Zes zeventig-plussers vinden zich in deze groep een plaats te verwerven (of op te eisen) in onze nog steeds niet te oud om elke week op het maatschappij. Ook de pas opgerichte provincie appèl te zijn. En volledigheidshalve dient nog Vlaams-Brabant zoekt naar die 'eigen' identi aangestipt dat er bestuursleden meewerken die teit zonder evenwel de - in ons geval'histori- eveneens actief zijn in de lokale afdelingen van sche - waarheid een knauw te geven. Vlaams- het Vermeylenfonds en het Masereeldfonds, Brabant ontwikkelde in dit opzicht enkele ini die voorzitter zijn van het Willemsfonds, lid van tiatieven, waarvan dit project er één is. het Davindsfonds of zelfs VLD-mandataris of Onder de ronkende werktitel 'Vlaams-Brabant, overtuigde groenen... een sociale en economische geschiedenis (1750- 2000)' zette de Provincie een onderzoeks- en publicatieproject op poten waarin specifiek vra Museum van de Mijnwerkerswoning j gen worden gesteld naar het economische en sociale profiel van de provincie, zowel historisch , Deze mijnwerkerstweewoonst ligt in de oudste als actueel. Het economische luik werd toever Eisdense cité, op de hoek van de Marie José- en de i trouwd aan het Centrum voor Economische Dopheidestraat, in de onmiddellijke nabijheid van de Studies (CES). Het sociale luik, met aandacht Sint-Barbarakerk. Ze is van februari tot november onder andere voor de algemene leefomstan geopend op zaterdag en zondag van 14 tot 18 uur. digheden en de sociale organisatievormen, werd In december en januari enkel op zondag. De toegang toevertrouwd aan de vier privaatrechtelijke ar is gratis. chief- en documentatiecentra: het Katholiek Wie op andere dagen een geleid bezoek wil brengen Archief- en Documentatiecentrum (KA- aan het museum, met of zonder geleid bezoek aan de DOC), het Liberaal Archief, het Archief- en cité, maakt liefst een afspraak: Documentatiecentrum van het Vlaams-Natio- tel. en fax: (089) 76 45 75 of via de VVV Maasmechelen: tel. en fax: (089) 76 96 16 nalisme (ADVN) en het Archief en Museum van de Socialistische Arbeidersbeweging (AM SAB). De finaliteit van het project is enerzijds een publicatie, die persklaar moet zijn op 31 decem Voorstelling van het project ber 2000 en voorgesteld wordt in september Vlaams-Brabant, een sociale en 2001, en anderzijds de realisatie van een geva economische geschiedenis rieerde en aantrekkelijke tentoonstelling - een (1750-2000) vertaling van de publicatie - in Leuven, in sep tember 2001. De coördinatie van de publicatie wordt toevertrouwd aan het KADOC, deze van Bart De Nil en Bart Willems, navorsers de tentoonstelling aan het AMSAB. Er werd AMSAB een stuurgroep samengesteld met als taak de coördinatie en kwaliteitsbewaking van het vol De zoektocht in het verleden naar een eigen ledige project. Deze groep bestaat uit gedepu identiteit is géén nieuwigheid of een geforceerde teerde H. Van Autgaerden, prof.dr. Eric De bezigheid. Het is een natuurlijk proces dat zich Buyst (CES), prof.dr. Jan De Maeyer (KA afspeelt bij individuen, groepen en instellingen DOC), drs. Wim Peeters (CES), J. Rombouts en dat ze in staat stelt om vol zelfvertrouwen (Provincie, dienst cultuur), dr. Wouter Steen-
124 TCSB 1999/3 haut (AMSAB), D. Van Dael (Provincie, di de concentrische verbreiding van het socialis recteur cultuur en onderwijs) en A. Van Ende me in Halle-Vilvoorde vanuit het epicentrum (secretariaat gedeputeerde H. Van Autgaer- Brussel. In tegenstelling tot wat de werktitel den). doet denken was de Brusselse Federatie, "[...] De AMSAB-navorsers Luc Peiren, Bart De Nil duidelijk in twee delen gescheiden", zoals BWP- en Bart Willems schrijven een bijdrage getiteld federaal secretaris Bytebier schreef in een ver Golven van socialisme, waarin aandacht geschon slag uit 1938. Enerzijds was er de Brusselse ag ken wordt aan het ontstaan en de ontwikke glomeratie en anderzijds het toen nog overwe ling van de socialistische beweging in Vlaams- gend landelijke Halle-Vilvoorde. Het is waar Brabant en de rol die ze gespeeld heeft in het dat de Brusselse federatie de rurale periferie politiek-maatschappelijk leven tot 1940. Ook beschouwde als een te ontginnen achterland. de sociale gevolgen van de economische trans Maar er is een groot verschil tussen willen en formaties in de loop van de 19e en de eerste kunnen. In tegenstelling tot andere socialis helft van de 20e eeuw worden erin belicht. tische bastions, met Gent als belangrijkste voor Voor de bijdrage Socio-culturele verschuivingen beeld, kende het toenmalige kiesarrondisse en maatschappelijke organisaties in verandering ment Brussel-Halle-Vilvoorde vóór de Eerste (1950-heden) zal een beroep gedaan worden op Wereldoorlog geen uitdijend socialisme. Ver dr. Mare Hooghe. Daarin worden onder meer schillende factoren speelden daarin een rol. De individualiserings- en seculariseringsprocessen, belangrijkste factor was de immense mentali- de opkomst van Nieuw Links en de specifieke teits- en taalkloof binnen de Brusselse federa positie van Leuven, en de transformatie van tie. De veelal Franstalige socialistische tenoren bestaande sociale organisaties belicht. hadden geen voeling met wat zij noemden de Rekening houdend met verschillen in de histo 'buitengemeenten'. Ondanks de retorische on rische evolutie van de sociaal-democratie in dertoon had een opmerkzaam journalist van Vlaams-Brabant opteerde het AMSAB voor de Het Laatste Nieuws in 1892 wel gelijk toen hij opsplitsing van het onderzoek in verband met de propaganda van de socialisten op het platte de bijdrage Golven van socialisme. Concreet land kernachtig samenvatte en stelde dat de betekent dit dat Bart Willems het arrondisse Gentse en Brusselse "[...] orateurs" van "den bui- ment Leuven onderzoekt en Bart De Nil het • ten zooveel kennen als een uil van een landkaart". arrondissement Halle-Vilvoorde. In het boek De enkele werkersbonden, die zich voorname komen beide onderzoeken in een synthesetekst lijk ontwikkelden rond syndicale kernen, wer samen. den door de federatie enkel geactiveerd tijdens momenten van politieke en sociale agitatie. De De tentoonstelling zal, onder de coördinatie van verkiezingsuitslagen van de socialisten 'op den AMSAB-medewerker Hendrik Ollivier, door buiten' hingen dan ook sterk af van de interne Luc Peiren, Bart De Nil en Bart Willems gerea dynamiek van de groeperingen ter plaatse. liseerd worden.
De socialistische propaganda vanuit Brussel was De buitengemeenten van Brussel niet alleen kwantitatief ontoereikend maar ook kwalitatief onaangepast. Er was bijvoorbeeld De werktitel van het onderzoek, Golven van geen 'eigen' Vlaams dagblad dat, naast het Fran socialisme suggereert een 'golfeffect', namelijk stalige dagblad Le Peuple, de socialistische bood-
TGSB 1999/3 schap (samen met 'gebroken armen en benen', schilligheid van de relatief welstellende aard nieuws en een goed feuilleton) kon versprei beienkwekers in de gemeenten langs de lijn den onder de overgrote meerderheid van Vla Brussel-Ninove voor een socialisme dat sociale mingen. Van de honderdzevenentwintig ge strijd predikte in een gebied waar volgens Emi meenten waren er immers honderd en elf vol le Vandervelde fabrieksarbeiders gemeen volk ledig Nederlandstalig in het arrondissement. De waren. In het overwegend rurale en klerikale enkele pogingen om een Vlaams dagblad op te Halle-Vilvoorde heersten, gevoed door anti-so richten liepen steeds met een sisser af. Wat ook cialistische propaganda, sterke vooroordelen niet mag onderschat worden is de belangrijke tegen het 'onzedige' socialisme. Socialisten kre rol die andere socialistische kernen hebben ge gen er tijdens hun propagandatochten dan ook speeld in de ontwikkeling van de sociaal-de meer slaag dan stemmen. Evengoed beschouw mocratie in Halle-Vilvoorde. Onder meer de den de militanten uit de stad de landbouwbe Gentse socialisten die via hun orgaan Vooruit volking als verachterd, zoals blijkt uit een arti socialistische propaganda voerden. Ook in Vil keltje in Vooruit over de 'inboorlingen van voorde, de industriële randgemeente, waar Teralphene'. Kortom de Brusselaars kenden de reeds in 1886 een Socialistische Werkersbond situatie ter plekke niet. was opgericht, lenigde men de nood met Voor De oprichting in 1897 van een coöperatieve uit, tot niet de Brusselse, maar de Mechelse Fe melkerij De Goede Boter te Herfelingen, door deratie een handje toestak bij de oprichting van de Brusselse BWP-kopstukken Eibers, Serwy De Vilvoordsche Demokraat. Tenslotte waren en Van Loo, is hiervan een goed voorbeeld. Niet er de mijnwerkers uit de streek van Tollem- alleen was de melkerij gevestigd in zeer vijan beek (Vollezele, Herne) die het socialisme im dig gebied, maar de clerus zorgde er ook voor porteerden met de trein vanuit de steenkool- een alternatief door een eigen melkerij op te bekkens van Le Centre en organisatorische richten. De Brusselaars hadden ook geen kaas steun vonden bij hun kameraden in Geraards- - laat staan boter - gegeten van de boerenstiel bergen. Andere voorbeelden zijn Muizen (bij en in 1907 moest de coöperatie wegens de slech Mechelen) en de gemeentes aan de grens met te kwaliteit van de melk verkocht worden. Aalst (Hekelgem, Teralfene en Affligem). De relatieve doorbraak van het socialisme kwam er pas tijdens het Interbellum en werd geconso lideerd in de gemeenteraadsverkiezingen van De moeizame ontwikkeling van de sociaal-de 1921 en 1926. De sociaal-democratie kreeg via mocratie in Halle-Vilvoorde is, zeker vóór 1914, haar werkersbonden, die vanaf dan als padde een zeer heterogeen verhaal met allerlei facto stoelen uit de grond schoten (vergelijk: elf bon ren die naast en door elkaar gewerkt hebben. den in 1911 en zesenveertig in 1926), vaste voet Naast het taalprobleem en'de kloof tussen de aan de grond binnen het arrondissement. Met agglomeratie en 'den buiten' in de federatie Vilvoorde, Muizen en Lembeek werden - vóór was er onder meer de remmende rol van een WO II - zelfs enkele meerderheden bekomen actief Daensisme, waarin de pajottenlandse in een anders nog overwegend klerikaal land hoppeboeren een 'natuurlijker' alternatief za schap. Een bijkomend element was de rol van gen dan in het 'heidense' socialisme met zijn het opkomend communisme vóór en na de onaangepast discours, dat zijn oorsprong en Tweede Wereldoorlog. Binnen het socialisme ontwikkeling vond in kernen van industriear in Halle-Vilvoorde liet dit zijn sporen na met de beiders zoals Gent en Menen. Er was de onver
TGSB 1999/3 overstap van enkele figuren naar de KP, zoals verre deze pre-industriële arbeidersorganisaties Isidoor Heyendels uit Vilvoorde. uitvloeisels kenden in de 19e eeuw zal verder De ontwikkeling van de sociaal-democratie in onderzoek moeten uitwijzen. Feit is dat het Halle-Vilvoorde na de Tweede Wereldoorlog ontstaan van de BWP in 1885 in Leuven geba resulteerde in de oprichting van de Rode Leeu seerd is op fundamenten uit een ver verleden. wen en de communautaire splitsing van de De verspreiding van het socialisme in het ar BSP. rondissement Leuven vanuit de stad blijkt ook In het laatste deel van ons onderzoek komt de uit het feit dat de BWP buiten de stad Leuven eigen identiteit van de nieuwe Vlaamse fede tot vóór de Eerste Wereldoorlog nauwelijks ac ratie Halle-Vilvoorde naar voor, met haar re tieve kernen telde. Enkel in de meest verstede gionale verschillen (de rand rond Brussel, het lijkte en geïndustrialiseerde gemeenten zoals pajottenland en de Zennevallei), een federatie Tienen, Aarschot, Kessel-Lo en Heverlee wa die door haar historische affiniteit, haar struc ren werkersbonden actief. Over Diest zou Van turele banden en geografische situering als Langendonck schrijven: "[...] doch in dit kan bruggenhoofd tussen Vlaanderen, Brussel én ton scheen ons dunkens nog de zon voor ons niet te Wallonië fungeert. schijnen en we hielden ons dan voorloopig weinig bezig niet dit kanton. "
In de schaduw van Leuven? De aanvankelijke beperkte socialistische acti viteit had vele oorzaken: een gebrek aan (fi Als er dan al sprake is van een golfeffect dan nanciële) middelen, bekwame propagandisten moet het gesitueerd worden in het arrondisse (idealisten), lastercampagnes van politieke te ment Leuven, van waaruit het socialisme zich genstanders (liberalen en katholieken), lage als een olievlek verspreidde. Bij het lezen van industrialisatiegraad en last but not least, zoals de memoires van Prosper Van Langendonck Van Langendonck schrijft "[...] omdat op het stellen we vast dat het in de beginfase voorna dorp iemand ontbreekt die gedurig betracht, werkt melijk Leuvenaars waren die de bevolking van om zijne gedachten dieper en dieper in te wortelen; de buitengemeenten met meetings en propa- terwijl anderzijds op elk dorp den pastoor, en met gandatochten tot het socialisme gingen beke hem nog anderen, ons bekampen en het socialisme ren. Dat het socialisme in het arrondissement uitleggen als zijnde eene leer van stelen en moorden Leuven ontstaan is, in de universiteitsstad, is en deelen en nietsdoen. " Met andere woorden, niet verwonderlijk. De historische wortels van door het ontbreken van een permanent kader het Leuvense socialisme gaan immers verder in de meest afgelegen gedeelten van het arron terug in de tijd dan de oprichting in 1885 van dissement was het des te moeilijker voor het werkersbonden door Waalse en Vlaamse me socialisme om er zich te consolideren. Noch taalarbeiders. Voorlopig onderzoek toont aan tans werden weinig middelen geschuwd om het dat reeds in.1848 in Leuven een fourieristische in alle uithoeken kenbaar te maken. Ondanks club, evenals kernen van de Eerste Internatio het beperkt aantal militanten werden er 's zon nale en de Vlaamse Socialistische Partij actief dag progadandatochten georganiseerd - al dan waren. De Vlaamse en Brabantse arbeiderspar niet vergezeld van fanfare of turnkring - én tijen rekruteerden aanvankelijk vooral uit de richtten werklieden uit het arrondissement ei overwegend ambachtelijke nijverheid. In hoe gen streekgebonden dagbladen op (bijvoor-
TGSB 1999/3 tiet Voikshuis aJt^fj van Vilvoorde (collectie N. Van Kenhove)
beeld voor Leuven eerst Le Forçat, later De oorlogen blijkt dat de socialistische partij er ge Volkwil, voor Tienen De Stormldok en voor Lan staag op vooruit is gegaan, en dit niet alleen in den Boeren en Werklieden). het kanton Leuven. Uiteraard bleef de uitbouw van de sociaal-de Toch is het wachten tot het Interbellum voor mocratie niet beperkt tot de partij; vooral de aleer er van een relatieve doorbraak van het coöperaties speelden een belangrijke rol. Net socialisme in het arrondissement kan gespro zoals te Gent met de coöperatie Vooruit, zou ken worden. Niet alleen rezen na de Eerste den de Leuvense socialisten spoedig de coöpe Wereldoorlog de partij afdelingen er als padde ratie De Proletaar oprichten. De geschiedenis stoelen uit de grond (Wilsele, Diest, Wijgmaal, van deze coöperatie zou er een worden van Haacht, Holsbeek, Outgaarden, Hoegaarden vallen en opstaan. Niet alleen moesten de Gent om er slechts enkele te noemen), maar ook op se socialisten herhaaldelijk financieel bijsprin electoraal vlak scoorden de socialisten in ver gen, ze betekende ook het einde van Van Lan- gelijking met andere arrondissementen in gendoncks politieke carrière. Als beheerder Vlaanderen tijdens het Interbellum bijzonder van De Proletaar werd hij van wanbeheer be goed, mede dankzij de invoering van het alge schuldigd en kwam daardoor in aanvaring met meen stemrecht, een eis waarvoor de Leuvense de partij. Het conflict stond in 1911 herhaalde socialisten keihard hadden gestreden (1902). lijk op de agenda van de Algemene Raad en Te Wilsele kwam zelfs een homogeen BWP- het partijbureau van de BWP. Maar ondanks bestuur tot stand, een uitzondering in dit over de problemen zijn de Leuvense socialisten er - wegend katholiek gebied. Uit de gemeente als we de katholieken van toen mogen geloven raadsverkiezingen van tussen de twee wereld - in geslaagd de coöperatie in heel het arrondis-
129 TGSB 1999/3 sèment uit te bouwen. Enigszins verbitterd stel Dit alles en meer nog maakt de structuur uit den de katholieken vast dat de socialisten in van ons onderzoek dat zich nog in een embryo het bezit waren van drie bakkerijen (te Leu nale fase bevindt. Naast de structurele en orga ven, Tienen, Aarschot) en van: "[...] eene brou nisatorische weergave van het traditionele vier werij in de Brouwerstraat, eene cigarenmakerij en span van de sociaal-democratie (vakbond, drukkerij in de Mechelsestraat, eene schoenmake- mutualiteit, coöperatie en partij) richt het on rij in de Wandelingestraat, eene meubelmakerij in derzoek zich ook op haar socio-culturele vere de Vaartstraat en van vele groote schoenwinkels nigingen, duidelijker omschreven als de jonge zoals te Leuven [...] terwijl ze bezig zijn om nog renverenigingen (Volkskinderen, Jonge Wacht, andere winkels te openen, ze doen handel in wij enz.), vrouwenverenigingen, oud-strijders-, nen, in tabak, in schoenen, inmeubek, winkels van culturele (fanfares, toneelgroepen) en sportver specerijen in Leuven, Aerschot en Thienen, win enigingen. Een benadering die ook ruimte laat kels vanellegoederen, van gemaakte kleederen, win voor de dagelijkse praktijk van de organisatie kels van suikergoed en fijngebak, handel in uur aan de basis en voor personele, regionale en werken en reukwerken enz, enz". Met enige over structurele factoren. Met andere woorden het drijving beweerden ze dat wanneer al deze win relaas van het vallen en opstaan van een bewe kels achter elkaar zouden staan dit een rij "[...] ging in een specifieke context, namelijk de metende verscheidene küometers lang" zou zijn en Vlaamse periferie rond een - hoofdzakelijk - dat, wanneer de socialisten zo doorgingen, de Franstalig centrum en de rode burcht Leuven kleine zelfstandigen gedoemd waren te verdwij met haar buitenposten. nen. Dit citaat illustreert duidelijk dat het so cialisme in het arrondissement in 1910 zeker Voor de publicatie en de AMSAB-tentoonstel- niet meer in de kinderschoenen stond. Naast ling werden tussen de eerder genoemde archief- de coöperatie ontwikkelden zich vervolgens de centra afspraken gemaakt rond de prospectie vakverenigingen, de mutualiteiten (bv. in de van verschillende archieven en tijdschriften. jaren 1820 de mutualiteit van de letterzetters, In het verlengde hiervan werd gezorgd voor Cesar De Paepe, Broederlijkheid), kwamen er een geautomatiseerde databank (coördinatie volkshuizen, socio-culturele verenigingen zo en realisatie Bart De Keyser, KADOC), waar als toneelkringen, fanfares, harmonieën (bv. in de verschillende medewerkers van de publi Vermaak na Arbeid te Diest), turnclubs, koren catie systematisch relevante bibliografie, ico (l'Echo des Prolétaires), jeugd- en vrouwenver nografie en archieffondsen kunnen invoeren. enigingen. Deze databank wordt dan overgedragen aan Het onderzoek naar de geschiedenis van het het vernieuwde provinciaal documentatiecen socialisme in het arrondissement Leuven zal zich trum Vlaams-Brabant (zie ook: Kadoc-nieuws- verder toespitsen op de werking van de partij brief, (1999)2, p. 12). tijdens WO II en de ontwikkeling van de zuil vanaf 1945. Ook de belangrijke rol die de Leu vense socialisten tijdens de woelige jaren '60 en '70 speelden bij de opkomst van Nieuw Links krijgt de nodige aandacht.
TGSB 1999/3