3

Korzenie słoweńskiego strukturalizmu: od Plečnika do Ravnikara. Stulecie Lublańskiej Szkoły Architektury The Roots of Slovenian Strucuralism: From Plečnik to Ravnikar and Beyond. Centenary of the School of Architecture

Nataša Koselj DOCOMOMO Słowenia DOCOMOMO

1. Wstęp stych XX wieku pracował przez trzy miesiące w Paryżu Inspiracją tego artykułu było pytanie zadane dla Le Corbusiera. W jednym ze swoich niepubliko- przez profesora Huberta Jana Henketa, założyciela Do- wanych pamiętników z końca lat sześćdziesiątych ze- comomo International, gdy podczas swojej pierwszej szłego wieku pisze o racjonalnej demistyfikacji, która wizyty w Lublanie w 2016 roku i i po przejściu przez Plac została wprowadzona do architektury wraz z koncep- Republiki oraz Centrum Cankara zapytał, czy Edward cją czasu. Gdy weźmiemy pod uwagę czwarty wymiar Ravnikar - autor obu tych zaprojektowanych w latach – czas - uprzednio całościowa i statyczna perspektywa sześćdziesiątych XX wieku realizacji - był członkiem rozpada się na wiele widoków-sekwencji, które mają Zespołu X? Architekt i profesor Edward Ravnikar nigdy przynieść dokładniejsze informacje o przestrzeni. nie był członkiem Zespołu X, ale w rzeczywistości jego To zrozumienie połączenia czasoprzestrzennego po- sposób myślenia, pisania i całe podejście do architek- jawiło się w architekturze na początku XX wieku za tury było najbliższe strukturalizmowi. Był uczniem pośrednictwem kubizmu i Le Corbusiera, ale stało się Jože Plečnika w Lublanie, a pod koniec lat trzydzie- bardziej wyrafinowane w okresie powojennym, doda-

1. Lublana, Plac Republiki i Centrum Cankara, arch. , 1960–1980 (fot. Damjan Gale, archiwum prywatne N. Koselj) 1. Ljubljana, Republic Square and Cankar Centre, arch. Edvard Ravnikar, 1960-1980 (photo Damjan Gale, Nataša Koselj’s private archive)

1 ku” (Bekleidungsprinzip) Plečnika2. Uczniowie Plečnika również niezależnie zapoznali się z książką Choisy’ego Histoire de l’architecture, która wyjaśnia rozwój formy poprzez rozwój techniki. Po przybyciu na uniwersy- tet po drugiej wojnie światowej, w 1946 roku, Edvard Ravnikar, który wówczas już był doświadczonym ar- chitektem, udoskonalił tradycję Plečnika, wprowadza- jąc wpływy francuskie. Zachował tryb pracy w stylu seminarium Plečnika, jego traktowanie detalu i fasa- dy, dbałość o rysunek i prezentację oraz wrażliwość na kontekst lokalny. Ale wpływ Le Corbusiera widać w sposobie traktowania koncepcji przestrzennych, od- słoniętej konstrukcji żelbetowej, a przede wszystkim w rozumieniu ducha czasów i nowej roli społecznej ar- chitekta. Metoda nauczania Ravnikara opierała się na rozważaniach naukowych, eksperymentach, analizie i syntezie. Metodę tę wprowadził także CIAM (Między- narodowy Kongres Architektury Nowoczesnej)3. W roku 1951, podczas VIII CIAM w Hoddes- don w Anglii, Walter Gropius zasugerował, że atmos- fera sprzyjająca nauce powinna dać pole do badań 1a. Lublana, wnętrze Centrum Cankara przed renowacją, i eksperymentów. Jego zdaniem, najbardziej uda- arch. Edvard Ravnikar, 1960–1980 (fot. Damjan Gale, ny wstępny kurs integracji sztuki i nauki powinien archiwum prywatne N. Koselj) być wspólny dla artystów, architektów i inżynierów. 1a. Ljubljana, Cankar Centre interior before renovation, W 1960 roku Edvard Ravnikar napisał artykuł o refor- arch. Edvard Ravnikar, 1960-1980 (source: Nataša Koselj’s personal archive, photo: Damjan Gale) mie studiów architektonicznych w Szkole Architektury w Lublanie4, w którym sugeruje, że studenci powinni mieć większą wiedzę na temat technik budowlanych, jąc myślenie systemowe oraz historyczne, antropo- a także umieć przeprowadzić socjologiczną, ekono- logiczne i społeczne rozumienie architektury, szcze- miczną i funkcjonalną analizę planów budowy oraz gólnie przez Aldo van Eycka i architektów z Zespołu przedstawić artystyczne i historyczne poglądy na X. W artykule Ravnikara zatytułowanym Valentine kwestie estetyczne. i powstanie jego świata, a poświęconym Le Corbu- Mimo że w szkole Bauhausu był tylko jeden sierowi, architekt pisze: „Różnice między klasycznym słoweński uczeń, konstruktywista August Černigoj, a nowoczesnym podejściem w architekturze to róż- Edvard Ravnikar, wykorzystując idee Bauhausu, nice w poglądzie na przestrzenną sieć strukturalną Maxa Billa5, CIAM-u oraz opierając się na własnym i wypełnianie jej budynkami, zgodnie ze starym kla- doświadczeniu pedagogicznym, w 1960 roku utwo- sycznym podejściem, oraz poszukiwanie specyficz- rzył w Szkole Architektury w Lublanie nowy kurs, nych nowych komponentów oraz związków między który został nazwany „B-smer” („droga-B”). Głów- nimi w nowoczesnym podejściu.” 1 ną ideą Ravnikara było przekształcenie tradycyjnej kultury słoweńskiej sztuki i rzemiosła, promowanej 2. Lublańska Szkoła Architektury przez Plečnika, we wzornictwo przemysłowe; ideę tę i Bauhaus wyjaśnił już w swoim artykule Jože Plečnik in sodob- Oprócz wpływów wewnętrznych, słoweńską ar- na slovenska arhitektura6 [Jože Plečnik i najnowsza chitekturę XX wieku najsilniej cechują inspiracje nie- architektura słoweńska], napisanym w 1952 roku mieckie i francuskie. Punktem wyjścia był bez wąt- z okazji 80. urodzin Plečnika. pienia Wiedeń, w którym studiowali Jože Plečnik, Max W ramach „drogi-B” istniała szeroka współpra- Fabiani i Ivan Vurnik. Chociaż wcześniej przez krótki ca i wiele eksperymentów z materiałami i strukturą. czas, działał w Słowenii uniwersytet (1810, Écoles Jednym z najbardziej charakterystycznych zadań było centrales), to pierwszy stały słoweński uniwersytet pofałdowanie papieru, które było pierwszym material- powstał dopiero w 1919 r. Szkoła architektury w Lu- nym wyrazem słoweńskiego strukturalizmu. France blanie została założona w 1920 r., głównie dzięki sta- Ivanšek zaprosił szwedzkich architektów na wykład raniom Iwana Vurnika. o szwedzkim kole kolorów. Branko Rudolf wykładał Po zakończeniu pracy dydaktycznej w Praskiej 2. Prelovšek Damjan, Jože Plečnik: dunajski čas (1892-1911) / Jože Pleč- Szkole Rzemiosł Artystycznych, Plečnik zorganizował nik: Vienna time (1892-1911), rozprawa doktorska, Ljubljana 1977. swoją grupę seminaryjną na Uniwersytecie w Lubla- 3. Ivanšek France, VIII CIAM – O vzgoji arhitektov / VIII CIAM - On the education of architects, ''Arhitekt'', nr 11, 1954. nie w 1921 roku. Jego szkoła opierała się na średnio- 4. Ravnikar Edvard, O reformi študija arhitekture na ljubljanski šoli za wiecznej tradycji relacji mistrz-uczeń i teorii rozwo- arhitekturo / On the reform of the study of architecture at the Ljubljana School of Architecture, '’Arhitekt'', nr 1, 1960, s. 25. ju poprzez rzemiosło Schinkla-Sempera-Wagnera. 5. Bill Max, Osnova in cilj estetike v stoletju strojev. Visoka šola za obliko- Z tych tradycji wywodzi się „zasada ubierania budyn- vanje v Ulmu / The basis and goal of aesthetics in the century of machines. Ulm College of Design, ''Arhitekt'', nr 14, 1954, s. 20-23. 6. Ravnikar Edvard, Jože Plečnik in sodobna slovenska arhitektura / Jože 1. Ravnikar Edvard, Valentin in nastanek njegovega sveta / Valentine and Plečnik and contemporary Slovenian architecture, '’Arhitekt'' nr 2, 1952, the creation of his world, „AB”, nr 117/118, 1993, s. 16-21. s. 1-3.

66 3. Lublana, dzielnica Ruski Tzar, arch. Vladimir Braco Mušič, 2. Lublana, Ogród Feranta, arch. Edvard Ravnikar, 1964-75 1967-72 (fot. Vladimir Braco Mušič, archiwum prywatne (fot. Damjan Gale, archiwum prywatne N. Koselj) N. Koselj) 2. Ljubljana, Ferant Gardens, arch. Edvard Ravnikar, 1964- 3. Ljubljana, Ruski Tzar neighborhood, arch. Vladimir Braco 75 (photo Damjan Gale, Nataša Koselj’s private archive) Mušič, 1967-72 (photo Vladimir Braco Mušič, Nataša Koselj’s privatr archive) historię kultury. Obok Ravnikara uczyli tam architekci tacy jak Grega Košak, Majda Dobravec, Jože Brumen, poetyki odzwierciedlającej osobowość Ravnikara, Svetozar Križaj, Vladimir Braco Mušič, Anton Bitenc a także, symbolicznie, kulturową, historyczną oraz i Niko Kralj. Z tej szkoły wyszli także pierwsi słoweń- geopolityczną sytuację Słowenii); konstrukcja jako scy projektanci przemysłowi, tacy jak Saša J. Mäch- element plastycznego wyrazu; konsola jako niekoń- tig, autor kiosku K677. czący się motyw. Fasada jest miejscem eksperymen- tów Ravnikara ze strukturą, materiałami i tektoniką; 3. Lublana Ravnikara dach wyraża idee unoszenia się i pofałdowania, jest i problemy odsłoniętego betonu klimatyczny, przedstawia cechy regionalne i nową dy- Współczesne centrum Lublany tworzą trzy wiel- namikę; filar (próba Ravnikara polega na połączeniu kie dzieła Edwarda Ravnikara - Plac Republiki, Cen- filaru i sufitu, pionowej i poziomej z przekątną jako trum Cankara oraz Ogrody Feranta, wszystkie zbudo- elementem łączącym); Bekleidungsprinzip odziedzi- wane w latach 1960–1985. Stanowią one największe czony po Plečniku i włączenie historycznych znalezisk. osiągnięcie architektoniczne Ravnikara i zarazem sło- Ravnikar pisze w swoim dzienniku:9„Powrót do świata weńskiego strukturalizmu (il. 1, 1a i 2). Znajdują się przeszłości może być punktem wyjścia dla wehikułu w bardzo bogatym historycznie i archeologicznie miej- czasu, który szuka odpowiednich drzwi na korytarzu, scu, w którym kiedyś położone było rzymskie miasto znajduje rzeczy przemijające, aby stać się antydziała- . Ravnikar, opisując w 1976 r.8 Plac Republiki niem, z którego rozwinie się nowa moc.” napisał, że musimy postrzegać miasto jako proces Te kompleksy budynków nie podlegały prawnej w przestrzeni i czasie, nie tylko jako statyczny wi- ochronie aż do 2002 r., a uznano je za zabytki dopiero dok, oraz poszukiwać czegoś takiego jak antropologia w 2014 r. Wcześniej były uważane za dzieła socjali- przestrzeni. Było to bardzo zbliżone do ówczesnych zmu, które do niedawna postrzegano jako coś niepo- idei Zespołu X. żądanego. Niestety właśnie dlatego, podczas prac re- Architektura Ravnikara to architektura linii uko- montowych w 2000 r. prawie całe oryginalne wnętrze śnej. Typowe jej cechy to eksploracja przestrzeni centrali banku narodowego Lublany na Placu Republiki (zwykle poszerzał pole zadania i zajmował się bu- uległo zniszczeniu. To wnętrze było jednym z najbar- dynkami lub fragmentami miasta w ich szerszym dziej rozpoznawalnych wnętrz Ravnikara w Słowenii, kontekście przestrzennym i czasowym); wystające z silnymi odniesieniami historycznymi i archeologicz- narożniki (narożnik Ravnikara to róg eksploratora, nymi; w dodatku znajdowało się w samym sercu Lu- który nie zatrzymuje się, ale szuka dalej, jest punk- blany. Żelazny mostek wewnątrz banku znajdował się tem doświadczenia, głębokiej i znaczącej osobistej dokładnie na linii rzymskiego muru Emony.

7. Kiosk K67 to słynny projekt Sašy J. Mächtiga, wyprodukowany w Imgra- dzie w Ljutomer. Zaprojektowano go jako modułowy system z tworzywa 9. Dziennik Edwarda Ravnikara opublikowany został po raz pierwszyw sztucznego, który może być zestawiony na różne sposoby i spełnia różne w pracy doktorskiej Natašy Koselj’, Tradicija napredka – Kriteriji vredno- funkcje. Był używany głównie do sprzedaży gazet. tenja in metodologija zaščite arhitekture nastale med leti 1945-70 v Slo- 8. Ravnikar Edvard, Trg revolucije 1961-76 / Revolution Square 1961-76, veniji / Tradition of progress - Evaluation criteria and the methodology of IZTR [Investment Company for Building of the Revolution Square], Lju- architectural protection created between 1945-70 in Slovenia, Uniwersy- bljana 1976, s. 1-16. stet w Lublanie, Wydział Architektury , 2003.

67 ciśnieniem lub delikatne piaskowanie. Niestety, duża część odsłoniętych powierzchni betonowych w całej Słowenii oraz na Placu Republiki i w Ogrodach Feranta została już pokryta farbą, powodując nieodwracalne uszkodzenia.

4. Dzieła uczniów Ravnikara Szkoła Ravnikara rozkwitła w latach 60. XX wie- ku dzięki pracy jego uczniów, takich jak Savin Sever, Milan Mihelič, Miloš Bonča, Stanko Kristl, Janez i Maj- da Dobravec Lajovic, France i Marta Ivanšek, Vladi- mir Braco Mušič, Marko Šlajmer i Marko Mušič (by wymienić tylko nielicznych) - pracujących na terenie ówczesnej Jugosławii i współpracujących zawodowo z krajami zachodnimi podczas zimnej wojny. Vladimir Braco Mušič i Marko Šlajmer byli jednymi z wiodą- 4. Lublana, dzielnica Murgle, arch. France Ivanšek, 1965-71 cych planistów w Jugosławii; nawiązali dobre kontakty (fot. France Ivanšek, archiwum prywatne N. Koselj) z USA. Vladimir Braco Mušič był współautorem dziel- 4. Ljubljana, Murgle neighborhood, arch. France Ivanšek, nic Split III i Ruski Car (il. 3). Marko Šlajmer kierował 1965-71 (photo France Ivanšek, Nataša Koselj’s private ogólnym planem urbanistycznym dla Lublany. France archive) i Marta Ivanšek wnieśli szwedzkie wpływy do budow- nictwa mieszkaniowego (dzielnica Murgle, il. 4); byli Do największych problemów związanych z kon- także słoweńskimi pionierami w architekturze domów serwacją i renowacją tych budynków należą mostki starców. Prace Janeza i Majdi Dobravec Lajovic da- cieplne, skrzynki klimatyzacyjne i odsłonięty beton. wały wyraz cechom regionalnym (Hotel Kanin, il. 5). W 2006 r. Docomomo Słowenia zorganizowało na Wy- Stanko Kristl to pionier w pracy nad szpitalami (Kli- dziale Architektury w Lublanie międzynarodową kon- nični Center) i przedszkolami. Miloš Bonča projekto- ferencję, zatytułowaną Odnowa Odsłoniętego Betonu. wał banki (Bank Kočevje), skupiając się na relacjach Następnie odbyło się kilka innych sympozjów i pro- między starym a nowym. Poetyka architektury Savina jektów badawczych dotyczących problemów z odkry- Severa (Fabryka Mladińska Knjiga, il.6) i Milana Mihe- tym betonem w Słowenii. Zwykłą praktyką dotyczącą liča (budynek Konstrukta) wyrażała się w elementach renowacji odsłoniętego betonu w Słowenii było ma- konstrukcyjnych. Marko Mušič, który współpracował lowanie go. Renowacja Placu Republiki była jednym z Louisem Khanem po ukończeniu studiów pod kie- z pierwszych przykładów zastosowania innej techniki runkiem Ravnikara, pomysłowo połączył organiczny niż malowanie, takiej jak czyszczenie parą pod niskim regionalizm z neokubizmem (Kompleks Pamięci Ko- lašina (il. 7).

5. Bovec, Hotel Kanin, arch. Janez Lajovic, 1969-73 (fot. Janez Kališnik, archiwum prywatne N. Koselj) 5. Bovec, Hotel Kanin, arch. Janez Lajovic, 1969-73 (photo Janez Kališnik, Nataša Koselj’s private archive)

4 6. Lublana, fabryka Mladinska Knjiga, arch. Savin Sever, 1963-66 (fot. Janez Kališnik, archiwum prywatne N. Koselj) 6. Ljubljana, Mladinska Knjiga factory, arch. Savin Sever, 1963-66 (photo Janez Kališnik, Nataša Koselj’s private archive)

5. Podsumowanie: 8. Lublana, Biblioteka Narodowa i Uniwersytecka, arch. Jože strukturalizm słoweński Plečnik, 1930-41 (fot. Damjan Prelovše, archiwum prywatne N.Koselj) Strukturalizm słoweński można również nazwać 8. Ljubljana, National and University Library, arch. Jože strukturalizmem regionalnym, gdyż jego najbar- Plečnik, 1930-41 (photo Damjan Prelovšek, Nataša Koselj’s dziej charakterystyczną cechą jest intensywny dialog private archive) z tradycjami regionalnymi - społecznymi, kulturo- wymi i przyrodniczymi. Zaczęło się od struktury fa- sady Plečnika (szczególnie w Bibliotece Narodowej i Uniwersyteckiej, il. 8, oraz na cmentarzu Žale) na początku XX wieku, a rozwinęło się wraz ze świado- mym zamiarem Ravnikara, by przekształcić promo- waną przez Plečnika tradycyjną kulturę słoweńskiej sztuki i rzemiosła we wzornictwo przemysłowe w dru- giej połowie XX wieku. Rozpoczęło się to w projekcie „drogi-B’’ Ravnikara na Wydziale Architektury i znaj- duje odzwierciedlenie w jego projektach w Lublanie, zwłaszcza w Placu Republiki i kompleksie Ogrodu Fe- ranta. Jednym z najważniejszych elementów architek- tury słoweńskiej jest związek między nowoczesną ar- chitekturą a kwestią narodową, jako że w XX wieku Słoweńcy funkcjonowali w różnych strukturach pań- stwowych, od imperium austro-węgierskiego, przez Jugosławię, a wreszcie niepodległą Słowenię od 1991 roku. Kwestia narodowa była szczególnie nabrzmiała w latach trzydziestych i sześćdziesiątych XX wieku, które to lata są również okresem szczytowych osią-

7. Czarnogóra, Kompleks pamięci Kolašina, arch. Marko Mušič, 1969-75 (fot. Marko Mušič, archiwum prywatne N. Koselj) 7. Montenegro, Kolašin Memorial complex, arch. Marko Mušič, 1969-75 (photo Marko Mušič, Nataša Koselj’s private archive)

5 gnięć Plečnika i Ravnikara. W 1932 r. Josip Vidmar „W architekturze natura wyraża się w konstrukcji, opublikował książkę Problemy kulturowe Słoweńców, ukształtowanej przez fizykę świata. Jej cel widoczny formułując pogląd słoweńskiej inteligencji na kwestię jest w nas wszystkich, w tym w zwierzętach, owa- 10 narodową. Uważał, że ochrona przyrody i związane z dach i świecie nieożywionym.” n nią prawa życia są niezbędne dla istnienia narodu, po- 10. Dziennik Edwarda Ravnikara, opublikowany w pracy doktorskiej Natašy nieważ natura jest najbardziej pierwotną siłą kształtu- Koselj’, Tradicija napredka – Kriteriji vrednotenja...., op. cit. jącą naród. Albo - podsumowując słowami Ravnikara:

Bibliografia • Bill Max, Osnova in cilj estetike v stoletju strojev. Visoka šola za oblikovanje v Ulmu / The basis and goal of aesthetics in the century of machines. Ulm College of Design, „Arhitekt”, nr 14, 1954. • Ivanšek France, VIII CIAM – O vzgoji arhitektov / VIII CIAM – On the education of architects, „Arhitekt”, nr 11, 1954. • Koselj Nataša, Tradicija napredka – Kriteriji vrednotenja in metodologija zaščite arhitekture nastale med leti 1945-70 v Sloveniji / Tradition of progress - Evaluation criteria and the methodology of architectural protection created between 1945-70 in Slovenia, rozprawa doktorska, Uniwersytet w Lublanie, Wydział Architektury, Lublana 2003. • Prelovšek Damjan, Jože Plečnik: dunajski čas (1892-1911)/ Jože Plečnik: Vienna time (1892-1911), rozprawa doktorska, Uniwersytet w Lublanie, Ljubljana 1977. • Ravnikar Edvard, Jože Plečnik in sodobna slovenska architektura / Jože Plečnik and contemporary Slovenian architecture, „Arhitekt” nr 2, 1952. • Ravnikar Edvard, O reformi študija arhitekture na ljubljanski šoli zaarhitekturo / On the reform of the study of architecture at the Ljubljana School of Architecture, „Arhitekt”, nr 1, 1960. • Ravnikar Edvard, Trg revolucije 1961-76 / Revolution Square 1961-76, IZTR (Investment Company for Building of the Revolution Square), Ljubljana, 1976. • Ravnikar Edvard, Valentin in nastanek njegovega sveta / Valentine and the creation of his world, „AB”, nr 117/118, 1993. • Vidmar Josip, Kulturni problem slovenstva / The cultural problem of Slovenia, Lublana 1932.

The Roots of Slovenian Strucuralism: From Plečnik to Ravnikar and Beyond. Centenary of the Ljubljana School of Architecture Summary

One hundred years ago Ljubljana University ovation case study and an explicit example of how and the Bauhaus were established in the same year, an authentic structuralist interior by Edvard Ravnikar namely, 1919. This paper discusses the theoretical from the 1960s was erased at the beginning of the and practical background of Slovenian Structuralism, 21st century. rooted in two completely opposite teaching principles, To conclude, the work of some other important namely Plečnik’s school and the Bauhaus, implement- pupils from Ravnikar’s school, who played an impor- ed by the architect Edvard Ravnikar in the second half tant role in post-war Slovenian architecture, such as of the 20th century. Vladimir Braco Mušič, France Ivanšek, Janez Lajovic, The paper shows some practical conserva- Savin Sever, Milan Mihelič, Miloš Bonča and Marko tion issues regarding Slovenian Structuralism and Mušič, are presented by their most outstanding works, Ravnikar’s Ljubljana, such as Trg republike (The Re- adding to the mosaic of the phenomenon of the archi- public Square) and Ferantov vrt (The Ferant Garden tecture of the 1960s in Slovenia or, in other words, complex), connected with an exposed concrete ren- Slovenian Structuralism. n Keywords: Slovenian structuralism, Ravnikar’s school, exposed concrete issues

70