Uchwala Nr XI/74/18 Z Dnia 9 Pazdziernika 2018 R

DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO

Warszawa, dnia 13 listopada 2018 r.

Poz. 10939

UCHWAŁA NR XI/74/18 RADY GMINY W CHLEWISKACH

z dnia 9 października 2018 r.

w sprawie przyjęcia Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2019-2022

Na podstawie art. 87 ust.1, ust. 3 i ust.4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ( j.t. Dz. U. z 2017 r poz.2187 ze zm.) oraz art. 18 ust. 2 pkt. 15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym ( t. j. Dz. U. z 2018 r., poz. 994 ze zm.) po uzyskaniu opinii Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (postanowienie nr DR.5120.3.2018. TG z dnia 13 sierpnia 2018 r.) Rada Gminy Chlewiska uchwala, co następuje: § 1. Uchwala się Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2019-2022 w brzmieniu określonym w załączniku do uchwały. § 2. Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy Chlewiska. § 3. Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2019-2022 podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Województwa Mazowieckiego. § 4. Uchwała wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 2019r.

Przewodniczący Rady Gminy

Jerzy Gnat Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 2 – Poz. 10939

Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2019-2022 - aktualizacja

opracowany przez: PPUH „BaSz” mgr inż. Bartosz Szymusik 26-200 Końskie ul. Polna 72 tel./fax: 41 372 49 75 e-mail: [email protected]

przy współpracy: Urzędu Gminy w Chlewiskach

Chlewiska 2018 Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 3 – Poz. 10939

Spis treści

WSTĘP ...... 3

1. PODSTAWA PRAWNA AKTUALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI ...... 3

2. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE I WEWNĘTRZNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI ...... 5

3. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW ORAZ ANALIZA STANU DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY CHLEWISKA ...... 6 3.1. Uwarunkowania wynikające z dziedzictwa kulturowego ...... 6 3.1.1. Uwarunkowania przestrzenne ...... 6 3.1.2. Kontekst historyczny ...... 7 3.1.3. Uwarunkowanie środowiskowe ...... 8 3.1.4. Krajobraz kulturowy ...... 9 3.2. Gminna Ewidencja Zabytków - zabytki nieruchome na terenie gminy ...... 16 3.3. Gminna Ewidencja Zabytków - zabytki archeologiczne ...... 20 3.4.. Zabytki ruchome stanowiące wyposażenie obiektów lub znajdujące się w zbiorach muzealnych i innych ...... 22 3.5. Dziedzictwo niematerialne ...... 24 3.6. Podjęte działania w zakresie opieki nad zabytkami i ochrony dziedzictwa kulturowego na terenie gminy Chlewiska ...... 26

4. OCENA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY CHLEWISKA ...... 26

5. ZAŁOŻENIA "PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA GMINY CHLEWISKA NA LATA 2019-2022" ...... 27 5.1. Formy opieki nad zabytkami - rozpoznanie, zabezpieczenie, konserwacja, rewitalizacja ...... 27 5.2. Promocja i edukacja w zakresie opieki nad zabytkami i ochroną dziedzictwa kulturowego gminy 31 5.3. Priorytety i kierunki opieki nad zabytkami w gminie Chlewiska ...... 32 5.3. Zadania opieki nad zabytkami w gminie Chlewiska ...... 33

6. ZASADY OCENY REALIZACJI PROGRAMU I SPOSOBY JEGO FINANSOWANIA ...... 34 6.1. Instrumenty realizacji Programu...... 34 6.2. Monitoring realizacji Programu ...... 35 6.3. Źródła finansowania ...... 36

7. BIBLIOGRAFIA ...... 36

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 4 – Poz. 10939

Wstęp

Zakres "Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2019-2022" określa Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2017 poz.2187 ze zm.) Niniejszy "Program..." jest aktualizacją funkcjonujących na terenie gminy Programów (zatwierdzonych uchwałą Rady Gminy Chlewiska w roku 2010 i 2014). Przedmiotem opracowania dokumentu jest dziedzictwo kulturowe w granicach administracyjnych gminy Chlewiska, obejmujące obiekty zabytkowe w kontekście uwarunkowań przestrzennych gminy – jako pojedyncze obiekty oraz jako integralne części krajobrazu gminy (wraz z ukształtowaniem przyrodniczym terenu, obiektami nie mającymi charakteru zabytkowego dawnymi i współczesnymi). Na terenie gminy znajdują się: zabytki architektoniczne wpisane do rejestru zabytków województwa mazowieckiego, obiekty nieruchome wpisane do gminnej ewidencji zabytków, stanowiska archeologiczne oraz zabytki ruchome stanowiące wyposażenie obiektów wpisanych do rejestru. „Program” przedstawia przede wszystkim charakterystykę zasobów i dziedzictwa kulturowego gminy oraz wyznacza cele – kierunki działań i zadania na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami na lata przyszłe. Charakterystyka zasobów została oparta na określeniu zasobów kulturowych gminy oraz ich znaczenia i wartości w kontekście przestrzennym, historycznym, kulturowym. Zarysowano ponadto uwarunkowania dotyczące finansowania działań ochronnych środowiska kulturowego oraz działań edukacyjnych i wychowawczych wobec społeczności gminy. Spodziewanym efektem realizacji celów i zadań zawartych w "Programie..." będzie:  poprawa stanu środowiska kulturowego gminy,  zwiększona dbałość lub odnowa obiektów zabytkowych znajdujących się w rejestrze zabytków i gminnej ewidencji zabytków, podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych,  wzrost estetyki przestrzeni poszczególnych miejscowości,  pośrednio – rozwój przedsiębiorczości,  uwrażliwienie mieszkańców i inwestorów na potrzeby związane z utrzymaniem i ochroną środowiska kulturowego, współpraca z właścicielami zabytków dla zapewnienia im właściwej opieki, wskazywanie potencjalnych źródeł pozyskiwania środków na realizację zadań renowacyjnych, remontowych oraz dotyczących rewitalizacji obiektów zabytkowych,  wzmocnienie identyfikacji mieszkańców z gminą. "Program opieki nad zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2019-2022" jest dokumentem o charakterze uzupełniającym w stosunku do innych aktów planowania w gminie. 1. Podstawa prawna aktualizacji programu opieki nad zabytkami

Problematyka ochrony materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego regulowana jest aktami prawa krajowego i międzynarodowego. Art. 5 Konstytucji RP mówi: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 5 – Poz. 10939

Dostęp do dóbr kultury gwarantuje Art. 6 Konstytucji RP, który mówi: „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”. Do konieczności zapewnienia dobrego stanu środowiska (naturalnego, kulturowego) nawiązuje Art. 86 brzmiący: „Każdy obywatel obowiązany jest do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie”. Podstawowym aktem prawnym dotyczącym dziedzictwa kulturowego w Polsce jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2017, poz. 2187 ze zm.). Wykonanie zadań w zakresie kultury i ochrony zabytków jest ustawowym zadaniem m.in. samorządów. Na szczeblu gminnym reguluje to ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2017 r. poz. 1875 ze zm.). Uregulowania prawne dotyczące opieki nad zabytkami znajdują się również w ustawach:  z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t. j. Dz. U. z 2016 poz. 778 ze zm.)  z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t. j. Dz. U. z 2015 r. poz. 1772 ze zm.)  z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (t. j. Dz. U. z 2016 r. poz. 290)  z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo Ochrony Środowiska (t. j. Dz. U. z 2016 r. poz. 672 ze zm.)  z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (t. j. Dz. U. z 2015 r. poz.1651 ze zm.)  z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. z 2012 r., poz. 406 ze zm.)  z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. z 2014 r. poz. 1118)  z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (t. j. Dz. U. z 2012 r., poz. 987 ze zm.)  z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (t. j. Dz. U. z 2012 r., poz. 642 ze zm.)  z dnia 14 lipca 1983 o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (t. j. Dz. U. z 2016 r. poz. 1506 ze zm.)  z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz. U. z 1933 nr 39 poz. 311 ze zm.) Unia Europejska reguluje zagadnienia opieki nad zabytkami w Traktacie z Maastricht z dnia 2 lutego 1992 r. oraz w:  Rozporządzeniu Rady EWG z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie wywozu dóbr kultury  Dyrektywie Rady EWG z dnia 15 marca 1993 r. w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z obszaru Państwa Członkowskiego. Wagę problematyki ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego podkreśla opracowana pod egidą ONZ konwencja UNESCO (przyjęta w Paryżu przez Konferencję Generalną ONZ dla Wychowania, Nauki i Kultury w roku 1972, ratyfikowana przez Polskę w 1976r.). Konwencja umożliwiła wyróżnienie obszarów i obiektów mających „najwyższą powszechną wartość” poprzez wpisanie ich na „Listę światowego dziedzictwa”. W 2003 r. sporządzono w Paryżu konwencję UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Konwencja została ratyfikowana przez Prezydenta RP dnia 8 lutego 2011 r.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 6 – Poz. 10939

2. Uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne ochrony i opieki nad zabytkami

"Program opieki nad zabytkami dla gminy Chlewiska na lata 2019-2022 - aktualizacja" powstał w oparciu o przestawione w powyższym rozdziale akty prawne oraz o szereg dokumentów branżowych i strategicznych krajowych i regionalnych. Założenia strategicznych dokumentów szczebla krajowego w zarządzaniu opieką nad zabytkami (opracowanie własne) CELE GŁÓWNE CELE SZCZEGÓŁOWE ODNIESIENIA DO DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH KRAJOWYCH: Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 Cel 4. Kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski (kierunki działania: 4.1. Integracja działań w zakresie funkcjonowania spójnej sieci ekologicznej kraju jako podstawa ochrony najcenniejszych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych, 4.3. Wprowadzenie gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami europejskiej konwencji krajobrazowej) Cel 6. Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego. Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020 Cel szczegółowy 1. Kształtowanie postaw sprzyjających kooperacji, kreatywności oraz komunikacji Cel szczegółowy 4. Rozwój i efektywne wykorzystanie potencjału kulturowego i kreatywnego Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie Cel 1. Wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów (kierunek działania: 1.3. Budowa podstaw konkurencyjności województw – działania tematyczne, 1.3.6. Wykorzystanie walorów środowiska przyrodniczego oraz potencjału dziedzictwa kulturowego) Strategia Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko 2020 Cel 1. Zrównoważone gospodarowanie zasobami środowiska (kierunek działania: 1.4. Uporządkowanie zarządzania przestrzenią) Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2018  Wzrost efektywności zarządzania kulturą  Wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań w systemie organizacji działalności kulturalnej w zakresie upowszechniania kultury  Zmniejszenie dysproporcji regionalnych w rozwoju kultury  Wzrost uczestnictwa i wyrównanie szans w dostępie do Zrównoważenie rozwoju kultury szkolnictwa artystycznego, dobór usług kultury w regionach  Poprawa warunków działalności artystycznej  Efektywna promocja twórczości  Zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków  Zmniejszenie luki cywilizacyjnej poprzez modernizacje i rozbudowę infrastruktury kultury Strategie regionalne w zarządzaniu opieką nad zabytkami (opracowanie własne) CELE GŁÓWNE OPIS ZAŁOŻENIA Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego Celem polityki w zakresie ochrony i wykorzystania wartości kulturowych jest kształtowanie tożsamości kulturowej Mazowsza. Polityka adresowana jest do rejonów miast i miejscowości, które charakteryzują się najcenniejszymi układami urbanistycznymi, wartościami krajobrazowymi, tradycją historyczną, zabytkowymi obiektami. Plan zakłada ochronę obszarów takich jak: krajobrazy kulturowe, krajobraz kulturowy wsi i małych miast, zespoły budownictwa drewnianego, ośrodki tożsamości kulturowej regionu, układy urbanistyczne i ruralistyczne, miejsca pamięci narodowej.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 7 – Poz. 10939

Strategia Rozwoju Powiatu Szydłowieckiego Cel pośredni 3. Wykorzystanie walorów naturalnych i kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji Działania: Rozwój turystyki Ochrona dziedzictwa kulturowego powiatu Powiat Szydłowiecki turystyczną bramą Południowego Mazowsza. Strategia Rozwoju Gminy Chlewiska na lata 2014-2022 Społeczeństwo i usługi - cel operacyjny 1. Gmina zapewniająca wysoki standard usług społecznych Zrównoważony rozwój cel operacyjny 3. Gmina rozwijająca tożsamość i integrująca lokalne społeczny społeczeństwo Gospodarka i rozwój - cel operacyjny 2. Gmina wykorzystująca walory Zrównoważony rozwój cel operacyjny 3. Gmina aplikująca środki zewnętrzne gospodarczy Infrastruktura i srodowisko - Rozbudowa cel operacyjny 3. Gmina dbająca o środowisko naturalne i funkcjonalność infrastruktury technicznej przestrzenną dla ochrony środowiska Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego gminy Chlewiska oraz miejscowe plany zagospodarowania W "Studium..." zostały zawarte główne cele i kierunki działań rozwoju turystyki i rekreacji gminy Chlewiska, w tym: Zachowanie wysokich wartości krajobrazu naturalnego i kulturowego Podstawowym założeniem polityki przestrzennej gminy Chlewiska jest zrównoważony rozwój w oparciu o dwie zróżnicowane pod względem uwarunkowań strefy funkcjonalne:  Strefa północna – obszar rozwoju w oparciu o walory rolniczej przestrzeni produkcyjnej i zasoby surowców, zlokalizowany na północ i wschód od drogi wojewódzkiej nr 727;  Strefa południowa – obszar rozwoju w oparciu o walory środowiska przyrodniczego i zagospodarowanie turystyczne, zlokalizowany na południe i zachód od drogi wojewódzkiej nr 727, obszar w którym znajduje sie większość obiektów zabytkowych gminy, w tym te najcenniejsze oraz obszar gdzie wyznaczono trzy strefy ochrony konserwatorskiej (m. Chlewiska) Lokalna Strategia Rozwoju Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania "razem na Piaskowcu" na lata 2016-2022 Pobudzenie aktywności 1.1. Obszar LGD atrakcyjny turystycznie i kulturowo obszaru LGD „Razem na 1.2. Wzmocnienie kapitału społecznego i pielęgnowanie dziedzictwa Piaskowcu” w oparciu kulturowego, historycznego, przyrodniczego potencjał i zasoby lokalne 1.3. Przedsiębiorczość mieszkańców obszaru LSR 3. Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Chlewiska

3.1. Uwarunkowania wynikające z dziedzictwa kulturowego

Atrakcyjność kulturowa gminy Chlewiska wiąże się zarówno z bogatą historią tych obszarów, jak i połączeniem cennych obiektów architektury z interesującymi walorami przyrodniczo- krajobrazowymi.

3.1.1. Uwarunkowania przestrzenne

 Administracyjnie gmina Chlewiska położona jest w województwie mazowieckim, na granicy z województwem świętokrzyskim, w południowo-zachodniej części powiatu szydłowieckiego.  Powierzchnia ogólna gminy wynosi 124 km2.  Liczba mieszkańców wynosi 6017 osób (na koniec 2016 r.), gęstość zaludnienia wynosi 49 osób/km².

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 8 – Poz. 10939

 Gmina podzielona jest na 23 sołectwa: Aleksandrów, Antoniów, Borki, Broniów, Budki, Chlewiska, Cukrówka, Huta, Krawara, Koszorów, Leszczyny, Majdanki, Nadolna, Ostałów, Ostałówek, Pawłów, Stanisławów, Stefanków, Skłoby, Sulistrowice, Wola Zagrodnia, Zaława, Zawonia.  Rolę ośrodka administracyjnego oraz centrum usługowego dla mieszkańców gminy pełni miejscowość Chlewiska. Znajdują się tu najważniejsze instytucje sfery publicznej. Do miejscowości dużych, pod względem liczby mieszkańców oraz stopnia zainwestowania terenu należy zaliczyć miejscowość Pawłów. Zlokalizowane są tu obiekty sfery publicznej oraz jednostki gospodarcze sektora prywatnego pełniące funkcje usługowe oraz produkcyjne.  Przez miejscowości Chlewiska i Pawłów przebiega droga wojewódzka Nr 727 relacji Klwów – Przysucha – Szydłowiec - Wierzbica, która „dzieli” obszar gminy na część północną i południową. Północne tereny gminy wyróżniają stosunkowo dobre warunki glebowe dla prowadzenia produkcji rolniczej. Rozległe kompleksy leśne oraz użytki o niskiej przydatności rolniczej znajdują się w południowej części gminy.  Pod względem geograficznym gmina Chlewiska położona jest w obrębie północnego obrzeżenia mezozoicznego Gór Świętokrzyskich w obrębie Garbu Gielniowskiego i Podgórza Iłżeckiego, wchodzących w skład makroregionu Wyżyny Kielecko- Sandomierskiej. Południową i zachodnią część gminy obejmuje wyżyna - Garb Gielniowski - z najwyższym punktem 388 m wysokości (góra Romanów). Na północ od krawędzi Garbu położone jest Podgórze Iłżeckie porozcinane dolinami rzek: Szabasówki, Korzeniówki, Jabłonicy i Smagowianki.

3.1.2. Kontekst historyczny

 Nazwa miejscowości gminnej pochodzi prawdopodobnie z wieku XII, kiedy pojawiają się pierwsze wzmianki o osadzie, która specjalizowała się w hodowli trzody chlewnej. Herb i flaga gminy Chlewiska

 Herb Chlewisk i gminy Chlewiska to złożenie trzech herbów szlacheckich - dawnych właścicieli wsi - na półkolistej, trójpolowej tarczy. W polu pierwszym (prawym), czerwonym rogacina biała ułożona w słup - herb Odrowąż. W polu drugim (lewym górnym) orzeł czarny z koroną na szyi ze zbrojną ręką z mieczem na złotym tle - herb Sołtyk. W polu trzecim (lewym dolnym) łabędź biały zwrócony w prawo na niebieskim tle - herb Łabędź. Na bazie herbu zaprojektowana została flaga gminy - herb umieszony na kolorach niebieskim i czerwonym.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 9 – Poz. 10939

 Zarys historii gminy Chlewiska:  Najstarsze wzmianki historyczne dotyczące miejscowości Chlewiska pochodzą z XII w. Pierwszym właścicielem dóbr był Piotr Dunin ze Skrzynna, starosta kraśnicki, wrocławski i kaliski, który w 1121 roku wybudował kościół, a w 1135 roku zachodnią część pałacu.  Kolejni właściciele - Odrowążowie, którzy od nazwy posiadłości, przyjęli nazwisko Chlewickich - rozbudowali kościół i dobudowali wschodnią część pałacu. W 1360 roku Kazimierz Wielki uhonorował ród, przenosząc ich dobra na prawa magdeburskie.  W latach 1801-1831 dobra były własnością hrabiego Stanisława Sołtyka i jego syna Romana. W tym czasie Chlewiska oraz okoliczne tereny przeżywały okres szczególnego rozwoju. W latach 1811-1825 w Chlewiskach powstała walcownia blach i fabryka gwoździ (surowiec do produkcji dostarczany był z wielkiego pieca z Aleksandrowa, powstałego w 1727 roku; drugi wielki piec w Aleksandrowie powstał w 1820 roku). Chlewiska, wchodzące w skład Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, stały sie jednym z największych ośrodków przemysłowych wschodniej Polski.  W 1882 roku Francuskie Towarzystwo Metalurgiczne wybudowało wielki piec opalany węglem drzewnym, który funkcjonował do 1940 roku i dawał 5 tys. ton surówki rocznie.  W latach 1895-1912 Chlewiska były własnością hrabiego Ludwika Platera i jego synów Zygmunta i Konstantego.  W okresie powstania styczniowego - 22 kwietnia 1863 roku - pod Stefankowem doszło do zwycięskiej bitwy nad wojskami carskimi przez wojska polskie pod dowództwem gen. Langiewicza wraz z oddziałem powstańczym płk Dionizego Czachowskiego.  W czasie II wojny światowej na terenie gminy działał oddział mjr Henryka Dobrzańskiego „Hubala”. 11 kwietnia 1940 roku w odwecie za pomoc udzieloną oddziałowi „Hubala” Niemcy spalili wieś Skłoby i rozstrzelali jej mieszkańców (246 mężczyzn) w lesie pod Stefankowem. 4 kwietnia 1940 roku 77 mieszkańców Stefankowa, których stracono w miejscowości Firlej koło Radomia. 21 sierpnia 1944 roku pod Antoniowem żołnierze 4 Pułku Piechoty Legionów AK pod dowództwem mjr Józefa Włodarczyka stoczyli zwycięski bój z oddziałami niemieckimi  Od reformy administracyjnej w 1999 r. gmina należy do województwa mazowieckiego.

3.1.3. Uwarunkowanie środowiskowe

 Na terenie gminy Chlewiska występują elementy środowiska przyrodniczego, które z uwagi na wysokie wartości, objęte zostały różnymi formami ochrony wprowadzonymi na podstawie przepisów ogólnych z zakresu ochrony środowiska oraz miejscowych aktów prawnych. Obszary podlegające ochronie na terenie gminy Chlewiska: Obszar Natura 2000 mający znaczenie dla Wspólnoty Dolina Czarnej (PLH260015), Obszar Chronionego Krajobrazu Lasy Przysusko-Szydłowieckie, rezerwat przyrody Podlesie, 3 pomniki przyrody, sześć użytków ekologicznych, podworski zabytkowy park w Chlewiskach.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 10 – Poz. 10939

 Obszar gminy Chlewiska w całości leży w dorzeczu Wisły. Stanowi ważny obszar źródliskowy dopływów Radomki, rzek: Szabasówki Lewej, Kobyłki, Korzeniówki i Jabłonicy, a także rzeki Czarnej. System naturalnych cieków wodnych uzupełniony jest przez system rowów melioracyjnych, drenujących głównie tereny zagłębień bezodpływowych występujących na terenach wysoczyzny (północna część gminy) w okolicach miejscowości: Broniów, Chlewiska, Cukrówka, Ostałów, Ostałówek, Zaława, Zawonia i Sulistrowice.  Lasy i zadrzewienia zajmują 50,2% powierzchni gminy. Największe obszary leśne znajdują się w południowej i zachodniej części gminy w sołectwach: Skłoby, Borki, Wola Zagrodnia. Lasy administracyjnie należą do nadleśnictw: Przysucha obręb Rzuców, Stąporków obręb Niekłań i Skarżysko obręb Szydłowiec.  Najpowszechniejszą formą zadrzewień są naturalne nieużytki porośnięte krzakami żarnowca, jałowcami, wrzosem itp. W dolinach Szabasówki i Korzeniówki występują w niewielkiej ilości zbiorowiska szuwarowo-torfowiskowe.

3.1.4. Krajobraz kulturowy

Krajobraz kulturowy to (zgodnie z definicją ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami): „przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze”. W zagospodarowaniu przestrzennym poszczególnych miejscowości dominuje zabudowa ulicowa, rozciągnięta, prowadzona wzdłuż ciągów komunikacyjnych, bez zaznaczonego wyraźniej centrum. Miejscowości (zwłaszcza te zlokalizowane przy ważniejszych szlakach komunikacyjnych w gminie) są rozciągnięte, inne (np. Chlewiska, Budki Pierwsze, Budki Drugie) we fragmentach posiadają sieć zmeandrowanych uliczek odchodzących od ulicy głównej. Osią miejscowości gminnej Chlewiska jest droga wojewódzka nr 727 Szydłowiec – Chlewiska – Przysucha – Potworów. Miejscowość ta nie ma centrum w formie rynku, ma podobny charakter i zabudowę jak inne miejscowości w gminie. Jest silnie rozczłonkowana poprzez tereny cenne pod względem zagospodarowania, tj. obszar pałacu z parkiem, obszar huty, teren kościoła (stanowi on dominantę w krajobrazie) oraz staw w centrum. Obiektem o znaczących walorach zabytkowych w Chlewiskach jest Pałac Chlewickich położony na wzgórzu w zabytkowym parku w centrum miejscowości. Obiekt był wiele razy przebudowywany i remontowany. Obecnie pałac składa się z dwóch budowli murowanych, które łączą się ze sobą pod kątem prostym. Budynek główny jest podpiwniczony, zwrócony fasadą na wschód. W dwóch pomieszczeniach w przyziemiach budynku głównego, występuje sklepienie kolebkowo - krzyżowe oraz zachowany renesansowy kamienny portal. O gotyckim charakterze dawnego zamku świadczą pozostałości w postaci piwnic i lochów. W stromym północnym zboczu wzgórza są widoczne zręby murów starej lodowni, zbudowanej na planie kwadratu, częściowo przesklepionej cegłą. Budynek stajni wzniesiony jest z piaskowca, dwukondygnacyjny, odnowiony, bez zmiany charakteru. Park pochodzi z XIX wieku, ma charakter krajobrazowy, z układem wodnym, licznym drzewostanem, w tym pomnikami przyrody ożywionej. Obecnie w pałacu mieści się czterogwiazdkowy Hotel Manor Hause SPA, a park jest przeznaczony do rekreacji dla gości hotelowych i osób zewnętrznych.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 11 – Poz. 10939

Pałac i park w Chlewiskach - Manor Hause SPA

W Chlewiskach znajduje się dawna huta wraz z terenem zakładu z budynkami i urządzeniami. Obiekt obejmuje zespół wielkopiecowy, w składzie którego są: wielki piec, piece hutnicze, szopa na węgiel, waga, warsztat mechaniczny, budynek biurowy, komin. Obecnie teren jest przeznaczony do zwiedzania jako Muzeum Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego, którego właścicielem jest Gmina Chlewiska. Zabytkowa huta w Chlewiskach - Muzeum Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego

Układ sieci drogowej w gminie nie zmienia się, podobnie jak nazwy miejscowości mające uwarunkowania historyczne i tradycyjne. Miejscowości w gminie mają charakter wiejski. Dominuje zabudowa wielofunkcyjna skoncentrowana przy ciągach drogowych (zabudowa ulicowa, rozciągnięta, bez zaznaczonego wyraźniej centrum), przeważają w niej budynki mieszkaniowe – głównie zabudowa jednorodzinna (domy wolnostojące prywatne, mieszanka starego i nowego budownictwa) oraz zabudowa zagrodowa. Wśród zabudowy zdarzają się domy lub zagrody mające charakter zabytkowy, głównie drewniane, ale jest ich niewiele i są raczej w niezbyt dobrym stanie. Coraz mniej takich domów jest zamieszkałych, nie są odnawiane i niszczeją. Najwięcej takich obiektów zachowało sie w miejscowościach: Budki Drugie, Koszorów i Leszczyny. Są to domy drewniane z przybudówkami gospodarczymi drewnianymi lub kamiennymi, w formie tradycyjnej chaty z dwuspadowym dachem, często zaniedbane i nie odnawiane.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 12 – Poz. 10939

Przykłady budownictwa drewnianego na terenie gminy - domy mieszkalne i zagrody

Dom drewniany - Aleksandrów Dom drewniany - Budki Drugie 7

Dom drewniany- Leszczyny 8 Dom drewniany - Pawłów 5

Zabudowa murowana nowa stanowi zdecydowaną większość budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej na terenie gminy. Pojedyncze obiekty murowane maja wartość historyczną i artystyczną. Przykłady budownictwa murowanego na terenie gminy

Czworak I - Chlewiska, ul. Czachowskiego 64 Czworak II - Chlewiska, ul. Czachowskiego 66A

Wikarówka - Chlewiska, ul. Kościelna 2A Plebania - Nadolna

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 13 – Poz. 10939

Do innych obiektów, świadczących o charterze obszaru, należą budowle związane z techniką, a głównie młyny wodne. Zachowały się obiekty w: Pawłowie, Nadolnej i Skłobach. Są to budynki wykonane z kamienia, o prostej formie, niewielkie kubaturowo. Najokazalszy jest młyn w Pawłowie - obiekt najlepiej zachowany, z kompletnym i nadal działającym wyposażeniem. W centralnej części Chlewisk, na rozwidleniu dróg, znajduje się rzadko spotykany obiekt wieża zegarowa (pochodzi z 1902 r.). Przykłady innych obiektów niemieszkalnych na terenie gminy

Wieża zegarowa Młyn wodny - Pawłów 245 Młyn murowany - Skłoby Górka w Chlewiskach

Ważnym elementem kulturowego krajobrazu gminy są miejsca kultu religijnego. W rejestrze zabytków znajduje się kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika wraz z dzwonnicą w Chlewiskach. Ponadto na terenie gminy są jeszcze współczesne kościoły:  p.w. Najświętszego Serca Jezusowego w Nadlonej,  p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Hucie, kościół w Budkach Drugich,  p.w. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Pawłowie. Kościoły parafialne w gminie

Kościół w Chlewiskach Kościół w Nadolnej

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 14 – Poz. 10939

Kościół w Hucie Kościół w Pawłowie

Współczesne cmentarze grzebalne znajdują się w Chlewiskach, Nadolnej i Budkach. W Chlewiskach w starej części cmentarza przeważają żeliwne nagrobki, pochodzące z okresu od lat 30-tych do końca XIX wieku, z charakterystycznymi krzyżami na postumentach i barierkami w koło oraz inne formy często bardzo dekoracyjne, np.:, wyobrażenia drzewa, balustrady i płyty. Ponadto na obu cmentarzach znajdują sie pomniki upamiętniające ofiary II wojny światowej. W Pawłowie znajduje się stary cmentarz choleryczny, odnowiony i uporządkowany staraniem Gminy. Cmentarze na terenie gminy

Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki - Chlewiska, ul. Cmentarna

Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki w Nadolnej Cmentarz choleryków w Pawłowie

Bardzo częstym elementem krajobrazu są zabytkowe lub współczesne kapliczki przydrożne lub krzyże. W gminie znajdują się kapliczki w formie:

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 15 – Poz. 10939

 krzyży, żeliwnych lub kamiennych na postumentach schodkowych betonowych w miejscowościach: Aleksandrów, 2 obiekty w Chlewiskach, Cukrówka, Pawłów, Skłoby, Stefanków,  domkowej w Pawłowie,  figury Matki Boskiej na postumencie w miejscowościach: Budki Pierwsze, Chlewiska,  figur świętych: św. Jan Nepomucen w Broniowie i Chlewiskach, św. Barbary w Skłobach,  krzyża drewnianego w Pawłowie,  kolumny zwieńczonej domkiem w Sulistrowicach. Przykłady charakterystycznych kapliczek na terenie gminy

Kapliczka w Aleksandrowie Kapliczka w Stefankowie Kapliczka w Chlewiskach

Figura św. Jana Nepomucena Figura Matki Boskiej w Budkach Figura Matki Boskiej w Chlewiskach Pierwszych w Chlewiskach

Kapliczka w Chlewiskach Kapliczka w Pawłowie Kapliczka w Sulistrowicach 14

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 16 – Poz. 10939

Poza ewidencją znajdują się kapliczki z prostopadłościennych lub nieuformowanych bloków zwieńczonych żeliwnym krzyżem z otworem na froncie kapliczki na obrazek i dekorację. Prawdopodobnie tego rodzaju kapliczki powstawały po II wojnie światowej do lat 70-tych, znajdują się głównie w miejscowościach: Aleksandrów, Chlewiska, Cukrówka, Pawłów, Skłoby, Stefanków i Sulistrowice. Dla obszaru wsi Sulistrowice charakterystyczny jest kolor kapliczek - lakmusowy. Kapliczki ustawione w latach 90-tych XX wieku (głównie w rejonie wsi Antoniów, Huta, Budki) zrobione są według jednego projektu z granitowych płyt. Konserwacją, porządkowaniem oraz dekorowaniem kapliczek zajmują się najczęściej mieszkańcy poszczególnych miejscowości. Miejsca Pamięci Narodowej na terenie gminy związane są z upamiętnieniem ważnych wydarzeń z historii gminy i regionu, w tym z ruchem narodowo-wyzwoleńczym w czasach powstania styczniowego oraz z martyrologią i męczeństwem mieszkańców gminy podczas ostatniej wojny.

Wykaz Miejsc Pamięci Narodowej w gminie MIEJSCOWOŚĆ OBIEKT Antoniów pomnik w miejscu zwycięskiej bitwy oddziałów AK w 1944 roku Chlewiska pomnik w ku czci partyzantów rozstrzelanych w 1943 roku, Stefanków pomnik ku czci 77 osób rozstrzelanych na Firleju k. Radomia w dniu 4.IV.1940 roku, Stefanków pomnik-cmentarz pomordowanych (246 mężczyzn) mieszkańców wsi Skłoby w 11.IV.1940 roku, Stefanków pomnik ku czci Dionizego Czachowskiego (1863 rok) z 1932 Miejsca Pamięci Narodowej na terenie gminy

MPN w Antoniowie MPN w Stefankowie

MPN, Chlewiska ul. Partyzantów MPN w Stefankowie

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 17 – Poz. 10939

Pomnik – cmentarz Miejsce Pamięci Narodowej w Stefankowie

Zagrożeniem dla tradycyjnego krajobrazu oraz utrzymania lokalnego charakteru miejscowej architektury i budownictwa jest potrzeba dostosowania do obecnych norm i potrzeb. Zabytkowe obiekty, a zwłaszcza domy mieszkalne tracą swój charakter po przebudowie, rozbudowie, modernizacji (zniekształcanie formy architektonicznej), wymianie okien (likwidacja detali architektonicznych), montażu nowoczesnych urządzeń, itp. Liczne szkody w tradycyjnej zabudowie przyniosło również zaprzestanie użytkowania, a co za tym idzie niszczenie obiektów. Jednocześnie pozytywnym zjawiskiem jest coraz większe zaangażowanie mieszkańców w poprawę estetyki swojego otoczenia, porządkowania posesji, dbałości o zieleń.

3.2. Gminna Ewidencja Zabytków - zabytki nieruchome na terenie gminy

Na terenie gminy Chlewiska znajdują się obiekty wpisane do rejestru zabytków województwa mazowieckiego oraz inne przykłady cennych zabytków nieruchomych, które znajdują się w Gminnej Ewidencji Zabytków. Do Centralnego Rejestru Decyzji Konserwatora Zabytków z terenu gminy Chlewiska, wpisane są:  Zespół pałacowo-parkowy w Chlewiskach nr rej.: 276/A/56 z 16.10.1956 roku 397/A/1967 r. oraz 37/A/80 z 26.04.1980 r.  pałac,  park,  budynek stajni wraz z otoczeniem – dec. nr 508/2010 z dnia 08.06.2010 roku, nr rej. A-915  Kościół parafialny pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa Męczennika w Chlewiskach, XII-XVI, 1924, nr rej.; 275/A/56 z dnia 16.10.1956 roku, 396/A/67 z 21.06.1967 r., oraz 26.04.1980 r., wraz z dzwonnicą nr rej.: j.w.  Zespół zakładu hutniczego Chlewiskach, nr rej.: 339/A/56 Z 4.12.1956, 399/A/67 z 21.06.1967 oraz 38/A/80 z 26.04.1980 roku w skład którego wchodzą: wielki piec, piece hutnicze, szopa na węgiel, waga, warsztat mechaniczny, budynek biurowy, komin. Zabytki te objęte są rygorami prawnymi wynikającymi z treści odpowiednich aktów prawnych, w tym przede wszystkim ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2017, poz. 2178 ze zm.). Pełen spis zabytków nieruchomych w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Chlewiska poniżej.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 18 – Poz. 10939

Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Chlewiska - obiekty nieruchome CZAS STAN L.P. MIEJSCOWOŚĆ DANE ADRESOWE OBIEKT POWSTANIA ZACHOWANIA 1. Aleksandrów Aleksandrów krzyż przydrożny, murowany 1900 r. dobry 2. Aleksandrów Aleksandrów 10 dom drewniany I ćw. XX w. niszczejący Pomnik Miejsce Pamięci 3. Antoniów Antoniów 1945 r. bardzo dobry Narodowej 4. Broniów Broniów kapliczka murowana I ćw. XX w. bardzo dobry 5. Budki Drugie Budki Drugie 20 dom drewniany I ćw. XX w niszczejący 6. Budki Drugie Budki Drugie 21 dom drewniany I ćw. XX w. ruina 7. Budki Drugie Budki Drugie 23 dom drewniany I ćw. XX w. niszczejący 8. Budki Drugie Budki Drugie 4 dom drewniany I ćw. XX w. niszczejący 9. Budki Drugie Budki Drugie 7 dom drewniany I ćw. XX w niszczejący bardzo dobry, 10. Budki Pierwsze Budki Pierwsze figura Matki Boskiej, murowana I ćw. XX w. odnowiony bardzo dobry, 11. Chlewiska Chlewiska wieża zegarowa, murowana 1902 r. odnowiony bardzo dobry, 12. Chlewiska Chlewiska krzyż murowany 1900 r. odnowiony Zespół pałacowy (pałac, park, ul. Czachowskiego 13. Chlewiska stajnia) XVII bardzo dobry 56 - zabytek rejestrowy Kościół parafialny pod wezwaniem św. Stanisława 14. Chlewiska ul. Kościelna 2 Biskupa Męczennika wraz XII-XVI bardzo dobry z dzwonnicą - zabytek rejestrowy Pomnik - Miejsce Pamięci 15. Chlewiska ul. Partyzantów 1945 r. bardzo dobry Narodowej Zespół zakładu hutniczego 16. Chlewiska ul. Szkolna 16 XIX w. dobry - zabytek rejestrowy cmentarz parafialny rzymsko- 17. Chlewiska ul. Cmentarna 1806 r. dobry katolicki ul. Czachowskiego 18. Chlewiska kapliczka murowana 1945 r. dobry 58 ul. Czachowskiego 19. Chlewiska czworak I, murowany 1889 r. dobry 64 ul. Czachowskiego odnowiony, 20. Chlewiska czworak II, murowany 1888 r. 66A przebudowany 21. Chlewiska ul. Kościelna kapliczka murowana 1899 r. bardzo dobry 22. Chlewiska ul. Kościelna 2A wikarówka murowana I ćw. XX w. dobry 23. Cukrówka Cukrówka kapliczka murowana I ćw. XX w. bardzo dobry 24. Koszorów Koszorów 3 dom drewniany I ćw. XX w ruina 25. Koszorów Koszorów 36 dom drewniany I ćw. XX w ruina 26. Leszczyny Leszczyny 6 dom drewniany I ćw. XX w. niszczejący 27. Leszczyny Leszczyny 8 dom drewniany I ćw. XX w. dobry 28. Majdanki Majdanki 22 dom drewniany I ćw. XX w. ruina cmentarz parafialny rzymsko- 29. Nadolna Nadolna ok. 1936 r. dobry katolicki 30. Nadolna Nadolna dzwonnica murowana I ćw. XX w bardzo dobry 31. Nadolna Nadolna plebania, murowana I ćw. XX w bardzo dobry 32. Nadolna Nadolna kościół, murowany I ćw. XX w bardzo dobry 33. Nadolna Nadolna młyn, murowany I ćw. XX w ruina działka bardzo dobry, 34. Pawłów cmentarz choleryków 1885 r. ewidencyjna 105 odnowiony

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 19 – Poz. 10939

35. Pawłów Pawłów krzyż drewniany 1949 r. dobry kapliczka murowana 36. Pawłów Pawłów 1896 r. bardzo dobry - zabytek rejestrowy 37. Pawłów Pawłów kapliczka murowana 1901 r. bardzo dobry 38. Pawłów Pawłów 245 młyn wodny murowany XIX w. dobry 39. Pawłów Pawłów 5 dom drewniany 1910 r. niszczejący 40. Skłoby Skłoby krzyż przydrożny, murowany 1889 r. bardzo dobry 41. Skłoby Skłoby figura, murowana 1933 r. bardzo dobry 42. Skłoby Górka Skłoby Górka młyn murowany I ćw. XX w. niszczejący 43. Stanisławów Stanisławów 6 dom drewniany I ćw. XX w. ruina Pomnik - Miejsce Pamięci 44. Stefanków Stefanków 1932 r. dobry Narodowej Pomnik – cmentarz - Miejsce bardzo dobry, 45. Stefanków Stefanków 1956 r. Pamięci Narodowej odnowiony 46. Stefanków Stefanków krzyż przydrożny, murowany 1859 r. bardzo dobry Pomnik - Miejsce Pamięci bardzo dobry, 47. Stefanków Stefanków 1968 r. Narodowej odnowiony 48. Sulistrowice Sulistrowice kapliczka murowana XIX/XX w. bardzo dobry

W ewidencji znajdują się: 1 pałac z terenem parkowym, 2 kościoły, 1 zespół dawnego zakładu hutniczego, 5 miejsc pamięci narodowej, 13 miejsc kultu (krzyże, kapliczki), 3 cmentarze, 13 drewnianych domów mieszkalnych, 4 murowane obiekty mieszkalnych, 3 kamienne młyny wodne, 2 obiekty innego rodzaju (wieża zegarowa i dzwonnica). Stan techniczny tych obiektów jest rozmaity, najlepiej są utrzymane obiekty rejestrowe oraz obiekty i tereny należące do parafii rzymsko-katolickich, miejsca kultu i pamięci narodowej. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków województwa mazowieckiego

Zespół pałacowo-parkowy w Chlewiskach nr rej.: 276/A/56 z 16.10.1956 roku 397/A/1967 r. oraz 37/A/80 z 26.04.1980 r. pałac, park, budynek stajni wraz z otoczeniem – dec. nr 508/2010 z dnia 08.06.2010 roku, nr rej. A-915

Kościół parafialny pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa Męczennika w Chlewiskach, nr rej.; 275/A/56 z dnia 16.10.1956 roku, 396/A/67 z 21.06.1967 r., oraz 26.04.1980 r., wraz z dzwonnicą nr rej.: j.w.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 20 – Poz. 10939

Zespół zakładu hutniczego w Chlewiskach, nr rej.: 339/A/56 Z 4.12.1956, 399/A/67 z 21.06.1967 oraz 38/A/80 z 26.04.1980 roku w skład którego wchodzą: wielki piec, piece hutnicze, szopa na węgiel, waga, warsztat mechaniczny, budynek biurowy, komin

Kaplica obecnie przedpogrzebowa w Pawłowie nr rej. 1287/2015 z 8.12.2015

Wokół zabytków wpisanych do rejestru zabytków województwa mazowieckiego w miejscowości gminnej wprowadzono, poprzez "Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla Gminy Chlewiska", strefy ochrony konserwatorskiej. Strefy ochrony konserwatorskiej w Chlewiskach (według "Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla Gminy Chlewiska")

Legenda: 1. Zespół pałacowo-parkowy w Chlewiskach - pałac 2. Zespół pałacowo-parkowy w Chlewiskach - stajnia 3. Kościół parafialny pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa Męczennika w Chlewiskach 4. Zespół zakładu hutniczego w Chlewiskach

Strefa ochrony konserwatorskiej

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 21 – Poz. 10939

3.3. Gminna Ewidencja Zabytków - zabytki archeologiczne

Karty ewidencyjne stanowisk archeologicznych z terenu gminy Chlewiska znajdują się w archiwum dokumentacji Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków – Delegatura w Radomiu. Teren gminy rozkłada się na powierzchni 11 obszarów AZP (na większości obszarów, tylko na niewielkich fragmentach). Są to obszary oznaczone numerami: 76-64, 76-65, 77-62, 77-63, 77-64, 77-65, 78-62, 78-63, 78-64, 79-63 i 79-64.

Wykaz stanowisk archeologicznych zewidencjonowanych na terenie gminy Chlewiska: NUMER NUMER OBSZAR STANOWISKA L.P MIEJSCOWOŚĆ NA FUNKCJA KULTURA CHRONOLOGIA AZP W OBSZARZE MIEJSCOWOŚCI pucharów 1 Broniów 77-64 10 1 osada neolit lejkowatych ślad okres nowożytny - osadnictwa 2 Broniów 77-64 11 2 ślad epoka - osadnictwa kamienia późne 3 Chlewiska 77-64 5 2 zamek - średniowiecze późne 4 Chlewiska 77-64 6 3 kościół - średniowiecze Chlewiska – ślad późne 5 77-64 4 1 - Stawki osadnictwa średniowiecze ślad wczesne 6 Cukrówka 77-64 16 1 - osadnictwa średniowiecze epoka ślad 7 Cukrówka 77-64 17 2 - kamienia – osadnictwa epoka brązu ślad późne - osadnictwa średniowiecze Huta* 8 78-64 1 1 epoka żelaza - Majdanki** ślad okres przeworska osadnictwa wpływów rzymskich ślad wczesne - Huta* osadnictwa średniowiecze 9 78-64 2 2 Majdanki** ślad późne - osadnictwa średniowiecze ślad późne - Huta* osadnictwa średniowiecze 10 78-64 3 3 Leszczyny** grobów cmentarzysko - kloszowych epoka żelaza - okres 11 Huta 78-64 5 4 osada przeworska wpływów rzymskich ślad późne - osadnictwa średniowiecze 12 Huta 78-64 5 wczesne osada - średniowiecze

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 22 – Poz. 10939

ślad okres nowożytny - osadnictwa 13 Koszorów 78-64 7 1 ślad późne - osadnictwa średniowiecze ślad późne - osadnictwa średniowiecze 14 Koszorów 78-64 8 2 ślad okres nowożytny - osadnictwa ślad późne - osadnictwa średniowiecze 15 Koszorów 78-64 9 3 epoka ślad - kamienia – osadnictwa epoka brązu grobów 16 Koszorów 77-64 13 4 cmentarzysko okres lateński kloszowych pucharów 17 Krawara 77-65 7 1 osada neolit lejkowych ślad okres nowożytny - osadnictwa 18 Leszczyny 78-64 4 1 późne osada - średniowiecze ślad epoka 19 Ostałów 76-64 23 1 świderska osadnictwa kamienia Ostałów* ślad grobów 20 76-64 27 2 epoka żelaza Zawonia* osadnictwa kloszowych ślad epoka brązu - 21 Ostałówek 76-65 1 1 osadnictwa nieokreślona osada - - ślad epoka łużycka osadnictwa kamienia grobów osada epoka brązu kloszowych 22 Ostałówek 76-65 2 2 wczesne osada XI – XII w średniowiecze wczesne osada - średniowiecze ślad 23 Pawłów 77-64 2 1 - nieokreślona osadnictwa ślad 24 Pawłów 77-64 9 2 okres nowożytny - osadnictwa ślad późne 25 Stanisławów 77-64 3 1 - osadnictwa średniowiecze ślad 26 Stefanków 77-63 2 1 - neolit osadnictwa ślad 27 Sulistrowice 76-64 19 1 - mezolit osadnictwa ślad - nieokreślona osadnictwa 28 Sulistrowice 76-64 20 2 ślad epoka - osadnictwa kamienia ślad epoka 29 Sulistrowice 76-64 26 3 - osadnictwa kamienia Wola osada - mezolit 30 77-65 7 2 Krawarska* osada - neolit

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 23 – Poz. 10939

Ostałówek** pucharów osada neolit lejkowych osada - neolit osada wczesny brąz - cmentarzysko epoka żelaza Wola ślad późne 31 77-64 8 1 - Zagrodnia osadnictwa średniowiecze 32 Zaława 77-64 14 1 osada przeworska okres rzymski ślad okres nowożytny - osadnictwa 33 Zaława 77-64 15 2 ślad późne - osadnictwa średniowiecze * umiejscowienie stanowiska według dokumentacji Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków – Delegatura w Radomiu ** umiejscowienie stanowiska według map Ewidencyjnych Urzędu Gminy Chlewiska

Ogółem na terenie gminy Chlewiska zarejestrowane są 33 stanowiska archeologiczne, na których odnotowano 52 fakty osadnicze: 15 osad, 33 ślady osadnicze, 3 cmentarzyska, 1 zamek, 1 kościół. Stanowiska archeologiczne pochodzą z różnych okresów. Dominują stanowiska z okresu prehistorycznego - ogółem 23, z wczesnego średniowiecza - 6, z późnego średniowiecza - 13, z okresu nowożytnego - 6 oraz 4 z epok nieokreślonych. Z informacji zawartych w kartach ewidencyjnych poszczególnych stanowisk wynika, że materiał zabytkowy pochodzący z pozostałych stanowisk w gminie jest nieliczny, nie odnotowano zabytków archeologicznych w ścisłym znaczeniu tego słowa. Znaleziska to głównie fragmenty ceramiki, naczyń, narzędzi itp. Stanowiska nie są zaznaczone w terenie. Zewidencjonowane stanowiska w gminie nie są obecnie zagrożone, znajdują się w większości na terenach leśnych lub łąkowo-polnych, w oddaleniu od linii zabudowy poszczególnych miejscowości. W przypadku jednak prowadzenia inwestycji inwazyjnych należy prace ziemne prowadzić pod nadzorem archeologicznym.

3.4. Zabytki ruchome stanowiące wyposażenie obiektów lub znajdujące się w zbiorach muzealnych i innych

Wśród zabytków ruchomych na terenie gminy znajdują się:  obiekty stanowiące wyposażenie kościołów, w tym głównie kościoła parafialnego w Chlewiskach - obiektu wpisanego do rejestru zabytków,  wyposażenie zespołu hutniczego w Chlewiskach - obiektu wpisanego do rejestru zabytków, obecnie funkcjonującego jako oddział muzealny,  nagrobki na cmentarzach parafialnych,  kapliczki przydrożne. W zespole pałacowo-parkowym i stajni w Chlewiskach nie zachowały się ruchome obiekty zabytkowe związane z wyposażeniem wnętrz. W kościele parafialnym pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa Męczennika w Chlewiskach znajduje się ok. 30 zabytków ruchomych, które stanowią wyposażenie kościoła. Są to obrazy, rzeźby (np. rzeźba Madonny z Dzieciątkiem oraz inne gotyckie, renesansowe i barokowe rzeźby), elementy wyposażenie liturgicznego (np. monstrancja, lichtarz paschalnym, relikwiarz, skarbonka) oraz elementy architektoniczne (zworniki, wsporniki). Ponadto w kościele znajdują się rzeźbiarskie nagrobki, epitafia i tablice inskrypcyjne:

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 24 – Poz. 10939

 Epitafium Wawrzyńca Chlewickiego (późny renesans, pocz. XVII w, marmur, piaskowiec),  Epitafium Doroty z Latalskich Chlewickiej (późny renesans, po 1618 r., marmur),  Nagrobek Karoliny Sołtykowej (klasycyzm, 1 ćw. XIX w., kamień rzeźbiony, marmur czarny i szary),  Tablica inskrypcyjna Teofili i Joanny Pigłowskich (klasycyzm, po 1859 r., marmur),  Tablica inskrypcyjna ks. Stefana Szydłowskiego (klasycyzm, pocz. XIX w., piaskowiec),  Tablica inskrypcyjna (barok, 1777 r., kamień ryty). W zespole hutniczym - obecnie jednym w gminie ośrodkiem muzealnym: Muzeum Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego Techniki w Chlewiskach - zabytkami ruchomymi są maszyny i urządzenia oraz narzędzia związane z działalnością huty. Głównym eksponatem jest zespół wielkiego pieca z wieżą wyciągową z XIX wieku, z urządzeniami zasypowymi typu Parry, dwiema dmuchawami, dwoma kompletami nagrzewnic rekuperatorowych, odpylacza i trzech prażaków rudy. Ponadto w hucie eksponowane są:  w hali maszyn - stała wystawa „Wyposażenie mechanika huty" oraz "W pracowni szewskiej", stała wystawa maszyn do obróbki metalu (ok. 50 cennych eksponatów): frezarek, wiertarek, pras śrubowych,  wystawa maszyn do szycia (ponad 20 eksponatów),  na stałej wystawie „Najbardziej popularne samochody i motocykle XX w.” - dwie hale wystawowe z samochodami osobowymi i ciężarowymi oraz hala motocykli (ok. 40 eksponatów). Zabytki ruchome na terenie gminy Chlewiska

Elementy wyposażenia kościoła w Chlewiskach

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 25 – Poz. 10939

Elementy wyposażenia i eksponaty w Muzeum Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego w Chlewiskach

Biblioteka z drzew leśnych" Wiktora Kozłowskiego w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu

W Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu znajdują się eksponaty pochodzące z terenu gminy Chlewiskach. Są to:  barokowa figura szlachcica stanowiąca podporę ambony,  oryginalny zbiór - "Biblioteka z drzew leśnych" Wiktora Kozłowskiego - zawierający ponad 100 "książek" -skrzyneczek, dokumentujących różne gatunki drzew i krzewów z okolic Chlewisk, pochodzący z lat 1840-58.

3.5. Dziedzictwo niematerialne

Na terenie gminy Chlewiska dziedzictwo niematerialne zostało zachowane i jest kultywowane poprzez: zachowanie obrzędowości i tradycji związanych z świętami kościelnymi, zachowanie obrzędowości ludowej oraz pamięci historycznej. Główną jednostka kulturotwórczą i chroniącą dziedzictwo gminy jest Gminny Ośrodek Kultury w Chlewiskach. W GOK prowadzone są zajęcia dla dzieci i młodzieży, spotkania integracyjne, wystawy, itp. Ośrodek wspiera i opiekuje się m.in. zespołami ludowymi, twórcami i artystami oraz organizuje uroczystości i imprezy rodzinne w gminie. Działalność Gminnego Ośrodka Kultury w Chlewiskach (fotografie: GOK w Chlewiskach)

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 26 – Poz. 10939

Przedsięwzięcia i imprezy organizowana przez GOK w Chlewiskach

Działalność kulturotwórczą na terenie gminy prowadzi również Gminna Biblioteka Publiczna w Chlewiskach oraz jej filia w Pawłowie. Biblioteka prowadzi działalność edukacyjną, kulturalną, organizowane są tu często: lekcje biblioteczne, wystawy tematyczne, konkursy, spotkania z autorami oraz inne imprezy kulturalno-edukacyjne i patriotyczne. Formy zachowanego i upowszechnianego dziedzictwa kulturowego na terenie gminy Chlewiska FORMY DZIAŁAŃ RODZAJ DZIAŁAŃ  "Powitanie lata" - festyn z okazji nocy świętojańskiej i słowiańskiej tradycji sobótek Festyny i imprezy rodzinne  festyny lipcowe we wsiach Zaława, Wola Zagrodnia, Skłoby, Broniów, organizowane przez GOK i GBP  Festyn Ziemniaczany w Woli Zagrodniej  imprezy sportowe, np. "Bieg pamięci" w Skłobach  coroczny Przegląd Dorobku Artystycznego Szkół i Świetlic Wiejskich. Festyny organizowane przez "Święto Żelaza i Stali" (sierpień) MHiPM w Chlewiskach Przeglądy organizowane przez Wojewódzki Przegląd Kapel Weselnych im. Antoniego i Adama Wyrwińskich GOK we współpracy z Muzeum w Pawłowie Instrumentów Ludowych oraz wystawy towarzyszące w Szydłowcu Działalność świetlic w miejscowościach: Pawłow, Huta, Stefanków, Skłoby, Zaława, Broniów, i Kół Gospodyń Wiejskich Ostałówku, Wola Zagrodnia  Zespół Śpiewaczy "Broniowianki"  Zespół Śpiewaczy "Pawłowianki" Zespoły ludowe  Zespół Śpiewaczy "Załawianki"  Zespół Obrzędowy "Ostałki"  Kapela Ludowa Józefa Tkaczyka z Ostałówka  kwiecień - obchody dwóch rocznic pacyfikacji wsi Skłoby oraz Stefanków  maj - obchody Konstytucji 3 Maja Uroczystości patriotyczne  sierpień - rocznica bitwy oddziałów Armii Krajowej pod Antoniowem  listopad - Święto Niepodległości

Tradycje kościelne w gminie kultywowane są przez parafie rzymskokatolickie, należące do dekanatu szydłowieckiego, znajdujące sie w miejscowościach: Chlewiska, Huta, Nadolna i Pawłów. Na terenie gminy zaznacza się obecność Ochotniczej Straży Pożarnej (jednostki w: Chlewiskach, Broniowie, Pawłowie, Budkach, Ostałówku i Skłobach) w życiu społecznym, m.in. poprzez uczestnictwo; w jubileuszach, imprezach gminnych i sołeckich, uroczystościach patriotycznych i związanych z kalendarzem liturgicznym w parafiach rzymsko-katolickich oraz w pracach społecznych.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 27 – Poz. 10939

3.6. Podjęte działania w zakresie opieki nad zabytkami i ochrony dziedzictwa kulturowego na terenie gminy Chlewiska

Zadania zrealizowane przez Gminę Chlewiska z zakresu opieki nad zabytkami i ochrony dziedzictwa kulturowego (według informacji Urzędu Gminy w Chlewiskach) dotyczą:  sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla: Chlewisk, Koszorowa, Woli Zagrodniej, Pawłowa, i Stanisławowa,  opracowania dokumentacji na przebudowę zbiornika św. Jana w Chlewiskach  systematycznego wykonywania prac porządkowych na cmentarzach w gminie,  wykonywania prac porządkowych przy Miejscach Pamięci Narodowej oraz remontu tablic i podstawy pomnika na Cmentarzu Ofiar Terroru w Stefankowie, remontu pomnika i naprawy ogrodzenia przy MPN w Stefankowie,  organizowania corocznie (w pierwszą niedziele sierpnia) "Święta żelaza i stali", na terenie zabytkowej huty żelaza  wspierania, poprzez Gminny Ośrodek Kultury, działalności kapel i zespołów ludowych oraz twórców i artystów,  organizowaniu corocznego Wojewódzkiego Przeglądu Kapel Weselnych im. Antoniego i Adama Wyrwińskich w Pawłowie. Analiza wskaźników realizacji działań w zakresu opieki nad zabytkami i zachowania dziedzictwa kulturowego WSKAŹNIK 2014 2015 2016 2017 Poziom objęcia terenu gminy (%) wykonanymi miejscowymi planami 28,3 28,3 28,3 28,7 zagospodarowania przestrzennego Liczba zorganizowanych działań 2 2 1 1 promocyjnych Liczba osób zwiedzających 11628 9636 8882 8191 muzeum Liczba osób biorących udział w inicjatywach, imprezach ok. 4000 ok. 4000 ok. 4000 ok. 4000 kulturalnych 4. Ocena dziedzictwa kulturowego gminy Chlewiska

Diagnoza oraz ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy Chlewiska została wykonana na podstawie przeprowadzonej wizji lokalnej w gminie, przeanalizowania dokumentów strategicznych gminy oraz najnowszych publikacji jej dotyczących, a także informacji i sprawozdań Urzędu Gminy w Chlewiskach. Analiza SWOT  walory przestrzenne i krajobrazowe oraz środowiska przyrodniczego,  bogatą historię regionu i gminy oraz poszczególnych miejscowości,  zachowane zabytki w Chlewiskach znajdujące się w Rejestrze Zabytków (dobry stan techniczny, funkcjonalność - zespół pałacowo-parkowy – funkcja wypoczynkowo- MOCNE rekreacyjna, zespół hutniczy – muzeum), STRONY  funkcjonowanie Muzeum Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego w Chlewiskach,  występowanie obiektów zabytkowych w zespołach przestrzennych, tj. budynków mieszkalnych i obiektów techniki (młyny wodne) oraz kapliczek i cmentarzy,  zachowanie tradycyjnych świąt kościelnych wraz z obrzędowością,  dbałość mieszkańców poszczególnych miejscowości o krzyże, kapliczki przydrożne, figurki,

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 28 – Poz. 10939

cmentarze grzebalne oraz miejsca pamięci narodowej,  działalność zespołów oraz kół gospodyń wiejskich, zachowanie tradycyjnych obrzędów,  bogaty kalendarz wydarzeń kulturalnych, historycznych i kościelnych.  przemieszanie funkcji w zagospodarowaniu przestrzennym gminy, SŁABE  brak przestrzeni publicznych szczególnie w centrach miejscowości, STRONY  brak środków w budżecie gminy na przeprowadzenie koniecznych inwestycji związanych z ochroną zabytków.  właściwe i uporządkowane kształtowanie przestrzeni poszczególnych miejscowości,  poczucie lokalnej tożsamości mieszkańców gminy  aktywna działalność instytucji kultury, stowarzyszeń, kół, zespołów itp. funkcjonujących na SZANSE terenie gminy,  współpraca gminy z właścicielami obiektów zabytkowych właściwe i uporządkowane kształtowanie przestrzeni poszczególnych miejscowości,  poczucie lokalnej tożsamości mieszkańców gminy.  brak świadomości mieszkańców odnośnie konieczności zachowania tradycyjnej zabudowy i właściwego odnawiania zabytków architektonicznych,  peryferyjne położenie gminy w województwie oraz konkurencja ze strony gmin ościennych  brak inwestorów zainteresowanych rewitalizacją obiektów zabytkowych ZAGROZENIA  zagrożenia zewnętrzne dla budowli zabytkowych: dewastacja, pożar, podtopienie, niekorzystne warunki atmosferyczne, niewłaściwe zabezpieczenie obiektów wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytków  zagrożenie konfliktem zbrojnym lub sytuacją kryzysową. 5. Założenia "Programu opieki nad zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2019-2022"

5.1. Formy opieki nad zabytkami - rozpoznanie, zabezpieczenie, konserwacja, rewitalizacja

Rozpoznanie Rozpoznanie substancji zabytkowej na terenie gminy jest podstawą wszelkich działań w dziedzinie ochrony zabytków i jest to proces ciągły. Gminna ewidencja zabytków wykonana była w roku 2010, na potrzeby "Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2010-2013". W ramach aktualizacji programu w roku 2014 poddano ją weryfikacji i nie stwierdzono znacznych mogących wpływać na obecność lub nie danego obiektu w ewidencji. Jednakże ze względu na zauważalne i postępujące niszczenie, popadanie w całkowitą ruinę lub też odnowienie bez zachowania zabytkowego charakteru obiektów – głównie domów mieszkalnych – na terenie gminy Chlewiska, należy poddać weryfikacji obecną Gminna Ewidencję Zabytków. W tym celu należy przeprowadzić badania terenowe w gminie.

Zabezpieczenie Ważnym elementem dbałości o dziedzictwo kulturowe jest zabezpieczenie obiektów zabytkowych w razie nagłego zagrożenia. Sposobami zabezpieczenia obiektów na terenie gminy są:  prowadzenie gminnej ewidencji zabytków  wpisanie do rejestru zabytków  oznakowanie zabytkowych obiektów znakiem „Konwencji Haskiej”,

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 29 – Poz. 10939

Znakiem rozpoznawczym Konwencji jest tarcza skierowana ostrzem w dół, podzielona wzdłuż przekątnych na cztery pola, dwa błękitne i dwa białe (tarcza herbowa złożona z błękitnego kwadratu, którego jeden z kątów tworzy ostrze tarczy, oraz umieszczonego nad nim błękitnego trójkąta, rozgraniczonych po każdej stronie białym trójkątem).

 uwzględnienie ochrony zabytków w planach zagospodarowania przestrzennego. W razie nagłego zagrożenia dla zabytku należy zawiadomić Urząd Gminy oraz w zależności od zagrożenia - straż pożarną, Policję. Po ustaniu zagrożenia dla obiektu zabytkowego należy m.in.: zabezpieczyć zabytek przed jego dalszą degradacją, udokumentować zaistniałe straty i podjęte w trakcie trwania zagrożenia działania, poinformować właściwe organy tj. Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o zaistniałej sytuacji, stratach, podjętych działaniach, potrzebach pomocy oraz wykonać ekspertyzę konserwatorską.

Konserwacja Konserwacja zabytków to zespół stałych i systematycznych działań mających na celu utrzymanie obiektu zabytkowego w dobrym stanie technicznym. Konserwacja zabytków kieruje się dwoma zasadami:  zasadą minimalnej interwencji polegającej na zastosowaniu jak najskromniejszych środków, które mają wpływ na istniejącą tkankę zabytkową,  zasadą odwracalność interwencji polegającą na tym, że zawsze winna istnieć możliwość zlikwidowania skutków zabiegu konserwatorskiego, gdyby zaistniała potrzeba powrotu do stanu sprzed interwencji. Konserwację przeprowadza się po dokładnym zinwentaryzowaniu obiektu, które ma na celu ustalenie stanu dzieła, obiektu oraz zakresu prac koniecznych do przeprowadzenia i wybraniu odpowiedniej metody konserwacji. Konserwacja ma zawsze charakter zachowawczy, bez uzupełniania brakujących fragmentów zabytku. W przypadku konieczności uzupełnienia brakującej tkanki zabytkowej, zabieg konserwatorski poszerza się o rekonstrukcje. W zabiegach restauratorskich dopuszcza się rekonstrukcje pod warunkiem, iż po interwencji istnieje możliwość łatwej identyfikacji elementów dodanych do zabytkowej tkanki. W wielu przypadkach konserwacja zabytków zaleca uzupełnianie brakującej tkanki zabytkowej współczesną formą zharmonizowaną z charakterem zabytku w wymiarze estetycznym i materiałowym. Prace konserwacyjne nieruchomych obiektów zabytkowych na terenie gminy należą do zakresu obowiązków właścicieli zarządzających danymi obiektami. Podstawowym priorytetem w zakresie ochrony konserwatorskiej zabytków archeologicznych jest „nie niszczyć bez potrzeby” – postulowane jest zachowanie najcenniejszych, największych skupisk stanowisk archeologicznych w stanie nie naruszonym, w miejscu ich pierwotnego występowania "in situ". Według ustaw obowiązujących w Polsce, dotyczących ochrony zabytków oraz prawa budowlanego, właściciel obiektu zabytkowego przewidzianego do konserwacji, odbudowy itp., powinien dysponować m.in. następującymi dokumentami:  potwierdzoną decyzją wpisu obiektu do rejestru zabytków lub do Gminnej Ewidencji Zabytków,

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 30 – Poz. 10939

 potwierdzonym dowodem prawa własności do obiektu,  decyzją właściwego organu ochrony zabytków zezwalającą na przeprowadzenie prac,  projektem budowlanym,  pozwoleniem na budowę lub zgłoszeniem robót budowlanych,. Pozwolenie od Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich itp. obejmuje: dane o zabytku, dane wnioskodawcy, zakres prac – przywołanie programu prac konserwatorskich, termin realizacji, wskazanie wykonawcy, nadzór konserwatorski. Pozwolenie to nie zwalnia z obowiązku ubiegania się o pozwolenie na budowę albo zgłoszenie. Robotami budowlanymi przy zabytkach nieruchomych mogą kierować jedynie osoby, które posiadają odpowiednie uprawnienia budowlane (zgodnie z Prawem budowlanym) oraz odbyły minimum 2-letnią praktykę zawodową przy obiekcie zabytkowym. Roboty budowlane po uzyskaniu zezwoleń przebiegają w takiej samej formie jak prace przy innych obiektach budowlanych, tj. wymagają prowadzenie dziennika budowy, posiadania harmonogramu działań, zgodnego z prawem oddania obiektu do użytku i odbioru robót budowlanych.

Rewaloryzacja i rewitalizacja Rewaloryzacja zabytków dotyczy poszczególnych obiektów, które mogą być do pewnego stopnia przekształcane w takim zakresie, by dostosować je do współczesnych wymogów życia i aktualnych funkcji, tak by nie utraciły swych wartości zabytkowych i estetycznych. Przykładem na terenie gminy Chlewiska jest pałac z parkiem w miejscowości gminnej, który od lata pełni funkcje hotelowe i wypoczynkowo-rekreacyjne. Rewitalizacja oznacza w sensie dosłownym „przywrócenie do życia” i jest pojęciem stosowanym najczęściej w odniesieniu do obszaru zurbanizowanego (np. części miasta lub zespołu obiektów budowlanych), który w wyniku przemian gospodarczych, społecznych, ekonomicznych i innych, utracił całkowicie lub częściowo swoją pierwotną funkcję i przeznaczenie. Pojęcie rewitalizacji odnosi się do kompleksowego procesu odnowy wyznaczonego terenu, znalezieniu dla niego nowego zastosowania i doprowadzenie do stanu, w którym zmieni swoją funkcję.

Zalecenia w przypadku prowadzenia prac konserwacyjnych na obiektach i stanowiskach archeologicznych wpisanych do rejestru lub Gminnej Ewidencji Zabytków Według obowiązujących w Polsce ustaw, dotyczących ochrony zabytków oraz prawa budowlanego, właściciel obiektu zabytkowego przewidzianego do konserwacji, odbudowy itp., powinien dysponować m.in. następującymi dokumentami:  potwierdzoną decyzją wpisu obiektu do rejestru zabytków lub do Gminnej Ewidencji Zabytków,  potwierdzonym dowodem prawa własności do obiektu,  decyzją właściwego organu ochrony zabytków zezwalającą na przeprowadzenie prac,  projektem budowlanym,  pozwoleniem na budowę lub zgłoszeniem robót budowlanych. Pozwolenie od Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich itp. obejmuje: dane o zabytku, dane wnioskodawcy, zakres prac – przywołanie programu prac konserwatorskich, termin realizacji, wskazanie wykonawcy, nadzór konserwatorski. Ponadto należy ubiegać się o pozwolenie na budowę albo zgłoszenie robót budowlanych.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 31 – Poz. 10939

Robotami budowlanymi przy zabytkach nieruchomych mogą kierować jedynie osoby, które posiadają odpowiednie uprawnienia budowlane (zgodnie z Prawem budowlanym) oraz odbyły minimum 2-letnią praktykę zawodową przy obiektach zabytkowych. Roboty budowlane po uzyskaniu zezwoleń przebiegają w takiej samej formie jak prace przy innych obiektach budowlanych, tj. wymagają prowadzenia dziennika budowy, posiadania harmonogramu działań, zgodnego z prawem oddania obiektu do użytku i odbioru robót budowlanych. Prace konserwacyjne obiektów zabytkowych na terenie gminy należą do zakresu obowiązków właścicieli zarządzających danymi obiektami. W stosunku do obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków stan prawny jest uregulowany, konserwacja jest wykonywana na bieżąco. W zakresie obiektów z gminnej ewidencji zabytków (wpisanych do kart adresowych):  są to głównie domy mieszkalne zamieszkałe i użytkowane, gdzie remonty przeprowadza się bez zachowania zasad konserwacji, dostosowując je do potrzeb mieszkańców,  domy i obiekty bez właścicieli, niszczejące, niezabezpieczone, popadające w ruinę. W gminie są obiekty, o których stan techniczny należy zadbać, ponieważ stanowią wartościowe dziedzictwo kulturalne. Niektóre prace mogą przeprowadzać sami właściciele obiektów i na ich bazie tworzyć nową wartość, a niektóre wymagały by wsparcia gminy lub inwestora zewnętrznego.

Zalecenia w przypadku prowadzenia inwestycji na terenie wpisanym do rejestru lub odkrycia stanowiska archeologicznego Prowadzenie robót budowlanych na obszarze wpisanym do rejestru zabytków, (według przepisów prawa budowlanego z dnia 7 lipca 1994 r.(tekst jednolity Dz. U. z 2017 r. poz. 1332 ze zm.), przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę, uzyskania pozwolenia na prowadzenie tych robót, wydanego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Wydanie przez organ architektoniczno-budowlany pozwolenia na prowadzenie robót budowlanych w stosunku do obszarów nie wpisanych do rejestru zabytków, objętych natomiast ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jest możliwe, stosownie do przepisu art. 39 ust. 3, wyłącznie w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Organ ochrony zabytków jest zobligowany do zajęcia stanowiska w takich sprawach w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku. Po tym terminie uznaje się zgłoszone warunki projektowe za uzgodnione. Jednym z obowiązków, który może być nałożony przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków jest przeprowadzenie na koszt inwestora ratowniczych badań archeologicznych na terenie stanowiska. W przypadku, kiedy podczas realizacji inwestycji natrafiono na materiał archeologiczny (zgodnie z art. 32 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami) należy natychmiast wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot. Zabezpieczyć przedmiot i miejsce jego odkrycia przy użyciu dostępnych środków oraz niezwłocznie powiadomić właściwego terytorialnie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków albo Burmistrza Miasta i Gminy. Jeśli informację o znalezisku otrzyma organ gminy, jest on zobowiązany w terminie nie dłuższym niż 3 dni przekazać ją Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków (WKZ). WKZ, w terminie 5 dni od dnia otrzymania informacji, jest zobowiązany dokonać oględzin znalezionego przedmiotu i miejsca jego znalezienia oraz, w razie potrzeby, nakazać

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 32 – Poz. 10939

przeprowadzenie na koszt inwestora ratunkowych badań archeologicznych. Badania ratunkowe wstrzymujące roboty inwestycyjne nie mogą trwać dłużej niż miesiąc od dnia doręczenia decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Jednak, gdy znaleziska posiadają wyjątkową wartość, WKZ może wydać decyzję o przedłużeniu wstrzymania robót do 6 miesięcy. Nie zgłoszenie znaleziska archeologicznego lub narażenie go na zniszczenie bez powiadomienia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków podlega według prawa karze grzywny (art. 115 ustawy o ochronie zabytków).

5.2. Promocja i edukacja w zakresie opieki nad zabytkami i ochroną dziedzictwa kulturowego gminy

Zabytki należą do dóbr kształtujących tożsamość narodową i regionalną. Ich walory i wartość decydują o konkurencyjności przestrzeni, wzmacniają różnorodne działania gospodarcze i przyczyniają się do rozwoju regionu. Zadbane, dobrze eksponowane zabytki stanowią wartość ekonomiczną, kulturalną cenioną przez społeczeństwo, umożliwiają nawiązanie emocjonalnego związku mieszkańca z regionem, gminą, miejscowością. Działania edukacyjne powinny być skierowane do trzech grup docelowych:  specjalistów związanych zawodowo z ochroną zabytków – prowadzone głównie przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (KOBiDZ), Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków. Edukacja skupia się na rozpowszechnianiu nowoczesnych standardów działań konserwatorskich, wymianie informacji i doświadczeń w zakresie ochrony zabytków, zarządzania dziedzictwem archeologicznym, przeciwdziałania nielegalnemu obrotowi dobrami kultury, itp.  właścicieli i zarządców obiektów – działania w zakresie popularyzowania wiedzy o normach prawa i standardów opieki nad zabytkami oraz informowania na temat możliwości pozyskania środków z funduszy krajowych i zagranicznych na konserwację zabytków,  społeczeństwa – celem jest poszerzanie wiedzy o dziedzictwie kulturowym, zbudowanie emocjonalnej więzi oraz zwiększenie obywatelskiej odpowiedzialności za stan zabytków Celem działań edukacyjnych skierowanych do społeczeństwa jest poszerzanie wiedzy o dziedzictwie kulturowym oraz zbudowanie emocjonalnej więzi z miejscowością, gminą, regionem, a także zwiększenie obywatelskiej odpowiedzialności za stan zabytków. Edukacja w zakresie podniesienia świadomości na temat konieczności zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego będzie prowadzona poprzez:  upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa w systemie edukacji  wsparcie finansowe przez Gminę Chlewiska placówek edukacyjnych, kulturalnych i bibliotecznych w tworzeniu zbiorów regionalnych (np. publikacji, zachowanych pamiątek po sławnych osobach, tworzenia miejsc pamięci, izb, itp.) oraz w działalności wystawienniczej i kulturotwórczej  organizowanie i wspieranie finansowe przez Gminę Chlewiska realizacji konkursów, wystaw i innych działań edukacyjnych związanych z regionem  wydawanie i wspieranie finansowe przez Gminę Chlewiska wydawania publikacji (w tym: folderów promocyjnych, monografii, przewodników) poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego gminy  dbałość o Miejsca Pamięci Narodowej 31

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 33 – Poz. 10939

 popularyzacja dobrych praktyk konserwatorskich, w odniesieniu głównie do budynków mieszkalnych będących własnością prywatną. Podstawą promocji jest stała i wszechstronna informacja przekazywana w sposób atrakcyjny, czytelny i nakierowana na odpowiedniego odbiorcę. Działania promocyjne na terenie gminy Chlewiska powinny skupiać się na eksponowaniu i wykorzystywaniu walorów zabytkowych, przyrodniczych w celu zwiększenia ruchu turystycznego, zaznaczenia obecności regionu na mapie krajowej. Można je realizować stacjonarnie przez jednostki działające w gminie oraz działania zewnętrze (np. uczestniczenie w targach turystycznych i imprezach).

5.3. Priorytety i kierunki opieki nad zabytkami w gminie Chlewiska Priorytet główny "Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2019-2022":

Ochrona i wyeksponowanie obiektów zabytkowych i walorów krajobrazu kulturowego gminy oraz ich wykorzystanie w rozwoju społeczno-gospodarczym

Jakość przestrzeni publicznej, krajobrazu i architektury ma istotny wpływ na warunki życia i wymaga przyjęcia integralnego podejścia do rozwoju w jego aspektach: kulturowym, społecznym, ekonomicznym i ekologicznym. Zasadniczym celem – najważniejszym priorytetem rozwoju gminy – jest ożywienie gminy Chlewiska oraz zwiększenie potencjału turystycznego i kulturalnego. Jest to możliwe poprzez współpracę samorządu oraz przedstawicieli społeczeństwa i sektora prywatnego, a w kwestii dotyczących opieki nad zabytkami np. poprzez nadanie istniejącym obiektom nowych funkcji, zgodnie z potrzebami społecznymi.

Priorytet główny będzie realizowany poprzez następujące kierunki działań:  Zahamowanie procesu degradacji zabytków znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków  Prowadzenie działań zwiększających atrakcyjność zabytków i ich wykorzystania dla rozwoju społeczno-gospodarczego  Dokumentacja i badanie oraz edukacja, popularyzacja i promocja dziedzictwa kulturowego gminy  Kształtowanie struktur przestrzennych gminy z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju oraz zasad ochrony środowiska  Współpraca instytucji, stowarzyszeń, sektora prywatnego na rzecz opieki nad zabytkami

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 34 – Poz. 10939

5.3. Zadania opieki nad zabytkami w gminie Chlewiska

Zadania "Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2019-2022":  Stały monitoring zasobów, stanu oraz przeznaczenia obiektów wpisanych do rejestru zabytków i gminnej ewidencji zabytków  Zabezpieczenie obiektów zabytkowych przed pożarem, ZAHAMOWANIE PROCESU zniszczeniem i kradzieżą DEGRADACJI ZABYTKÓW  Podejmowanie starań o uzyskanie środków zewnętrznych na ZNAJDUJĄCYCH SIĘ rewaloryzację zabytków będących własnością gminy W GMINNEJ EWIDENCJI  Dbałość o zagospodarowane tereny zielone, cmentarze ZABYTKÓW grzebalne, Miejsca Pamięci Narodowej oraz pomniki  Umożliwienie właścicielom obiektów zabytkowych ubieganie się o wsparcie na odnowę lub dostosowanie obiektu do nowych funkcji, np. turystycznych Zadania inwestycyjne: PROWADZENIE DZIAŁAŃ  Prowadzenie działań zwieszających atrakcyjność Muzeum ZWIĘKSZAJĄCYCH Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego w Chlewiskach ATRAKCYJNOŚĆ  Stworzenie atrakcyjnego turystycznie terenu na obszarze wsi ZABYTKÓW I ICH Pawłów na bazie zabytkowego młyna wodnego i terenów do WYKORZYSTANIA DLA niego przyległych (współpraca z właścicielami) ROZWOJU SPOŁECZNO-  Wytyczenie i oznakowanie szlaków turystycznych (np. GOSPODARCZEGO pieszych, rowerowych, konnych, samochodowych) wykorzystujących walory dziedzictwa kulturowego  Stały monitoring zasobów, stanu oraz przeznaczenia obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków i Gminnej Ewidencji Zabytków  Weryfikacja Gminnej Ewidencji Zabytków  Gromadzenie publikacji, tekstów źródłowych, wypisów, dokumentacji fotograficznej o zabytkach, historii, kulturze, obyczajach itp. regionu oraz ich udostępnianie i rozpowszechnianie DOKUMENTACJA  Udostępnianie zabytków do naukowego badania I BADANIE ORAZ  Wydawanie i wspieranie wydawania publikacji (w tym: EDUKACJA, folderów promocyjnych, monografii, przewodników) POPULARYZACJA I poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego gminy PROMOCJA, DZIEDZICTWA  Kontynuacja organizacji imprez związanych z historią i tradycją KULTUROWEGO GMINY regionu  Aktywna działalność stowarzyszeń, LGD, klubów, kół, związków oraz entuzjastów na rzecz rozwoju gminy przy zachowaniu tradycji i obrzędowości ludowej  Upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa w systemie edukacji przedszkolnej i szkolnej  Wspieranie i aktywizacja rynku pracy związanego z dziedzictwem kulturowym (np. rozwój zapomnianych rzemiosł)

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 35 – Poz. 10939

KSZTAŁTOWANIE  Konsekwentne przestrzeganie planów zagospodarowania STRUKTUR przestrzennego dla ochrony walorów krajobrazowych i PRZESTRZENNYCH GMINY zabytkowego układu przestrzennego Z ZACHOWANIEM ZASAD  Kształtowanie świadomości mieszkańców odnośnie dbałości o ZRÓWNOWAŻONEGO własne gospodarstwa oraz najbliższą okolicę ROZWOJU ORAZ ZASAD  Przestrzeganie zasad ochrony przyrody OCHRONY ŚRODOWISKA  Tworzenie bazy turystycznej i rekreacyjnej  Współpraca z rządowymi, wojewódzkimi i innymi służbami ochrony zabytków oraz instytucjami pomocowymi  Określanie warunków współpracy gminy z właścicielami obiektów zabytkowych  Informowanie właścicieli budynków będących obiektami WSPÓŁPRACA INSTYTUCJI, zabytkowymi o przysługujących im prawach i konieczności STOWARZYSZEŃ, wypełniani obowiązków oraz o formach dofinansowania SEKTORA PRYWATNEGO remontów itp. NA RZECZ OPIEKI NAD  Aktywna działalność stowarzyszeń, LGD, klubów, kół, ZABYTKAMI związków oraz entuzjastów na rzecz rozwoju gminy wraz z ochroną dziedzictwa kulturowego  Współpraca międzygminna i regionalna w zakresie wspólnego promowania dziedzictwa kulturowego, organizacji imprez kulturalnych, historycznych, plenerowych festynów, szkoleń itp.

6. Zasady oceny realizacji programu i sposoby jego finansowania

6.1. Instrumenty realizacji Programu

Założeniem "Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2019-2022" jest wspólne działania władz gminnych, właścicieli i zarządców obiektów, parafii, organizacji pozarządowych i stowarzyszeń. W imieniu Gminy Chlewiska zadania będą wykonywane przez Urząd Gminy w Chlewiskach oraz gminne jednostki organizacyjne (szkoły, Instytucje kultury, i inne) w ramach zadań własnych. Instrumenty zarządzania dziedzictwem gminy i realizacji programu RODZAJ OPIS INSTRUMENTU  wynikające z przepisów ustawowych dokumenty: dokumenty wydawane przez wojewódzkiego konserwatora zabytków,  miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, prawny  programy określające politykę państwa i województwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego,  prowadzenie gminnej ewidencji zabytków  wszelkie plany strategiczne gminy: strategia rozwoju, program ochrony środowiska, studia, analizy i koncepcje,  umowy i porozumienia, koordynujący  nadzorowanie instytucji – jednostek organizacyjnych samorządu,  współpraca z ośrodkami naukowymi, akademickimi, kulturalnymi, muzeami oraz diecezjami

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 36 – Poz. 10939

 przeznaczenie środków z budżetu gminy na ochronę zabytków,  szukanie zewnętrznego wsparcia finansowego na prace remontowe, konserwatorskie i prace budowlane, finansowy  podpisanie umowy użyczenia z prawnym właścicielem na renowację obiektu,  pozyskiwanie dotacji, subwencji, dofinansowania,  finansowanie nagród dla uczestników konkursów w ramach działań edukacyjnych  edukacja kulturowa,  sprawna komunikacja pomiędzy wydziałami Urzędu Gminy,  współpraca pomiędzy instytucjami, w tym: współdziałanie z organizacjami społeczny społecznymi,  wzbogacona oferta miejsc pracy przy ochronie zabytków i działań prowadzących do przeciwdziałania bezrobociu,  promocja,  monitoring: analiza stanu technicznego obiektów zabytkowych, stanu kontrolny zagospodarowania przestrzennego gminy itp.

Koordynacja realizacji zadań związanych z ochroną zabytków spoczywa Urzędzie Gminy w Chlewiskach . Koordynacja polegać będzie na:  dysponowaniu pełną i stale aktualizowaną bazą danych w zakresie zasobów zabytkowych gminy,  dysponowaniu aktualnym wykazem realizowanych działań i zadań gminnych jak i zadań podejmowanych przez właścicieli obiektów w zakresie ochrony zabytków,  współpracy z instytucjami, stowarzyszeniami, środowiskami, osobami prywatnymi, firmami, wolontariuszami,  wszechstronnej promocji gminy.

6.2. Monitoring realizacji Programu

Obecny „Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska” został sporządzony na lata 2019-2022. W wyniku obowiązku ustawowego istnieje konieczność jego aktualizacji w okresie 4 letnim od przyjęcia go przez Radę Gminy oraz obowiązek sporządzania co 2 lata sprawozdań z realizacji programu. Sprawozdanie takie Wójt Gminy przedstawia Radzie Gminy. Monitoring realizacji „Programu” może odbywać się na podstawie niżej sprecyzowanych wskaźników:  poziom (%) wydatków budżetu gminy na ochronę i opiekę nad zabytkami,  wartość finansowa realizowanych programów, zadań itp.  wartość finansowa wykonanych prac remontowo-konserwatorskich przy zabytkach,  liczba zabytków poddanych pracom remontowo-konserwatorskim,  zakres współpracy z organizacjami pozarządowymi,  poziom objęcia terenu gminy (%) wykonanymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego,  liczba zorganizowanych działań promocyjnych,  liczba utworzonych miejsc pracy związanych z ochroną zabytków,  liczba osób zwiedzających muzeum,  liczba osób biorących udział w inicjatywach, imprezach kulturalnych,  liczba szkoleń lub liczba pracowników biorących udział w szkoleniach związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego.

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 37 – Poz. 10939

Monitoring będzie prowadzony przez koordynatora do spraw ochrony zabytków w gminie, będzie polegał nie tylko na gromadzeniu danych z działalności gminy, ale działalności mieszkańców, grup społecznych oraz zbierał opinię turystów, mieszkańców i organizatorów życia kulturalnego w gminie.

6.3. Źródła finansowania

Środki na realizację celów i działań zapisanych w „Programie Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2019-202a” można pozyskiwać z wielu źródeł. Podstawowym źródłem finansowania są środki własne właściciela obiektu zabytkowego. Ponadto możliwe jest pozyskanie wsparcia ze źródeł:  krajowych - źródła własne lub źródła zewnętrzne (np. dotacje z budżetu państwa dla jednostek samorządu terytorialnego, dotacje podmiotowe dla instytucji kultury, dla których organizatorem jest samorząd, granty Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego),  programów strategicznych, np.: Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2014-2020 oraz innych programów operacyjnych,  funduszy krajowych organizacji pozarządowych oraz funduszy organizacji międzynarodowych,  fundacji,  programów wspólnotowych oraz funduszy strukturalnych,  środków prywatnych i zbiórek publicznych. 7. Bibliografia

1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 6 kwietnia 1997 2. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury (Dz. U. z dnia 30 września 1976 r.) – tekst główny z aktualizacjami 3. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego 4. Strategia Rozwoju Powiatu Szydłowieckiego - aktualizacja 5. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego gminy Chlewiska oraz miejscowe plany zagospodarowania 6. Strategia Rozwoju Gminy Chlewiska na lata 2014-2022 7. Lokalna Strategia Rozwoju Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania "razem na Piaskowcu" na lata 2016-2022 8. Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2010-2013 oraz Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Chlewiska na lata 2014-2018 9. Zamki pałace i dwory Mazowsza, Samorząd Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2007 10. Dudziński P., Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997 11. Słomińska-Paprocka D., Powiat Szydłowiecki w województwie mazowieckim, Szydłowiec 2008 12. Z dziejów powiatu szydłowieckiego, red. Przeniosło M., Szydłowiec 2009 13. Z dziejów powiatu szydłowieckiego. Sesja II, red. Miernik G., Szydłowiec 2010

Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego – 38 – Poz. 10939

W niniejszym dokumencie zawarte są głównie fotografie autora opracowania. Jeśli fotografię pochodzą z innego źródła zostało to zaznaczone.