie odnoszony jest do schyłku okresu jurajskiego (wieku/piętra zwanego tytonem), i wskazuje na przemiany środowiska od bardziej otwartego środowiska morza szelfowego do płytkiej laguny morskiej. Początkowo tworzyły się tu skały margliste z dużym udziałem materiału ilastego znoszonego z lądu zaliczane do formacji pałuckiej, później, być może wskutek wysuszenia klimatu i ustania dopływ iłu, powstawały już tylko czyste wapienie. Wapienie te, zaliczone są do formacji kcyńskiej, tworzyły się w płytkich, ciepłych i czystych wodach stopniowo ustępującego morza.

str. 20

Na stanowisku paleontologicznym Owadów-Brzezinki dokonano szeregu odkryć, m.in. specyficznego zespołu amonitów, homaropodobnych skorupiaków i skrzypłoczy, a także dużych kręgowców: ryb, żółwi skrytoszyjnych, ichtiozaurów oraz krokodylomorfów, pozwalających stwierdzić, że badane stanowisko stanowi paleobiogeograficzny węzeł, łączący kilka odrębnych prowincji i podprowincji biogeograficznych: subborealną (z podprowincjami rosyjską i brytyjską) oraz submedyterańską (obejmującą obszar m.in. południowych Niemiec), z incydentalnymi wpływami prowincji medyterańskiej. Zdecydowana większość rozpoznanych skamieniałości reprezentuje dotychczas nieznane gatunki.

Niezwykle interesujący jest fakt, że z wymienionych powyżej obszarów znane są zbliżone pod względem składu taksonomicznego zespoły skamieniałości. Podobieństwa te zostały wykryte zarówno wśród organizmów morskich jak i lądowych, co pozwala na prowadzenie zróżnicowanych badań paleontologicznych i rekonstrukcji paleobiogeograficznych. Dotychczasowy stan wiedzy wskazuje, że skamieniałości fauny typowo morskiej odkrytej na stanowisku Owadów-Brzezinki, jak amonitów, ichtiozaurów czy krokodylomorfów, znane były dotychczas wyłącznie z prowincji subborealnej-borealnej, natomiast niektóre grupy, jak owady i żółwie opisywane były z prowincji submedyterańskiej-medyterańskiej. Wskazuje to na istnienie w tym czasie ograniczonego połączenia pomiędzy tymi obszarami, prawdopodobnie wskutek obecności bariery/pasa štramberskich raf koralowych, oddzielającej te prowincje. Stanowisko Owadów-Brzezinki powinno być zatem traktowane jako całkowicie nowe okno tafonomiczne świata organicznego późnej jury (przełomu wczesnego i późnego tytonu), ukazujące w sposób unikatowy nie tylko nieznany zapis ewolucji organizmów żywych, ale również sytuację paleogeograficzną ówczesnej Europy.

str. 21

7. Tablica 7. Amonity – władcy pradawnych głębin (wewnętrzna)

Grafika jaka powinna znaleźć się na planszy: a. Kolorowy rysunek schematyczny amonita b. Kolorowy rysunek przekroju amonita. c. Kolorowa przyżyciowa rekonstrukcja amonitów z podrodzin Virgatitinae i Pavloviinae. d. Przykłady różnych kształtów i ornamentacji amonitów (rysunki schematyczne).

Literatura niezbędna do zrekonstruowania amonitów:

MATYJA B.A., WIERZBOWSKI A. 2016 - Ammonites and ammonite stratigraphy of the uppermost Jurassic (Tithonian) in the Owadów-Brzezinki quarry (central Poland). Vol. Jura., 14.

Landman NH, Cobban WA, Larson NL 2012 - Mode of life and habitat of scaphitid ammonites. Geobios 45: 87–98.

Należy wykonać kolorową rekonstrukcję majestatycznie pływających w toni wodnej amonitów z podrodzin Virgatitinae i Pavloviinae. Rekonstrukcje należy stworzyć w oparciu o dane zamieszczone w publikacji: Matyja i Wierzbowski 2016. W publikacji tej znajdują się informację na temat charakterystycznych cech tych (nowych dla nauki) gatunków, m.in. kształtu i ornamentacji muszli. Wykonawca powinien korzystając z informacji zawartych z dostępnych publikacji naukowych. Nie są dostępne rysunki tych zwierząt. Zadaniem wykonawcy jest ich wykonanie. Z plastykami musi współpracować paleobiolog znający się na tej wymarłem grupie zwierząt. Istotnym elementem tych rekonstrukcji będzie ciało miękkie, które w stanie kopalnym się nie zachowuje. Przy rekonstrukcji ciała miękkiego, plastyk powinien korzystać m.in. z publikacji: Landman et al. 2012.

str. 22

Przykład rekonstrukcji ciała miękkiego za Lamdman 2012.

TAEKST do tablicy 7: Amonity – władcy pradawnych głębin

Jednymi z najczęściej znajdowanych w wyrobisku kamieniołomu Owadów-Brzezinki skamieniałości są misternie ornamentowane muszle wymarłych głowonogów – amonitów. Największe spotykane tu okazy swoją średnicą dorównują oponie samochodowej. Amonity pojawiły się w dewonie (około 400 milionów lat temu), a wymarły pod koniec kredy (65 milionów lat temu). Osiągnęły one niewyobrażalny sukces ewolucyjny i zasiedliły niemal wszystkie środowiska morskie. Ze względu na niezwykle szybkie tempo ewolucji zwierzęta te stanowią jedną z najważniejszych grup skamieniałości przewodnich. Oznacza to, że skamieniałości amonitów służą do datowania warstw skalnych, w których szczątki te występują. Szczególnie ważne znaczenie biostratygraficzne amonity mają w utworach systemu jurajskiego, takich jak wapienie Owadowa-Brzezinek. To właśnie dzięki amonitom ustalono wiek badanych skał na 148 milionów lat.

str. 23

W przeciwieństwie do współczesnych głowonogów, amonity posiadały zewnętrzny szkielet mineralny w postaci płaskospiralnie zwiniętych muszli zbudowanych z węglanu wapnia. Muszle te podzielone były licznymi przegrodami. Taka anatomia szkieletu stanowiła doskonały aparat hydrostatyczny, dzięki któremu amonity unosiły się w toni wodnej i były zdolne do przemieszczania się w kolumnie wody. Biologia tych zwierząt stanowi jedną z największych tajemnic paleontologii. Istnieje kilka hipotez naukowych dotyczących paleobiologii amonitowatych. Jedna z nich to tak zwana Hipoteza Dymorfizmu Płciowego. Zakłada ona że samce amonitów różniły się morfologią (wyglądem) oraz rozmiarami od samic. Samice według tej hipotezy miałyby osiągać większe rozmiary niż samce. Te drugie zaś, oprócz mniejszych rozmiarów niż samice, miałyby posiadać na swoich muszlach różnorodne struktury, na przykład wydatne kolce. Inną hipotezą mówiącą o paleobiologii tej grupy jest Hipoteza Polimorfizmu Rozwojowego. Koncepcja ta zakłada, że kształt muszli oraz rozmiary amonitów nie wynikały z odmienności między płciami lecz z odmiennych warunków panujących w środowisku życia tych zwierząt. Amonity należące do jednego gatunku mogły zatem rosnąć do różnych rozmiarów w zależności od aktualnych parametrów otaczającego ich środowiska, takich jak temperatura wody lub jej zasolenie. Hipotezę tę wspiera fakt, że zjawisko polimorfizmu rozwojowego występuje również u dzisiejszych głowonogów.

Tajemnicą pozostaje anatomia ciała miękkiego amonitów. Większość rekonstrukcji tych zwierząt przypomina ośmiornicę wciśniętą na siłę do spiralnej muszli. Najnowsze badania naukowe dowidzą zupełnie czegoś innego. Części miękkie amonitowatych musiały być niezwykle delikatne, ponieważ nie znajduje się ich w stanie kopalnym nawet w stanowiskach, w których miękkociałe organizmy są powszechne. Zachowany aparat gębowy amonitów świadczy zaś o tym, że zwierzęta te odżywiały się planktonem. Jest to zatem zupełnie inny sposób zdobywania pokarmu, niż ten obserwowany u dzisiejszych mątw, kalmarów czy ośmiornic, które są aktywnymi drapieżnikami uzbrojonymi w twardy dziób. Prawdopodobnie za życia amonity rozkładały w toni wodnej swoje długie i delikatne czułki, które mogły być spięte miękką błoną i wychwytywały morski plankton.

str. 24

8. Tablica 8. Życie i śmierć skrzypłoczy z Owadowa-Brzezinek (wewnętrzna)

Grafika jaka powinna znaleźć się na planszy:

1. Zdjęcia dzisiejszych i kopalnych (jurajskich) skrzypłoczy, w tym limulusów na plaży wschodnich wybrzeży USA.

Zdjęcia dzisiejszych skrzypłoczy można kupić w każdym sklepie/banku sprzedającym zdjęcia. Zdjęcia jurajskich lumulusów można wykonać w Instytucie Paleobiologii PAN w Warszawie, gdzie są zdeponowane.

Przykładowe zdjęcie skrzypłoczy na wschodnim wybrzeżu USA.

2. Schematyczny rysunek skrzypłocza objaśniający jego budowę (tj. głowotułów, odnóża, oczy itp.).

str. 25

3. Grafika przedstawiająca cechy wspólnie i różnice miedzy dzisiejszymi (Limulus poliphemus) i jurajskimi (Limulus darwini) skrzypłoczami. Na podstawie publikacji: Kin i Błażejowski 2014; Błażejowski 2015).

4. Zdjęcia dzisiejszych azjatyckich skrzypłoczy, jakie można kupić na bazarze w Krabi

(Tajlandia).

Zdjęcia azjatyckich skrzypłoczy można kupić w każdym sklepie/banku sprzedającym zdjęcia.

5. Kolorowa rekonstrukcja skrzypłocza Limulus darwini. Na zwór tej rekonstrukcji innego kopalnego skrzypłocza:

Należy wykonać kolorową rekonstrukcję jurajskiego skrzypłocza Limulus darwini w oparciu o dane zamieszczone w publikacji: Kin i Błażejowski 2014; Błażejowski 2015. W publikacji znajdują się informację na temat charakterystycznych cech tego (nowego dla nauki) gatunku, m.in. kształtu głowotułowia, który znacząco równi się od dzisiejszych limulusów. Wykonawca powinien korzystając z informacji zawartych z dostępnych

str. 26 publikacji naukowych. Nie są dostępne rysunki tych zwierząt. Zadaniem wykonawcy jest ich wykonanie. Z plastykami musi współpracować paleobiolog znający się na tej wymarłem grupie zwierząt.

6. Graficznie przedstawiony stabilomorfizm, na wzór grafiki i rysunków z publikacji Kin i Błażejowski 2014 (poniżej). W języku polskim.

za Kin & Błażejowski 2014.

Literatura niezbędna do wykonania zadania:

KIN A., BŁAŻEJOWSKI B. 2014. The Horseshoe Crab of the genus Limulus: living fossil or stabilomorph? PLoS ONE 9(10), e108036.

BŁAŻEJOWSKI B. 2015. The oldest species of the genus Limulus from the Late Jurassic of Poland. 3–14. W: CARMICHAEL, R.H., BOTTON, M.L., SHIN, P.K.S., CHEUNG, S.G. (ed.), Changing global perspectives on biology, conservation, and management of horseshoe crabs, 2015. Springer, New York.

str. 27

TEKST do tablicy 8: Życie i śmierć skrzypłoczy z Owadowa-Brzezinek

Skrzypłocze są grupą obejmującą trzy współcześnie żyjące, reliktowe dziś rodzaje morskich limulidów (Xiphosura), które w zapisie kopalnym występują niezwykle rzadko. Ich delikatny, niezmineralizowany, chitynowy pancerz, a także zasiedlanie środowisk przybrzeżnych o dużej hydrodynamice, sprawiają że znaleziska dobrze zachowanych skamieniałości skrzypłoczy zdarzają się sporadycznie. Z zapisu kopalnego najstarsze skrzypłocze znane są już od ordowiku (około 460 milionów lat temu), żyły razem z trylobitami, które wyginęły w czasie największej w historii Ziemi redukcji bioróżnorodności na granicy er paleozoicznej i mezozoicznej, były świadkami pierwszych kroków czworonogów po lądzie, z zainteresowaniem przyglądały się pojawieniu i zniknięciu nieptasich dinozaurów oraz amonitów pod koniec mezozoiku, ledwo spotkały pierwsze ssaki i poczuły się zagrożone, gdy wyewoluowały ptaki, które w czasie migracji zjadają bogate w żółtko jaja limulusów (Limulus polyphemus), zamieszkujących wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej oraz Zatoki Meksykańskiej. Dwa pozostałe rodzaje żyją u wybrzeży południowo-wschodniej Azji.

Najstarszego znanego przedstawiciela rodzaju Limulus odnaleziono i opisano z kamieniołomu Owadów-Brzezinki. Odkryty tu nowy dla nauki gatunek skrzypłocza nazwany został Limulus darwini, a jego naukowy opis stanowi istotny wkład w poznanie historii życia tej grupy zwierząt.

Masowe nagromadzenie skamieniałości skrzypłoczy w Owadowie-Brzezinkach wynika ze specyficznych czynników środowiskowych, gdzie bardzo liczne organizmy bentosowe, głównie cienkoskorupowe małże, tworzyły miejsce żerowania dla zwierząt przydennych, w tym skrzypłoczy. Biorąc pod uwagę zachowanie (behawior) dzisiejszych skrzypłoczy, można wnioskować, że w tak obfitym pod względem pokarmu obszarze, blisko miejsc sprzyjających intensywnemu rozmnażaniu, liczne populacje młodocianych skrzypłoczy gromadziły się przed osiągnięciem dojrzałości i migracją na głębsze wody. Skrzypłocze posiadają bardzo wysoką tolerancję środowiskową, zarówno jeżeli chodzi o temperaturę jak i zasolenie, co sprawia że są w stanie żyć i rozmnażać się w zróżnicowanym i zmiennym środowisku. Uważa się, że ich morfologiczny konserwatyzm może być związany właśnie z tymi cechami oraz niezwykle szerokim spektrum odżywiania. Kreatorzy nowego gatunku Limulus darwini zaproponowali nowy termin określający fenomen ewolucyjny skrzypłoczy – stabilomorfizm. Jest to morfologiczna stabilizacja organizmu w czasie i przestrzeni, którego status str. 28 taksonomiczny nie przekracza poziomu rodzaju. Stabilomorfizm jest efektem wysoce wyspecjalizowanej strategii adaptacyjnej organizmów, która znacząco zmniejsza potrzebę tworzenia zróżnicowanych odmian fenotypowych, czyli takich które odzwierciedlają wpływ środowiska na ich budowę. Nową definicję zaproponowano dla zwierząt i roślin na poziomie rodzaju, które przeżyły co najmniej jedno wielkie wymieranie lub kryzys biotyczny i przetrwały do czasów dzisiejszych. Jest to definicja precyzyjna i testowalna w odróżnieniu od nieprecyzyjnego pojęcia „żywych skamieniałości”. Wśród stabilomorfów, oprócz skrzypłoczy Limulus, znajdują się m.in. przekopnica (Triops) oraz rośliny araukaria (Araucaria) i miłorząb (Ginkgo).

Paleośrodowisko badanych warstw ze skrzypłoczami można zinterpretować jako płytką lagunę, która była okresowo ograniczona lub odcięta od otwartego morza. Analizy geochemiczne i mikrofacjalne wskazują na występowanie krótkotrwałych epizodów niedotlenienia (hipoksji), a nawet okresów beztlenowych (anoksji) stowarzyszonych z gwałtowną zmianą zasolenia, po których następował powrót do normalnego natlenienia. Naukowcy uważają, że w sprzyjających warunkach, skrzypłocze w wielkich ilościach gromadziły się i żerowały w lagunie Owadowa-Brzezinek. Następująca z czasem degradacja środowiska, którą obserwujemy w zapisie biotycznym i izotopowym, ograniczona wymiana i spadek poziomu wody, wzrost zasolenia wskutek ewaporacji oraz obniżenie poziomu natlenienia, wszystko to mogło zostać wzmocnione zjawiskiem gwałtownego zakwitu glonów w stagnującym, odciętym od otwartego morza przegrzanym akwenie. Postępujący w płytkim zamkniętym zbiorniku zakwit glonów doprowadził w szybkim tempie do zmniejszenia ilości tlenu w wodzie, w dłuższej perspektywie nawet do warunków beztlenowych (anoksycznych), które były czynnikiem sprzyjającym doskonałemu zachowaniu skrzypłoczy z Owadowa- Brzezinek w stanie kopalnym.

str. 29

9. Tablica 9. Gady morskie z Owadowa-Brzezinek (wewnętrzna)

Grafika jaka powinna znaleźć się na planszy:

a. Kolorowa rekonstrukcja późnojurajskiego morskiego ekosystemu Owadowa- Brzezinek. Grafika te będzie również wyświetlona na ścianie w muzeum Geoparku w Gminie Sławno. Wymagana bardzo wysoka rozdzielczość i poprawność merytoryczna.

Spis zwierząt, które powinny znaleźć się na rekonstrukcji: 4. kolorowa rekonstrukcja żółwia skrytoszyjnego Owadowia borsukbialynickae. Nie może być to kopia rysunku żółwia z tablicy „Stanowisko Paleontologiczne Owadów-Brzezinki” (pierwszej z tablic w pawilonie).

Literatura niezbędna do zrekonstruowania żółwia:

SZCZYGIELSKI T., TYBOROWSKI D., BŁAŻEJOWSKI B. 2017. A new pancryptodiran turtle from the Late Jurassic of Poland and palaeobiology of early marine turtles. Geological Journal. 2017; 1-12. Anquetin J, Joyce WG. 2014. A reassessment of the Late Jurassic turtle Eurysternum wagleri (Eucryptodira, Eurysternidae). Journal of Vertebrate Paleontology 34(6): 1317– 1328. Joyce, W.G. 2000. The first complete skeleton of Solnhofia parsonsi (Cryptodira, Eurysternidae) from the Upper Jurassic of Germany and its taxonomic implications. Journal of Paleontology 74, 684-700. Joyce, W.G. 2003. A new Late Jurassic turtle specimen and the taxonomy of Palaeomedusa testa and Eurysternum wagleri. PaleoBios 23, 1-8.

Należy wykonać kolorową rekonstrukcję żółwia skrytoszyjnego polującego na homaropodobne skorupiaki w oparciu o dane zamieszczone w publikacji: Szczygielski i in. 2016. W publikacji znajdują się informację na temat charakterystycznych cech tego (nowego dla nauki) gatunku, m.in. jego proporcji i cech charakterystycznych, szczególnie żuchwy i karapaksu. Wykonawca powinien korzystając z informacji zawartych

str. 30 z dostępnych publikacji naukowych. Nie są dostępne rysunki tych zwierząt. Zadaniem wykonawcy jest ich wykonanie. Z plastykami musi współpracować paleobiolog znający się na tej wymarłem grupie zwierząt. W związku z tym, że w Owadowie-Brzezinkach nie zachował się karapaks tych żółwi, plastyk musi skorzystać z informacji na temat jurajskich żółwi znalezionych w Niemczech (Literatura: Joyce 2000, 2003; Anquetin, Joyce

2014).

5. kolorowa rekonstrukcja ichtiozaura Cryopterygius kielanae polującego na amonita z rodzaju Zarajskites.

Literatura niezbędna do zrekonstruowania zwierzęcia:

Tyborowski D. 2016. A new ophthalmosaurid ichthyosaur from the Late Jurassic of Owadów-Brzezinki Quarry, Poland. Acta Palaeontologica Polonica 61 (4): 791-803.

MATYJA B.A. & WIERZBOWSKI A. 2016 - Ammonites and ammonite stratigraphy of the uppermost Jurassic (Tithonian) in the Owadów-Brzezinki quarry (central Poland). Vol. Jura., 14.

Należy wykonać kolorową rekonstrukcję zwierzęcia w oparciu o dane zamieszczone w publikacji: Tyborowski 2016. W publikacji znajdują się informację na temat charakterystycznych cech tego (nowego dla nauki) gatunku, m.in. jego proporcji i cech charakterystycznych. Wykonawca powinien korzystając z informacji zawartych z dostępnych publikacji naukowych. Nie są dostępne rysunki tych zwierząt. Zadaniem wykonawcy jest ich wykonanie. Z plastykami musi współpracować paleobiolog znający się na tej wymarłem grupie zwierząt.

str. 31

Na wzór tej (jest to wyłącznie przykład grafiki znaleziony w Internecie):

6. stado amonitów z rodzaju Zarajskites (na drugim planie).

Literatura niezbędna do zrekonstruowania amonitów:

MATYJA B.A. & WIERZBOWSKI A. 2016 - Ammonites and ammonite stratigraphy of the uppermost Jurassic (Tithonian) in the Owadów-Brzezinki quarry (central Poland). Vol. Jura., 14.

Landman NH, Cobban WA, Larson NL (2012) Mode of life and habitat of scaphitid ammonites. Geobios 45:87–98

Należy wykonać kolorową rekonstrukcję amonitów w oparciu o dane zamieszczone w publikacji: Matyja i Wierzbowski 2016. W publikacji znajdują się informację na temat charakterystycznych cech tych (nowych dla nauki) gatunków, m.in. kształtu i ornamentacji muszli. Wykonawca powinien korzystając z informacji zawartych z dostępnych publikacji naukowych. Nie są dostępne rysunki tych zwierząt. Zadaniem

str. 32 wykonawcy jest ich wykonanie. Z plastykami musi współpracować paleobiolog znający się na tej wymarłem grupie zwierząt. Istotnym elementem tych rekonstrukcji będzie ciało miękkie, które w stanie kopalnym się nie zachowuje. Przy rekonstrukcji ciała miękkiego, plastyk powinien korzystać m.in. z publikacji: Landman et al. 2012.

7. stado ryb z rodzaju Caturus (na drugim planie).

Literatura niezbędna do zrekonstruowania zwierzęcia:

Tyborowski D. 2017. Large predatory actinopterygian fishes from the Late Jurassic of Poland studied with X-ray microtomography. Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie 283 (2): 161-172.

Błażejowski B., Lambers P., Gieszcz P., Tyborowski D, Binkowski M. 2015. Late Jurassic jaw bones of Halecomorph fish (Actinopterygii: Halecomorphi) studied with X-ray microcomputed tomography. Palaeontologia Electronica 18.3.52A: 1-10

Należy wykonać kolorową rekonstrukcję ryb w oparciu o dane zamieszczone w publikacjach: Tyborowski 2017, Błażejowski i in. 2015. W publikacjach znajdują się informację na temat budowy żuchwy Caturusa znalezionego i opisanego z Owadowa- Brzezinek. Wykonawca powinien korzystając z informacji zawartych z dostępnych publikacji naukowych, a także rekonstrukcji jurajskich ryb znalezionych i zrekonstruowanych z Niemiec. Z plastykami musi współpracować paleobiolog znający się na tej grupie kręgowców.

Przykładowa rekonstrukcja jurajskich ryb, w tym Caturusa:

str. 33

https://www.deviantart.com/ntamura/art/Oxfordian-fish-of-Cuba-170243466

TEKST do tablicy 9: Gady morskie z Owadowa-Brzezinek Po wykonaniu i zaakceptowaniu przez inwestora i środowisko naukowe grafiki, tekst powinien być zredagowany i dopasowany do grafiki, tj. powstawiane w tekście odnośników do obrazków. Na szczycie łańcucha pokarmowego późnojurajskiego ekosystemu Owadowa-Brzezinek znajdowały się wielkie morskie gady. Zwierzęta te reprezentowane są tu przez przedstawicieli kilku grup, takich jak ichtiozaury (Ichthyopterygia: Ichthyosauria) oraz żółwie morskie (Testudinata: Pancryptodira).

Ichtiozaury zwane niekiedy rybojaszczurami należą do najczęściej spotykanych w wyrobisku kamieniołomu gadów morskich. Szczególnie charakterystyczne są kręgi tych gadów, które na przekroju poprzecznym przypominają klepsydrę. Ichtiozaury były prawdziwymi superdrapieżnikami mezozoicznych oceanów. Były jednymi z pierwszych gadów, które przystosowały się do życia w morzach ery mezozoicznej, zaledwie kilka milionów lat po wielkim wymieraniu na granicy permu i triasu, a ostatnie ichtiozaury wyginęły w późnej kredzie, około 90 milionów lat temu, po 160 milionach lat ewolucji. Ichtiozaury charakteryzowała wydłużony, wąski pysk, duże oczy, kończyny przednie i tylne przekształcone w płetwy, półksiężycowa płetwa ogonowa stanowiąca główny mechanizm napędowy, a u najbardziej zaawansowanych form, jak tych z Owadowa-Brzezinek, także str. 34 płetwa grzbietowa, pełniąca funkcje statecznika. Były grupą gadów doskonale przystosowaną do życia w środowisku morskim – kształtem przypominały dzisiejsze wieloryby i delfiny. Ichtiozaury żywiły się rybami i głowonogami, o czym wiemy dzięki odnalezionym na terenie Niemiec zachowanym w stanie kopalnym treściom żołądkowym tych gadów. Odkryty w Owadowie-Brzezinkach ichtiozaur reprezentuje nowy dla nauki gatunek Cryopterygius kielanae. Należał on do rodziny oftalmozauridów i jest przedstawicielem linii ewolucyjnej ichtiozaurów znanych dotąd wyłącznie z dalekiej Arktyki. Znalezienie szczątków arktycznego ichtiozaura na terenie Polski świadczy o tym, że gad ten przypłynął tu z dalekiej północy. Prawdopodobnie odbywały sezonowe migracje, tak jak robią to dzisiejsze walenie. Istnieją dwie możliwe trasy migracji tych gadów z Arktyki na obszar dzisiejszej Polski. Pierwsza prowadzi przez Anglię i Francję, natomiast druga przez północno-zachodnią Rosję. Obszary te w późnej jurze pokryte były (tak jak i teren dzisiejszej Polski) płytkimi i ciepłymi morzami.

Kolejną ciekawą grupą gadów, która żyła na obszarze Owadowa-Brzezinek były żółwie skrytoszyjne. Odkryty tu przedstawiciel tej grupy gadów należy do nowego rodzaju, który otrzymał nazwę Owadowia borsukbialynickae i reprezentuje najwcześniejszy przykład adaptacji pokarmowych do odżywiania się twardym, oskorupionym pokarmem wśród morskich żółwi. Świadczy o tym rozbudowana i szeroka powierzchnia miażdżąco-krusząca na żuchwie tego żółwia. Ofiarą żółwi z Owadowa-Brzezinek padały zatem znajdowane tu homaropodobne skorupiaki, skrzypłocze oraz małże z grupy ostryg.

str. 35

10. Tablica 10. Paleontologiczne obozy poszukiwawcze w kamieniołomie Owadów-Brzezinki (wewnętrzna) – tablica umieszczona będzie po lewej strony od wejścia, nad schodami.

Tekst do tablicy 10: Prowadzone od 2012 roku cykliczne prace wykopaliskowe w kamieniołomie Owadów-Brzezinki mają na celu lepsze poznanie i udokumentowanie jednego z ważniejszych odkryć paleontologicznych ostatnich lat z terenu Polski. Stanowisko to jest traktowane przez naukowców jako całkowicie nowe „okno na świat” późnej jury, ukazujące w sposób unikatowy nie tylko nieznany zapis ewolucji organizmów żywych, ale również ich sytuację paleogeograficzną.

Prowadzone tu badania paleontologiczne przyczyniają się do lepszego poznania linii ewolucyjnej wielu grup zwierząt, zarówno kręgowców jak i bezkręgowców. W wyniku realizowanego w gminie Sławno projektu naukowego otrzymujemy znacząco uzupełniony obraz historii życia na Ziemi.

Prowadzone tu badania mają duże znaczenie nie tylko dla paleontologii jako nauki i popularyzacji tej dziedziny w Polsce, ale również dla rozwoju regionów i jego mieszkańców. Od kilku lat prowadzone są w gminie Sławno cyklicznie warsztaty i wykłady, których głównym celem jest popularyzacja wiedzy przyrodniczej wśród mieszkańców regionu, poprzez inicjowanie atmosfery zrozumienia i poszanowania środowiska naturalnego. Działania te skierowane są w głównej mierze do dzieci i młodzieży szkolnej, a także do osób zainteresowanych badaniami i ochroną dziedzictwa kulturowego oraz przyrodniczego naszego kraju.

Zbieranie, zabezpieczenie i opracowanie tej niezwykłej kolekcji jest możliwe dzięki doskonałej współpracy pomiędzy władzą lokalną (Urzędem Gminy w Sławnie), firmą Nordkalk (właścicielem kamieniołomu Owadów-Brzezinki) oraz środowiskiem naukowym (Stowarzyszenie Przyjaciół Nauk o Ziemi PHACOPS oraz Instytut Paleobiologii PAN w Warszawie). Jest to możliwe, ponieważ każdy z trzech wspomnianych podmiotów rozumie, że nauka jest częścią naszego kulturowego dziedzictwa. Wszyscy zgadzamy się z tezą, że nie sposób rozumieć kultury, nie mając wyobrażenia o nauce. Wielkie odkrycia naukowe, takie

str. 36 jak to w kamieniołomie Owadów-Brzezinka, stanowią ważną część naszego dorobku kulturowego. Chroniąc i popularyzując dobro kulturowe, stajemy się wysoce wyspecjalizowani ewolucyjnie. Na planszy powinny znaleźć się zdjęcia z wykopalisk oraz prowadzonych na terenie gminy działań popularnonaukowych, tj. Pikniku Jurajskiego oraz zajęć z warsztatów i wykładów w szkołach. Zdjęcia takie dostarczy Urząd Gminy w Sławnie.

Przykładowe zdjęcie z Pikniku Jurajskiego w Sławnie 2016.

str. 37

Parce terenowe w kamieniołomie Owadów-Brzezinki, sierpień 2018.

str. 38

11. Tablica 11. Wielkoformatowa, kolorowa rekonstrukcja późnojurajskiego lądowego ekosystemu Owadowa-Brzezinek

Grafika jaka powinna znaleźć się na planszy:

Grafika te będzie również wyświetlona na ścianie w muzeum Geoparku w Gminie Sławno. Wymagana bardzo wysoka rozdzielczość i poprawność merytoryczna.

Spis zwierząt, które powinny znaleźć się na rekonstrukcji: 1. Stado krokodylomorfów na plaży późnojurajskiej laguny. Na pierwszym planie krokodylomorfy żerujące na ścierwie ichtiozaura. Na drugim planie widać całe stado krkodylomorfów.

Literatura niezbędna do zrekonstruowania krokodylomorfów (proszę wzorować się na Fig. 5, Theriosuchus):

Tyborowski D. 2016. A new ophthalmosaurid ichthyosaur from the Late Jurassic of Owadów- Brzezinki Quarry, Poland. Acta Palaeontologica Polonica 61 (4): 791-803.

Theriosuchus

UWAGA! Przy rekonstrukcji czaszki, plastyk musi wzorować się na skamieniałości krokodylomorfa odkrytego w Owadowie-Brzezinkach:

str. 39

Zdjęcia i okaz może zostać udostępniony plastykom do wglądu. Kontakt z Urzędem Gminy w Sławnie.

2. Na niebie latające gady – pterozaury z rodzaju Germanodaktylus. http://www.ucmp.berkeley.edu/diapsids/pterosauria.php https://www.fossilhunters.xyz/mesozoic-reptiles/pterodactyloids.html https://en.wikipedia.org/wiki/Germanodactylus i literatura tam cytowana.

Zdjęcie poniżej jest jedynie przykładem grafiki.

3. Na plaży widoczne również liczne skrzypłocze Limulus darwini.

Literatura niezbędna do wykonania zadania:

KIN A., BŁAŻEJOWSKI B. 2014. The Horseshoe Crab of the genus Limulus: living fossil or stabilomorph? PLoS ONE 9(10), e108036.

str. 40

Przykładowe zdjęcie skrzypłoczy na plaży.

str. 41

12. Tablica 12. Wielkoformatowym, kolorowy profil geologiczny odsłonięcia Owadów-Brzezinki

Kolorowy profil geologiczny skał odsłaniających się w kamieniołomie Owadów-Brzezinki. Obok profilu (po prawej stronie) zestawione rysunki rekonstrukcji zwierząt znalezionych w poszczególnych warstwach profilu. Profil będzie umieszczony po prawej stronie od wejścia, na ścianie przy której będą wyeksponowane dioramy z zrekonstruowanymi skamieniałościami w poszczególnych warstwach kamieniołomu Owadów-Brzezinki. Poszczególne formacje i kompleksy skalne wydzielone w profilu muszą odpowiadać tarasom, na których umieszczone będą dioramy. Każda diorama odpowiada innemu okresowi/poziomowi w kamieniołomie, co ma swoje odzwierciedlenie na profilu. Wykonawca powinien korzystając z informacji zawartych z dostępnych publikacji naukowych na temat stanowiska Owadów-Brzezinki. Nie są dostępne takie profile. Zadaniem wykonawcy jest ich wykonanie. Z plastykami musi współpracować paleontolog potrafiący ze zrozumieniem czytać profile i teksty geologiczne.

Profil powinien zostać narysowany na podstawie publikacji:

BŁAŻEJOWSKI B., MATYJA B.A., WIERZBOWSKI A., WIERZBOWSKI H. 2014. A new exceptionally preserved Late Jurassic ecosystem (Owadów-Brzezinki, Central Poland) and its geological background. W: Jurajskie utwory synkliny tomaszowskiej. Jurassica XI. Przewodnik wycieczek terenowych, abstrakty i artykuły. Spała, 9-11.10.2014 r. (red. A. Feldman- Olszewska, A. Wierzbowski): 21–26. Państw. Inst. Geol. – PIB, Warszawa.

BŁAŻEJOWSKI B., MATYJA B.A., WIERZBOWSKI A., WIERZBOWSKI H. 2014. A new exceptionally preserved Late Jurassic ecosystem (Owadów-Brzezinki, Central Poland) and its geological background. W: Jurajskie utwory synkliny tomaszowskiej. Jurassica XI. Przewodnik wycieczek terenowych, abstrakty i artykuły. Spała, 9-11.10.2014 r. (red. A. Feldman-Olszewska, A. Wierzbowski): 21–26. Państw. Inst. Geol. – PIB, Warszawa.

W publikacjach tych znajdują się wszelkie informacje niezbędne do narysowania grafiki.

str. 42

Na wzór tego (jest to jedynie przykład takiego profilu)

str. 43