0930 0931 Ulhówek D³uzniów

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ULHÓWEK (930), DŁU śNIÓW (931)

Warszawa 2011

Autorzy: Anna Rusin*, Jerzy Wójtowicz * Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, Gra Ŝyna Hrybowicz***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – HYDROGEOTECHNIKA, Sp. z o.o., ul. Ks. P. Ściegiennego 262A, 25-116 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA w Warszawie, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp ( J. Wójtowicz, A. Rusin) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza ( A. Rusin )...... 4 III. Budowa geologiczna ( J. Wójtowicz, A. Rusin )...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (J. Wójtowicz) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wójtowicz) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (J. Wójtowicz, A. Rusin) ...... 12 VII. Warunki wodne ( A. Rusin ) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby ( P. Kwecko) ...... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze ( J. Miecznik )...... 22 IX. Składowanie odpadów ( G. Hrybowicz )...... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego ( J. Wójtowicz )...... 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu ( A. Rusin ) ...... 32 XII. Zabytki kultury ( A. Rusin )...... 36 XIII. Podsumowanie ( J. Wójtowicz, A. Rusin, G. Hrybowicz )...... 37 XIV. Literatura ...... 39

I. Wst ęp

Arkusze Ulhówek i Dłu Ŝniów Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000 opracowano w firmie Hydrogeotechnika Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B) zgodnie z Instrukcj ą…, 2005. Przy opracowywaniu niniejszych arkuszy wykorzystano materiały archiwalne arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Kacprzak, 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Na planszy A dane zgrupowane są w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Przedsta- wione na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bez- piecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb są u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegrado- wanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zaso- bami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwal- nych, opracowa ń publikowanych oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego w Lublinie, Starostwach Powiatowych w Tomaszowie Lubelskim i Hrubieszowie, a tak Ŝe w Urz ę- dach Gmin w Łaszczowie, Ulhówku, Telatynie i Dołhobyczowie. Korzystano równie Ŝ z materiałów znajduj ących si ę u konserwatora zabytków w Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków Delegaturze w Zamo ściu oraz w Nadle śnictwie w Tomaszowie Lu- belskim. Zebrane informacje zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej przepro- wadzonej w lipcu 2010 r. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 23 °45’– 24°15’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 50 °20’–50 °30’ szeroko ści geograficznej pół- nocnej. Znaczna cz ęść powierzchni w/w arkuszy nale Ŝy do Ukrainy. W granicach Polski znajduje si ę północna cz ęść arkusza Ulhówek (około 130 km 2) i północno-zachodnie naro Ŝe arkusza Dłu Ŝniów (około 28 km 2). Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkuszy poło Ŝony jest w województwie lubelskim, powiatach: tomaszowskim – z gminami Łaszczów, Ulhówek i Telatyn oraz hrubie- szowskim – z gmin ą Dołhobyczów. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2000) obszar arkuszy poło Ŝony jest w obr ębie prowincji Wy Ŝyny Ukrai ńskie, podprowincji Wy Ŝyna Woły ńsko- Podolska. Północna cz ęść charakteryzowanego obszaru le Ŝy w granicach makroregionu Wy- Ŝyna Woły ńska, mezoregionu Grz ęda Sokalska, za ś południowa – makroregionu Kotlina Po- bu Ŝa, mezoregionu Równina Bełska (fig. 1). Grz ęda Sokalska to ci ąg wzniesie ń przekraczaj ących 300 m n.p.m., po obu stronach górnego Bugu na południe od Kotliny Hrubieszowskiej. Oprócz Bugu Grz ędę Sokalsk ą prze- cina równie Ŝ Huczwa. Polska cz ęść tego mezoregionu ma około 720 km 2 powierzchni. Wy- sokie garby charakterystyczne dla Grz ędy Sokalskiej zbudowane z warstw górnokredowych pokrywaj ą lessy, na których wyst ępuj ą gleby typu czarnoziemów. Jest to kraina rolnicza z małym udziałem lasów. Równina Bełska jest cz ęś ci ą Małego Polesia, którego kotlin ę wypreparowały w marglach kredowych wody spływaj ące do górnego Bugu, a w cz ęś ci wschodniej do górne-

go Styru. Kotlina Małego Polesia pozbawiona jest pokrywy lessowej. W granicach Polski znajduje si ę tylko niewielki, północno-zachodni fragment tej kotliny o powierzchni około 160 km 2.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – granica pa ństwa, 5 – rzeki, 6 – obszar miasta

Prowincja: Wy Ŝyny Ukrai ńskie (85) Podprowincja: Wy Ŝyna Woły ńsko-Podolska (851) Makroregion: Wy Ŝyna Woły ńska (851.1), Mezoregiony: Kotlina Hrubieszowska (851.12), Grz ęda Sokalska (851.13), Makroregion: Równina Bełska (851.2) Mezoregion: Kotlina Podbu Ŝa (851.21)

Prowincja: Wy Ŝyny Polskie (34) Podprowincja: Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska (343) Makroregion: Roztocze (343.2) Mezoregion: Roztocze Środkowe (343.22)

Rze źba terenu na obszarze arkuszy ukształtowana została głównie przez akumulacj ę eoliczn ą oraz erozj ę i akumulacj ę rzeczn ą, co ma znacz ący wpływ na jej zmienno ść . W cz ęś ci północnej, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą lessy, morfologia terenu jest urozmaicona. Obszar ten porozcinany jest licznymi, gł ębokimi na kilka metrów jarami. Le Ŝą ca w dolinie Rzeczycy i Sołokiji południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza Ulhówek charakteryzuje si ę niewiel- kimi deniwelacjami, a szeroko ść ł ącz ących si ę tu dolin rzecznych wynosi około 10 km. W granicach arkuszy najwy Ŝej poło Ŝony punkt znajduje się na północny-zachód od miejscowo ści śniatyn (275,6 m n.p.m.), a najni Ŝej (około 201,0 m n.p.m.) w dolinie Rzeczy- cy, w cz ęś ci południowej arkusza Ulhówek przy granicy z Ukrain ą. Deniwelacje wynosz ą około 75 m. Podstawowe cechy klimatu na tym obszarze kształtuj ą masy suchego, kontynentalnego powietrza ze wschodu, w mniejszym stopniu masy wilgotnego powietrza znad Atlantyku. Pod wzgl ędem klimatycznym omawiany obszar nale Ŝy do XXVIII regionu Zamojsko-Prze- myskiego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,0–8,0ºC, przy średniej temperaturze w lipcu do 18ºC i średniej temperaturze w styczniu na poziomie do -5ºC. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych zawiera si ę w przedziale 550–600 mm (prawdopodobie ństwo wyst ąpienia 50%). Wiatry wiej ą najcz ęś ciej z kierunków zachodnich (35%) i południowych (25%). Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę do 80–90 dni w roku (liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną o prawdopodobie ństwie wyst ąpienia 50%). Średni czas trwania zimy termicznej ( średnia dobowa temperatura poni Ŝej 0ºC) wynosi 100 dni, a średni czas trwania lata termicznego ( śred- nia dobowa temperatura powy Ŝej 15ºC) dochodzi do 90 dni (Atlas…, 1995). Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi około 200–210 dni. W granicach Polski lasy zajmuj ą poni Ŝej 10% powierzchni arkuszy. Wi ększe kompleksy le śne znajduj ą si ę w południowej i wschodniej cz ęś ci charakteryzowanego obszaru. Łąki i pastwiska wykształcone na podło Ŝu organicznym wyst ępuj ą w dolinach rzek: Rzeczy- cy, Szyszły i War ęŜ anki. Warunki glebowe na omawianych arkuszach s ą bardzo dobre. Dominuj ą tu bardzo urodzajne czarnoziemy, gleby brunatne i deluwialne wytworzone na lessach i utworach les- sowatych. W południowej cz ęś ci arkuszy wyst ępuj ą gleby mułowe i gruntowo glejowe (mur- szowe, torfowe, glejobielice). Korzystne warunki glebowe i klimatyczne wpływaj ą na rozwój rolnictwa i hodowl ę zwierz ąt. Dominuj ą gospodarstwa małe i średnie. U Ŝytki rolne zajmuj ą około 80% ogólnej powierzchni.

Opisywany teren jest słabo zurbanizowany. Najwi ększ ą miejscowo ści ą jest siedziba gminy – Ulhówek, w którym znajduj ą si ę niewielkie zakłady rzemie ślnicze. Niewielkie oczyszczalnie ścieków znajduj ą si ę w: Lipinach, Przewodowie, Rzeplinie, Krzewnicy, Magdalence, i Hulczy, najwi ększa, o przepustowo ści 150 m3/dob ę, zlokalizowana jest w Ulhówku. Odpady deponowane s ą na komunalnym składowisku w Hulczy- Chochołowie. Przez charakteryzowany obszar przebiegaj ą jedynie drogi lokalne.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000, arkusze: Ulhówek i Dłu Ŝniów wraz z obja śnieniami (Boratyn, 2009) oraz Mapy geologicznej Polski, arkusz Tomaszów Lu- belski, Dołhobyczów, w skali 1: 200 000, B – mapa bez utworów czwartorz ędowych (Cie śli ń- ski i in., 1994) i A – mapa utworów powierzchniowych (Rzechowski, Kubica, 1995). Omawiany obszar poło Ŝony jest w strefie brze Ŝnej prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej i platformy paleozoicznej. Struktury dyslokacyjne strefy T–T wpłynę- ły na rozwój sedymentacji osadów na tym obszarze oraz na jego budow ę. Zapadlisko o przebiegu NW – SE wypełnione jest grubym kompleksem (kilka tysi ęcy metrów) zró Ŝnico- wanych litologicznie, głównie morskich, osadów paleozoicznych. Bior ąc pod uwag ę struktur ę synklinaln ą karbonu obszar bada ń nale Ŝy do niecki nadbu Ŝańskiej (niecki w ęglowej), nato- miast odnosz ąc si ę do struktury mezozoicznej wypełnionej utworami kredy – do niecki lubelskiej b ędącej południow ą cz ęś ci ą niecki brze Ŝnej. Granice niecki lubelskiej od zachodu i południa wyznacza zasi ęg utworów kredowych. W całym profilu osadów widoczne jest du Ŝe zaanga Ŝowanie tektoniczne. Według śelichowskiegio (1969) i Po Ŝaryskiego (1974) główne linie tektoniczne s ą odtworzeniem starych kierunków podło Ŝa paleozoicznego. Liniom tym towarzysz ą strefy sp ęka ń, w których rozwin ęła si ę sie ć rzeczna. Strefy te wykorzystuj ą m.in. rzeki Sołokija i Rzeczyca. W budowie geologicznej obszaru bada ń bior ą udział utwory kambru, ordowiku, syluru, dewonu, karbonu, jury, kredy i czwartorz ędu. Najstarsze utwory (od górnego proterozoiku po karbon) znane s ą z wierce ń i reprezentowane przez zró Ŝnicowane litologicznie osady morskie (głównie piaskowce, mułowce i wapienie). Kambr dolny zbudowany jest przede wszystkim z piaskowców (cz ęś ciowo zailo- nych) oraz mułowców, a kambr środkowy z iłowców i piaskowców. Ordowik buduj ą margle, iłowce i wapienie, a sylur tworz ą iłowce z konkrecjami wapiennymi, ciemne łupki graptoli-

towe (landower i wenlok) oraz iłowce, wapienie i mułowce (ludlow) – Poprawa, 2010; Kiełt, 2010. W latach 1965–1970 prowadzone były prace badawcze maj ące na celu uszczegóło- wienie budowy geologicznej tego rejonu. Odwiercono wówczas dwa otwory wiertnicze: Jar- czów IG-4 w Hubinku (arkusz Lubycza Królewska) i Ulhówek IG-1 w Rzeczycy. Utwory karbo ńskie zalegaj ą na utworach dewo ńskich na gł ęboko ści od 1889,6 m p.p.t. w Hubinku do 1677,0 m w Rzeczycy. Karbon górny reprezentowany jest przez iłowce, mułowce, piaskowce, wapienie i margle z cienkimi wkładkami w ęgla kamiennego i łupków w ęglowych. Mi ąŜ szo ść karbonu zawiera si ę w przedziale od 824,5 m w Rzeczycy do 984,0 m w Hubinku. Utwory karbonu jedynie w skrajnie zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza Ulhówek przy- kryte s ą utworami jurajskimi: wapieniami, wapieniami dolomitycznymi oraz mułowcami o mi ąŜ szo ści od 55,0 m w Hubinku do 130,5 m w Rzeczycy. Na pozostałej cz ęś ci obszaru na utworach karbonu zalegaj ą utwory kredy. Ich mi ąŜ- szo ść jest zmienna i wzrasta w kierunku osi struktury (rowu lubelskiego). W granicach obszaru arkuszy mi ąŜ szo ść osadów kredowych przekracza 500 m. W całym profilu tych utworów istnieje rytmika zmienno ści facjalnej, polegaj ąca na naprzemianległym wyst ępowaniu opok i margli jako głównych zespołów litologicznych, obok których wyst ępuj ą gezy, kreda pisz ąca i wapienie margliste. Wyst ępowanie utworów kredy na powierzchni stwierdzono w rejonie Tarnoszyna, Korczmina, Wasylewa Budynina i Dłu Ŝniowa. S ą to osady mastrychtu: margle i opoki margliste oraz kreda pisz ąca (Rzechowski, Kubica, 1995). Osady trzeciorz ędowe zniszczone zostały prawie całkowicie przez procesy erozyjne i denudacyjne w czwartorz ędzie. Znaczn ą cz ęść obszaru pokrywaj ą osady czwartorz ędowe plejstocenu i holocenu (fig. 2). Są to osady o zró Ŝnicowanej genezie: rzecznej, wodnolodowcowej, lodowcowej, eolicznej, or- ganicznej (torfy), b ądź o zło Ŝonym pochodzeniu – np. rezydua glin zwałowych (Dyjor, 2001, a, b). Ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilkudziesi ęciu centymetrów do niemal 40 m. Plejstocen reprezentowany jest przez osady zlodowace ń południowopolskich i północ- nopolskich. Obszar arkuszy w czasie zlodowace ń środkowopolskich nie był obj ęty l ądolodem i znajdował si ę w strefie peryglacjalnej. Powstawały wtedy lessy, mułki i iły jeziorne, piaski rzeczne oraz gleby kopalne. Utwory zlodowace ń południowopolskich wykształcone s ą w postaci glin zwałowych i piasków wodnolodowcowych. W miejscowo ści Radków w otworze wiertniczym stwierdzono 26-metrowy kompleks glin zwałowych, które zaliczono do zlodowace ń południowopolskich.

Piaski wodnolodowcowe zlodowacenia sanu 2 pokrywaj ą niewielk ą cz ęść obszaru i stwierdzono je m.in. w okolicach Szczepiatyna.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka i K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Czwartorz ęd: holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; plejstocen: 11- piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne zlodowacenia północnopolskie 22 – piaski i mułki jeziorne zlodowacenia środkowopolskie 30 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 32 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 34 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia południowopolskie Trzeciorz ęd: miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy; Kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę wydziele ń litostratygraficznych z Mapy geologicznej Polski (Marks i in., 2006)

Powszechnie, w granicach obszaru arkuszy wyst ępuj ą osady zlodowace ń północno- polskich. Mułki, mułki piaszczyste i piaski jeziorne towarzysz ą dolinom rzek: Szyszły, Rze- czycy i Sołokiji. Powierzchnia północnej i północno-wschodniej cz ęś ci arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów pokryta jest lessami, których mi ąŜ szo ść w Przewodowie wynosi 30 m. Pyły i mułki lessopodobne o genezie eolicznej wyst ępuj ą w postaci płatów na płaskich stokach i równinach. Najmłodszymi osadami zaliczonymi do plejstocenu s ą piaski i mułki rzeczne wyst ępuj ące w dolinie Rzeczycy. Ich mi ąŜ szo ść nie przekracza kilkunastu metrów. W holocenie doszło do ocieplenia klimatu. W górnych odcinkach suchych i okresowo zawodnionych dolin wyst ępuj ą mułki, a miejscami piaski i gliny deluwialne. U wylotu ma- łych dolin rzecznych utworzyły si ę osady mułków oraz piasków sto Ŝków napływowych. W wi ększych dolinach rzecznych wyst ępuj ą mułki i piaski rzeczne (miejscami iły – mady) tarasów zalewowych oraz torfy i namuły torfowe o miąŜ szo ści przekraczaj ącej 1 m (wyst ępu- jące równie Ŝ w licznych obni Ŝeniach bezodpływowych).

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze le Ŝą cym w granicach arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów udokumentowano jedno zło Ŝe kruszywa naturalnego wymienione w „Bilansie zasobów kopalin...” (Wołkowicz i in., 2010). Jego charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Zło Ŝe „Szczepiatyn” zlokalizowane jest w południowo-wschodniej, polskiej cz ę- ści arkusza Ulhówek, w obr ębie lokalnej formy akumulacyjnej plejstoce ńskich piasków wodnolodowcowych (zlodowacenie sanu 2), zalegaj ących na glinie zwałowej. Udoku- mentowano je kart ą rejestracyjn ą (Siliwo ńczuk, 1984a). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 0,54 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski o mi ąŜ szo ści 2,7–3,0 m ( średnio 2,9 m). W nadkładzie wyst ępuje gleba piaszczysto-gliniasta o średniej grubo ści 0,4 m. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo- ści zło Ŝa wynosi 0,14. Kopalin ę charakteryzuj ą nast ępuj ące parametry jako ściowe: zawarto ść ziaren o φ do 2,0 mm – 100%, zawarto ść pyłów mineralnych od 3,1% do 6,2% ( średnio 4,4%); zwi ązków siarki w przeliczeniu na SO 3 od 0,14% do 0,43% ( średnio 0,23%). W piaskach nie stwierdzono grudek gliny i zanieczyszcze ń obcych. G ęsto ść pozorna zawiera si ę w przedziale 2,79–2,96 T/m 3, średnio 2,88 T/m 3 i tak ą wielko ść przyj ęto do obliczenia zasobów. Według autorów niniejszej mapy g ęsto ść pozorna prawdopodobnie okre ślona została bł ędnie.

Tabela 1

Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Kategoria Stan zagospodaro- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Numer Wiek kompleksu Przyczyny Rodzaj bilansowe rozpoznania wania zło Ŝa (tys. t) kopaliny złó Ŝ zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa litologiczno- konfliktowo ści kopaliny (tys. t) mapie surowcowego Klasy Klasy zło Ŝa wg stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 W, L, Gl, 1 Szczepiatyn p Q - C * Z - Sd, Sb 4 B 1 Natura 2000

Rubryka 3: p – piaski; 11

Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7: zło Ŝa: Z – zaniechane; Rubryka 9: Sb – budowlane, Sd – drogowe; Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne;

Rubryka 11: zło Ŝa: B – konfliktowe; Rubryka 12: W – ochrona wód podziemnych, L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb.

Sp ągowa cz ęść serii złoŜowej jest zawodniona. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w drogownictwie i budownictwie. Według klasyfikacji złó Ŝ, z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002), zło Ŝe piasków „Szczepiatyn” zaliczono do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych (klasa 4), a z punktu widzenia ochrony środowiska do złó Ŝ konfliktowych (klasa B).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszami Ulhówek i Dłu Ŝniów obecnie nie jest prowadzona koncesjonowana eksploatacja kopalin. Eksploatacja piasku z jedynego udokumentowanego na tym terenie zło Ŝa „Szczepia- tyn” została zaniechana pod koniec ubiegłego wieku. Wyrobisko poeksploatacyjne porasta młody las, w obr ębie którego znajduje si ę dzikie wysypisko śmieci. Nale Ŝy opracowa ć doda- tek do dokumentacji i wnioskowa ć o skre ślenie zło Ŝa z „Bilansu zasobów kopalin...”. Na obszarze arkuszy znajdowały si ę „dzikie” punkty eksploatacji. Kopalin ę urabiano ręcznie, głównie z przydro Ŝnych skarp, na potrzeby indywidualne miejscowej ludno ści. Wy- dobywano w ten sposób lessy do produkcji ceramiki budowlanej (np. w Posadowie i Radkowie) oraz glin ę lessow ą i piasek (Szczepiatyn). Podczas wizji terenowej w lipcu 2010 r. nie stwierdzono obecno ści punktów niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin, miejsca po „dzikiej” eksploatacji ulegają samorekultywacji.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów prowadzono prace poszukiwawcze za zło- Ŝami kruszywa naturalnego i torfu oraz wst ępne prace rozpoznawcze dotycz ące w ęgla kamiennego. Po przeanalizowaniu wyników prac geologiczno-poszukiwawczych i dokumentacyj- nych, opracowa ń surowcowych oraz z zakresu ochrony przyrody i wód podziemnych wyznaczono dwa obszary perspektywiczne wyst ępowania w ęgla kamiennego i piasków oraz obszary, gdzie wyniki prac okazały si ę negatywne. W rejonie Chochłowa (Siliwo ńczuk, 1984) prowadzone były prace poszukiwawcze za piaskami i Ŝwirami. Badaniami obj ęto obszar o długo ści około 1,3 km i szeroko ści 250–300 m, wykonuj ąc 14 płytkich otworów o ł ącznym metra Ŝu 53,8 m. W wykonanych otworach nawiercono tylko osady piaszczysto-pylaste (less piaszczysty). Wska źnikowe badania składu granulometrycznego (w pi ęciu otworach) wykazały, Ŝe najwi ększy udział ma frakcja ziaren poni Ŝej 0,063 mm (53,9–75,8%). Obszar bada ń uznano za negatywny.

Przedsi ębiorstwo Geologiczne w Kielcach prowadziło na obszarze dawnego woje- wództwa zamojskiego badania geologiczno-zwiadowcze za utworami piaszczysto-Ŝwirowymi w obr ębie czasz małych projektowanych zbiorników wodnych (Sokoli ńska, 1983). Na terenie arkuszy badaniami obj ęto obszar mi ędzy Posadowem a Radkowem, w dolinie rzeki Kamion- ki. W trzech otworach wykonanych do gł ęboko ści 4,5 m, 7,0 m i 10,0 m nawiercono namuły, torfy, mułki i zwietrzelin ę margli. Swobodne zwierciadło wody wyst ępowało na gł ęboko ści 1,2–3,0 m p.p.t. Obszar uznano za negatywny. W rejonie zło Ŝa „Szczepiatyn” prowadzone były prace rozpoznawcze w celu ewentu- alnego rozszerzenia obszaru eksploatacji piasków. Wykonano 7 otworów o ł ącznym metra Ŝu 33,7 m. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Boratyn, 2009) oraz karty rejestracyjnej zło Ŝa „Szczepiatyn” (Siliwo ńczuk, 1984) obszar uznano jako perspektywiczny. Z uwagi na poło Ŝenie obszaru w obr ębie głównego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 407 Niecka lubelska (Chełm–Zamo ść ) oraz na glebach chronionych klas I–IVa, jak równie Ŝ w niewielkiej odległo ści (poni Ŝej 1 km) od obszarów Natura 2000 i terenów le śnych aktualnie eksploatacja nie jest mo Ŝliwa. Obszar obj ęty arkuszami Ulhówek i Dłu Ŝniów poło Ŝony jest w południowej cz ęś ci Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego (Zdanowski red., 1999). Pokłady w ęgla kamiennego wyst ępuj ą tutaj w całym profilu utworów karbonu w formacji dębli ńskiej. W ęglozasobno ść formacji w ęglono śnej jest jednak bardzo zmienna zarówno w układzie pionowym, jak i poziomym. Perspektywy w ęgla kamiennego w LZW oceniane s ą do gł ęboko ści 1000 m.

Przy nadkładzie do 750 m zasoby umownie zaliczane są do kategorii D1 (prawie cały obszar omawianych arkuszy), przy nadkładzie 750–1000 m – do kategorii D2 (jedynie niewielki fragment na zachodzie arkusza Ulhówek). Na mapach obszar perspektywiczny wyst ępowania węgli kamiennych (w ęglozasobno ść powy Ŝej 0,6 m) obejmuje prawie cał ą powierzchni ę arkusza Dłu Ŝniów oraz du Ŝą cz ęść arkusza Ulhówek. W LZW stwierdzono wyst ępowanie w ę- gla płomiennego (typ 31), gazowo-płomiennego (typ 32) i gazowo-koksowego (typ 34). Naj- ni Ŝszy stopie ń metamorfizmu w ęgla jest w północnej cz ęś ci LZW, a najwy Ŝszy w południowo zachodniej cz ęś ci. W obr ębie omawianych arkuszy wyst ępuje w ęgiel typu 34 (Zdanowski, 2010). W 1956 r. w dolinie rzeki Szyszły udokumentowano zło Ŝe torfu turzycowego „Jurów- Chodywa ńce” (Dyjor, 2001a). Z uwagi na poło Ŝenie zło Ŝa na obszarze Natura 2000 i w obr ębie głównego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 407 oraz na łąkach utworzonych na glebach pochodzenia organicznego, nie spełnia ono kryteriów obszarów perspektywicz- nych i nie znalazło si ę w bazie surowcowej (Ostrzy Ŝek, Dembek 1996).

W dolinie rzeki Kamionki w 1969 r., w rejonie miejscowo ści Posadów i Radków, roz- poznano zło Ŝe torfu typu niskiego, szuwarowo-turzycowiskowego „Radków”. Jego powierzchnia wynosi 193 ha, a mi ąŜ szo ść torfu około 2,5 m. Zasoby oszacowano na 4930 tys. m3. Ze wzgl ędu na poło Ŝenie na obszarze gleb chronionych, zło Ŝe nie zostało zago- spodarowane i w dalszym ci ągu powinno by ć u Ŝytkowane jako ł ąki i pastwiska (Makuch, 2001). Obecnie, Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA posiada koncesj ę na poszu- kiwania gazu łupkowego na całym obszarze arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów. Potencjalne, w regionie lubelskim, zło Ŝa gazu mog ą znajdowa ć si ę w ciemnych łupkach graptolitowych dolnego i środkowego syluru (landower, wenlok) – Poprawa, 2010. W 2010 r. w rejonie Tyszowce – Werbkowice wykonano otwór wiertniczy w celu rozpoznania zasobów metanu w pokładach w ęgla. Okazało si ę, Ŝe pokłady w ęgla maj ą niewielk ą mi ąŜ szo ść i jest ich stosunkowo mało, co daje podstawy do negatywnej oceny zasobowej ba- danego obszaru.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów w cało ści le Ŝy w zlewni III rz ędu rzeki Bug. Sie ć hydrograficzn ą tworz ą: Kamionka, Kanał Rokitna i War ęŜ anka drenuj ące północn ą cz ęść obszaru oraz Rzeczyca (b ędąca dopływem Sołokiji) i Szyszła odwadniaj ące centraln ą i południow ą cz ęść arkuszy. W granicach arkuszy monitoring wód powierzchniowych nie jest prowadzony. Naj- bli Ŝsze punkty pomiarowo-kontrolne znajduj ą si ę w Kryłowie na rzece Bug, w Wakijowie na rzece Huczwie i w Łaszczówce (koło Tomaszowa Lubelskiego) na rzece Sołokiji. Zgodnie z monitoringiem operacyjnym jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych prowadzonym w 2009 r. przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie stan ekologiczny wód tych rzek okre ślono jako umiarkowany (Raport..., 2010). Od 2008 r. system monitoringu wód powierzchniowych dostosowany został do wy- mogów Ramowej Dyrektywy Wodnej i prowadzony jest zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie..., 2008 r.).

2. Wody podziemne

Na podstawie podziału regionalnego zwykłych wód podziemnych Polski obszar arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów poło Ŝony jest w regionie IX lubelsko-podlaskim, b ędącym cz ęś ci ą makroregionu centralnego (Paczy ński, 1995). Warunki hydrogeologiczne przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Ulhówek (Witkowska, Kiełkiewicz, 1998a) i arkusz Dłu Ŝniów (Witkowska, Kiełkiewicz, 1998b). Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym na obszarze arkuszy jest poziom gór- nokredowy, zwi ązany z utworami w ęglanowymi. Podrz ędne znaczenie, ze wzgl ędu na niekorzystne wykształcenie, niewielk ą mi ąŜ szo ść i ograniczony zasi ęg, ma wyst ępuj ący w dolinach rzek poziom czwartorz ędowy. W utworach kredy górnej (margle i kreda pisz ąca) wyst ępuje jeden główny poziom wodono śny. Jest to poziom o charakterze szczelinowo-porowym. W skład sieci sp ęka ń wchodz ą sp ękania o genezie tektonicznej oraz szczeliny mi ędzyławicowe. Na t ę sie ć istniej ących szczelin i sp ęka ń nakłada si ę system szczelin pochodzenia wietrzeniowego. Zasilanie zbiornika kredowego odbywa si ę poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych do warstwy wodono śnej bezpo średnio na wychodniach i poprzez przepuszczalne utwory czwartorz ędowe oraz w mniejszym stopniu przez dopływy z terenów wy Ŝej poło Ŝonych. Infil- tracj ę utrudniaj ą pokrywy lessowe na wierzchowinach oraz przewarstwienia słaboprzepusz- czalnych utworów (mułki, piaski pylaste i torfy) w dolinach. Zwierciadło wody jest cz ęsto napi ęte z uwagi na ró Ŝnorodno ść litologiczn ą i zró Ŝnicowan ą szczelinowato ść skał, wody pozostaj ą jednak w ł ączno ści hydraulicznej. W przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkuszy poziom wodono śny wyst ępuje pod nadkładem lessów i zwietrzeliny gliniastej o mi ąŜ szo ści od kilku do kilkudziesi ęciu metrów. W cz ęś ci wschodniej i południowej poziom wodono śny wyst ępuje pod mułkowatymi i ilastymi utworami za- stoiskowymi. Poziom kredowy charakteryzuje si ę dobrymi warunkami hydrogeologicznymi. Utwory wodono śne o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 40 m wyst ępuj ą na gł ęboko ści 15–50 m p.p.t. w północnej cz ęś ci obszaru, a w dolinach rzek na gł ęboko ści 5–15 m p.p.t. Najlepsze warunki hydrogeologiczne panuj ą w dolinie War ęŜ anki – przewodno ść warstwy wodono- śnej wynosi tu 500–1000 m 2/24h. Na zachód od linii, któr ą wyznaczaj ą miejscowo ści Rad- ków – Rzeplin – Szczepiatyn – Machnówek przewodno ść warstwy wodono śnej zawiera si ę

w przedziale 200–500 m 2/24 h, a na pozostałej cz ęś ci obszaru nie przekracza 200 m 2/24 h. Ró Ŝnice w przewodno ści utworów wodono śnych zwi ązane s ą z litologi ą i stopniem sp ęka- nia utworów. Wydajno ści potencjalne studni wierconej uzale Ŝnione s ą od przewodno ści warstwy wodono śnej. W dolinie War ęŜ anki i na zachodzie arkusza Ulhówek wynosz ą 30–50 m 3/h, na pozostałej cz ęś ci obszaru s ą mniejsze rz ędu 10–30 m 3/h. Uj ęcia komunalne i komunalno-przemysłowe o najwi ększych zatwierdzonych zaso- bach eksploatacyjnych (o minimalnej wydajno ści wynosz ącej 50,0 m3/h) zlokalizowane s ą w Łachowcach, Przewodowie, Ulhówku, Magdalence i Szczepiatynie. śadne z uj ęć nie posiada ustanowionego terenu ochrony po średniej. Skład chemiczny wód szczelinowo-porowego kredowego poziomu wodono śnego cz ę- sto nie odpowiada wymaganiom dotycz ącym jako ści wody przeznaczonej do spo Ŝycia przez ludzi. Przekroczenia najwy Ŝszych dopuszczalnych st ęŜ eń dotycz ą przede wszystkim Ŝelaza i amoniaku (rejon Ulhówka, Rzeplina, Krzewicy, PGR Korczmin, Przewodowa i Chłopiaty- na). Na obszarze tym jako ść wód jest średnia – woda wymaga prostego uzdatniania. Na pozo- stałej cz ęś ci jako ść wód jest dobra, lecz nietrwała ze wzgl ędu na brak izolacji. Arkusze Ulhówek i Dłu Ŝniów w cało ści poło Ŝone s ą w obr ębie górnokredowego głównego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ) – Kleczkowski, 1990 (fig. 3). Całkowita powierzchnia zbiornika wynosi 9015 km 2, moduł zasobów dyspozycyjnych – 125 m 3/d/km 2, a uj ęcia maj ą średni ą gł ęboko ść 70 m. Granice zbiornika oraz jego stref ę ochronn ą szczegółowo scharakteryzowano w dokumentacji okre- ślaj ącej warunki hydrogeologiczne GZWP nr 407 (Zezula i in., 1996), zatwierdzonej w 1997 r. decyzj ą Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Le śnictwa. Zapro- ponowane w w/w dokumentacji granice strefy ochronnej obejmuj ą cały obszar zbiornika nr 407.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1 : 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – granica GZWP w o środku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – obszar miasta, 4 – rzeki, 5 – granica pa ństwa

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamo ść ), kreda górna (K 2)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Arkusz Ulhówek

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 930 – Ulhówek, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabe-

lę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 930 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Ulhówek bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 930 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Ulhówek

Metale N=3 N=3 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 < 5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 27 – 52 45 27 Cr Chrom 50 150 500 2 – 9 7 4 Zn Cynk 100 300 1000 28 – 47 37 29 Cd Kadm 1 4 15 < 0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1 – 4 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 7 – 10 8 4 Ni Nikiel 35 100 300 2 – 10 9 3 Pb Ołów 50 100 600 6 – 10 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,07 – 0,07 0,07 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 930 – Ulhówek 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 3 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 3 wy Prawo wodne, Cr Chrom 3 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 3 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 3 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 3 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 3 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 3 2) Pb Ołów 3 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 3 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 930 – Ulhówek do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 3 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2).

Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje zawarto ść : baru, chromu, cynku, kobaltu, miedzi, niklu i rt ęci; przy czym wzbogacenie w nikiel jest trzykrotne, a miedzi dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝliwiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

Arkusz Dłu Ŝniów

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb z terenu arkusza Dłu Ŝniów, zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Zgodnie z tą norma, ze wzgl ędu na zawarto ści okre ślonych pierwiastków w próbce, wydziela si ę trzy kategorie: A – standard obszaru poddanego ochronie, B – standard u Ŝytków rolnych, gruntów le- śnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych oraz C – standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbk ę gleby pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0– 0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec-

trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Uwzgl ędniaj ąc, zastosowan ą g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) uzyskano tylko 1 próbk ę. Uniemo Ŝliwia to wykre ślenie izoliniowej mapy zawarto ści pier- wiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktu. Lokalizacj ę miejsca pobrania próbki (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratu wypełnionego kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych próbki gleby odniesiono do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Pod wzgl ędem zawarto ści badanych metali (arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci) próbka spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝytkowanie tego obszaru. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝliwiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscu pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Arkusze: Ulhówek, Dłu Ŝniów

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwier- dzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1: 50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza Ulhówek ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Obydwa opisane arkusze s ą przyci ęte granic ą pa ń- stwow ą, przy czym arkusz Dłu Ŝniów tak znacz ąco, Ŝe zmie ścił si ę na nim tylko cz ęś ciowo profil zachodni. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru zajmuj ą lessy, które odznaczaj ą si ę promieniotwór- czo ści ą w granicach 40–60 nGy/h. Wyst ępuj ące na południowym zachodzie plejstoce ń- skie piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe cechuje promieniotwórczo ść powy Ŝej 30 nGy/h. Najni Ŝsze warto ści (<20 nGy/h) odpowiadaj ą osadom jeziornym, rzecznym i torfom. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, wynosi od 0 do 2,1 kBq/m 2.

930W PROFIL ZACHODNI 930E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5594617 5599772

5593525 5597628 m m 5592603 5593628

5591536 5591976

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

23 23 5594617 5599772

5593525 5597628 m m 5592603 5593628

5591536 5591976

0 0.5 1 1.5 2 2.5 0 0.5 1 1.5 2

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na obszarze arkusza Ulhówek (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

931W PROFIL ZACHODNI

Dawka promieniowania gamma

5596541

5595677

0 10 20 30 40 50 nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5596541

5595677

0 0.5 1 1.5 2 kBq/m 2

Fig. 5. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na obszarze arkusza Dłu Ŝniów (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza) IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach oraz rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów, wraz ze zmian ą z 26.02.2009 r. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych,

K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 3), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 3 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Witkowska, Kiełkiewicz, 1998 a, b). Stopie ń zagro- Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, śred- ni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów praw- nie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na planszy B terenami pod składowanie odpa- dów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszami Ulhówek i Dłu Ŝniów bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − zabudowa miejscowo ści gminnej Ulhówek, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000: „Tar- noszyn” PLH060100, „Su śle Wzgórza” PLH060019 (ochrona siedlisk),; „Dolina Szy- szły” PLB060018, „Zlewnia Górnej Huczwy” PLB060017 (ochrona ptaków), − rezerwat przyrody „Su śle Wzgórza” (faunistyczny), − obszary pokryw lessowych (przewa Ŝaj ąca cz ęść analizowanego terenu),

− wychodnie skał kredy górnej (utwory kolektorskie głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść (na południe od Szczepiatyna, na północ od Machnówka, na zachód od Tarnoszyna i na północ od Korczmina), − obszary zagro Ŝone ruchami masowymi: rejony Sachalina, Ostrowa, Mogiły, na północ- ny wschód od Rzeplina, na północny zachód od Przewodowa, na północ od PGR Biały- stok, na południowy wschód od Przewodowa, na północ od śniatyna, rejon Lasu Hu- lęckiego, miejscowo ści Hulcze, Chochłowa, Dłu Ŝniowa, Mycowa i Wy Ŝłowa (Grabow- ski i in., 2007), − tereny bagienne, podmokłe, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Kamionki, Rzeczycy, Szyszły, War ęŜ anki i pozostałych cieków. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów zajmuj ą około 95% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 3) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gminy Ulhówek w granicach wyst ępowania na powierzchni terenu mułków, piasków i iłów tarasów nadzalewowych zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie) oraz glin zwa- łowych zlodowacenia sanu 2 (zlodowacenia południowopolskie). Mułki i iły tarasów nadzalewowych (4–6 m n.p.rz.) na powierzchni terenu wyst ępuj ą w rejonie miejscowo ści Szczepiatyn oraz Korczmin i Machnówek. W dolnej cz ęś ci profilu wykształcone s ą jako mułki ilaste szare i iły mułkowate popielato-br ązowe oraz iły be Ŝowe z przewarstwieniami szaropopielatych mułków organicznych. W partiach stropowych dominuj ą mułki piaszczyste be Ŝowe z przewarstwieniami piasków mułkowatych. Ich miąŜ szo ści wynosz ą około 5–7,5 m. Obszary wskazane w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia sanu 2 zlokalizowane s ą w rejonie miejscowości Tarnoszyn oraz na południe i południowy wschód od niej. Mi ąŜ szo ść glin wynosi od 1 m do 3 m, sporadycznie jest wi ęk- sza ni Ŝ 5–6 m. S ą to silnie zwietrzałe gliny ilaste, szaropopielate, o odcieniu szarozielonka-

wym, miejscami Ŝółtobrunatne lub szarobr ązowe. W glinie wyst ępuj ą przewarstwienia pia- sków oraz bardzo liczne okruchy margli. Ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść i silne zwietrzenie glin ich własno ści izolacyjne okre ślono na mniej korzystne (zmienne). Środowiskowym ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w granicach rekomendowanych obszarów jest ich poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm–Zamo ść . Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozbawione naturalnej izolacji. S ą to miejsca, gdzie w strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą przepuszczalne osady czwartorz ędowe – piaski wodnolodowcowe zlodowacenia sanu 2. Problem składowania odpadów komunalnych W strefie gł ęboko ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Budowa tego typu obiektów w granicach obszarów rekomendowanych do składowania odpadów oboj ętnych lub obszarów pozbawionych naturalnej izolacji wymaga zastosowania bariery izoluj ącej podło Ŝe i skarpy – syntetycznej lub mineralnej. Jest to równie Ŝ wymóg zawarty w dokumentacji głównego zbiornika wód podziemnych nr 407, w zasi ęgu którego zlokalizowane s ą obszary. Składowisko odpadów komunalnych w miejscowo ści Hulcze zostało zmodernizowane zgodnie z wymogami unijnymi. Ma wa Ŝne pozwolenie zintegrowane, prowadzony jest drena Ŝ odcieków i monitoring wód podziemnych (4 piezometry). Podło Ŝe uszczelniono geomembra- ną o grubo ści 4,6 mm. Poło Ŝone jest w granicach wyst ępowania na powierzchni terenu pokryw lessowych. Nie ujmuje si ę gazu składowiskowego. Jako miejsce nielegalnego składo- wania odpadów wykorzystuje si ę teren wyrobiska poeksploatacyjnego zło Ŝa piasków „Szcze- piatyn” (obszar bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów – pokrywy lessowe). Charakterystyka najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych

W pierwszej kolejno ści powinno si ę rozpatrywa ć obszary wskazane w granicach wyst ępowania na powierzchni terenu mułków i iłów tarasów nadzalewowych (rejony miejscowo ści Tarnoszyn, Szczepiatyn, PGR Korczmin, Korczmin i Machnówek). Osady te prawdopodobnie maj ą lepsze własno ści izolacyjne od zwietrzałych, niewielkiej mi ąŜ szo ści glin zwa- łowych zlodowacenia sanu 2, w granicach których wyznaczono pozostałe obszary. Analizowany teren poło Ŝony jest w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść . Pod utworami czwartorz ędowymi wyst ępuj ą osady kredy górnej – mastrychtu wykształcone w postaci margli, kredy pisz ącej i opok, niekiedy

z kilkunastocentymetrowymi przewarstwieniami iłów montmoryllonitowych. Szczelinowo- porowy zbiornik Chełm – Zamo ść jest zasilany głównie przez bezpo średni ą infiltracj ę opa- dów atmosferycznych na wychodniach skał kredowych lub przez przepuszczalne osady czwartorz ędowe. Ze wzgl ędu na rodzaj zasilania wody zbiornika s ą zagro Ŝone szybk ą infiltracj ą zanieczyszcze ń z powierzchni terenu. Najwi ększy zasi ęg maj ą obszary bardzo silnie i silnie zagro Ŝone, gdzie potencjalny czas pionowej migracji zanieczyszcze ń do wód podziemnych nie przekracza 5 lat (Zezula i in., 1996). W dokumentacji zbiornika wnioskuje si ę o obj ęcie ochron ą całej powierzchni terenów w jego zasi ęgu. W zakresie ochrony biernej na terenie całego zbiornika proponuje si ę wprowadzenie zakazu lokalizacji składowisk odpadów niezabezpieczonych przed przenikaniem do podło Ŝa substancji szkodliwych dla środowiska. Konieczne jest wi ęc wykonanie przesłony izolacyjnej syntetycznej lub mineralnej, a decyzj ę o lokalizacji obiektów potencjalnie szkodliwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan musi poprzedzi ć ocena wpływu obiektu na środowisko, głównie wody podziemne. Obszary rekomendowane do składowania odpadów znajduj ą si ę na terenach o średnim stopniu zagro Ŝenia wód u Ŝytkowego poziomu wodono śnego wyst ępuj ącego na gł ęboko ści 5– 15 m, przy jego słabej izolacji nie wyst ępuj ą tu ogniska zanieczyszcze ń. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci terenów obj ętych arkuszami Ulhówek i Dłu Ŝniów poziom uŜytkowy wyst ępuje na gł ęboko ści 15–50 m. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko zaniechanego pod koniec XX. wieku zło Ŝa piasków „Szczepiatyn” zlokalizowane jest na obszarze bezwzgl ędnie wył ączonym z mo Ŝliwo ści składowania odpadów – obszar pokryw lessowych. Jego teren poro śni ęty jest młodym lasem. Nielegalnie deponuje si ę tu odpady komunalne z pobliskich miejscowo ści. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowa- nego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów.

Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Boratyn, 2009), Ma- py geologicznej Polski w skali 1: 200 000, A – mapa utworów powierzchniowych (Rzechow- ski, Kubica, 1995), Map hydrogeologicznych Polski w skali 1:50 000 (Witkowska, Kiełkie- wicz, 1998 a, b), map osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ąpienia ruchów masowych (Grabowski red., 2007) oraz map topograficznych. Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter ogólny. Wyró Ŝniono dwa rodzaje obszarów: obszary o warunkach korzystnych dla budownic- twa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Z analizy wył ączo- no: tereny le śne, grunty rolne I–IVa klas bonitacyjnych i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Obszary rezerwatu i du Ŝego zbiornika wodnego zaznaczono na mapie jako obszary niewaloryzowane. Warunki korzystne wyznaczono w rejonach, gdzie zwierciadło wody podziemnej wyst ępuje na gł ęboko ści poni Ŝej 2 m, a w podło Ŝu wyst ępuj ą grunty no śne (margle i b ędące w stanie półzwartym i twardoplastycznym gliny zwałowe). Nale Ŝy pami ęta ć, Ŝe w przypadku zmian wilgotno ści margli mog ą w nich zachodzi ć procesy p ęcznienia, skurczu i przemarzania. Margle wyst ępuj ą w rejonie Tarnoszyna, Przewodowa i Korczmina. Warunki korzystne wyznaczono równie Ŝ w rejonie Szczepiatyna, gdzie stwierdzono skonsolidowane grunty morenowe zlodowace ń południowopolskich. S ą to gliny zwałowe w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo wyznaczono na obszarach, gdzie stwierdzono utwory spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym, słabono śne grunty organiczne, takie jak: torfy i namuły oraz w rejonach wyst ępowania zwierciadła wody pod-

ziemnej na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Nieskonsolidowane osady spoiste (mułki jeziorne) będące w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym wyst ępuj ą w rejonie miejscowo ści Tarno- szyn, Wasylów Wielki, Ulhówek i Rokitno. Wyst ępowanie osadów organicznych pokrywa si ę z płytkim wyst ępowaniem wód podziemnych. Rejony takie stwierdzono na południe od Tar- noszyna oraz w dolinach rzek: Szyszły, Rzeczycy, Kanału Rokitna, Kamionki i War ęŜ anki. Grunty spoiste, reprezentowane przez lessy akumulowane w okresie zlodowace ń pół- nocnopolskich, pokrywaj ą du Ŝe powierzchnie w rejonie Ulhówka, Kolonii Tarnoszyn, śnia- tyna, Dłu Ŝniowa, Mycowa i Chochłowa. Ich wła ściwo ści geologiczno-in Ŝynierskie pogarszaj ą si ę wraz ze wzrostem spadku terenu oraz zawodnieniem, co mo Ŝe powodowa ć wymywanie i erozj ę. Jakkolwiek lessy uznawane s ą za do ść dobre podło Ŝe, istnieje tutaj niebezpiecze ń- stwo osiada ń zapadowych i obrywów zboczowych. Skłonno ść lessów do osiada ń mo Ŝna okre- śli ć na podstawie bada ń ich wska źnika osiadania zapadowego i przed ewentualnym posadowieniem budynków wskazane jest wykonanie bada ń geologiczno-in Ŝynierskich. W okresach wzmo Ŝonych opadów atmosferycznych, wykonywanie prac ziemnych wymaga starannego zabezpieczenia wykopów fundamentowych przed dodatkowym zawilgoceniem. W strefach kraw ędziowych dolin rzecznych mog ą zachodzi ć zjawiska sufozyjne. Z tego wzgl ędu nale Ŝy zwraca ć szczególn ą uwag ę na stan techniczny istniejących tam obiektów budowlanych, a przed ewentualnym posadowieniem nowych obiektów wskazane jest wykonanie bada ń geologiczno-in Ŝynierskich. Obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych w przewadze wyst ępu- ją we wschodniej cz ęś ci obszaru arkuszy (powiat hrubieszowski). Zajmuj ą głównie zbocza dolin rzecznych – War ęŜ anki i Kamionki oraz ich dopływów, dolin denudacyjnych oraz w ą- wozów lessowych w okolicy PGR Białystok, pomi ędzy Lasem Huleckim a Hulczem, Cho- chołowem a Liwczem, Horodyszczem a granic ą pa ństwa, PGR Lipiny a Radkowem, PGR Majdan a Przewodowem, po obu stronach drogi śniatyn–Dołhobyczów, na północ od Dłu Ŝ- niowa, pomi ędzy śniatynem a Dłu Ŝniowem, Chochołowem a granic ą pa ństwa, PGR Majdan a Chłopiatynem, w Mycowie, pomi ędzy Mycowem a Wy Ŝłowem. W granicach powiatu to- maszowskiego na obszarze arkuszy równie Ŝ znajduje si ę kilka obszarów predysponowanych do ruchów masowych. S ą to zbocza doliny Kanału Rokitna oraz jego dopływów i doliny denudacyjne w okolicy Wirli, Ostrowa, Rzeplina, mi ędzy Rokitnem a Mogił ą oraz Budyninem a PGR Setniki (Grabowski red., 2007). Na obszarze arkusza Dłu Ŝniów wyst ępuj ą trzy miejsca z osuwiskami. W Hulczu s ą to spływy gleb i obrywy w gruntach spoistych, w Horodyszczu spełzywanie – złaziska pokryw zwietrzelinowych, w Winnikach spływy gleb i spełzywanie – złaziska pokryw wietrzelino-

wych. Ka Ŝde z tych zjawisk spowodowane jest erozyjn ą działalno ści ą wód opadowych i roztopowych (Grabowski red., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Chronionymi elementami przyrody i krajobrazu na obszarze arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów s ą: lasy, u Ŝytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, rezerwat i obszary Natura 2000. W granicach arkuszy podstawowym bogactwem naturalnym s ą urodzajne gleby klas bonitacyjnych I-IVa, wykształcone na lessach i zwietrzelinie margli, zajmuj ące około 80% powierzchni omawianego terenu. Zaliczono je do kompleksu pszennego bardzo dobrego, pszennego dobrego, pszennego wadliwego oraz sporadycznie kompleksu zbo Ŝowo-pas- tewnego mocnego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne, czarne ziemie oraz czarnoziemy wła ściwe. Skład granulometryczny gleb brunatnych i czarnoziemów charakteryzuje je jako lessy i lessy ilaste całkowite. Czarne ziemie wykazuj ą skład iłów pylastych cał- kowitych. Doliny rzek: Kamionki, Szyszły, Kanału Rokitna zajmuj ą ł ąki na podło Ŝu organicznym. S ą to gleby torfowe, murszowo-torfowe, mułowo-torfowe i torfowo-mułowe. Drzewostan lasów stanowi ą głównie gatunki li ściaste: graby, d ęby, topole. W strefie przygranicznej na arkuszu Ulhówek, na obszarze sandrowym, w drzewostanie przewa Ŝa so- sna. Rozporz ądzeniami Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody ochroną obj ęto klon pospolity w Mycowie (arkusz Dłu Ŝniów) oraz grup ę 10 drzew rosn ących w Magdalence (arkusz Ulhówek). Jest to 5 d ębów szypułkowych o obwodach 268–416 cm i 5 sosen, których obwo- dy wynosz ą od 210 cm do 285 cm. Wysoko ść drzew przekracza 20 m. Wykaz pomników przyrody przedstawiono w tabeli 4. W granicach arkusza Dłu Ŝniów za rezerwat przyrody uznano „Su śle Wzgórza” (Zarz ądzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa z dnia 11 grudnia 1995 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody). Obejmuje on ł ąki, pastwiska, zadrzewienia oraz nieu Ŝytki. Celem jego utworzenia było zachowanie kolonii susła perełkowanego (tabela 4). Sie ć ekologiczna ECONET-POLSKA (Liro red., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą

powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Arkusze Ulhówek i Dłu Ŝniów znajduj ą si ę poza obszarami sieci ekologicznej ECONET (fig. 6). Tabela 4 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Gmina Rodzaj obiektu Nr obiektu Forma Rok zatwier- Miejscowo ść (powierzchnia w ha) na mapie ochrony Powiat dzenia

1 2 3 4 5 6 Arkusz Dłu Ŝniów Dołhobyczów 1 R śniatyn 1995 Fn – Su śle Wzgórza (27,11) hrubieszowski

Dołhobyczów 2 P Myców 1992 PŜ – Klon pospolity hrubieszowski

Arkusz Ulhówek Ulhówek PŜ – 5 d ębów szypułkowych, 1 P Magdalenka 1976 tomaszowski 5 sosen pospolitych

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej.

Natura 2000 stanowi sie ć obszarów chronionych na terenie pa ństw członkowskich Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej kontynentu europej- skiego. W skład sieci Natura 2000 wchodz ą Obszary Specjalnej Ochrony (OSO) wyznaczane na podstawie Dyrektywy Ptasiej oraz Specjalne Obszary Ochrony (SOO) wyznaczane na podstawie Dyrektywy Siedliskowej. Na terenie arkuszy, w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, wyznaczono specjalne obszary ochrony siedlisk: „Su śle Wzgórza” (PLH060019) i „Tarnoszyn” (PLH060100) oraz obszary specjalnej ochrony ptaków: „Zlewnia Górnej Huczwy” (PLB060017) i „Dolina Szyszły” (PLB060018) – tabela 5. „Su śle Wzgórza” (PLH060019) poło Ŝone s ą w obr ębie Grz ędy Sokalskiej, która jest fragmentem polskiej cz ęś ci Wy Ŝyny Woły ńskiej stanowi ącej pasmo wzniesie ń rozci ągaj ących si ę po obu stronach górnego Bugu. Zbudowane s ą one przewa Ŝnie z górnokredowych, mi ęk- kich margli wapiennych przykrytych płaszczem lessów o bardzo zmiennej mi ąŜ szo ści. Tylko w niektórych miejscach wyst ępuj ą ślady osadów trzeciorz ędowych oraz czwartorz ędowe piaski i gliny pochodzenia lodowcowego. Dominuj ącymi zbiorowiskami s ą: zespół wiechliny łąkowej i kostrzewy czerwonej, zbiorowisko trzcinnika piaskowego, tomki wodnej i koniczy-

ny białej, wyczy ńca ł ąkowego i śmiałka darniowego oraz Ŝycicy trwałej. Wyst ępuje tu zwarta kolonia susła perełkowanego (jedna z siedmiu w Polsce). Obszar „Tarnoszyn” (PLH060100) stanowi ą trzy enklawy poło Ŝone w dwóch przy- granicznych kompleksach lasów le śnictwa Tarnoszyn. Kompleksy le śne otoczone s ą polami. Teren jest płaski, gleby bardzo Ŝyzne. Obszar ten wyznaczony został w celu ochrony typowo wykształconych gr ądów subkontynentalnych w odmianie woły ńskiej i gr ądów środkowoeu- ropejskich, najstarszych drzewostanów z dominacj ą d ębu bezszypułkowego, ciepłolubnych dąbrów z bogatym środowiskiem obuwika pospolitego, ich runa z gatunkami charaktery- stycznymi oraz zmiennowilgotnych ł ąk trz ęś licowych. Występuje tutaj równie Ŝ 8 gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej (w tym muchołówka białoszyja) oraz 3 gatunki motyli z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG.

Fig. 6. Poło Ŝenie arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów na tle mapy systemu ECONET (Liro, red. 1998)

1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21K – Południoworoztocza ński 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 25m – Woły ński Bugu 3 – obszar miasta 4 – rzeki 5 – granica pa ństwa

Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia Typ Kod obszaru (w granicach arkuszy mapy) Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru obszaru Kod na mapie Długo ść geogr. Szeroko ść geogr. (ha) Województwo Powiat Gmina NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Su śle Wzgórza 1 B PLH 060019 E 24 000 ’25’’ N 50 028’57’’ 27,2 PL312 lubelskie hrubieszowski Dołhobyczów (S) Tarnoszyn 2 K PLH 060100 E 23 045 ’04’’ N 50 023 ’48’’ 368,1 PL312 lubelskie tomaszowski Ulhówek (S) Zlewnia Górnej Huczwy 3 J PLB 060017 E 23 041 ’36’’ N 50 028 ’44’’ 6504,6 PL312 lubelskie tomaszowski Ulhówek, Łaszczów (P) Dolina Szyszły 4 F PLB 060018 E 23 041 ’20’’ N 50 025 ’39’’ 2557,2 PL312 lubelskie tomaszowski Ulhówek (P)

Rubryka 2: B – wydzielone SOO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 F – obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO

35 J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO gdzie: obszar OSO – Obszary Specjalnej Ochrony ptaków, obszar SOO – Specjalny Obszar Ochrony siedlisk; Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie P – obszar specjalnej ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Obszar „Zlewni Górnej Huczwy” (PLB060017) obejmuje zlewni ę górnego biegu rzeki Huczwy oraz dwa kompleksy stawów rybnych: w Łaszczowie i Zimnie. Ł ąki w dolinie rzeki i jej dopływów s ą w du Ŝym stopniu zmeliorowane i u Ŝytkowane jako ł ąki ko śne. Wyst ępuj ą tu równie Ŝ rozległe turzycowiska, niewielkie starorzecza i pasy zakrzacze ń. Niewielkie frag- menty zlewni ulegaj ą powtórnemu zabagnieniu. W stawach prowadzi si ę intensywn ą hodowl ę ryb. Na obszarze wyst ępuj ą 24 gatunki ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej i 8 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Jest to bardzo wa Ŝna ostoja derkacza, zielonki i dzi ęcioła biało- szyjego, a w okresie l ęgowym równie Ŝ b ąka i b ączka. „Dolina Szyszły” (PLB060018) obejmuje dolin ę rzeki Szyszły od wsi Zawady na zachodzie (teren s ąsiedniego arkusza), po wie ś Tarnoszyn na wschodzie. Teren w cz ęś ci jest uŜytkowany ekstensywnie, w cz ęś ci nieu Ŝytkowany. Znajduj ą si ę tu dobrze zachowane, roz- ległe ł ąki zmiennowilgotne, rzadkie zbiorowiska szuwara kłociowego i marzycy rudej oraz dobrze wykształcone, bogate florystycznie torfowiska w ęglanowe. Ł ącznie wyst ępuje tu 7 rodzajów siedlisk z Zał ącznika I i 6 gatunków z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Obszar ten jest istotny dla zachowania lipiennika Loesela. Znajduje si ę tu rów- nie Ŝ jedno z czterech stanowisk wyst ępowania starca wielkolistnego w Polsce. Stwierdzono tu obecno ść co najmniej 15 gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej. Ponadto 9 spo śród stwierdzonych tu gatunków zostało zamieszczonych na li ście zagro Ŝonych ptaków w Polskiej Czerwonej Ksi ędze Zwierząt. Jest to jedna z dziesi ęciu najwa Ŝniejszych ostoi dubelta w Polsce, a tak Ŝe miejsce sporadycznego wyst ępowania wodniczki.

XII. Zabytki kultury

Ze wzgl ędu na urodzajne ziemie i klimat sprzyjaj ący osadnictwu, obszar le Ŝą cy w granicach arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝniów zasiedlony był przez ludzi ju Ŝ 3000 lat temu. Lud- no ść zamieszkuj ąca wówczas obszar Wy Ŝyny Woły ńsko-Podolskiej zajmowała si ę zbierac- twem i łowiectwem. W środkowej epoce kamienia (mezolit) w dalszym ci ągu dominowała gospodarka zbieracko-łowiecka. W pi ątym wieku przed nasz ą er ą dotarli tu osadnicy z południa reprezentuj ący kultur ę woły ńsko-lubelsk ą ceramiki malowanej. Nast ępnie z Kujaw przybyli nowi osadnicy reprezentuj ący tzw. kultur ę pucharów lejkowatych. W trzecim tysi ącleciu przed nasz ą er ą na terenie Zamojszczyzny osiedliła si ę ludno ść kultury ceramiki sznurowej i mierzanowskiej. W granicach arkusza w wielu miejscach odkry- to stanowiska reprezentuj ące te okresy.

W okresie kultury łu Ŝyckiej ludno ść powszechnie u Ŝytkowała wyroby z br ązu. Ślady tej kultury znaleziono w Podlodowie. Stosunkowo rzadkie s ą ślady z epoki Ŝelaza. W pierwszym tysi ącleciu naszej ery obszar arkusza zamieszkiwali Słowianie, o któ- rych świadcz ą stanowiska archeologiczne z trenów przyległych do obszaru arkusza. Na mapach zaznaczono stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków. S ą to dwa kurhany w rejonie Rzeczycy. Najcenniejsze zabytki kultury obj ęte zostały ochron ą konserwatorsk ą. W grupie tej znalazły si ę głównie ko ścioły rzymsko- i greckokatolickie. Do rejestru zabytków wpisano ko ściół filialny rzymskokatolicki pw. Ducha Świ ętego (dawna cerkiew filialna greckokatolicka) w Chłopiatynie, ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Michała Archanioła wraz z wyposa Ŝeniem w zabytki ruchome, dzwonnic ą z zabytkowymi dzwonami i drzewostanem w granicach cmentarza ko ścielnego w śniatynie, dawn ą XIX-wieczn ą cerkiew greckokatolick ą pw. Opieki MB, obecnie rzymskokatolicki ko- ściół filialny pw. Niepokalanego Pocz ęcia NMP wraz z dzwonnic ą w Budyninie, drewnian ą XVII-wieczn ą cerkiew greckokatolick ą znajduj ącą si ę w Korczminie, rzymskokatolicki ko- ściół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela z wyposa Ŝeniem oraz drzewostan znajduj ący si ę w obr ąbie cmentarza ko ścielnego w Rzeplinie, jak równie Ŝ dzwonnic ę na cmentarzu cerkiew- nym w Szczepiatynie. Na szczególn ą uwag ę zasługuje wzgórze ko ścielne w Dłu Ŝniowie. Znajduje si ę tu dawna cerkiew greckokatolicka, obecnie rzymskokatolicki ko ściół filialny pw. Podniesienia Krzy Ŝa Świ ętego wpisany do rejestru zabytków wraz z wyposa Ŝeniem wn ętrza i cmentarzem przyko ścielnym z drzewostanem oraz najbli Ŝszym otoczeniem (wzgórze ko- ścielne). W Mycowie znajduje si ę cerkiew filialna greckokatolicka pw. św. Mikołaja wraz z cenn ą polichromi ą wn ętrza i zachowanym wyposa Ŝeniem – ołtarzem, ikonostasem oraz ob- razami. Do rejestru zabytków wpisana jest równie Ŝ kaplica z wystrojem architektonicznym, witra Ŝami i wyposa Ŝeniem wn ętrza oraz otoczeniem, to jest cmentarzem grzebalnym oraz drzewostanem.

XIII. Podsumowanie

Podstawowym bogactwem naturalnym na obszarze arkuszy Dłu Ŝniów i Ulhówek są urodzajne gleby wykształcone na marglach i zwietrzelinie margli. S ą to głównie gleby wykorzystywane rolniczo i zaliczone do pszennych kompleksów uprawowych. Na obszarze obj ętym arkuszami Ulhówek i Dłu Ŝniów obecnie nie jest prowadzona koncesjonowana eksploatacja kopalin. Udokumentowano jedno, aktualnie zaniechane, zło Ŝe piasku – „Szczepiatyn”.

Wyznaczono dwa obszary perspektywiczne: dla wyst ępowania w ęgla kamiennego oraz piasku. Wody podziemne ujmowane z utworów kredowych s ą zazwyczaj dobrej jako ści, lecz ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza i amoniaku wymagają prostego uzdatniania. Przy lokalizacji inwestycji stanowi ących zagro Ŝenie dla środowiska naturalnego nale- Ŝy uwzgl ędnia ć poło Ŝenie obu arkuszy na obszarze GZWP nr 407. Nale Ŝy podj ąć działania w zakresie budowy kanalizacji, oczyszczalni ścieków i uporz ądkowania gospodarki odpadami. Chronionymi elementami przyrody i krajobrazu na obszarze arkuszy Ulhówek i Dłu Ŝ- niów s ą: lasy, u Ŝytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody i obszary Natura 2000: specjalne obszary ochrony siedlisk: „Su śle Wzgórza” (PLH060019) i „Tarnoszyn” (PLH060100) oraz obszary specjalnej ochrony ptaków: „Dolina Szyszły” (PLB060018) i „Zlewnia Górnej Huczwy” (PLB060017). Na terenie obj ętym arkuszami Ulhówek i Dłu Ŝniów wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą stanowi ą mułki i iły tarasów nadzalewowych zlodowacenia wisły oraz gliny zwałowe zlodowacenia sanu 2. Obszary wyznaczono na terenie gminy Ulhówek, w cz ęś ci południowej analizowanego terenu, w pobli Ŝu granicy Polski z Ukrain ą. Cały teren obj ęty arkuszami Ulhówek i Dłu Ŝniów znajduje si ę w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść . Skały kolektorskie stanowi ą w ęglanowe osady kredy górnej, słabo izolowane lub pozbawione izolacji od zanieczyszcze ń antropogenicznych. Zbiornik zasilany jest głównie poprzez bezpo średni ą infiltracj ę opadów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1995. PKWN im. E. Romera, Warszawa. BORATYN J., 2009 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusze Ulhówek i Dłu Ŝniów wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CIE ŚLI ŃSKI S., KUBICA B., RZECHOWSKI J., 1994 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 200 000, B – Mapa bez utworów czwartorz ędowych, arkusz Tomaszów Lubelski, Dołhobyczów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DYJOR K., 2001 a – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elemen- tów ochrony środowiska gminy Ulhówek. Lubelski Urz ąd Wojewódzki, Delegatura w Zamo ściu. DYJOR K., 2001 b – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elemen- tów ochrony środowiska gminy Dołhobyczów. Lubelski Urz ąd Wojewódzki, Dele- gatura w Zamo ściu. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie lubelskim. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACPRZAK L., 2005 – Obja śnienia do mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1: 50 000, arkusze Ulhówek (930), Dłu Ŝniów (931). Państw. Inst. Geol., Warszawa. KIEŁT M., 2010 – Badanie mo Ŝliwo ści wyst ępowania gazu ziemnego w sylurskich iłowcach platformy wschodnio-europejskiej: kompleksowa analiza profilowa ń geofizycznych. Geofizyka Toru ń. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – POL- SKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

MAKUCH Z., 2001 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elemen- tów ochrony środowiska gminy Talentyn. Lubelski Urz ąd Wojewódzki, Delegatura w Zamo ściu. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W i in., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPRAWA P., 2010 – Potencjał wyst ępowania złó Ŝ gazu ziemnego w łupkach dolnego pale- ozoiku w basenie bałtyckim i lubelsko-podlaskim. Przegl ąd Geologiczny, vol. 58, nr 3, 2010. PO śARYSKI W., 1974 – Podział obszaru Polski na jednostki tektoniczne. W: Budowa geologiczna Polski. T. IV cz. 1. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2009 roku. 2010 – Biblioteka Moni- toringu Środowiska, Lublin. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU z 2002 r. Nr 165, poz. 1359). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU z 2003 r. Nr 61, poz. 543). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU z 2008 r. Nr 162, poz. 1008). RZECHOWSKI J., KUBICA B., 1995 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Tomaszów Lubelski, Dołhobyczów. A – Mapa utworów powierzchniowych. Pa ń- stw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1984a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego ,,Szczepiatyn’’. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SILIWO ŃCZUK Z., 1984b – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego /piaszczystego/ w rejonie Chochłów. SILIWO ŃCZUK Z., 1991 – Studium geologiczno-surowcowe gminy Łaszczów. Lubelski Urz ąd Wojewódzki, Delegatura w Zamo ściu. SOKOLI ŃSKA Z., 1983 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w obr ębie czasz małych projektowanych zbiorników wodnych w województwie zamojskim. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (DzU z 2007 r. Nr 39, poz. 251 tekst jednolity). WITKOWSKA B., KIEŁKIEWICZ B., 1998 a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Ulhówek (930). CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WITKOWSKA B., KIEŁKIEWICZ B., 1998 b – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Dłu Ŝniów (931). CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Ministerstwo Środowiska, Pa ń- stw. Inst. Geol., Warszawa. Zarz ądzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa z dnia 11 grudnia 1995 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody (MP nr 5, poz. 58). Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustalenia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm – Zamo ść ). CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A. (red.), 1999 – Atlas geologiczny Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego. Pa ń- stw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A., 2010 – Jako ść w ęgla w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym. Biul. Pa ństw. Inst. Geol. Nr 439 s. 189-196. śELICHOWSKI A., 1969 – Budowa geologiczna. W: Ropo- i gazono śno ść obszaru lubelskiego na tle budowy geologicznej. Przegl ąd Geostrukturalny. Inst. Geol., Warszawa.