C:\Documents and Settings\Eslu\Pulpit\SMGP 2014

$C:\Documents and Settings\Eslu\Pulpit\SMGP 2014$

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

JÓZEF BORATYN

G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionu Wy¿yny Lubelskiej — M. ¯ARSKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Ulhówek (930) i arkusz D³u¿niów (931) (z 3 tab. i 7 tabl.)

WARSZAWA 2014 Autor: Józef BORATYN

Przedsiêbiorstwo Geologiczne SA w Krakowie ul. Kijowska 16a, 30-079 Kraków

Redakcja merytoryczna: Joanna SIEWIOREK

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor ds.pañstwowej s³u¿by geologicznej mgr in¿. Andrzej PRZYBYCIN

ISBN 978-83-7863-347-1

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 8 III. Budowa geologiczna ...... 11 A. Stratygrafia ...... 11 1. Kreda ...... 11 a. Kreda górna ...... 11 Mastrycht ...... 11 2. Kreda–paleogen ...... 12 3. Paleogen–neogen ...... 13 4. Czwartorzêd ...... 13 a. Plejstocen ...... 13 Plejstocen dolny ...... 13 Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 13 Interglacja³ ferdynandowski ...... 14 Zlodowacenie Sanu 2 ...... 14 Interglacja³ wielki ...... 15 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 15 Zlodowacenie Odry ...... 16 Interglacja³ lubawski ...... 17 Zlodowacenie Warty ...... 17 Interglacja³ eemski ...... 18 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 19 Zlodowacenie Wis³y ...... 19 b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 22 c. Holocen ...... 23 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 24 C. Rozwój budowy geologicznej ...... 26 IV. Podsumowanie ...... 29 Literatura ...... 29 SPIS TABLIC

Tablica I — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych), arkusz Ulhówek Tablica II — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych), arkusz D³u¿niów Tablica III — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000, arkusz Ulhówek Tablica IV — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000, arkusz D³u¿niów Tablica V — Przekrój geologiczny C–D, arkusz Ulhówek Tablica VI — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000, arkusz Ulhówek Tablica VII — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000, arkusz D³u¿niów I. WSTÊP

Obszar s¹siaduj¹cych ze sob¹ arkuszy Ulhówek (930) i D³u¿niów (931) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) wyznaczaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 23°45' d³ugoœci geograficznej wschodniej i granica pañstwa na wschodzie oraz 50°30' szerokoœci geograficznej pó³nocnej i granica pañstwa na po³udniu. Teren badañ jest zlokalizowany w po³udniowo-wschodniej Polsce. Wed³ug fizycznogeograficznej regionalizacji Polski Kondrackiego (2002) obszar arkusza Ulhó- wek jest po³o¿ony w obrêbie mezoregionu Grzêdy Sokalskiej nale¿¹cej do makroregionu Wy¿yny Wo³yñskiej oraz na terenie Równiny Be³skiej wchodz¹cej w sk³ad Kotliny Pobu¿a. Teren arkusza D³u¿niów nale¿y w ca³oœci do Grzêdy Sokalskiej. Administracyjnie badany obszar znajduje siê w województwie lubelskim, w powiatach hrubieszow- skim i tomaszowskim. Obszar arkusza Ulhówek obejmuje gminy Ulhówek i Do³hobyczów oraz niewielkie fragmenty gmin Telatyn i £aszczów. Teren arkusza D³u¿niów nale¿y do gminy Do³hobyczów. Omawiany obszar to teren rolniczy o urodzajnych glebach, nale¿¹cych do najlepszych gleb w Polsce. Z tego wzglêdu cechuje siê ma³ym udzia³em lasów. Brak jest oœrodków miejskich i prze- mys³owych, prowadzona jest wy³¹cznie gospodarka rolna. Sieæ komunikacyjna jest rozwiniêta nie- równomiernie i ma znaczenie wy³¹cznie lokalne. Arkusze Ulhówek i D³u¿niów SMGP opracowano w Przedsiêbiorstwie Geologicznym SA w Krakowie na podstawie „Projektu prac geologicznych dla arkuszy: Mircze (897), Do³hobyczów (898), Ulhówek (930) i D³u¿niów (931)”, zatwierdzonego przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ nr DG/UOK/AO/489/2/2004 z dnia 12.07.2004 r. Prace terenowe geologiczno-zdjêciowe by³y prowadzone w latach 2006–2009. Zdjêcie geologiczne wykonano na obszarze o powierzchni oko³o 185 km2 dla arkusza Ulhówek i oko³o 26 km2 dla arkusza D³u¿niów. W trakcie prac terenowych na obszarze arkusza Ulhówek wykonano 390 punktów dokumentacyjnych (sondy rêczne, odkrywki, wkopy) o ³¹cznym metra¿u 897 m, a na terenie arkusza

5 D³u¿niów — 59 punktów dokumentacyjnych (sondy rêczne, odkrywki) o ³¹cznym metra¿u 165 m. Dla obu arkuszy wykonano 115 sond mechanicznych o g³êbokoœci 4,0–14,5 m i ³¹cznym metra¿u 835 m. Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych przedstawiono w tabelach1i2.

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych (sond mechanicznych) zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych lub kredowych (ark. Ulhówek)

Numer punktu Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym*

1 sm Wirla 205,0 10,0 Przekrój geologiczny C–D

2 sm 22n ¯erniki 218,0 11,5 Przekrój geologiczny C–D

3 sm 63 ¯erniki 215,0 10,0 Przekrój geologiczny C–D

4 sm 4 Bia³ystok 241,0 12,0 Przekrój geologiczny A–B

5 sm 54n Majdan 249,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B

6 sm 34n Rzeczyca 216,0 11,5 Przekrój geologiczny C–D

7 sm 53n Wasylów 253,0 13,0 Przekrój geologiczny A–B

8 sm 9 Wasylów 222,0 11,5 Przekrój geologiczny A–B

9 sm 35n Tarnoszyn 214,0 14,0 Przekrój geologiczny C–D

10 sm 57 Tarnoszyn 209,0 7,0 Ekspertyza palinologiczna

11 sm 45n Magdalenka 214,5 10,0 Ekspertyza palinologiczna

12 sm 61n Tarnoszyn 211,0 10,0 Przekrój geologiczny C–D

13 sm 64n Tarnoszyn 211,5 10,0 Przekrój geologiczny C–D

14 sm 74n Tarnoszyn 215,0 15,0 Przekrój geologiczny A–B

15 sm 78n Tarnoszyn 212,0 5,5 Przekrój geologiczny A–B

16 sm 87n Tarnoszyn 207,5 7,0 Przekrój geologiczny A–B

*sm — sonda mechaniczna

Tabela 2 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych (sond mechanicznych) zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych lub kredowych (ark. D³u¿niów)

Numer punktu Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym*

1 sm 17 Hulcze 217,0 8,5 Przekrój geologiczny A–B

2 sm 114 Hulcze 232,0 11,5 Przekrój geologiczny A–B

3 sm 20 Choch³ów 217,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B

4 sm 112 D³u¿niów 225,5 10,0 Przekrój geologiczny A–B

5 sm 109 D³u¿niów 237,0 14,5 Przekrój geologiczny A–B

6 sm 107 Wy¿³ów 251,0 14,5 Przekrój geologiczny A–B

*sm — sonda mechaniczna

6 Do opracowania map geologicznych wykorzystano profile 60 otworów archiwalnych (hydrogeologicznych, badawczych i surowcowych) do arkusza Ulhówek i oœmiu otworów archiwalnych do arkusza D³u¿niów, a tak¿e zdjêcia lotnicze. W 2007 r. na obszarze arkusza Ulhówek wykonano siedem otworów kartograficznych (badawczych), rdzeniowanych, o ³¹cznym metra¿u 151,2 m. Nale¿¹ do nich otwory: 2 (Ostrów), o g³êbokoœci 15,5 m, 12 (Rzeczyca), o g³êbokoœci 28,0 m, 8 (PGR Bia³ystok), o g³êbokoœci 24,0 m, 9 (Przewodów), o g³êbokoœci 14,5 m, 18 (Majdan), o g³êbokoœci 38,7 m, 25 (Szczepiatyn), o g³êbokoœci 15,5 m i 31 (Tarnoszyn), o g³êbokoœci 15,0 m (tabl. I). Na terenie arkusza Do³hobyczów wykonano dwa otwory kartograficzne (badawcze), o ³¹cznym metra¿u 35,7 m. S¹ to otwory 7 (D³u¿niów), o g³êbokoœci 20,0 m, i 5 (Hulcze), o g³êbokoœci 15,7 m (tabl. II). Prace wiertnicze przeprowadzi³ Zak³ad Prac Wiertniczych i Geologicznych „Algeo” w Grabowicy. Prace zdjêciowe na terenie arkusza Ulhówek wykona³ J. Boratyn w latach 2008–2009 i T. Ko- zio³ w 2008 r., natomiast na terenie arkusza D³u¿niów — M. B¹k, K. Kasina i J. Sokalski w 2008 r. Lokalizacja otworów kartograficznych zosta³a poprzedzona wykonaniem badañ geofizycznych metod¹ sondowañ geoelektrycznych (SGE). Wykonawc¹ prac by³o przedsiêbiorstwo geofizyczne „Geoserwis” w Warszawie (Jagodziñska i Kalitiuk, 2007a, b). Na terenie arkuszy wykonano po jednym ci¹gu sondowañ wzd³u¿ linii projektowanych przekrojów geologicznych (³¹cznie 144 punkty SGE). Wyniki badañ wykorzystano przy interpretacji przebiegu poziomów litologiczno-stratygraficznych w utworach czwartorzêdowych i opracowaniu szkicu geologicznego odkrytego. Analizê pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego na terenie arkuszy Ulhówek i D³u¿niów wykonali Twarogowski i Petecki (2008). Próbki pobrane z rdzeni wiertniczych poddano badaniom laboratoryjnym. Analizy uziarnienia wykonano w Laboratorium Przedsiêbiorstwa Geologicznego SA w Krakowie (Kmiecik i in., 2008).

Analizê zawartoœci CaCO3 przeprowadzi³ ¯y³a (2008). Sk³ad petrograficzny ¿wirów, sk³ad minera³ów ciê¿kich i obtoczenie ziarn kwarcu opracowali: Salata (2008) i Szyd³ak (2008a, b). Oznaczenie mala- kofauny wykona³a Stworzewicz (2008). Badania paleobotaniczne osadów organicznych przeprowadzi³ Biñka (2008), a mikrofaunistyczne — Gasiñski (2008), Malina (2009) i Wronka (2009). Metod¹ radiowêglow¹ (14C) Pazdur (2009) okreœli³a wiek osadów, a metod¹ luminescencji stymulowanej œwiat³em (OSL) — Adamiec (2009). Analizê ichnologiczn¹ wykona³ Uchman (2008). Oznaczenie wieku bezwzglêdnego metod¹ termoluminescecji (TL) przeprowadzi³ Kusiak (2008). Obszar badañ pod wzglêdem geologicznym by³ rozpoznany w niewielkim stopniu. Wiêkszoœæ opracowañ budowy geologicznej mia³o znaczenie regionalne i nawi¹zywa³o do pod³o¿a czwartorzêdo- wego. Niewiele jest publikacji o utworach czwartorzêdowych, odnosz¹cych siê bezpoœrednio do terenu badañ, najczêœciej nawi¹zuj¹ one do s¹siedniego rejonu — Roztocza.

7 W skali regionalnej utwory pod³o¿a podczwartorzêdowego, a w szczególnoœci pokrywy mezo- zoicznej, by³y przedmiotem prac Cieœliñskiego i Wyrwickiej (1970), ¯elichowskiego (1972), Po¿ary- skiego (1974), Krassowskiej (1976), Niemczyckiej (1976), Cieœliñskiego (1995, 1998), Doktora i Granicznego (1995a, b, c) oraz Habera (1999). Do pierwszych prac dotycz¹cych czwartorzêdu, równie¿ w ujêciu regionalnym, nale¿¹ publika- cje Jahna i Rühlego (1950), Mojskiego i Rühlego (1954) oraz Jahna (1956). W póŸniejszych latach prace dotycz¹ce g³ównie terenów przyleg³ych do obszaru badañ prowadzili: Mojski (1964), Dolecki (1977, 1992), Buraczyñski (1986, 2002), Dolecki i inni (1994), Lindner i Wojtano- wicz (1997), Rzechowski (1997), Bogucki i inni (1998), Lindner i inni (2004) oraz Lindner (2005). Zjawiska krasowe by³y przedmiotem zainteresowañ: Maruszczaka (1966), Harasimiuka (1971), Harasimiuka i innych (1971), Rühlego (1976) oraz Dobrowolskiego (1990, 1993, 1998). Problematyk¹ i korelacj¹ stratygraficzn¹ lessów w rejonie badañ oraz na obszarach s¹siednich zajmowali siê: Mojski (1964), Maruszczak i Piotrowska (1969), Maruszczak (1974, 1976, 1991, 1994, 2001; red., 2001), Uziak i Pomian (1976), Dolecki (1977, 1981, 1992, 1993, 1994, 1995, 1998, 2002a, b, 2003a, b), Buraczyñski i inni (1978), Jersak i inni (1992), Dolecki i inni (1994, 2004), Dolecki i Szy- mañski (1999), Dolecki i Wojtanowicz (2000) oraz Dolecki i Rzechowski (2008). Zagadnieniom geomorfologii i paleogeografii by³y poœwiêcone prace Maruszczaka (1972), Ha- rasimiuka (1980) oraz Bezuœko i Boguckiego (1993). Najwa¿niejszym opracowaniem kartograficznym dla tego obszaru jest Mapa Geologiczna Pol- ski 1:200 000 (wyd. A — Rzechowski i Kubica, 1995; wyd. B — Cieœliñski i in., 1994). W s¹siedztwie terenu badañ opracowano jeden arkusz Lubycza Królewska (929) SMGP (Bura- czyñski, 2005).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza Ulhówek znajduje siê na styku Grzêdy Sokalskiej nale¿¹cej do Wy¿yny Wo³yñskiej oraz Równiny Be³skiej nale¿¹cej do Kotliny Pobu¿a. Teren arkusza D³u¿niów jest po³o¿ony w po³udniowej czêœci Grzêdy Sokalskiej. Grzêda ta, wystêpuj¹ca w pó³nocnej i centralnej czêœci terenu badañ, jest oddzielona od Roztocza wyraŸnym obni¿eniem — dolin¹ górnej So³okiji. Doliny wiêkszych rzek (Kamionki i Rzeczycy) maj¹ przebieg konsekwentny i dziel¹ omawian¹ jednostkê na równole¿ni- kowe czêœci (grzêdy), porozcinane mniejszymi dolinkami subsekwentnymi. RzeŸba powierzchni terenu na badanym obszarze zosta³a ukszta³towana g³ównie przez akumu- lacjê eoliczn¹ oraz erozjê i akumulacjê rzeczn¹. W pó³nocnej czêœci terenu badañ w budowie rzeŸby dominuj¹ pokrywy lessowe porozcinane przez dolinki, parowy, m³ode rozciêcia erozyjne (tabl. III

8 i IV). Powszechne s¹ równie¿ tarasy akumulacyjne zalewowe i nadzalewowe w dolinach rzecznych. W po³udniowej czêœci terenu badañ wystêpuj¹ wysoczyzny morenowe p³askie, równiny denudacyjne, równiny jeziorne oraz tarasy rzeczne zalewowe i nadzalewowe. Najni¿ej po³o¿onym punktem na terenie arkusza Ulhówek jest koryto Kana³u Rokitna (204,0 m n.p.m.), a najwy¿ej po³o¿ony punkt znajduje siê na pó³noc od Bia³egostoku (272,2 m n.p.m.). Na obszarze arkusza D³u¿niów najni¿szy punkt wysokoœciowy stanowi koryto rzeki Warê¿anki w Hul- czu (207,6 m n.p.m.), a najwy¿szy — wzniesienie zlokalizowane na po³udniowy wschód od Choch³owa (260,6 m n.p.m.). Deniwelacje na obszarze badañ nie przekraczaj¹ zatem 70 m. Formy lodowcowe. Wysoczyzny morenowe p³askie wystêpuj¹ wy³¹cznie w po³udniowej czêœci terenu arkusza Ulhówek, w obrêbie Równiny Be³skiej, gdzie tworz¹ p³askie powierzchnie. Formy wodnolodowcowe. Równiny wodnolodowcowe wyró¿niono w miejscach wystêpowania piasków wodnolodowcowych, na po³udniowy zachód od Tarnoszyna, na obszarze arkusza Ulhówek. Formy eoliczne. Równiny piasków przewianych s¹ zwi¹zane z wystêpowaniem piasków wodnolodowcowych. Wystêpuj¹ tak¿e w izolowanym p³acie na tarasach nadzalewowych rzeki Rzeczycy na wschód od Szczepiatyna, na terenie arkusza Ulhówek. Pokrywy lessowe zajmuj¹ przewa¿aj¹c¹ czêœæ terenu badañ. Na obszarze arkusza Ulhó- wek wystêpuj¹ g³ównie w czêœci pó³nocnej i wschodniej, a na obszarze arkusza D³u¿niów s¹ roz- mieszczone doœæ równomiernie. Nale¿¹ one do jednych z najwiêkszych pokryw lessowych na Wy¿ynie Lubelskiej, a lessy osi¹gaj¹ tu najwiêksze mi¹¿szoœci w obrêbie Grzêdy Sokalskiej. Pokrywy stanowi¹ zwarty masyw zbudowany z ró¿nowiekowych lessów i rozdzielaj¹cych je gleb kopalnych. Rozcinaj¹ je rzeki z licznymi dop³ywami oraz osady dolin erozyjnych. Mi¹¿szoœæ lessów jest zró¿ni- cowana i osi¹ga maksymalnie oko³o 30 m w rejonie Przewodowa (otw. 5 — 27,0 m; ark. Ulhówek). Powierzchniowe partie lessów powsta³y w okresie zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Formy rzeczne.Dna dolin rzecznych wyró¿niono na obszarach obu arkuszy w górnych odcinkach rzek i wzd³u¿ wiêkszych cieków. Ich przebieg jest czêsto prostolinijny i byæ mo¿e pokrywa siê z uskokami. Tarasy akumulacyjne nadzalewowe wystêpuj¹ jedynie na terenie arkusza Ulhó- wek. Najwiêksze rozprzestrzenienie maj¹ przy rzece Rzeczycy. Przy Kanale Rokitna wystêpuj¹ jedynie fragmentarycznie. T arasy akumulacyjne zalewowe buduj¹ dna rzeki Rzeczycy i Kana³u Rokitna. Krawêdzie i strome stoki wyró¿niono na terenie arkusza D³u¿niów w miejscach wychodni margli (miejscami przykrytych cienk¹ pokryw¹ lessów lub glin zwa³owych), tworz¹cych stoki stromo opadaj¹ce ku dolinom.

9 W¹wozy wystêpuj¹ w górnych odcinkach dolin erozyjnych, do których zosta³y w³¹czone ze wzglêdu na ma³e rozmiary. Kilka krótkich w¹wozów znajduje siê we wschodniej czêœci terenu arkusza D³u¿niów. Najwiêkszy w¹wóz jest zlokalizowany na pó³nocny zachód od Bia³egostoku, na obszarze arkusza Ulhówek. Dolinki, parowy, m³ode rozciêcia erozyjne w ogólnoœci, nieroz- dzielone, wystêpuj¹ na terenie obu arkuszy. M³ode rozciêcia erozyjne powsta³y w górnej czêœci dolin rzecznych. Maj¹ g³êbokoœæ od 2,0 do oko³o 10,0 m i osi¹gaj¹ d³ugoœæ do oko³o 2 km. Charakte- ryzuj¹ siê u-kszta³tnym przekrojem poprzecznym lub p³askodennym, w górnych odcinkach przechodz¹ w parowy, rzadko w w¹wozy. W obrêbie Grzêdy Sokalskiej przyjmuj¹ charakterystyczny dendrytyczny kszta³t. Formy denudacyjne. Równiny denudacyjne wyró¿niono na obszarach wystêpowania zdenudowanych utworów kredy na powierzchni lub pod cienk¹ pokryw¹ utworów czwartorzêdo- wych. D³ugie stoki wystêpuj¹ na po³udnie od Oserdowa i Budynina na krawêdzi doliny Rzeczycy. Sto¿ki nap³ywowe tworz¹ siê u wylotu ma³ych dolin rozcinaj¹cych pokrywy lessowe na obszarze arkusza Ulhówek. Drobne zag³êbienia o ró¿nej genezie stwierdzono jedynie na terenie arkusza Ulhówek. S¹ to zag³êbienia bezodp³ywowe. Wystêpuj¹ na pokrywach lessowych w strefie wododzia³owej i s¹ to najczêœciej wymoki. Obecne s¹ równie¿ w obrêbie równin jeziornych, tarasów nadzalewowych oraz wysoczyzny morenowej. Ze wzglêdu na niewielkie rozmiary czêœæ zag³êbieñ zosta³a pominiêta, inne zaœ przewiêkszono. Formy jeziorne. Równiny jeziorne wystêpuj¹ jedynie na obszarze arkusza Ulhówek, w ni¿ej po³o¿onych terenach równinnych, w pobli¿u dolin rzecznych. W rejonie Ulhówka otulaj¹ p³at pokryw lessowych. W rejonie Rzeplina, Krzewicy i Wasylowa Wielkiego wystêpuj¹ na utworach tara- sów kopalnych. W czêœci po³udniowo-wschodniej utworzy³y siê one na glinach zwa³owych zlodowaceñ po³udniowopolskich. Formy utworzone przez roœlinnoœæ. Równiny torfowe wystêpuj¹ powszechnie w nisko po³o¿onych dnach dolin rzek Rzeczycy, Kamionki i Kana³u Rokitna, charakteryzuj¹cych siê wysokim poziomem wody. Miejscami s¹ one przykryte mu³kami i glinami aluwialnymi, typu madowego, o mi¹¿szoœci do 0,9 m (rzeka Kamionka). Formy antropogeniczne. W Rokitnie jest zlokalizowana nieczynna glinianka. W¹wozy drogowe zaznaczono jako wciêcia dróg.Wystêpuj¹ one najczêœciej na obszarach mi¹¿szych pokryw lessowych, miejscami osi¹gaj¹ g³êbokoœæ 10,0 m. Tworz¹ siê one zwykle na stromych zboczach. Wiêksze d n a stawów wystêpuj¹ w dolinach rzecznych w rejonie Przewodowa. Grodzisko znajduje siê na pó³noc od Budynina.

10 Pod wzglêdem hydrograficznym badany teren znajduje siê w dorzeczu górnego Bugu w strefie wododzia³owej rzek: Kamionki, Kana³u Rokitna, Rzeczycy, Warê¿anki i So³okiji. Wystêpuje tu gêsta sieæ krótkich cieków.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Opracowanie stratygrafii osadów na terenie arkuszy Ulhówek i D³u¿niów wykonano na podstawie analizy profili otworów kartograficznych, sond mechanicznych i rêcznych oraz otworów archiwalnych. Wykorzystano tak¿e opisy ods³oniêæ.

1. Kreda

Utwory kredy zalegaj¹ bezpoœrednio na utworach karbonu we wschodniej czêœci rejonu badañ oraz na utworach jury w zachodniej czêœci. Mi¹¿szoœæ osadów kredy wynosi 423,0 m w otworze 2 (Korczmin IG-3); 516,5 m w otworze 10 (Korczmin IG-2) do 548,0 m w otworze 16 (Korczmin IG-1) oraz 767,0 m w otworze 13 (Ulhówek IG-1). Omawiane utwory s¹ wykszta³cone w postaci piasków glaukonitowych i margli albu oraz margli, kredy pisz¹cej i wapieni, nale¿¹cych do cenomanu, turonu, koniaku, santonu, kampanu i mastrychtu.

a. Kreda górna Mastrycht

Najnowsze badania Gasiñskiego (2008), Maliny (2009) i Wronki (2009) wskazuj¹ na wystêpo- wanie na badanym obszarze wy³¹cznie utworów mastrychtu. W okresie tym osadza³y siê margle i kreda pisz¹ca, miejscami opoki, ale nie stwierdzono ich na omawianym terenie. Margle i kreda pisz¹ca.Mi¹¿szoœæ utworów mastrychtu na badanym terenie wynosi 107,0 m w otworze 2, na obszarze arkusza D³u¿niów, do 347,0 m w otworze 11, na terenie arkusza Ulhówek. W mastrychcie dominowa³a litofacja wapienna — margle i kreda pisz¹ca (Krassowska, 1997). We wszystkich otworach kartograficznych stwierdzono wystêpowanie jasnoszarych lub bia³oszarych margli, przechodz¹cych w stropie w i³y margliste. Pozycjê stratygraficzn¹ wychodni warstw mastrychtu udokumentowano dziêki analizie kilku- nastu próbek (Gasiñski, 2009). Na podstawie wyników tych analiz stwierdzono, ¿e na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru arkuszy Ulhówek i D³u¿niów, wystêpuj¹ osady mastrychtu dolnego, jedynie nieliczne próbki wskazywa³y na mastrycht górny (nie najwy¿szy).

11 Zespo³y mikrofauny osadów wschodniej Lubelszczyzny charakteryzuje przewaga planktonu, g³ównie epipelagicznego, z rodzajów: Heterohelix, Globigerinelloides, Hedbergella, rzadziej wystê- puj¹ formy poœrednie (Wronka, 2009). Wœród mikrofauny bentosowej zaobserwowano przewagê form wapiennych nad aglutynuj¹cymi. Z badañ Wronki (2009) i Maliny (2009) wynika, ¿e w kredzie górnej badany rejon znajdowa³ siê w strefie œrodkowego i zewnêtrznego szelfu oraz przy górnej granicy szelfu kontynentalnego. Brekcje.Wprofilach otworów kartograficznych8i25(ark. Ulhówek) oraz 7 (ark. D³u¿niów) w szczegó³owych badaniach margle i kreda pisz¹ca wykazuj¹ zbrekcjowanie, co potwierdzaj¹ wyniki badañ Uchmana (2008). S¹ to doœæ nietypowe brekcje niewysortowane, z³o¿one g³ównie z okruchów jasnoszarych margli i szarego lub ciemnoszarego spoiwa marglistego. W brekcjach wystêpuj¹ najczê- œciej okruchy ostrokrawêdziste, które wykazuj¹ spêkania. W wiêkszych okruchach zaobserwowano okruchy mniejsze. Niektóre z brekcji s¹ bardzo s³abo widoczne makroskopowo ze wzglêdu na du¿e podobieñstwo barwy i struktury okruchów oraz spoiwa. S¹ one widoczne dopiero po przeciêciu ska³y na p³askich i wyg³adzonych powierzchniach oraz uzyskaniu odpowiedniego kontrastu. Brekcje nie by³y dotychczas rozpoznane. W otworach archiwalnych (badawczych i hydrogeologicznych), zaliczano je prawdopodobnie do margli i kredy pisz¹cej, niekiedy interpretowano jako zwietrzelinê ska³ kredy. Naj- wiêksz¹ mi¹¿szoœæ osi¹gaj¹ one w otworze 8 (PGR Bia³ystok) (ark. Ulhówek) — 4,2mi7(D³u¿niów) (ark. D³u¿niów) — 3,5 m, gdzie nie zosta³y przewiercone. Geneza tych brekcji nie jest jasna. Ich du¿e rozprzestrzenienie i wiêksze mi¹¿szoœci stwierdzono na obszarach s¹siednich arkuszy Mircze i Do³hoby- czów, po³o¿onych na pó³noc od terenu badañ, gdzie zaliczono je do brekcji impaktowych. Margle i brekcje margliste by³y przedmiotem badañ mikrofaunistycznych Gasiñskiego (2008), Maliny (2009) i Wronki (2009). Na podstawie otwornic bentonicznych i planktonicznych okreœlono wiek biostratygraficzny badanych utworów od œrodkowej czêœci kampanu do mastrychtu. Bazuj¹c na lokalnych poziomach bentonicznych zawê¿ono wiek osadów od wczesnego do póŸnego mastrychtu (Malina, 2009). Do podobnych wniosków dosz³a Wronka (2009). Analiza ichnologiczna skamienia³oœci œladowych próbek pobranych z margli i margli zbrek- cjowanych wskaza³a na obecnoœæ dwóch zespo³ów A i B. Zespó³ A reprezentuje dystaln¹ ichnofacjê Cruziana z górnego odbrze¿a (offshore) (Uchman, 2008). Zespó³ B mo¿na zaliczyæ do przejœcia od dystalnej ichnofacji Cruziana do ichnofacji Zoophycos. Charakteryzuje on œrodowisko g³êbsze, nie p³ycej ni¿ dolne obrze¿e (lower offshore).

2. Kreda–paleogen

Osady typu brekcji stwierdzono na obszarze arkusza Ulhówek w otworach kartograficznych 9 (Przewodów) i 25 (Szczepiatyn), zlokalizowanych w dolinach rzecznych, w strefach uskokowych.

12 Makroskopowo utwory te s¹ podobne do silnie spêkanych margli kredowych, jednak po przeciêciu ska³y i uzyskaniu g³adkich powierzchni, wykazuj¹ strukturê okruchow¹. W odró¿nieniu od brekcji marglistych zaliczonych do kredy, du¿a czêœæ okruchów charakteryzuje siê czêœciowym obtoczeniem, co mo¿e byæ zwi¹zane z ich krótkim transportem lub procesami krasowymi. Okres tworzenia siê tych osadów jest trudny do ustalenia. Utwory te mog¹ te¿ byæ nieco m³odsze, zwi¹zane z okresem neogeñskim.

3. Paleogen–neogen

I ³ y stwierdzono w punkcie dokumentacyjnym 6 na terenie arkusza D³u¿niów, gdzie wystêpuj¹ na g³êbokoœci 10,0–13,0 m. S¹ to i³y zielone i popielatozielone, ca³kowicie odwapnione. Mog³y siê one tworzyæ przez d³ugi czas w okresie paleogenu i neogenu z wietrzenia kredowych margli i kredy pisz¹cej.

4. Czwartorzêd

Utwory czwartorzêdowe pokrywaj¹ prawie ca³¹ powierzchniê terenu badañ. S¹ one silnie zró¿- nicowane zarówno pod wzglêdem mi¹¿szoœci, jak i wykszta³cenia litologicznego. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 39,3 m na obszarze arkusza Ulhówek (otw. 17) oraz do 20,0 m na terenie arkusza D³u¿niów (otw. 2). Stratygrafiê osadów czwartorzêdu oparto na analizie i korelacji przestrzennej poziomów litologiczno-stratygraficznych z wykorzystaniem wyników badañ geofizycznych (Jagodziñska i Kalitiuk, 2007a, b) i grawimetrycznych (Twarogowski i Petecki, 2008).

a.Plejstocen Plejstocen dolny

Osady plejstocenu dolnego (preglacja³u) s¹ najstarszymi utworami czwartorzêdowymi na obszarze badañ. Wystêpuj¹ jedynie na terenie arkusza Ulhówek, w g³êbokich rozciêciach erozyjnych. ¯wiry piaszczysto-py³owate rzeczne.Utwory te zinterpretowano w otworze 12 (Rzeczyca) na obszarze arkusza Ulhówek (tabl. V), na g³êbokoœci 23,9–24,9 m. W sp¹gowej czêœci profilu s¹ to ¿wiry drobnookruchowe z³o¿one z g³azików margli, opok, krzemieni i kwarcu, tkwi¹ce w marglistym spoiwie. Powy¿ej wystêpuj¹ ¿wiry piaszczyste, py³owate. W ¿wirach nie stwierdzono ska³ krystalicznych pó³nocnych. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ ziarna odporne. ¯wiry s¹ dobrze obtoczone. Powy¿sze cechy daj¹ podstawê do zakwalifikowania omawianych osadów do plejstocenu dolnego.

Zlodowacenia po³udniowopolskie

W okresie zlodowaceñ po³udniowopolskich badany obszar by³ prawdopodobnie pokryty dwu- krotnie l¹dolodem, na co wskazuj¹ badania z rejonów s¹siednich. Na terenie arkuszy Ulhówek

13 i D³u¿niów stwierdzono wystêpowanie jednego poziomu glin zwa³owych, przykrytych i podœcielo- nych utworami wodnolodowcowymi. Osady te zaliczono do zlodowacenia Sanu 2. Pod nimi miejscami wystêpuj¹ utwory interglacja³u ferdynandowskiego.

Interglacja³ ferdynandowski

Mu³ki i i³y jeziorne interglacja³u ferdynandowskiego wystêpuj¹ wy³¹cznie na terenie arkusza Ulhówek. Nawiercono je w rejonie Tarnoszyna w punkcie dokumentacyjnym 13 (tabl. V). Wystêpuj¹ pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Sanu 2. Wykszta³cone s¹ jako zielone i niebieska- wozielone i³y py³owate z malakofaun¹. Badaniom poddano dwie próbki osadów z g³êbokoœci 4,2 m i 5,2 m, z liczn¹ malakofaun¹. W obu przewa¿aj¹ gatunki o wysokiej tolerancji pod wzglêdem wyma- gañ ekologicznych (Stworzewicz, 2008). Zidentyfikowano œlimaki l¹dowe, które stanowi¹ zespó³ typowo ³¹kowy, reprezentowany zarówno przez gatunki ¿yj¹ce na bardzo wilgotnych ³¹kach — Vertigo angustior (Jeffreys) i Vertigo pygmaea (Draparnaud), jak i bardziej suchych, równie¿ na trawiastych zboczach i w zaroœlach, a nawet na terenach zadrzewionych. Wœród zidentyfikowanych gatunków nie ma form typowo zimnolubnych (Stworzewicz, 2008). Jedynie wystêpowanie zatoczka Gyraulus la- evis (Alder) i ma³¿a Pisidium obtusale lapponicum (Clessin) mog³oby wskazywaæ na istnienie zbiornika powsta³ego w zimnej strefie klimatycznej, ale ich udzia³ jest jednak niewielki.

Zlodowacenie Sanu 2

Piaski wodnolodowcowe (dolne) s¹ wykszta³cone jako jasnoszare, miejscami ¿ó³tawe, piaski prze³awicaj¹ce siê z szarymi mu³kami piaszczystymi. Wystêpuj¹ jedynie lokalnie w rejonie Tar- noszyna (punkt dok. 12) na terenie arkusza Ulhówek, w obni¿eniach powierzchni podczwartorzêdo- wej (tabl. V). Miejscami s¹ one przykryte glinami zwa³owymi zlodowacenia Sanu 2. Lessy zlodowacenia Sanu 2 nale¿¹ do lessów najstarszych. Wystêpuj¹ wy³¹cznie na terenie arkusza D³u¿niów, gdzie stwierdzono je w punkcie dokumentacyjnym 5, na g³êbokoœci 13,7–14,5 m, (nieprzewiercone) w rejonie D³u¿niowa, pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Sanu 2. S¹ to jasnopopielate lessy ilaste. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 wystêpuj¹ na powierzchni terenu i zosta³y nawierco- ne licznymi sondami rêcznymi i mechanicznymi na terenie obu arkuszy Ulhówek i D³u¿niów. Wystê- puj¹ one w rejonie Tarnoszyna, Szczepiatyna, Korczmina i na po³udnie od Oserdowa (ark. Ulhówek) oraz w Hulczu (ark. D³u¿niów). Omawiane osady stwierdzono w otworach kartograficznych w D³u¿niowie (otw. 7; ark. D³u¿niów) i Bia³ymstoku (otw. 8; ark. Ulhówek) Mi¹¿szoœæ glin jest zwykle niewielka i wynosi 1,0–3,0 m, jedynie miejscami dochodzi do kilku metrów. Najwiêksze mi¹¿szoœci gliny osi¹gaj¹ w obrêbie Równiny Be³skiej na terenie arkusza Ulhówek i w rejonie Hulcza na obszarze arkusza D³u¿niów. S¹ to gliny ilaste, szaropopielate o odcieniu szarozielonkawym, miejscami ¿ó³tobrunatne

14 lub szarobr¹zowe. W glinach s¹ obecne przewarstwienia piasków oraz bardzo liczne okruchy margli ska³ lokalnych. Ma³a mi¹¿szoœæ glin, niska zawartoœæ, a nawet brak (z powodu silnego zwietrzenia glin) ska³ pó³nocnych, uniemo¿liwi³y okreœlenie wspó³czynników petrograficznych. Piaski wodnolodowcowe (górne) wystêpuj¹ na powierzchni terenu jedynie na obszarze arkusza Ulhówek w rejonie Tarnoszyna i Szczepiatyna. Wykszta³cone s¹ jako jasnoszare, miejscami ¿ó³tawe, piaski drobnoziarniste z nielicznymi ¿wirami drobnookruchowymi. Piaski te prze³awicaj¹ siê z szarymi mu³kami piaszczystymi. Stwierdzono je na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2.

Interglacja³ wielki

Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry, rzeczne wystêpuj¹ na terenie arkusza Ulhó- wek. Stwierdzono je w otworach: 2 (Ostrów), 12 (Rzeczyca), 17 (Majdan), 18 (Majdan) i 27 (Korcz- min). W otworze 12 osi¹gaj¹ znaczn¹ mi¹¿szoœæ 4,4 m. S¹ one wykszta³cone jako piaski drobnoziarniste, poziomo i smu¿yœcie warstwowane, zawieraj¹ce warstwy mu³ków oraz laminy i smugi substancji organicznej. W stropowej czêœci wystêpuj¹ mu³ki z warstewkami czarnych namu³ów organicznych. W sp¹gowej czêœci profilu otworu 2 stwierdzono ¿wiry ze spoiwem ilastym, w œrodkowej czêœci — piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami margli i ska³ krystalicznych pó³nocnych. W górnej czêœci profilu wy- stêpuj¹ mu³ki. Mu³ki datowano metod¹ OSL w otworze 18, na g³êbokoœci 24,2 m, i uzyskano dla nich wiek 71,2 ±54 ka BP (Adamiec, 2009). Taki wynik wskazuje na znaczne odm³odzenie wieku utworów. Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczne stwierdzono w otworach hydrogeologicznych 1i3na terenie arkusza D³u¿niów w rejonie Hulcza. S¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, zawieraj¹ce wk³adki mu³ków. I³y i mu³ki jeziorne nawiercono w otworze 7 (D³u¿niów) na terenie arkusza D³u¿niów. S¹ to ciemnopopielate i³y odwapnione i drobnolaminowane mu³ki, zawieraj¹ce margliste konkrecje oraz laminy i owalne skupienia substancji organicznej. Gleby kopalne interglacja³u wielkiego wystêpuj¹ jedynie na terenie arkusza Ulhówek. Zinterpretowano je w punkcie dokumentacyjnym 7 w Wasylowie. S¹ to ciemnoszare gleby rozwiniête na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 . Nad nimi zalegaj¹ mu³ki ilaste i silnie ilaste, z malakofaun¹, o ³¹cznej mi¹¿szoœci 1,9 m. Gleby i mu³ki przykrywaj¹ lessy zlodowaceñ œrodkowopolskich.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na badany obszar w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich nie wkroczy³ l¹dolód. Omawiany teren znajdowa³ siê w strefie peryglacjalnej.

15 Zlodowacenie Odry

Lessy zlodowacenia Odry na terenie arkuszy Ulhówek i D³u¿niów uleg³y znacznej erozji i zachowa³y siê jedynie miejscami. W literaturze w pe³nych profilach lessów zlodowacenia Odry s¹ wy- ró¿niane trzy poziomy rangi stadialnej, rozdzielone s³abo wyra¿onymi glebami kopalnymi (Dolecki, 2002a). Lessy wystêpuj¹ w otworze kartograficznym 7 (D³u¿niów) (ark. D³u¿niów), gdzie ich mi¹¿szoœæ wynosi 1,1 m. P³aty tych utworów o wiêkszej mi¹¿szoœci mog³y zachowaæ siê w pó³nocno- -zachodniej czêœci terenu arkusza Ulhówek oraz w rejonie miejscowoœci Bia³ystok (otw. 6). W D³u¿niowie omawiane osady maj¹ barwê br¹zowo¿ó³t¹ i br¹zowopopielat¹, s¹ doœæ zwiêz³e i znacznie odwapnione. Zawieraj¹ 3,6% wêglanu wapnia (¯y³a, 2008). Lessy datowano w otworze 7, na g³êbokoœci 14,1–14,3 m, i uzyskano dla nich wiek 205 ±27 ka BP (Kusiak, 2008), który, ze wzglêdu na wystêpowanie osadów bezpoœrednio pod glebami interglacja³u lubawskiego, mo¿e byæ nieco odm³odzony. Mu³ki i i³y jeziorne (rozlewiskowe) wystêpuj¹ doœæ powszechnie na terenie arkusza Ulhówek, najczêœciej pod utworami zlodowacenia Warty. Osady te stwierdzono w otworze 8 (PGR Bia³ystok) i 18 (Majdan). W otworze 18 osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 8,7 m (g³êb. 14,9–23,6 m). W sp¹gowej czêœci profilu s¹ to szare piaski œrednio- i drobnoziarniste z warstewkami mu³ków i i³ów py³owatych. W stropowej czêœci profilu wystêpuj¹ mu³ki, mu³ki ilaste, przechodz¹ce wy¿ej w niebie- skozielonkawe i popielatoszare i³y. I³y miejscami zawieraj¹ konkrecje wêglanowe. Mu³ki pobrane z g³êbokoœci 16,0 m (otw. 18) datowano metod¹ OSL i otrzymano dla nich wiek 63,7 ±40 ka BP (Adamiec, 2009). Ze wzglêdu na zaleganie warstw w profilu uzyskany wynik autor traktuje jako odm³odzony w stosunku do rzeczywistego wieku osadów . W otworze 8 opisywane utwory s¹ wykszta³cone jako popielate i³y plamiste i i³y py³owate, wapniste. W stropie utworów wystêpuje cienka 40-centymetrowa warstwa br¹zowopopielatych utworów gliniastych. Na podstawie analizy palinologicznej czterech próbek pobranych z omawianych utworów w otworze 18 stwierdzono bardzo nisk¹ frekwencjê py³ku. W próbkach z g³êbokoœci 15,3–15,5 m do- minuje py³ek NAP (trawy i z³o¿one jêzyczkowate), inne taksony s¹ nieliczne. Dominowa³y zatem zbiorowiska stepowe. Zbiorowiska leœne by³y bardzo oddalone (brak w spektrum py³ku drzew). Prób- ki pobrane z g³êbokoœci 19,1–19,3 m wykazuj¹ liczne spektrum py³ku roœlin zielnych NAP zdominowane przez trawy i turzyce oraz w niewielkim stopniu przez inne taksony. Spektrum ziarn py³ku drzew (AP) jest nieliczne i zdominowane przez sosnê.

16 Interglacja³ lubawski

Gleby kopalne interglacja³u lubawskiego nie s¹ jeszcze dostatecznie poznane. Niekiedy, przy znacznym zredukowaniu lessów zlodowacenia Warty przez denudacjê, gleby te le¿¹ tu¿ poni¿ej komplek- su glebowego z interglacja³u eemskiego i zlodowacenia Wis³y lub siê z nim ³¹cz¹ (Dolecki, 2002a). Gleby kopalne wystêpuj¹ jedynie na terenie arkusza D³u¿niów. Stwierdzono je w otworze 7 (D³u¿niów) na g³êbokoœci 12,9–13,8 m. W sp¹gowej czêœci profilu litologicznie s¹ to popielatorude py³y, zawieraj¹ce grudkowe skupienia czarnej substancji organicznej. W górnej czêœci profilu s¹ to utwory deluwialne w postaci warstewek piasków drobnoziarnistych z laminami py³ów oraz py³y zawieraj¹ce laminy gleb kopalnych. W stropowej czêœci rozwinê³a siê cienka warstwa gleb popielatych. Bezpoœrednio pod nimi, na g³êbokoœci 14,1–14,3 m, datowano lessy i uzyskano dla nich wiek 205 ±27 ka BP (Kusiak, 2008).

Zlodowacenie Warty

Lessy zlodowacenia Warty wystêpuj¹ powszechnie pod lessami zlodowaceñ pó³nocnopolskich na terenie obu arkuszy. S¹ one zwykle odwapnione w stropowej czêœci. Omawiane osady charakteryzuj¹ siê niewielk¹ mi¹¿szoœci¹, maksymalnie dochodz¹c¹ do kilku metrów. W profilu otworu 7 (D³u¿niów) (ark. D³u¿niów) stwierdzono 4,6-metrow¹ warstwê tych utworów na g³êbokoœci 8,3–12,9 m. W sp¹gowej czêœci s¹ to lessy be¿owe, warstwowane niewyraŸnie poziomo. Ku górze przechodz¹ w lessy be¿owe z rudymi przebarwieniami i lessy rudobe¿owe. W stropowej czêœci profilu wystêpuj¹ popielatorude lessy plamiste, niewyraŸnie warstwowane poziomo. Lessy prawie w ca³ym profilu s¹ odwapnione, poza sp¹gow¹ 90-centymetrow¹ warstw¹. Ponadto wystêpuje w nich cienka (30 cm) wk³adka be¿owopopielatych utworów py³owatych, zawieraj¹cych drobne grudki gleb kopalnych. Anali- zowane utwory by³y datowane metod¹ TL na g³êbokoœci 9,6–9,8 m i uzyskano dla nich wiek 203 ±24 ka BP (Kusiak, 2007). Data ta potwierdza zaliczenie tych osadów do zlodowacenia Warty. Piaski rzeczno-peryglacjalne wystêpuj¹ na terenie arkusza Ulhówek, gdzie stwierdzono je w otworze 18 (Majdan) pod lessami zlodowaceñ pó³nocnopolskich, na g³êbokoœci 10,7–13,9 m. S¹ to be¿owo¿ó³te piaski drobnoziarniste, py³owate, warstwowane poziomo, miejscami przechodz¹ce w mu³ki piaszczyste. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty (38,1%) i turmaliny (15,9 %), staurolit (8,4%) oraz dysten (9,7%). Zawartoœæ amfiboli jest zredukowana do 6,5%, co mo¿e œwiad- czyæ o przerabianiu osadów i transporcie rzecznym (Szyd³ak, 2008a). Opisywane utwory nawiercono równie¿ w otworze 12 (Rzeczyca) na g³êbokoœci 12,1–19,5 m. S¹ to jasnopopielate i be¿owopopielate piaski drobnoziarniste, miejscami py³owate, zawieraj¹ce przewarstwienia mu³ków. Omawiane osady s¹ warstwowane poziomo lub smu¿yœcie. Piaski te by³y datowane metod¹ OSL na g³êbokoœci 13,0 m i uzyskano dla nich wiek 74,7 ±53 ka BP (Adamiec, 2009). Wiek ten jest znacznie odm³odzony, poniewa¿ utwory zalegaj¹ pod osadami interglacja³u eemskiego.

17 Mu³ki i piaski rzeczno-peryglacjalne stwierdzono w otworze 8 (PGR Bia³ystok) (ark. Ulhówek) na g³êbokoœci 11,3–14,1 m. Wystêpuj¹ one na utworach jeziornych zlodowacenia Odry, a s¹ przykryte lessami zlodowaceñ pó³nocnopolskich. W sp¹gowej czêœci profilu s¹ to jasnopopielate i szarobe¿owe mu³ki ilaste i i³y py³owate z przewarstwieniami piasków, odwapnione. Ku gó- rze przechodz¹ w be¿owe i ¿ó³tordzawe piaski drobnoziarniste i piaski py³owate.

Interglacja³ eemski

¯wiry, piaski i i³y rzeczne zinterpretowano jako osady wystêpuj¹ce w sp¹gowej czê- œci erozyjnych rozciêæ rzecznych. S¹ to namu³y piaszczysto-¿wirowate z wysok¹ zawartoœci¹ frakcji i³owej. Wystêpuj¹ one jedynie na terenie arkusza D³u¿niów, gdzie stwierdzono je w otworze 5 (Hulcze) na g³êbokoœci 8,9–12,8 m. Byæ mo¿e sp¹gowa czêœæ osadów zosta³a utworzona w interglacjale wielkim. Mu³ki jeziorne wystêpuj¹ w otworze 31 (Tarnoszyn) (ark. Ulhówek) na g³êbokoœci 2,2–3,7 m. W stropowej czêœci profilu s¹ to mu³ki ilaste, poziomo warstwowane, br¹zowe, z jasno- popielatymi laminami i skupieniami br¹zowej substancji organicznej. G³êbiej przechodz¹ w rudopo- pielate mu³ki ilaste, warstwowane poziomo, w sp¹gu laminowane mu³kami piaszczystymi. W pokrywach lessowych w Polsce wa¿nym reperem stratygraficznym, rozdzielaj¹cym lessy zlodowaceñ Warty i Wis³y, jest kompleks glebowy z³o¿ony z gleby leœnej interglacja³u eemskiego oraz nadleg³ej gleby interstadialnej z poziomami humusowymi typu darniowego, utworzonej we wczesnej fazie zlodowacenia Wis³y (Dolecki, 2002a). Gleby kopalne napowierzchni terenu wystêpuj¹ w ods³oniêciach nieczynnych cegielni Posadów i Kolonii Steniatyn (ark. Ulhówek — ze wzglêdu na ma³¹ mi¹¿szoœæ na mapie geologicznej zaznaczono jedynie jako stanowisko wystêpowania gleb kopalnych). Gleby kopalne interglacja³u eemskiego stanowi¹ wa¿n¹ warstwê stratygraficzn¹. Sk³adaj¹ siê z dwóch odrêbnych poziomów — górnego (humusowego), o nieznacznej mi¹¿szoœci, i dolnego iluwialnego (wmywania), o du¿ej mi¹¿szoœci. Jest to zatem kopalny kompleks glebowy bielicowo-czarnoziemny, jednorodny genetycz- nie, tworz¹cy siê nieprzerwanie, ale w zmieniaj¹cych siê warunkach klimatycznych (Buraczyñski i Wojtanowicz, 1973). Gleby kopalne zosta³y opisane przez Buraczyñskiego i Wojtanowicza (1973) w profilach lessowych ods³oniêæ w Kolonii Steniatyn i Posadowie. W Kolonii Steniatyn s¹ one prawdopodobnie rozwiniête na lessach zlodowacenia Warty i przykryte lessami zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Wystêpuj¹ tu one na g³êbokoœci 2,3–3,85 m. W stropie profilu s¹ to deluwia humusowe czarnoziemnych gleb (10 cm), poni¿ej wystêpuje ciemnobr¹zowy poziom iluwialny niewarstwowany, s³abo wêglanowy. W dolnej czêœci profilu przechodzi on w jasnobr¹zowy poziom iluwialny, w sp¹gu wyraŸnie warstwowany. W glebach tych stwierdzono wzrost zawartoœci frakcji i³owej o oko³o 50% w poziomie humusowym i o oko³o 20% w poziomie iluwialnym górnym (Buraczyñski i Wojtanowicz,

18 1973). Charakterystyczne dla nich jest du¿e odwapnienie. Gleby kopalne w Posadowie wystêpuj¹ na g³êbokoœci 4,65–7,5 m i ich mi¹¿szoœæ osi¹ga 2,85 m. Sk³adaj¹ siê one z poziomów: humusowego (55 cm), eluwialnego (wybielania — 50 cm), iluwialnego rdzawobrunatnego (100 cm) oraz iluwialnego ¿ó³tobr¹zowego (80 cm). Z omawianymi osadami s¹ te¿ zwi¹zane kliny lodowe dwóch generacji — starsze, z humusowym wype³nieniem, rozcinaj¹ce iluwium do g³êbokoœci 1,5–2,0 m, i m³odsze, wype³nione ¿ó³tymi lessami wêglanowymi (Buraczyñski i Wojtanowicz, 1973). Gleby interglacja³u eemskiego nawiercono równie¿ sondami mechanicznymi w rejonie Wy¿³owa (punkt dok. 6 — ark. D³u¿niów) i Wasylowa Wielkiego (punkt dok. 7 — ark. Ulhówek). W punkcie dokumentacyjnym6wWy¿³owie gleby wystêpuj¹ na g³êbokoœci 7,7–9,6 m. S¹ to gleby leœne, py³owato-ilaste, z ciemnobr¹zowym poziomem próchniczym, z mi¹¿szym, dobrze wykszta³co- nym poziomem iluwialnym, odwapnione. Mo¿e to byæ równie¿ kompleks dwóch gleb na³o¿onych na siebie, gdy¿ opisywane gleby zalegaj¹ bezpoœrednio na zwietrza³ych i odwapnionych i³ach zaliczonych do paleogenu–neogenu. W Wasylowie Wielkim gleby interglacja³u eemskiego s¹ zredukowane. Ich mi¹¿szoœæ osi¹ga 0,5 m. Stwierdzono je na g³êbokoœci 8,0–8,5 m. Sa to równie¿ ciemnoszare gleby leœne, ze zredukowanym, popielatordzawym poziomem iluwialnym. W otworze wiertniczym 7 gleby kopalne rozwiniête na lessach zlodowacenia Warty by³y datowane metod¹ TL i uzyskano dla nich wiek 66 ±7 ka BP (Kusiak 2008). Wiek gleb jest w tym przypadku odm³odzony.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

Zlodowacenie Wis³y

Osady zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ na przewa¿aj¹cej czêœci terenu arkusza D³u¿niów i pokrywaj¹ wiêksz¹ czêœæ powierzchni obszaru arkusza Ulhówek. Warunki klimatyczne opisywanego okresu sprzyja³y wietrzeniu i procesom eolicznym. Osadzi³y siê wówczas mi¹¿sze pokrywy utworów lessowych. Lessy maj¹ du¿e znaczenie w stratygrafii plejstocenu ze wzglêdu na obecnoœæ w nich licznych warstw glebowych. Gleby œwiadcz¹ o fazach ociepleñ i przerw w sedymentacji lessów i pozwa- laj¹ na udokumentowanie zmian klimatycznych. Lessy zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ powszechnie na powierzchni terenu na obszarach obu opisywanych arkuszy. Przykrywaj¹ one starsze poziomy lessowe i inne osady czwartorzêdowe. Wy- kszta³cone s¹ jako lessy be¿owe, be¿owo¿ó³te i s³omkowo¿ó³te. Zawartoœæ wêglanów jest zmienna i wynosi oko³o 6,0–12,0% (¯y³a, 2008). Omawiane osady charakteryzuj¹ siê zmienn¹ mi¹¿szoœci¹, zale¿n¹ od miejsca ich wystêpowania. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ lessów stwierdzono w otworze 8 (PGR Bia³ystok) (ark. Ulhówek), gdzie wynosi 11,3 m. W literaturze lessy zlodowacenia Wis³y s¹ rozdzielane na cztery stadialne jednostki stratygraficzne: lessy m³odsze górne (LMg), lessy m³odsze œrodkowe (LMœ), lessy m³odsze dolne (LMd)

19 i lessy m³odsze najni¿sze (LMn) (Dolecki, 2002a). Zawieraj¹ one poziomy gleb interstadialnych oraz œlady procesów glebowych. Na powierzchni terenu wystêpuj¹ lessy m³odsze górne akumulowane w stadiale górnym zlodowacenia Wis³y (Maruszczak, 1987). Najczêœciej s¹ to lessy facji wierzchowinowej, niewykazuj¹ce œladów warstwowania. Wykszta³cone s¹ zwykle jako jasno¿ó³e lub jasnobe¿owe lessy wapniste, w stropowej czêœci zwietrza³e. W ods³oniêciach czêsto obserwuje siê w nich liczne konkrecje o niere- gularnych kszta³tach, tzw. kukie³ki lessowe. Mi¹¿szoœæ lessów m³odszych górnych jest zwykle naj- wiêksza i wynosi œrednio oko³o 4,0 m, w rejonie miejscowoœci ¯erniki — oko³o 8,0 m. W tym samym p³acie lessowym w Ratyczowie, 2 km na zachód od terenu badañ, udokumentowana mi¹¿szoœæ lessów m³odszych górnych wynosi 8,55 m (Buraczyñski i in., 1978). Lessy o znacznej mi¹¿szoœci mog¹ wystêpowaæ równie¿ w pó³nocnej czêœci terenu badañ. Mi¹¿szoœæ lessów m³odszych œrodkowych jest zazwyczaj mniejsza (œr. ok. 2,0 m). S¹ one mniej wêglanowe w porównaniu z lessami górnymi i zawieraj¹ wiêcej wolnego ¿elaza, co wp³ywa na ich nieco ciemniejsze zabarwienie (Dolecki, 2002a). Mi¹¿szoœæ lessów m³odszych dolnych jest niewielka (ok. 1,0–3,0 m). Omawiane osady maj¹ ¿ó³tawo- szar¹ barwê. Charakteryzuj¹ siê one niewielk¹ zawartoœci¹ wêglanów i wysok¹ — zwi¹zków ¿elaza. W lessach m³odszych najni¿szych zawartoœæ tlenków ¿elaza i humusu jest znaczna (Dolecki, 2002a). Ich mi¹¿szoœæ zwykle wynosi poni¿ej 2,0 m. Analiza profilu lessowego ods³oniêcia zlokalizowanego w rejonie wsi Hulcze (ark. D³u¿niów), wykonana przez Maruszczaka i Piotrowsk¹ (1969), wykaza³a obecnoœæ w lessach zlodowaceñ pó³nocnopolskich kilku kopalnych poziomów glebowych. Interpretacja tego profilu zosta³a póŸniej nieco zmieniona przez Maruszczaka w publikacji z 1974 r. Gleby kopalne górne wystêpuj¹ tam na g³êboko- œci 1,9–3,0 m i rozdzielaj¹ lessy m³odsze górne od lessów m³odszych œrodkowych. S¹ to interstadialne 1 gleby kopalne z poziomami A1–(B)–(B)C1–C1 , brunatne, nieca³kowicie wykszta³cone, typu subark- tycznego (Maruszczak, 1974). S¹ one reprezentowane przez poziom humusowy (A1) pylasty, jasnoszary, znacznie odwapniony, o mi¹¿szoœci do 30 cm. Miejscami s¹ obserwowane produkty ich denudacji w postaci szarych i szarobrunatnych smug. Poni¿ej wystêpuje poziom zbrunatnienia (B1), pylasty, brunatnawo¿ó³tawy i wêglanowy. W dolnej czêœci stwierdzono poziom przejœciowy (B)–C, pylasty, ¿ó³tawy, ze s³abym odcieniem jasnobrunatnym. Poni¿ej, na g³êbokoœci 2,0–2,4 m, w innej czêœci profilu, wystêpuje poziom wietrzeniowo-glebowy — darniowa gleba tundrowa (Maruszczak i Piotrowska, 1969). Poziom A1 wyró¿nia siê wysok¹ zawartoœci¹ manganu i molibdenu i zachowa³

1 A — poziom próchniczy, A1 — poziom humusowy typu czarnoziemnego, B — poziom wzbogacania (brunatnienia i iluwialny), B1 — górna czêœæ poziomu wzbogacania intensywnie zabarwiona, C — poziom ska³y macierzystej (lessy bez- wêglanowe odwapnione), C1 — górna czêœæ poziomu ska³y macierzystej; w nawiasie — poziomy nieca³kowicie wykszta³cone, w pocz¹tkowym stadium rozwoju, o ma³ej mi¹¿szoœci.

20 siê prawie bez substancji próchniczej. Pierwotnie by³ ³¹czony z jednostk¹ ni¿szego rzêdu — interfaz¹ (Maruszczak i Piotrowska, 1969), nastêpnie zosta³ zakwalifikowany przez Maruszczaka (1971) do poziomu interstadialnego. Uk³ad poziomów glebowych mo¿na okreœliæ na (A)–(B)C–C. Znaczna zawar- toœæ wêglanów (8,2–10,9%) w obu poziomach daje podstawê do zaliczenia ich do inicjalnych gleb o cechach zbli¿onych do pararêdziny (Maruszczak, 1974). Kolejny poziom gleb (g³êb. 6,5–7,6 m) roz- dziela lessy m³odsze dolne od lessów m³odszych najni¿szych. S¹ to interstadialne gleby kopalne o ma³ej mi¹¿szoœci z poziomami A–(B)C–C. Znaczna zawartoœæ próchnicy, ciemnoszare zabarwienie poziomu humusowego i obecnoœæ wêglanów w formie ma³ych konkrecji wêglanowo-¿elazistych w poziomie zbrunatnienia, upowa¿niaj¹ do zaliczenia ich do grupy gleb czarnoziemnych (Marusz- czak, 1974). Mi¹¿szoœæ czêœciowo zmienionego poziomu humusowego osi¹ga 40 cm. Poziom prze- mywania jest gliniasto-py³owaty, jasnoszary z plamami rdzawymi, odwapniony i dobrze wyra¿ony. Poziom iluwialny lub przejœciowy jest gliniasto-py³owaty, szary i odwapniony. Wystêpuj¹ w nim wy- raŸne grudki konkrecji wêglanowych (iluwium wêglanowe) (Maruszczak i Piotrowska, 1969). Pod lessami m³odszymi najni¿szymi w profilu w Hulczu, na g³êbokoœci 8,4–9,5 m, wystêpuj¹ gleby dolne. Poziom humusowy gliniasto-pylasty jest szary i jego mi¹¿szoœæ osi¹ga 25 cm. Poziom iluwialny jest py³owato-gliniasty, szaro¿ó³tobrunatny, plamisty i osi¹ga gruboœæ 36 cm, poni¿ej zaœ przechodzi w poziom py³owato-gliniasty, jasnoszarooliwkowy z ¿ó³tordzawymi plamami, w wiêkszoœci odwapniony (Maruszczak i Piotrowska, 1969). Omawiane gleby maj¹ bli¿ej nieokreœlony uk³ad poziomów genetycznych. Wykazuj¹ pewne cechy wspólne z wystêpuj¹cymi powy¿ej glebami czarnoziemnymi (Maruszczak, 1974). Profil z Hulcza (Maruszczak i Piotrowska, 1969) ró¿ni siê od innych profili lessowych z Grzêdy Sokalskiej niewielk¹ mi¹¿szoœci¹ lessów m³odszych górnych, a równoczeœnie najwiêksz¹ mi¹¿szo- œci¹ lessów œrodkowych i dolnych. Opisywane osady by³y datowane metod¹ TL w otworze 7 (D³u¿niów) (ark. D³u¿niów) na g³êbo- koœci 7,0–7,2 i uzyskano dla nich wiek 66 ±7ka BP, co odpowiada lessom m³odszym dolnym. Mu³ki (py³y) lessopodobne s¹wykszta³cone jako lessopodobne py³y ilaste i mu³ki be¿owo¿ó³tawe, jasnobr¹zowe, z domieszk¹ i³ów i piasków. Wystêpuj¹ w postaci p³atów o ma³ej mi¹¿szoœci (do ok. 3,0 m) na p³askich stokach i równinach. Osady te maj¹ genezê eoliczn¹, niekiedy, w miejscach obni¿onych i na stokach, mog¹ to byæ pokrywy deluwialne. Omawiane utwory wystêpuj¹ jedynie na terenie arkusza Ulhówek w okolicach Wasylowa, Rzeplina i Korczmina. Mu³ki jeziorne (rozlewiskowe) litologicznie s¹ to mu³ki lessopodobne, ¿ó³to- be¿owe. Wystêpuj¹ w miejscach obni¿onych na terenie arkusza Ulhówek, w rejonie Tarnoszyna i Rzeplina, wzd³u¿ doliny Rzeczycy i Kana³u Rokitno. Rozpoznano je licznymi sondami rêcznymi i mechanicznymi. Ich mi¹¿szoœæ osi¹ga kilka metrów. Omawiane utwory tworzy³y siê przez osa- dzanie py³ów w œrodowisku wodnym w warunkach klimatu peryglacjalnego.

21 Mu³ki, piaski i i³y rzeczne tarasów nadzalewowych 4,0–6,0 m n.p.rzeki. Osady tarasów nadzalewowych wystêpuj¹ jedynie na terenie arkusza Ulhówek, w dolinach Rzeczycy i Kana³u Rokitna. Najlepiej rozpoznano je w otworze 25 (Szczepiatyn). W sp¹gowej czêœci profilu osady rzeczne s¹ wykszta³cone jako szare mu³ki ilaste i popielatobr¹zowe i³y py³owate oraz be¿owe i³y z przewarstwieniami szaropopielatych mu³ków organicznych. W stropowej czêœci profilu dominuj¹ mu³ki piaszczyste i piaski z wk³adkami i³ów i glin aluwialnych, piaszczystych, ze ¿wirkami ska³ lokalnych. W stropie wystêpuj¹ be¿owe mu³ki piaszczyste, z przewarstwieniami piasków py³owatych. Utwory te datowano na g³êbokoœci 5,0–5,15 m metod¹ TL i uzyskano dla nich wiek 68 ±7 ka BP. Data ta potwierdza zaliczenie osadów do zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Ekspertyza palinologiczna oœmiu próbek z otworu 25, pobranych na g³êbokoœci 5,8–7,1 m, wykaza³a, ¿e opisywane utwory by³y akumulowane w astatycznym zbiorniku. Dominuj¹cym elementem w spektrach jest py³ek roœlin zielnych. Spektra s¹ zdominowane przez trawy i turzyce, w mniejszym stopniu — bylice. Z roœlin rejestrowanych zwykle w okresach bezleœnych mo¿na wymieniæ Botry- chium i Selaginella selaginoides. Stwierdzono nieliczne py³ki Pinus i Betula. Ich niska frekwencja wyklucza wystêpowanie zbiorowisk leœnych. Wyj¹tkowo s¹ notowane roœliny wodne lub wystêpuj¹ce w œrodowiskach szuwarowych. Wyniki analizy palinologicznej wskazuj¹, ¿e akumulacja osadów odbywa³a siê w okresie ch³odnym (Biñka, 2008). Lessy piaszczyste topy³y zapiaszczone przechodz¹ce w be¿owo¿ó³te piaski py³owate. Tworz¹ one izolowany ma³y p³at w okolicach miejscowoœci ¯erniki na obszarze arkusza Ulhówek. Ich mi¹¿szoœæ osi¹ga oko³o 3,0 m. Mu³ki i piaski rzeczne wystêpuj¹ powszechnie na terenie obu opisywanych arkuszy. Zalegaj¹ pod utworami holoceñskimi w dolinach rzecznych. Ich mi¹¿szoœæ mo¿e byæ znaczna i do- chodziæ do oko³o 8,0 m. Najczêœciej s¹ to szare mu³ki, miejscami wzbogacone w rozproszony humus, w sp¹gowej czêœci profilu czêsto z domieszk¹ frakcji i³owej. W dolinach wiêkszych rzek wystêpuj¹ równie¿ piaski drobnoziarniste ze zmienn¹ zawartoœci¹ frakcji œrednio- i gruboziarnistej. Osady rzeczne zlodowacenia Wis³y mog¹ wystêpowaæ pod cienkim przykryciem utworów holoceñskich (dolina Warê¿anki — otw. 5 na terenie arkusza D³u¿niów). Wyniki ekspertyzy palinologicznej czterech próbek pobranych z otworu 5 (Hulcze), na g³êbokoœci 3,1–7,0 m, wskazuj¹ na okres bezleœny tworzenia siê osadów, najprawdopodobniej stepowy (Biñka, 2008). W niektórych próbkach obserwowano bardzo nisk¹ frekwencjê py³ku roœlin zielnych, mo¿e byæ to skutkiem wietrzenia.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski eoliczne s¹wykszta³cone jako piaski kwarcowe, drobnoziarniste, ¿ó³toszare, bez- wapniste, zawieraj¹ce zwykle domieszkê frakcji py³owej. Wystêpuj¹ w postaci kilku niewielkich p³atów w okolicach Tarnoszyna i Szczepiatyna (ark. Ulhówek). Towarzysz¹ piaskom wodnolodowco- wym i wystêpuj¹ na tarasach nadzalewowych. Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 2,0 m.

22 c. Holocen

Mu³ki, miejscami piaski i gliny, deluwialne wype³niaj¹ górne odcinki suchych i okresowo zawodnionych dolin. S¹ wykszta³cone g³ównie jako mu³ki ze zmienn¹ zawarto- œci¹ i³ów, glin, piasków i okruchów margli. Miejscami zawieraj¹ deluwia glebowe w postaci lamin i fragmentów ciemnego humusu. Osady deluwialne stwierdzono na powierzchni terenu na obszarach obu opisywanych arkuszy. Mu³ki, miejscami piaski, sto¿ków nap³ywowych tworz¹ siê u wylotu ma³ych dolin rzecznych na terenie arkusza Ulhówek. Litologicznie s¹ to osady podobne do namu³ów den dolinnych, ró¿ni¹ siê od nich g³ównie form¹. S¹ to zwykle szare mu³ki z domieszk¹ frakcji i³owej i piaskowej. Ich mi¹¿szoœæ osi¹ga 2,0–4,0 m. Mu³ki i piaski, miejscami i³y (mady), rzeczne tarasów zalewowych 0,5–2,0 m n.p. rzeki wyró¿niono w wiêkszych dolinach rzecznych z p³askim dnem (rzeki Rzeczyca i Kana³ Rokitna — ark. Ulhówek, rzeka Warê¿anka — ark. D³u¿niów). Osady te s¹ wykszta³cone jako mu³ki, mu³ki ilaste i piaszczyste oraz piaski. Miejscami mu³ki ilaste zawieraj¹ wk³adki osadów organicznych. Namu³y den dolinnych s¹wykszta³cone jako mu³ki i mu³ki ilaste, zawieraj¹ce warstwy namu³ów gliniastych, torfiastych i piaszczystych. S¹ to osady ma³ych dolin rzecznych. Ich mi¹¿szoœæ jest doœæ zmienna i wynosi od 2,0 do kilku metrów. Omawiane osady wystêpuj¹ na terenie obu arkuszy. Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych wystêpuj¹ wy³¹cznie na obszarze arkusza Ulhówek. Wype³niaj¹ zag³êbienia na obszarach równinnych, w strefach obni¿onych morfologicznie, oraz obni¿enia terenu na wyniesieniach, w strefach wododzia³owych. Wielkoœæ zag³êbieñ jest zwykle ma³a i wynosi od kilkudziesiêciu do oko³o 300 m, jedynie miejscami dochodzi do oko³o 700 m. Niektóre z nich przewiêkszono na potrzeby mapy. G³êbokoœæ obni¿eñ jest zmienna (1,0–4,0 m). S¹ one wype³nione mu³kami i mu³kami ilastymi z cienkimi wk³adkami namu³ów organicznych, rzadko natomiast torfami. Namu³y i namu³y torfiastestanowi¹ szare i ciemnoszare mu³ki, czêsto z wysok¹ zawar- toœci¹ nieroz³o¿onej materii organicznej. S¹ to osady bagienne wystêpuj¹ce miejscami w dolinach rzecznych na terenie obu opisywanych arkuszy. Ich mi¹¿szoœæ jest ma³a i zwykle nie przekracza 3,0 m. Torfy wystêpuj¹ powszechnie w dolinach wiêkszych rzek. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 1,0–2,0 m, jedynie miejscami przekracza 2,0 m (dolina Kamionki — ark. Ulhówek; dolina Warê¿anki i dolina w rejonie Choch³owa — ark. D³u¿niów). Niekiedy torfy wystêpuj¹ pod cienkim nadk³adem utworów po- wodziowych, mu³ków i glin aluwialnych, o mi¹¿szoœci do 0,9 m (dolina rzeki Kamionki). S¹ to zwykle torfy niskie turzycowo-szuwarowe, czarne i czarnobr¹zowe. Omawiane utwory datowano metod¹ radiowêglow¹ (14C) w otworze kartograficznym 5 (Hulcze) (ark. D³u¿niów) na g³êbokoœci 2,6–2,7 m

23 i uzyskano dla nich wiek 6470 ±70 lat BP. Dla próbki torfów z punktu dokumentacyjnego 3 z Choch³owa (ark. D³u¿niów), pobranej z g³êbokoœci 2,3–2,4 m, uzyskano datê 4885 ±75 lat BP. Z otrzymanych dat wynika, ¿e torfy tworzy³y siê przez d³ugi okres w holocenie.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar arkuszy Ulhówek i D³u¿niów znajduje siê na pograniczu lubelsko-podlaskiej, peryferyj- nej czêœci wschodnioeuropejskiej platformy prekambryjskiej na wschodzie (¯elichowski, 1974) i rowu lubelsko-mazowieckiego na zachodzie. Strefa platformy jest podzielona dyslokacjami na zrêby i zapadliska. Dominuj¹ uskoki o kierunkach SW–NE, prostopad³e do tzw. strefy Teisseyra-Tornquista, stanowi¹cej system dyslokacji ograniczaj¹cych od zachodu platformê wschodnioeuropejsk¹. Podsta- wow¹ jednostk¹ strukturaln¹ na omawianym obszarze jest obni¿enie terebiñsko-sokalskie, stanowi¹ce zachodni¹ czeœæ zapadliska lwowskiego. Na pó³nocy oddziela je od zrêbu kumowskiego uskok w³odzimierski, o kierunku WSW–ENE, przebiegaj¹cy poza obszarem badañ, na pó³noc od Hrubie- szowa. W obni¿eniu terebiñsko-sokalskim wydzielono wiele dyslokacji o kierunku NNW–SSE i SW–NE. Obok uskoków normalnych wystêpuj¹ uskoki odwrócone, powsta³e w czasie tworzenia rowu lubelsko-mazowieckiego. Strefa dyslokacyjna Kock–Wasylów stanowi zachodni¹ granicê platformy (¯elichowski, 1974). Na zachód od tej linii wystêpuje rów lubelsko-mazowiecki, w którym pod³o¿e krystaliczne jest obni¿one o 1000–1500 m w stosunku do strony wschodniej. Strukturalny obraz Wy¿yny Lubelskiej kszta³towa³ siê od proterozoiku po neogen. W tym okresie wydzielono piêæ g³ównych kompleksów strukturalnych — dolno- i górnobajkalski, kaledoñski, wary- scyjski i alpejski (¯elichowski, 1974). Pod³o¿e krystaliczne zosta³o skonsolidowane w epoce gotyjskiej. Ruchy pionowe doprowadzi³y do powstania licznych bloków fundamentu krystalicznego. Starsze serie ska³ pokrywy platformowej — kambryjskie i dewoñskie, ulega³y ruchom roz³amowym i s¹ zwi¹zane z faz¹ bretoñsk¹ orogenezy hercyñskiej w karbonie dolnym. Podzia³ strukturalny m³odszego paleozoiku zakoñczy³ siê w fazie asturyjskiej orogenezy hercyñskiej i nawi¹zuje do uk³adu blokowego ukszta³towa- nego w fazie bretoñskiej. Najm³odsze paleozoiczne serie skalne zosta³y wyodrêbnione pod nazw¹ lubelskiego zag³êbia wêglowego. W czasie orogenezy alpejskiej ostatecznie wykszta³ci³y siê jednostki tektoniczne pokrywy me- zozoicznej obszaru badañ . Powsta³y liczne uskoki o niezbyt du¿ych zrzutach (do kilkudziesiêciu me- trów). Niektóre z nich mog³y wykorzystywaæ p³aszczyzny uskoków paleozoicznych. Zaburzenia kenozoiczne s¹ œciœle zwi¹zane z formowaniem zapadliska perykarpackiego i wa³u metakarpackiego. Wed³ug Henkiela (1984) pokrywa mezo- i kenozoiczna jest zbudowana z bloków o zró¿nicowanych rozmiarach i orientacji, poprzecinanych sieci¹ dyslokacji. Do podobnych wniosków dosz³a Œwidrow- ska (2007), wed³ug której ska³y kredowe s¹ pociête gêst¹ sieci¹ uskoków na oddzielne zrêby i rowy. Dodatkowo niektóre z nich by³y odm³odzone neotektonicznie.

24 RzeŸba terenu badañ i uk³ad sieci rzecznej wskazuj¹ na wystêpowanie na badanym obszarze du- ¿ej iloœci uskoków. Wykorzystuj¹c zró¿nicowanie oporowe utworów kredy, wyznaczono nieci¹g³oœci w zaleganiu warstw, które odpowiada³y uskokom (Jagodziñska i Kalitiuk, 2007a, b). Nieci¹g³oœci zaznaczaj¹ siê w rejonie Szczepiatyna, Wasylowa i Majdanu. Pod³o¿em osadów czwartorzêdowych na badanym terenie s¹ osady mastrychtu dolnego i górnego. Pod³o¿e to wykazuje znaczne urozmaicenie. Ró¿nice w wysokoœciach sp¹gu osadów czwartorzêdo- wych s¹ zwi¹zane z procesami erozyjnymi, tektonicznymi i byæ mo¿e równie¿ neotektonicznymi. Strop pod³o¿a czwartorzêdowego na terenie arkusza Ulhówek wystêpuje na wysokoœci 192,1 m n.p.m. w dolinie Kana³u Rokitna (otw. 2) do 248,3 m n.p.m w rejonie Lipiny (otw. 15) i 244,7 m n.p.m. w rejonie Bia³egostoku (otw. 8). W wyniku przeprowadzonej analizy grawimetrycznej na terenie arkuszy Ulhówek i D³u¿niów Twarogowski i Petecki (2008) wyró¿nili dwa rodzaje anomalii grawimetrycznych — anomalie dodat- nie, zwi¹zane ze strefami wyniesieñ pod³o¿a czwartorzêdu, i anomalie ujemne, zwi¹zane ze strefami jego obni¿eñ. Nie wykluczyli zwi¹zku anomalii ze zmiennoœci¹ litologiczn¹ w pod³o¿u, wskazuj¹c na mo¿liwoœæ wystêpowania czêœci anomalii ujemnych w lejach krasowych w utworach kredy. Ich zda- niem ujemne i okr¹g³e anomalie resztkowe mog¹ œwiadczyæ o wystêpowaniu lejów krasowych w utworach kredy wype³nionych l¿ejsz¹ zwietrzelin¹ i osadami czwartorzêdowymi. Miejscami, na krótkich odcinkach w obrazie grawimetrycznym, zaznaczaj¹ siê strefy szybkich zmian pola grawimetrycznego. Twarogowski i Petecki (2008) wi¹¿¹ ich obecnoœæ ze stromymi krawêdziami erozyjnymi lub stromymi stokami form lodowcowych lub wodnolodowcowych. Nie wykluczaj¹ te¿ ich zwi¹zku z obecnoœci¹ dyslokacji tektonicznych w pod³o¿u czwartorzêdu. Ich ma³y zasiêg i niewielk¹ iloœæ wi¹¿¹ natomiast ze s³abym zró¿nicowaniem gêstoœciowym utworów kredy. Prace kartograficzne na obszarze arkuszy nie potwierdzi³y zwi¹zku stref wyniesionych i stref obni¿onych z anomaliami dodatnimi i ujemnymi. Owalne anomalie uk³adaj¹ siê równie¿ w ci¹gi liniowe o przebiegu NW–SE oraz SW–NW, co mo¿e œwiadczyæ o poddawaniu osadów silnej fali sejsmicznej, na co zwróci³a uwagê Z. Krysiak (wiadomoœæ ustna). Wed³ug autora niniejszego opracowania, licznie wy- stêpuj¹ce anomalie, widoczne w obrazie grawimetrycznym, odzwierciedlaj¹ zmiennoœæ strukturaln¹ i litologiczn¹ w obrêbie utworów kredy. Mog¹ one byæ strefami wiêkszych lub s³abszych zaburzeñ, miejscami silniejszego lub s³abszego zbrekcjowania w utworach kredy, w wyniku oddzia³ywania sil- nych fal sejsmicznych, na które na³o¿y³y siê póŸniejsze procesy rozpuszczania i krasowienia ska³. Na szkicu geologicznym odkrytym arkusza Ulhówek (tabl. VI) i przekroju geologicznym A–B, wy- raŸnym elementem rzeŸby pod³o¿a jest pó³nocna krawêdŸ doliny, przebiegaj¹ca z pó³nocnego zachodu na po³udniowy wschód. KrawêdŸ ta przebiega wzd³u¿ linii Ostrów–Wandzin–Wasylów–Budynin. Na odcin- ku Wandzin–Budynin krawêdŸ pokrywa siê ze stref¹ uskokow¹. Na podstawie wyników badañ geofizycznych (Jagodziñska i Kalitiuk, 2008), rzeŸby terenu, analizy grawimetrycznej, przekrojów geologicznych oraz w nawi¹zaniu do terenów s¹siednich, na

25 szkicach geologicznych odkrytych wyznaczono siatkê uskoków, które podzieli³y obszar badañ na kilka bloków (tabl. VI i VII). Dominuj¹ uskoki o kierunkach ENE–WSW, SW–NE i NE–SW. Wzd³u¿ niektórych uskoków powsta³y g³êbokie rozciêcia erozyjne (dolina rzeki Kamionki i czêœciowo dolina rzeki Warê¿anki). Dolina rzeki Rzeczycy te¿ prawdopodobnie wykorzystuje system uskoków, z czego wynika jej kilkukrotna zmiana biegu z kierunku WNW–ESE na NE–SW. W rzeŸbie powierzchni pod³o¿a czwartorzêdowego mo¿na wyró¿niæ dwie strefy. Teren pó³nocny i wschodni ma urozmaicon¹ morfologiê pod³o¿a, która jest po³o¿ona na wysokoœci oko³o 220–248 m n.p.m. Zaznaczaj¹ siê w niej liczne w¹skie i g³êbokie dolinne rozciêcia erozyjne do 30–40 m. W czêœci po³udniowej i po³udniowo- -wschodniej na terenie arkusza Ulhówek pod³o¿e czwartorzêdu jest doœæ wyrównane przez denudacjê i rozwój szerokich dolin rzecznych. Wysokoœci bezwzglêdne wynosz¹ tu 190–208 m n.p.m., miejscami dochodz¹ do 210–215 m n.p.m. (Magdalenka, Szczepiatyn, Machnówek). Zaznacza siê tu równie¿ stopniowe obni¿anie siê bloków tektonicznych ku po³udniowi, w kierunku doliny So³okiji (poza obszarem arkuszy Ulhówek i D³u¿niów).

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

PóŸnokredowy cykl sedymentacyjny rozpocz¹³ siê w albie œrodkowym, a zakoñczy³ w najni¿- szym paleogenie (Œwidrowska, 2007). Zapocz¹tkowa³a go transgresja morza. Wówczas odbywa³a siê sedymentacja utworów piaszczystych. W kredzie górnej osadzi³y siê mi¹¿sze utwory wêglanowe (tab. 3). Osady mastrychtu (margle i kreda pisz¹ca), s¹ zwi¹zane z sedymentacj¹ w otwartym i wyp³ycaj¹cym siê zbiorniku morskim, z powtarzaj¹cymi siê etapami transgresywnymi i regresywnymi (Jaskowiak- -Schoeneichowa i Krassowska, 1988). Pod koniec wczesnego mastrychtu basen morski uleg³ pog³êbieniu i rozszerzeniu. W tym czasie dosz³o równie¿ prawdopodobnie do poszerzenia po³¹czenia z geosynklin¹ karpack¹, poniewa¿ charakter osadów i fauny s¹ porównywane z osadami morza epikon- tynentalnego. Pod koniec póŸnego mastrychtu nast¹pi³a regresja morza i zachodzi³y wówczas najwiêk- sze zmiany warunków sedymentacyjnych, zwi¹zane g³ównie z wyp³ycaniem siê zbiornika. Na terenie badañ tworzy³a siê kreda pisz¹ca i margle. Regresja morza, zwi¹zana z ruchami laramijskimi, doprowadzi³a do wynurzenia siê omawianego obszaru i rozwoju intensywnych procesów erozyjno-denudacyj- nych trwaj¹cych przez paleogen i neogen. W mastrychcie górnym osady kredy by³y poddane dzia³aniu silnej fali sejsmicznej, prawdopodobnie po upadku meteorytu. Procesy te doprowadzi³y do utworzenia brekcji. W okresie kredy–paleogenu czêœæ brekcji uleg³a przemieszczeniu na krótkie odleg³oœci. W paleogenie i neogenie w wyniku wietrzenia ska³ marglistych tworzy³y siê i³y zwietrzelinowe. W plejstocenie dolnym zaznaczy³a siê erozja i powsta³y rynny dolinne. W dolinach odbywa³a siê sedymentacja rzeczna.

26 Tabela 3 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³

Torfy — Q th Akumulacja organiczna (bagienna)

Namu³y i namu³y torfiaste — Q Akumulacja mineralno-organiczna w podmok³ych nnt h obni¿eniach oraz dnach dolin rzek

Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — li Q Akumulacja mineralno-organiczna w podmok³ych n h obni¿eniach

Namu³y den dolinnych — f Q Akumulacja mineralna i organiczna w dolinach n h rzecznych

Mu³ki i piaski, miejscami i³y (mady), rzeczne tarasów Akumulacja rzeczna powodziowa, tworzenie tarasów zalewowych 0,5–2,0 m n.p. rzeki — f Q t mpi h zalewowych Mu³ki, miejscami piaski, sto¿ków nap³ywowych s Holocen — Q Sypanie sto¿ków nap³ywowych u wylotu dolin mp h

Mu³ki, miejscami piaski i gliny, deluwialne — d Q Tworzenie siê w¹wozów i parowów mpg h Erozja na stokach i akumulacja w suchych dolinach Piaski eoliczne — e p Q Akumulacja eoliczna, przewiewanie piasków

f B Mu³ki i piaski rzeczne — Q Erozja i akumulacja rzeczna mp p4

B Lessy piaszczyste — Q Akumulacja eoliczna lpp 4 Mu³ki, piaski i i³y rzeczne tarasów nadzalewowych f Bt Erozja i akumulacja rzeczna, tworzenie siê tarasów 4,0–6,0 m n.p. rzeki — Q nadzalewowych mpi p4

li B Mu³ki jeziorne (rozlewiskowe) — Q Akumulacja jeziorna m p4 Zlodowacenie Wis³y Mu³ki (py³y) lessopodobne — Q B Akumulacja eoliczna w dolinach i obni¿eniach mp4 z udzia³em procesów deluwialnych Zlodowacenia pó³nocnopolskie B Lessy — Q Akumulacja eoliczna na wierzchowinach i stokach lp4

gl Gleby kopalne — Q Wietrzenie pokryw lessowych p34–

li Interglacja³ eemski Mu³ki jeziorne — Q Akumulacja jeziorna m p34–

f ¯wiry, piaski i i³y rzeczne — Q Silna erozja, a nastêpnie akumulacja rzeczna ¿pi p34–

f-pg W Mu³ki i piaski rzeczno-peryglacjalne — Q 3 mp p Akumulacja rzeczna w dolinach i obni¿eniach w warunkach klimatu peryglacjalnego Zlodowacenie Piaski rzeczno-peryglacjalne — f-pg Q W Warty p p3

W Lessy — Q Akumulacja eoliczna na wierzchowinach i stokach lp3

Interglacja³ Gleby kopalne —gl Q L Procesy glebowe lubawski p3 Erozja

li O Mu³ki i i³y jeziorne (rozlewiskowe) — Q 3 Akumulacja jeziorna Zlodowacenie mi p Zlodowacenia œrodkowopolskie Odry O Lessy — Q Akumulacja eoliczna lp3 Czwartorzêd Plejstocen Gleby kopalne —gl Q p23– Wietrzenie utworów rzecznych i bagiennych

li I³y i mu³ki jeziorne — Q Akumulacja jeziorna im p23– Interglacja³ wielki f Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczne — Q Akumulacja rzeczna pm¿ p23–

f Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry, rzeczne — Q Silna erozja, a nastêpnie akumulacja rzeczna pm¿ p23–

27 cd. tabeli 3

fg G Piaski wodnolodowcowe (górne) — Q Akumulacja wodnolodowcowa p2 p2 g G Gliny zwa³owe — Q 2 Akumulacja lodowcowa Zlodowacenie gzw p Sanu 2 G Lessy — Q Akumulacja eoliczna lp2

fg G Piaski wodnolodowcowe (dolne) — Q 2 Akumulacja wodnolodowcowa Zlodowacenia p1 p po³udniowopolskie

Plejstocen Interglacja³ li F Mu³ki i i³y jeziorne — Q Akumulacja jeziorna ferdynandowski mi p2

Czwartorzêd f Plejstocen dolny ¯wiry piaszczysto-py³owate rzeczne — Q Erozja na stokach i akumulacja rzeczna ¿ppy p0

I³y — Pg–Ng Wietrzenie ska³ marglistch w warunkach klimatu i gor¹cego neogen

Paleogen– Erozja i denudacja

Brekcje — bcCr–Pg Akumulacja brekcji w obni¿eniach Erozja i denudacja Kreda– paleogen Niejasne procesy brekcjonowania. Mo¿liwe przejœcie silnej Brekcje — bcCrm fali sejsmicznej i utworzenie brekcji (upadek meteorytu?) Regresja morza Mastrycht Akumulacja morska Margle i kreda pisz¹ca — mekp Crm Poszerzenie po³¹czenia z geosynklin¹ karpack¹ Kreda górna

Kreda Pog³êbienie i powiêkszenie morza

L¹dolód skandynawski nasun¹³ siê na omawiany obszar podczas zlodowacenia Sanu 1. Osadów tego zlodowacenia nie rozpoznano dotychczas na badanym obszarze. Mog³y zostaæ zniszczone w póŸ- niejszym okresie, zwi¹zanym g³ównie z interglacja³em ferdynandowskim i zlodowaceniem Sanu 2. W interglacjale ferdynandowskim zachodzi³y g³ównie procesy erozji i denudacji. Tworzy³y siê tak¿e osady jeziorne. Podczas nasuwania l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 utworzy³y siê piaski wodnolodowcowe oraz lessy najstarsze. PóŸniej nast¹pi³o wytopienie glin zwa³owych. W okresie deglacjacji wody sp³ywaj¹ce do doliny So³okiji akumulowa³y piaski wodnolodowcowe. Pocz¹tek interglacja³u wielkiego to okres silnej erozji i denudacji, a nastêpnie akumulacji osa- dów w dolinach rzecznych i zbiornikach jeziornych oraz utworzenia gleb kopalnych. L¹dolód zlodowacenia Odry nie wkroczy³ na badany teren. W okresie tym, w warunkach klimatu peryglacjalnego, odbywa³a siê g³ównie akumulacja lessów i utworów jeziornych, lessopodobnych. W interglacjale lubelskim zaznaczy³a siê niezbyt intensywna erozja, nastêpowa³o wietrzenie lessów oraz tworzy³y siê gleby kopalne. Podczas zlodowacenia Warty dosz³o do kolejnej akumulacji lessów i utworów peryglacjalnych o innej genezie. W czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich lessy osadza³y siê g³ównie na terenie Grzêdy Sokalskiej. W warunkach klimatu peryglacjalnego ulega³y one denudacji i sp³ukiwaniu do dolin rzecznych, gdzie osadza³y siê jako mu³ki. W interglacjale eemskim zaznaczy³a siê silna erozja, która doprowadzi³a do powstania g³êbo- kich rozciêæ dolinnych, miejscami odbywa³a siê akumulacja piaszczysto-¿wirowa i mu³kowa. Na wierzchowinach tworzy³y siê gleby kopalne.

28 Zlodowacenia pó³nocnopolskie to okres wzmo¿onego rozwoju procesów eolicznych, który doprowadzi³ do powstania mi¹¿szej pokrywy lessowej w pó³nocnej i wschodniej czêœci terenu badañ. Py³y eoliczne, akumulowane w zbiornikach wodnych, osadza³y siê jako mu³ki jeziorne. W dalszej kolejnoœci powstawa³y tarasy nadzalewowe. W tym czasie dochodzi³o równie¿ do wietrzenia mecha- nicznego i chemicznego, a pod koniec zlodowacenia Wis³y wzmo¿y³y siê procesy sp³ukiwania i erozji, a tak¿e dzia³alnoœæ rzeczna i procesy eoliczne. W holocenie na wierzchowinach i stokach zaznaczaj¹ siê procesy eoliczne i rozwijaj¹ siê procesy erozji. Powstaj¹ formy typu w¹wozów i parowów. U wylotu dolin s¹ usypywane sto¿ki nap³ywowe. Trwa akumulacja rzeczna powodziowa i tworz¹ siê tarasy zalewowe. Zag³êbienia bezodp³ywowe s¹ wype³niane osadami mineralnymi i organicznymi w postaci mu³ków, mu³ków piaszczystych i torfów. W suchych dolinach osadzaj¹ siê utwory deluwialne.

IV. PODSUMOWANIE

Prace geologiczne prowadzone w latach 2006–2009 dostarczy³y wielu nowych danych o budowie geologicznej po³udniowej czêœci Grzêdy Sokalskiej oraz pó³nocnej czêœci Równiny Be³skiej. Do najwa¿niejszych osi¹gniêæ nale¿y zaliczyæ: – opracowanie dla tego obszaru pierwszego szczegó³owego obrazu kartograficznego budowy geologicznej, – okreœlenie cech litologiczno-stratygraficznych osadów czwartorzêdowych wystêpuj¹cych na obszarze arkuszy Ulhówek i D³u¿niów na podstawie analiz laboratoryjnych, – szczegó³owe rozpoziomowanie stratygraficzno-facjalne osadów czwartorzêdowych; – udokumentowanie utworów lessowych zlodowaceñ Sanu 2, Odry, Warty i Wis³y; – rozpoznanie utworów interglacja³ów ferdynandowskiego, wielkiego, lubawskiego i eemskiego; – odkrycie w rejonie badañ wystêpowania nietypowych brekcji w stropie utworów kredowych. Dalszych badañ petrograficznych wymagaj¹ brekcje. Nale¿a³oby tak¿e przeprowadziæ prace, które pozwoli³by na dok³adniejsze okreœlenie ich zasiêgu.

Kraków, 2009 r. LITERATURA

Adamiec G.,2009 — Sprawozdania z wykonania pomiaru wieku metod¹ luminescencyjn¹ OSL dla Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 z otworów kartograficznych: Dutrów, Majdan, Rzeczyca, Steniatyn, ¯ulice. Inst. Fizyki PŒ, Gliwice. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. B¹k M., Kasina K., Sokalski J., 2008 — Wykszta³cenie osadów czwartorzêdowych w rejonie Prehory³e–Go³êbie, Kolonii Zarêka oraz Do³hobyczowa we wschodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej (praca magisterska). UJ, Kraków.

29 Bezuœko L., Bogucki A., 1993 — Warunki paleogeograficzne formowania siê lessów i gleb kopalnych górnego plejstocenu w po³udniowo-wschodniej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej. Ann. UMCS, Sect. B, 48: 19–24. Biñka K., 2008 — Analiza py³kowa próbek z otworów kartograficznych. Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusze: Mircze, Do³hobyczów, Ulhówek i D³u¿niów. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Bogucki A., Wo³oszyn P., Zaleski I., 1998 — Plejstoceñskie zlodowacenia zachodniej czêœci Ukrainy: zarys problemu. W: Referaty i komunikaty 4. Zjazdu Geomorfologów Polskich. G³ówne kierunki badañ geomorfolo- gicznych w Polsce. Stan aktualny i perspektywy (K. Pêkala, red.). Wyd. UMCS, Lublin. Buraczyñski J., 1986 — Zasiêg l¹dolodu Odry (Saalian) we wschodniej Polsce. Prz. Geol., 34, 12: 684–689. Buraczyñski J., 2002 — Roztocze. Œrodowisko przyrodnicze. Wyd. Lubelskie, Lublin. Buraczyñski J., 2005 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Lubycza Królewska (929). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Buraczyñski J., Rzechowski J., Wojtanowicz J., 1978 — Studium sedymentologiczne i stratygrafia lessów w Ratyczowie na Grzêdzie Sokalskiej. Biul. Inst. Geol., 300: 235–296. Buraczyñski J., Wojtanowicz J., 1973 — Nowe profile lessowe Grzêdy Sokalskiej. Ann. UMCS, Sect. B, 28: 1–37. Cieœliñski S., 1995 — Aktualne problemy kredy Lubelskiej. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 52: 30–32. Cieœliñski S., 1998 — Osady kredowe Roztocza Lubelskiego. Budowa Geologiczna Roztocza (100-lecie badañ polskich geologów). 69. Zjazd Pol. Tow. Geol. w Lublinie. Krasnobród 23–26 wrzeœnia 1998 r. Wyd. UMCS, Lublin. Cieœliñski S., Kubica B., Rzechowski J., 1994 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Tomaszów Lubelski, Do³hobyczów, wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Cieœliñski S., Wyrwicka K.,1970 — Kreda obszaru lubelskiego. W: Przewodnik 42. Zjazdu Pol. Tow. Geol., Lublin. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobrowolski R., 1990 — Wp³yw tektoniki na rozwój zjawisk krasowych na miêdzyrzeczu œrodkowego Wieprza i Bugu. Ann. UMCS, Sect. B, 44/45: 105–117. Dobrowolski R., 1993 — Tendencje rozwoju wspó³czesnych procesów krasowych w zasiêgu oddzia³ywania ujêcia wód podziemnych „Wierzchowiska” ko³o Œwidnika (Wy¿yna Lubelska). Ann. UMCS, Sect. B, 48: 75–87. Dobrowolski R., 1998 — Strukturalne uwarunkowania rozwoju wspó³czesnej rzeŸby krasowej na miêdzyrzeczu œrodkowego Wieprza i Bugu. Wyd. UMCS, Lublin. Doktór S., Graniczny M., 1995a — Mapa fotolineamentów 1:200 000 dla arkuszy Tomaszów Lubelski, Do³hobyczów. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Doktór S., Graniczny M., 1995b — Mapa liniowych elementów strukturalnych na podstawie analizy teledetekcyjno- -geofizycznej 1:200 000 dla arkuszy Tomaszów Lubelski, Do³hobyczów. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Doktór S., Graniczny M., 1995c — Mapa pionowych granic gêstoœci wyznaczonych z pola ÄG 1:200 000 dla arkuszy Tomaszów Lubelski, Do³hobyczów. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Dolecki L., 1977 — Utwory czwartorzêdowe okolic Hrubieszowa. Kwart. Geol., 21,4. Dolecki L.,1981 — Litologia i stratygrafia lessów Grzêdy Horodelskiej. Ann. UMCS, Sect. B, 32/33: 151–187. Dolecki L., 1992 — Eo- i mezoplejstoceñskie utwory czwartorzêdowe Grzêdy Horodelskiej (Polska SE) w œwietle datowañ osadów metod¹ TL. Ann. UMCS, Sect. B, 47: 67–100. Dolecki L., 1993 — Regionalne i stratygraficzne zró¿nicowanie lessów m³odszych w wybranych p³atach lessów miê- dzyrzecza Wis³y i Bugu. Ann. UMCS, Sect. B, 48: 101–114.

30 Dolecki L., 1994 — Mezoplejstoceñskie lessy i osady lessopodobne polskiej czêœci Wy¿yny Wo³yñskiej. Georama, 2. Dolecki L., 1995 — Litologia i stratygrafia mezoplejstoceñskich utworów lessowych po³udniowo-wschodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej (rozprawa habilitacyjna). UMCS, Lublin. Dolecki L., 1998 — Neoplejstoceñskie lessy facji wierzchowinowej na Grzêdzie Horodelskiej. Ann. UMCS, Sect. B, 53: 21–45. Dolecki L., 2002a — Lessy najstarsze i nowe stanowiska interglacjalnych gleb kopalnych na Dzia³ach Grabowiec- kich (Wy¿yna Lubelska). Prz. Geol., 50, 10/1: 905–910. Dolecki L., 2002b — Podstawowe profile lessów neoplejstoceñskich Grzêdy Horodelskiej i ich interpretacja litologiczno-stratygraficzna. Wyd. UMCS, Lublin. Dolecki L., 2003a — Nowe jednostki stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich (Wy¿yna Lubelska). W: Plejstocen Kotliny Raciborsko-Oœwiêcimskiej na tle struktur morfotektonicznych. 10. Konf. „Straty- grafia plejstocenu Polski”. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dolecki L., 2003b — Struktury peryglacjalne w lessach trzech ostatnich cykli glacjalnych (Odra, Warta, Wis³a) w Polsce, zachodniej Ukrainie i Rosji po³udniowo-zachodniej. Ann. UMCS, Sect. B, 58: 65–92. Dolecki L., Harasimiuk M., Wojtanowicz J., 1994 — Stratygrafia utworów glacjalnych œrodkowego i górnego plejstocenu Polski po³udniowo-wschodniej. Ann. UMCS, Sect. B, 49: 19–31. Dolecki L., Ko³odziej T., Mroczek P., 2004 — Rozmieszczenie lessu na Wy¿ynie Lubelskiej i Roztoczu, g³ówne stanowiska badawcze i stan badañ. Ann. UMCS, Sect. B, 59: 9–35. Dolecki L., Rzechowski J., 2008 — Zró¿nicowanie stratygraficzne lessów Lubelszczyzny. Ann. UMCS, Sect. B, 63: 113–130. Dolecki L., Szymañski J., 1999 — Nowe profile lessów i osadów glacjalnych w okolicy Grabowca (Dzia³y Gra- bowieckie, Wy¿yna Lubelska). W: Stratygrafia Plejstocenu Polski. Mat. 6. Konf. Czudec. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dolecki L., Wojtanowicz J., 2000 — Zró¿nicowanie stratygraficzne lessów okolic Grabowca na Wy¿ynie Lubelskiej. Prz. Geol., 48, 10: 902–907. Gasiñski A., 2008 — Wyniki badañ mikropaleontologicznych dla SMGP 1:50 000, arkusze: Mircze, Do³hobyczów, Ulhówek, D³u¿niów. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Haber M., 1999 — Tektonika skraju platformy wschodnioeuropejskiej w œwietle badañ geofizycznych miêdzy Che³mem Lubelskim a Krasnymstawem. Prz. Geol., 47, 1: 69–78. Harasimiuk M., 1971 — Powierzchniowe formy krasowe w po³udniowej czêœci Pagórów Che³mskich. Ann. UMCS, Sect. B, 26: 169–198. Harasimiuk M., 1980 — RzeŸba strukturalna Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza (rozprawa habilitacyjna). BiNOZ. UMCS, Lublin. Harasimiuk M., Henkiel A., Pêkala K., 1971 — Rola neotektoniki w rozwoju wspó³czesnych procesów krasowych w strefie SW krawêdzi Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza. Ann. UMCS, Sect. B, 24/8: 203–220. Henkiel A., 1984 — Tektonika pokrywy mezo-kenozoicznej na pó³nocnym sk³onie wa³u metakarpackiego. Ann.UMCS, Sect. B, 39, 2: 15–38. Jagodziñska B., Kalitiuk R., 2007a — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat: Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusze: D³u¿niów (931), Do³hobyczów (898). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.

31 Jagodziñska B., Kalitiuk R., 2007b — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat: Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusze: Mircze (897), Ulhówek (930). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Jahn A., 1956 — Wy¿yna Lubelska. RzeŸba i czwartorzêd. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN , 7. Jahn A., Rühle E., 1950 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Zamoœæ, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jaskowiak-Schoeneichowa M., Krassowska A., 1988 — Paleomi¹¿szoœci, litofacje i paleotektonika epikontynentalnej kredy górnej w Polsce. Kwart. Geol., 32, 1: 177–198. Jersak J., Sendobry K., Œnieszko Z., 1992 — Postwarciañka ewolucja wy¿yn lessowych w Polsce. UŒl, Katowice. Kmiecik K., Kozera £., Ptaszek M., 2008 — Wyniki analiz areometrycznych i granulometrycznych dla arkuszy: Mircze i Do³hobyczów SMGP 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Krassowska A., 1976 — Kreda miêdzy Zamoœciem, Tomaszowem Lubelskim a Kury³owem. Biul. Inst. Geol., 291: 51–101. Krassowska A., 1997 — Kreda górna. Sedymentacja, paleogeografia i paleotektonika. W: Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Inst. Geol., 153: 386–402. Kusiak J., 2007 — Wyniki oznaczeñ wieku osadów wykonanych metod¹ termoluminescencyjn¹ (TL). Arkusze: D³u¿niów i Mircze SMGP 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Kusiak J., 2008 — Wyniki oznaczeñ wieku osadów wykonanych metod¹ termoluminescencyjn¹ (TL). Arkusze: Mir- cze, Do³hobyczów, Ulhówek, D³u¿niów SMGP 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Lindner L., 2005 — Nowe spojrzenie na liczbê, wiek i zasiêgi zlodowaceñ œrodkowopolskich w po³udniowej czêœci œrodkowowschodniej Polski. Prz. Geol., 53, 2: 145–150. Lindner L., Bogucki A.B., Chlebowski R., Gozhik P., 2004 — Znaczenie wystêpowania glin lodowcowych w reperowych profilach lessowych Polski i Ukrainy. Prz. Geol., 52, 4: 331–335. Lindner L., Wojtanowicz J., 1997 — Korelacja schematów stratygraficznych plejstocenu wy¿yn po³udniowopolskich (zarys problematyki). Prz. Geol., 45, 1: 76–80. Malina L., 2009 — Biostratygrafia i paleoekologia górnokredowych osadów wschodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej (arkusze: Mircze i Ulhówek) (praca magisterska). UJ, Kraków. Maruszczak H. (red.), 2001 — Podstawowe profile lessów II. Wyd. UMCS, Lublin. Maruszczak H., 1966 — Zjawiska krasowe w ska³ach górnokredowych miêdzyrzecza Wis³y i Bugu. Prz. Geogr., 38, 3: 339–370. Maruszczak H., 1972 — Wy¿yny lubelsko-wo³yñskie. W: Geomorfologia Polski. 1. Polska po³udniowa, góry i wy- ¿yny (M. Klimaszewski, red.): 340–384. PWN, Warszawa. Maruszczak H., 1974 — Gleby kopalne i stratygrafia lessów Grzêdy Sokalskiej. Ann. UMCS, Sect. B, 26, 2: 27–66. Maruszczak H., 1976 — Stratygrafia lessów Polski po³udniowo-wschodniej. Biul. Inst. Geol., 297. Maruszczak H., 1987 — Loesses in Poland. Their stratigraphy and paleogeographical interpretation. Ann. UMCS, Sect. B, 41 : 15–54. Maruszczak H., 1991 — Zró¿nicowanie stratygraficzne lessów polskich. W: Podstawowe profile lessów w Polsce (H. Maruszczak, red.). UMCS, Lublin.

32 Maruszczak H., 1994 — Korelacja chronostratygraficzna lessów Polski po³udniowej i Ukrainy pó³nocno-zachodniej. Prz. Geol., 42, 9: 728–733. Maruszczak H., 2001 — Rozwój rzeŸby wschodniej czêœci wy¿yn metakarpackich w okresie posarmackim. Prz. Geogr., 73, 3: 253–280. Maruszczak H., Piotrowska M., 1969 — Tundrowa gleba kopalna w profilu lessowym we wsi Hulcze (Grzê- da Sokalska). Kwart. Geol., 13, 3: 655–668. Mojski J.E., 1964 — Osady najstarszego plejstocenu w dolinie Wieprza ko³o Krasnegostawu. Kwart. Geol., 8,2: 326–339. Mojski J.E., Rühle E., 1954 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Zamoœæ, wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Niemczycka T., 1976 — Jura górna na obszarze wschodniej Polski (miêdzy Wis³¹ a Bugiem). Pr. Inst. Geol., 77. Pazdur A., 2009 — Laboratory Report 25/2009. Raport laboratoryjny z wykonania oznaczeñ wieku metod¹ 14CwLa- boratorium 14C Inst. Fiz. PŒ, Gliwice. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Po¿aryski W., 1974 — Obszar œwiêtokrzysko-lubelski. W: Budowa geologiczna Polski. 4. Tektonika. 1. Inst. Geol., Warszawa. Rühle E., 1976 — Uwagi o zjawiskach krasowych miêdzy œrodkow¹ Wis³¹ a Bugiem oraz Bugiem a Styrem. Stud. Soc. Sc. Torun., 8. Rzechowski J., 1997 — Trzeciorzêd i czwartorzêd wschodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza na „Mapie Geologicznej Polski 1:200 000”. Prz. Geol., 45, 11: 1202–1208. Rzechowski J., Kubica B., 1995 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Tomaszów Lubelski, Do³hoby- czów, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Salata D., 2008 — Badania minera³ów ciê¿kich w piaskach, lessach i glinach zwa³owych. Szczegó³owa Mapa Geolo- giczna Polski 1:50 000, arkusze: Mircze (897), Do³hobyczów (898), Ulhówek (930) i D³u¿niów (931). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Stworzewicz E., 2008 — Analiza malakologiczna odcinka rdzenia 24,5–25,7 m z wiercenia Steniatyn. Szcze- gó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Mircze (897). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Szyd³ak T., 2008a — Badania minera³ów ciê¿kich. Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusze: Mircze (897), Do³hobyczów (898), Ulhówek (930), D³u¿niów (931). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Szyd³ak T., 2008b — Morfoskopia i obtoczenie ziarn kwarcu oraz petrografia ¿wirów. Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusze: Mircze (897), Do³hobyczów (898), Ulhówek (930) i D³u¿niów (931). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Œwidrowska J., 2007 — Kreda w regionie lubelskim – sedymentacja i jej tektoniczne uwarunkowania. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 422: 63–78. Twarogowski J., Petecki Z., 2008 — Analiza pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego dla tematu: Szcze- gó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusze: Mircze (897), Do³hobyczów (898), Ulhówek (930) i D³u¿niów (931). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Uchman A., 2008 — Analiza ichnologiczna utworów kredowych dla Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, arkusze: Mircze (897), Do³hobyczów (898), Ulhówek (930) i D³u¿niów (931). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Uziak B., Pomian J., 1976 — Utwory lessowe Wy¿yny Lubelskiej. Biul. Inst. Geol., 297.

33 Wronka A., 2009 — Biostratygrafia i œrodowisko depozycyjne osadów kampan–mastrycht wschodniej czêœci Wy¿y- ny Lubelskiej (arkusze: Mircze, D³u¿niów) na podstawie otwornic (praca magisterska). UJ, Kraków. ¯elichowski A.M., 1972 — Rozwój budowy geologicznej obszaru miêdzy Górami Œwiêtokrzyskimi i Bugiem. Biul. Inst. Geol., 263. ¯elichowski A.M., 1974 — Obszar radomsko-lubelski. W: Budowa geologiczna Polski. 4. Tektonika. 1. Ni¿ Pol- ski. Wyd. Geol., Warszawa. ¯y³a M., 2008 — Badania zawartoœci wêglanu wapnia dla SMGP 1:50 000, arkusze: Mircze (897), Do³hobyczów (898), Ulhówek (930) i D³u¿niów (931). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.