Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1 : 50

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz MOGIELNICA (632)

Warszawa 2004

Autorzy: Anna Gabryś-Godlewska*, Dariusz Grabowski*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Barbara Ptak*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Iwona Walentek* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Piotr Kaszycki*

* - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści I. Wstęp (B. Ptak) ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek)...... 4 III. Budowa geologiczna (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek) ...... 7 IV. Złoża kopalin (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek)...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek)...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek). 13 VII. Warunki wodne (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek) ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna) ...... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 22 IX. Składowanie odpadów (A. Gabryś-Godlewska)...... 24 X. Warunki podłoża budowlanego (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek)...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek) ...... 32 XII. Zabytki kultury (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek)...... 35 XIII. Podsumowanie (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek) ...... 36 XIV. Literatura ...... 38

I. Wstęp

Arkusz Mogielnica Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu zgodnie z „Instrukcją...” (2002). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mogielnica Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 1999 w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (Grabowski, Walentek, 1999). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowania odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa ta jest przeznaczona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań go- spodarczych, w tym również planowania przestrzennego na szczeblu gminnym i wojewódz- kim, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóż oraz środowiska przyrodniczego. W trakcie opracowywania mapy zebrano i wykorzystano materiały pochodzące z: Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Oddziałów Zamiejscowych Urzędów Wojewódzkich w Radomiu i Skierniewicach, Wo- jewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie i jego Delegatury w Radomiu, Powiatowych Inspektoratów Ochrony Środowiska w Radomiu i Skierniewicach, Nadleśnictw Grójec i Skierniewice, Instytutu Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie oraz urzędów gmin. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Mogielnica znajduje się pomiędzy 51o 40’ a 51o 50’ szerokości geograficznej północnej i 20o 30’ a 20o 45’ długości geograficznej wschodniej. Administracyjnie opisywany obszar znajduje się na terenach dwóch województw: mazowieckiego i łódzkiego. W obrębie województwa mazowieckiego arkusz obejmuje fragmenty pięciu gmin: Błędów, Belsk Duży, Mogielnica, Miasto Mogielnica i Nowe Miasto nad Pili- cą, należących do powiatu grójeckiego oraz gminy Promna należącej do powiatu białobrze-

4 skiego. W obszar arkusza objęty województwem łódzkim wchodzą fragmenty trzech gmin (Sadkowice, Biała Rawska i Miasto Biała Rawska) należących do powiatu rawskiego. Cały obszar arkusza, według podziału J. Kondrackiego (1998), jest położony w obrębie Wysoczyzny Rawskiej (mezoregion) należącej do makroregionu Wzniesienia Południowoma- zowieckie, wchodzących w skład podprowincji Niziny Środkowopolskie (Fig. 1).

Fig. 1 Położenie arkusza Mogielnica na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.72 – Równina Łowicko-Błońska, 318.76 – Równina Warszawska, 318.77 – Równina Kozienicka, 318.771 – Dolina Dolnej Pilicy Mezoregiony Wzniesień Południowomazowieckich: 318.82 – Wzniesienia Łódzkie, 318.83 – Wysoczyzna Rawska, 318.84 – Równina Piotrkowska, 318.85 – Dolina Białobrzeska, 318.86 – Równina Radomska Wyżyna Małopolska Mezoregion Wyżyny Przedborskej: 342.12 – Wzgórza Opoczyńskie Wysoczyzna Rawska, rozciągająca się na północ od doliny Pilicy i na wschód od doliny Rawki, zbudowana jest z glin zwałowych oraz piaszczysto-żwirowych ostańców czołowo- morenowych związanych z okresem zlodowaceń środkowopolskich (Makowska, 1974a, b).

5 W granicach arkusza wysoczyzna rozcięta jest doliną rzeki Mogielanki i dolinami jej dopływów, prowadzącymi wody do Pilicy. Powierzchnia terenu jest urozmaicona – w części północnej i środkowej występują ciągi wzgórz o rozciągłości południkowej, wznoszące się do 195-200 m n.p.m. (punkt kulminacyj- ny o wysokości 201 m n.p.m. znajduje się we wsi Gołosze). Związane są one najprawdopo- dobniej z akumulacją fluwioglacjalną i limnoglacjalną (formy ozowe i kemowe). W części południowej obszaru arkusza powierzchnia terenu stopniowo obniża się do wysokości około 150-160 m n.p.m. Występujące tutaj niewysokie wzgórza, o rozciągłości zbliżonej do równo- leżnikowej są pozostałością zdenudowanych moren czołowych. Powierzchnia Wysoczyzny Rawskiej opada znacznie w kierunku doliny Mogielanki do wysokości 160-170 m n.p.m. (w części północnej) oraz 130-140 m n.p.m. (w części południowej). Zbocza doliny Mogie- lanki są dosyć strome i osiągają nachylenia rzędu 4-9o, dno doliny jest wąskie – szerokość 50- 100 m – i wypełnione osadami piaszczysto-żwirowymi oraz torfami. Obszar arkusza zgodnie z regionalizacją klimatyczną (Stachy, 1986) znajduje się w dzielnicy mazowieckiej, gdzie występują najniższe roczne opady w skali kraju – średnio około 550 mm. Średnia temperatura roczna wynosi 7–8oC. Okres wegetacyjny trwa od 210 do 220 dni, a liczba dni z przymrozkiem wynosi od 100 do 110. Największe miasto arkusza – Mogielnica – znajduje się w dolinie rzeki Mogielanki i li- czy obecnie około 3 tys. mieszkańców. Jest to ośrodek rzemieślniczo-usługowy. W Mogielni- cy znajduje się 30 zakładów pracy, z których najważniejsze to: Spółdzielnia Chemiczna „No- woplast” produkująca wyroby z tworzyw sztucznych m.in. na potrzeby ogrodnictwa, Przed- siębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „Jag” wytwarzające farby i lakiery. Pozostałe większe miejscowości – Wilków, Błędów, Sadkowice, Kaleń, Trębaczew i Lubania – są uznawane za wsie. Dominuje w nich zabudowa zagrodowa, która w rejonie dużych gospodarstw sadowni- czych ma charakter rozproszony. Na obszarze arkusza przeważa gospodarka rolna. Grunty rolne wysokich klas bonita- cyjnych I-IVa stanowią około 70-75% powierzchni. Na uwagę zasługuje duża ilość sadów, które zajmują w przybliżeniu 25-35% powierzchni użytków rolnych. Na dużą skalę rozwinię- ta jest produkcja pieczarek – w samej gminie Mogielnica znajduje się ponad 30 pieczarkarni. Pod względem turystycznym rejon arkusza jest słabo rozwinięty, istnieje jednak możli- wość wykorzystania do celów rekreacyjnych doliny rzeki Mogielanki. Omawiany obszar jest bardzo słabo zalesiony – większe kompleksy leśne występują w okolicach Wilkowa i Trębaczewa. Są to przeważnie lasy o charakterze gospodarczym, sta- nowiące własność prywatną.

6 Sieć komunikacyjna jest dosyć dobrze rozwinięta. Ważniejsze drogi komunikacyjne to w części południowo-wschodniej arkusza droga Nowe Miasto – Grójec, a w części południo- wo-zachodniej – droga Nowe Miasto – Rawa Mazowiecka. Pozostałe drogi mają rangę gmin- ną. Komunikacja kolejowa na omawianym obszarze nie występuje.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Mogielnica znajduje się w południowo-wschodniej części niecki war- szawskiej (Stupnicka, 1989). Jest to struktura asymetryczna o kierunku północny zachód – południowy wschód. Nachylenie warstw w południowo-zachodnim skrzydle wynosi 5–10o, w skrzydle wschodnim skały leżą prawie poziomo. Niecka wypełniona jest osadami kredy górnej i trzeciorzędu. Utwory późnokredowe – margle i wapienie – nie zostały przewiercone. Osady trzeciorzędowe są reprezentowane głównie przez: piaskowce pylaste i glaukonitowe z wkładkami mułków (paleogen), iły i pyły piaszczyste z wkładkami węgli brunatnych (mio- cen) oraz iły pstre (pliocen), a miąższość całego opisanego kompleksu wynosi 45-60 m (Ma- kowska, 1974b). Utwory te nie odsłaniają się na powierzchni terenu w granicach arkusza i znane są jedynie z kilku głębokich wierceń w rejonie Błędowa, Otaląża, Lubani i Sadkowic. Cały opisywany obszar przykryty jest osadami czwartorzędowymi (Fig. 2), o zróżnico- wanych miąższościach od około 50 m do ponad 80 m, przy czym mogą być one większe, gdyż nie wszędzie nawiercono podłoże czwartorzędu. Występujące osady związane są głów- nie z działalnością lądolodu (m.in.: gliny zwałowe, mułki, iły warwowe, piaski, żwiry) i w mniejszym stopniu rzek (piaski, żwiry, torfy, namuły). Dominującą rolę w budowie form powierzchniowych odgrywają utwory glacjalne zlo- dowaceń środkowopolskich, związane ze stadiałem warty, odsłaniające się prawie na całej powierzchni arkusza. Są one reprezentowane przez: gliny zwałowe, piaski i żwiry ozów i moren czołowych, piaski akumulacji szczelinowej (kemowej), lodowcowej i wodnolodowcowej oraz iły zastoiskowe. Gliny lodowcowe występują na całym obszarze arkusza. Piaski i żwiry wodnolodowcowe często występują wzdłuż dolin rzecznych (np. dolina Mogielanki), natomiast najwyższe wzniesienia są zbudowane z: piasków, żwirów i głazów moren czołowych, kemów i ozów (Makowska, 1974a, b). W okresie zlodowaceń północnopolskich obszar arkusza znajdował się poza zasięgiem lądolodu i był poddany intensywnym procesom wietrzeniowym, które doprowadziły do czę- ściowego zniszczenia osadów zlodowaceń środkowopolskich, stąd powierzchnia Wysoczyzny Rawskiej ma w wielu miejscach charakter denudacyjny. Akumulacja w tym okresie miała

7 miejsce jedynie w dolinach rzecznych, a pozostałością po tych procesach są piaski i żwiry w dolinie Białki, budujące powierzchnię tarasu nadzalewowego.

Fig. 2 Położenie arkusza Mogielnica na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd; holocen: 1 – mady, iły, piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – piaski akumulacji eolicznej (częściowo plejstocen); plejstocen: 3 – piaski ze żwirem stożków napływowych, 4 – piaski miejscami ze żwirem akumulacji rzecznej, 5 – iły i mułki akumulacji zastoiskowej, 6 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 7 – piaski i żwiry ozów, 8 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowco- wej, 9 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej, 10 – głazy, żwiry i gliny zwałowe w strefie akumulacji czołowolodowcowej, 11– torfy, łupki, gytie i margle jeziorne (lokalnie piaski akumulacji rzecznej). Trzeciorzęd; pliocen: 12 – iły, iłowce i piaski. Jura; 13 – wapienie, margle, dolomity, łupki ilaste, mułowce, piaskowce W holocenie trwała akumulacja w obrębie dolin rzecznych i obniżeń terenu – powstały wówczas: torfy, namuły, mułki oraz piaski i żwiry rzeczne – budujące obecną powierzchnię tarasu zalewowego. Utwory eoliczne tworzące pagórki i pola wydmowe zlokalizowane są jedynie w południowo-zachodniej części terenu arkusza (Makowska, 1974a, b).

8 IV. Złoża kopalin

Obszar arkusza Mogielnica jest ubogi w złoża kopalin. Występuje sześć udokumentowanych złóż, które zaliczane są do powszechnych (licznie występujących w przyrodzie i ła- two dostępnych). Kopalinami w tych złożach jest kruszywo naturalne i surowce ilaste ceramiki budowlanej. Wszystkie złoża mają niewielkie powierzchnie (do 5,3 ha) i zostały udokumentowane kartami rejestracyjnymi. Charakterystykę poszczególnych złóż oraz klasyfikację z uwagi na ich ochronę i ochronę środowiska przedstawiono w tabeli 1. Na omawianym terenie podstawową kopaliną jest kruszywo naturalne, które występuje w pięciu złożach: „Dańków” (Kociszewska-Musiał, Musiał, 1983b) i „Wola Chojnata” (Koci- szewska-Musiał, Musiał, 1983a) w gminie Biała Rawska oraz „Broniew” (Kociszewska-Musiał, Musiał, 1987), „Trębaczew” (Kociszewska-Musiał, Musiał, 1984) i „Skarbkowa” (Gradys, 1980) w gminie Sadkowice. Geneza osadów z wymienionych złóż związana jest z akumulacją wodnolodowcową (kemy, ozy) z okresu zlodowaceń środkowopolskich. W złożach „Dańków” i „Broniew” kopaliną są piaski o następujących parametrach: punkt piaskowy od 90,4 do 96,4%, zawartość pyłów mineralnych od 2,2 do 4,5%, zanieczyszczenia obce nie występują. Miąższość złóż jest niewielka od 1,5 do 4,5 m, a grubość nadkładu od 0,5 do 2 m (średnio około 1 m) (Tabela 2). W złożach: „Wola Chojnata”, „Trębaczew”, „Skarbkowa” występują piaski oraz piaski ze żwirem. Miąższość złóż jest zróżnicowana i wynosi od 1,2 m (złoże „Trębaczew”) do 14 m (zło- że „Skarbkowa”). Opisywane złoża znajdują się pod nadkładem o średniej grubości od 0,5 do 1,1 m. Kopaliny charakteryzują się następującymi parametrami: − piaski: średni punkt piaskowy – 92,6-94%, zawartość pyłów mineralnych – 2,7- 5,4%, − piaski ze żwirem: punkt piaskowy – 56,6-66,9%, zawartość pyłów mineralnych – 1,4-6,3%. Wymienione złoża kruszywa naturalnego są złożami o niewielkich powierzchniach i za- sobach, mające znaczenie lokalne. Kopalina może być wykorzystana w budownictwie. Surowce ilaste ceramiki budowlanej występujące w południowo-wschodniej części arkusza zostały udokumentowane w jednym złożu „Mogielnica” (Rękawek, 1987). Kopaliną złoża „Mogielnica” są gliny zwałowe, osiągające miąższość 2,0–4,6 m. Wy- stępują one pod nadkładem przeciętnie 3,1 m. Występujące w nadkładzie złoża „Mogielnica” piaski były stosowane jako surowiec schudzający.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Numer Wiek geologiczne Wydobycie Zastoso- Kategoria zagospoda- Przyczyny złoża Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe (tys. ton, wanie Klasyfikacja złóż rozpoznania rowania 3 konfliktowości na złoża kopaliny litologiczno- (tys. ton, tys. m *) kopaliny 3 złoża złoża mapie surowcowego tys. m *) wg stanu na 31.12.2001 r. (Przeniosło, red., 2002) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Dańków p Q 218 C 1 Z 0 Skb 4 A − * 2 Wola Chojnata pż, p Q 182 C 1 Z 0 Skb 4 A − * 3 Broniew p Q 112 C 1 Z 0 Skb 4 A − * 4 Trębaczew pż, p Q 162 C 1 Z 0 Skb 4 A − * 5 Skarbkowa p, pż Q 824 C 1 N 0 Skb 4 A − *

10 8 Mogielnica g(gc) Q 150* C 1 Z 0 Scb 4 A Gl*

Mogielnica (Wspól. Lasów) g(gc) Q − − ZWB − − − − −

Górki Mogielnickie II i(ic) Q − − ZWB − − − − − Rubryka 3 - p – piaski, pż – piaski i żwiry, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, i(ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4 - Q – czwartorzęd * Rubryka 6 - C 1 – złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7 - złoża: N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9 - kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10 - złoża: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 - złoża: A – małokonfliktowe Rubryka 12 - Gl – ochrona gleb, * – fragment złoża

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe kopaliny złóż kruszywa naturalnego

Powierzchnia złoża Miąższość złoża Grubość Parametry jakościowe kopaliny od -do (śr.) nadkładu Stosunek grubości punkt piaskowy zawartość pyłów Numer Nazwa złoża Rodzaj Zawodnienie od - do (śr.) nadkładu do miąższo- od - do (śr.) mineralnych złoża kopaliny złoża ści złoża N/Z od - do (śr.) (m2) (m) (m) (%) (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 Dańków p 23 800 1,5 – 4,5 (3,9) 0,5 – 1,1 (0,8) 0,01 suche 93,4 – 97,8 (96,4) 1,2 – 4,3 (2,2) p 5 920 (94,0) (5,4) 2 Wola Chojnata (8,0) 0,2 – 1,2 (0,5) b.d. suche pż 11 040 (66,9) (6,3) 3 Broniew p 14 040 1,8 – 4,1 (3,7) 0,6 – 2,0 (1,2) 0,2 suche 77,6 – 97,7 (90,4) 1,3 – 9,1 (4,5) p 1,3 – 8,0 (4,7) częściowo (92,6) (2,7) 4 Trębaczów 21 840 0,2 – 1,5 (0,9) b.d. pż 0,2 – 7,4 (3,9) zawodnione (59,4) (3,3) pole I – 32 400 5,7 – 14,0 (9,3) 57,7 – 93,8 (76,6) 0,4 – 7,1 (1,4) 5 Skarbkowa p, pż pole II – 14 726 3,1 – 8,5 (5,9) 0,2 – 3,1 (1,1) b.d. suche 61,8 – 93,4 (80,2) 0,5 – 9,2 (3,8) 11 pole III – 6 268 5,3 – 9,8 (7,8) 56,6 – 87,3 (73,8) 1,7 – 6,5 (3,3) Rubryka 3 - p – piaski, pż – piaski i żwiry Rubryka 7 - b.d. – brak danych

W złożu „Mogielnica” stwierdzono występowanie dwóch rodzajów glin: glina pylasta (w stropie) i glina piaszczysta (w spągu). Podstawowe parametry kopaliny w złożu są nastę- pujące: margiel ziarnisty – w ilościach śladowych, woda zarobowa 26,4-28,9% (glina pylasta) i 18,9-22,2% (glina piaszczysta), skurczliwość wysychania 8,0-10,0% (glina pylasta) i 6,2-8,4% (glina piaszczysta). Tworzywo ceramiczne po wypaleniu w temperaturze 950oC charakteryzuje się nasiąkliwością 8,0-13,0% (glina pylasta) i 8,6-10,0% (glina piaszczysta) oraz wytrzymało- ścią na zgniatanie 44,2 MPa (glina pylasta) i 26-33 MPa (glina piaszczysta) (Rękawek, 1987). Opisane surowce ilaste miały zastosowanie w przemyśle ceramiki budowlanej do produkcji cegły pełnej i dziurawki na potrzeby lokalne okolicznych mieszkańców. W złożach na terenie arkuszu Mogielnica występują surowce pospolite, dlatego z punktu widzenia ich ochrony zaliczono je do klasy 4, zgodnie z kryteriami zawartymi w wytycznych dokumentowania złóż kopalin stałych (Wytyczne..., 1991). Ze względu na ochronę środowiska przyrodniczego wszystkie złoża (również położone na glebach chronionych) zaliczono do złóż małokonfliktowych (klasa A). Przedstawiona klasyfikacja została uzgodniona z geologami Wydziału Środowiska i Rolnictwa (Oddziałów Zamiejscowych Urzędów Wojewódzkich w Skierniewicach i Radomiu).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Złoża występujące na terenie arkuszu Mogielnica nie są aktualnie eksploatowane. Eks- ploatacja na nich została zaniechana, za wyjątkiem złoża „Skarbkowa”, które do tej pory nie było zagospodarowane. Opisane złoża nie były eksploatowane w sposób zorganizowany i kontrolowany. Od wielu lat (jeszcze przed wykonaniem kart rejestracyjnych dla tych złóż) trwała okresowa eksploatacja przez okolicznych mieszkańców – największe nasilenie miało miejsce w latach 80. Jedynie złoża: „Wola Chojnata”, „Górki Mogielnickie II” i „Mogielnica” były przez krótki okres czasu objęte bardziej systematyczną eksploatacją. Główną przyczyną zaniechania eksploatacji była zmiana warunków ekonomicznych (zmniejszenie zapotrzebowania i opłacalno- ści wydobycia) i prawnych (obowiązek koncesji na eksploatację). Aktualnie w obrębie złóż „Wola Chojnata”, „Broniew” prowadzona jest dorywcza eksploatacja kopaliny na potrzeby lokalne. Złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej: „Górki Mogielnickie II” i „Mogielni- ca – Wspólnota Lasów”, o powierzchni odpowiednio 2,6 ha i 1,3 ha, zostały wykreślone z bilansu zasobów (Morkowska, 1963; Nowak, 1959; Wyrwicki, Stala, 1958).

12 W czasie wizji terenowej stwierdzono nielegalną eksploatację kopalin. Najwięcej takich punktów „dzikiej” eksploatacji znajduje się w zachodniej części arkusza na terenie gmin: Bia- ła Rawska i Sadkowice. W rejonie Trębaczewa i Lubani występują dwa wyrobiska, w których wydobywane są piaski ze żwirem. Miąższość kopaliny w wyrobisku waha się od 1,5 do 2,0 m (Lichwierowicz, 1992). W okolicach Brzostowca występuje kilka wyrobisk, w których trwa eksploatacja głów- nie żwirów, na potrzeby lokalne (Giełżecka, 1993; Mróz, 1991). Surowce ilaste były do niedawna eksploatowane w rejonie Wilkowa (gliny zwałowe), a o- becnie trwa wydobycie w miejscowości Dańków. Kopaliną są tutaj iły warwowe o średniej miąższości około 2,5 m, przerabiane przez cegielnię w Dańkowie (Grzebalski, Soroko, 1971). Cegielnia, działająca sezonowo, przerabia surowiec zhałdowany przez poprzedniego użytkowni- ka złoża – Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną. Eksploatacja świeżego surowca prowadzona jest na niewielką skalę. Występujące w Dańkowie iły warwowe nie zostały udokumentowane, eksploatacja prowadzona jest bez koncesji. Wszystkie eksploatowane w przeszłości złoża nie mają większego znaczenia gospo- darczego, a pozostałe po nich wyrobiska należy zrekultywować, zgodnie z planami zagospodarowania przestrzennego gmin.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Istotnym elementem Mapy geośrodowiskowej Polski jest wyznaczenie w granicach kompleksów litologiczno-surowcowych obszarów perspektywicznych oraz zawartych w ich obrębie obszarów prognostycznych występowania kopalin. Granice obszarów perspektywicznych i prognostycznych na terenie arkusza Mogielnica wyznaczono na podstawie istniejących punktów występowania kopalin, analizy archiwalnych profili wierceń i sprawozdań poszukiwawczych (Brzosko, 1961; Grad, 1991; Musiał, 1992; Osendowska, Kałuża, 1994) oraz analizy geologiczno-geomorfologicznej obszaru badań (Makowska, 1974a, b). Dane jakościowe kopalin występujących w obrębie wytypowanych obszarów skonfrontowano z kryteriami bilansowości złóż kopalin. Wydzielono siedem obszarów perspektywicznych występowania kruszywa naturalnego (piaszczystego, piaszczysto-żwirowego i żwirowego). Wyznaczone obszary perspektywiczne mogą zostać wykorzystane jako przyszła baza surowcowa wystarczająca na zaspokojenie potrzeb lokalnych.

13 W północno-zachodniej części arkusza (gmina Biała Rawska), w rejonie złoża „Wola Chojnata”, wyznaczono obszar perspektywiczny występowania piasków i żwirów. Obszar ten obejmuje fragment wzgórza morenowego. Występujące tutaj piaski z domieszką żwirów mają miąższość 1,5-5,0 m (Osendowska, Kałuża, 1994). Na zachód od Starej Wsi znajduje się fragment obszaru perspektywicznego dla piasków i żwirów wyznaczonego na podstawie punktów wystąpienia kopaliny na sąsiednim arkuszu Rawa Mazowiecka. Średnia miąższość kopaliny wynosi 2,7 m. W rejonie miejscowości Gogolin – Szczuki (gmina Sadkowice) został wyznaczony obszar perspektywiczny dla piasków (Lichwierowicz, 1992). Najbardziej obiecujący obszar perspektywiczny znajduje się w okolicach Trębaczewa i Lubani. Występujące tutaj w lokalnych wyrobiskach piaski ze żwirami o miąższości 1,5- 2,5 m przykryte są nadkładem grubości 0,5-1,0 m. Wykonane sondami głębsze rozpoznanie wskazuje na większą miąższość tych osadów – średnio około 3,7 m (w rejonie Trębaczewa) oraz około 4,3 m (w rejonie Lubani) (Lichwierowicz, 1992). W obszarze perspektywicznym w rejonie złoża „Skarbkowa” występują piaski ze żwi- rami o miąższości od 2,5 m do 8,5 m (Gradys, 1980). W rejonie wsi Brzostowiec wyznaczono kolejny obszar perspektywiczny dla kruszywa grubego (żwiry) (Mróz, 1991). Obszary perspektywiczne w rejonach Trębaczewa i Lubani oraz Skarbkowej dają pewne nadzieje na udokumentowanie nowych złóż, stąd w ich obrębie wyznaczono trzy obszary prognostyczne. Czwarty obszar prognostyczny został wyznaczony w rejonie Dańkowa, gdzie aktualnie trwa eksploatacja iłów warwowych. Obszar prognostyczny I występuje na północ od Trębaczewa i został wyznaczony na podstawie czterech wierceń o głębokości 5,0-10,0 m (Żurak, 1970). Obszar prognostyczny II dla kruszywa piaszczysto-żwirowego w rejonie Lubani został wyznaczony na podstawie dwóch wierceń i jednego punktu wystąpienia kopaliny (Gradys, 1980; Lichwierowicz, 1992). Obszar prognostyczny III wyznaczony został, podobnie jak dwa poprzednie, dla kruszywa piaszczysto-żwirowego w rejonie Skarbkowej, na podstawie czterech wierceń (Gradys, 1980). Obszar prognostyczny IV wyznaczony został głównie ze względu na trwającą aktualnie eksploatację iłów warwowych w okolicach Dańkowa (Grzebalski, Soroko, 1971). Wyznaczone dla kruszywa naturalnego obszary prognostyczne mogą stanowić w przy- szłości lokalną bazę surowcową na potrzeby okolicznych mieszkańców.

14 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jakościowe kopalin dla wyznaczonych obszarów prognostycznych przedstawiono w tabeli 3. Parametry jakościowe kopalin spełniają wymagane kryteria bilansowości. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

Grubość Wiek Numer Grubość kompleksu Po- kompleksu Zasoby Zastoso- obszaru Rodzaj nadkładu litologiczno- wierzchnia litologiczno- Parametry jakościowe w kat. D wanie na kopaliny od – do surowcowe- 1 (ha) surowcowe- (tys. m3) kopaliny mapie (m) go go od-do (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 p. piaskowy 45,4-57,5 % I 53,0 pż Q 0,2-2,2 2,8-5,0 1 961,0 Sd, Skb zaw. pyłów 4,5-9,3 % p. p. śr. 30 % (dla żwiru) II 9,5 pż Q p. p. śr. 75 % (dla piasku) 0,1-1,1 2,1-6,5 582,5 Sd, Skb zaw. pyłów 1,1-4,0 % p. piaskowy 61,8-86,1 % III 38,0 pż Q 0,1-1,1 6,7-8,2 2 215,5 Sd, Skb zaw. pyłów 0,9-2,5 % ił warwowy twardoplast., 1,0-4,0 IV 9,0 i(ic) Q lokalnie zanieczyszczony śr. 1,0 225,0 Scb śr. 2,5 marglem Rubryka 3 - pż – piaski i żwiry, i(ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4 - Q – czwartorzęd Rubryka 9 - kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych, Scb – ceramiki budowlanej Prowadzone w celu rozpoznania i udokumentowania nowych złóż prace geologiczno- poszukiwawcze zakończyły się wynikiem negatywnym, nie stwierdzono występowania kruszywa naturalnego i surowców ilastych o znaczeniu przemysłowym (Jórczak, 1970; Klarkow- ski, 1968; Kwaśniewska, 1980; Liszka, Strzelczyk, 1973). Dwa duże obszary o negatywnych wynikach rozpoznania kruszywa zlokalizowane są w części środkowej i wschodniej arkusza. W rejonie Gołosze-Błogosław nawiercono zamiast kruszywa glinę piaszczystą oraz osady piaszczysto-pylaste i piaszczysto-gliniaste. W rejonie Popowice-Dańków nawiercono serię piasków drobnoziarnistych bez cech surowcowych. Kolejny duży obszar negatywny występuje w południowej części arkusza. W rejonie Żelazna-Brzostowiec prowadzone w latach 70-tych prace nad wystąpieniami osadów piaszczysto-żwirowych w formach powierzchniowych, wykazały co prawda obecność piasków z domieszką żwirów, ale często mocno zaglinionych. Na zachód od Mogielnicy występuje negatywny obszar poszukiwań surowców ilastych. Wierceniami udokumentowano warstwę iłu o miąższości do 1 m w osadach piaszczysto- żwirowych i gliniastych.

15 W dolinie rzeki Mogielanki występują torfy na obszarze, gdzie został utworzony zespół przyrodniczo-krajobrazowy i w związku z tym zostały wyłączone z potencjalnej bazy zasobowej (Zlokalizowanie..., 1996). Ze względu na aspekt ochrony środowiska autorzy zazna- czyli ten obszar jako negatywny dla torfów. W latach 60-tych prowadzono na południe od Mogielnicy prace geologiczno-poszukiwawcze za złożami węgla brunatnego. Teren do badań został wytypowany na podstawie wyników grawimetrycznych. Ostatecznie okazało się, że seria mioceńska w rejonie Mogielni- cy wykazuje jedynie ślady węglonośności, w związku z czym badany obszar (na mapie linia profilu) uznano za negatywny (Listkowski, Majewski, 1967).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Na obszarze arkusza Mogielnica największą rzeką jest Mogielanka, która w okolicach Wilkowa ma swoje źródła. Sieć hydrograficzna jest dosyć dobrze rozwinięta. Główny odpływ wód powierzchniowych skierowany jest na południe do zlewni Pilicy oraz na zachód do zlewni Bzury. Obszary wymienionych zlewni są oddzielone działami II rzędu. Występujące tutaj działy wodne III rzędu mają przebieg zbliżony do południkowego i oddzielają zlewnie kolejnych dopływów Pilicy (od zachodu): Rokitny, Gostomki, Mogielanki i Czarnej Wody. Sieć hydrograficzną uzupełniają niewielkie cieki o przepływie okresowym, oczka wodne oraz spiętrzenia wód wykonane dla celów rolniczych, przemysłowych i rybackich (stawy rybne w rejonie Woli Chojnata). Dolina Mogielanki ma kręty przebieg, jest wąska i dosyć głęboko wcięta w osady budu- jące Wysoczyznę Rawską (maksymalnie około 30 m), co nadaje jej na pewnych odcinkach malowniczy wygląd. Posiada ponadto dobrze rozwiniętą sieć dopływów (Pęczkowska, Figiel, 1998). Według informacji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie i Radomiu wyniki przeprowadzonych badań jakości wód powierzchniowych Mogielanki wy- kazują pozaklasową ich jakość (Jakość..., 2002; Komunikat..., 2003). O niekorzystnej ocenie stanu czystości wód w Mogielance zadecydowały pojedyncze wskaźniki: azot azotynowy i chlorofil „a”. Pozostałe parametry fizykochemiczne były charakterystyczne dla wód o II bądź III klasie czystości. Głównym źródłem zanieczyszczenia Mogielanki jest miasto Mo- gielnica. Oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna w tym mieście została oddana do eksploatacji dopiero w 2000 roku. Ostatnie badania ścieków wykazały przekroczenie zawiesiny ogólnej. Mogielanka przed oddaniem do eksploatacji oczyszczalni, prowadziła wody pozakla-

16 sowe ze względu na: stężenia fosforu ogólnego, zawartość azotu azotynowego i liczbę bakte- rii Coli. Rzeka Białka (dopływ Rawki, zlewnia Bzury), której niewielki fragment znajduje się w północno-zachodnim skraju arkusza (brak punktu pomiarowego na omawianym arkuszu), prowadzi wody III klasy czystości (na odcinku od źródeł do miejscowości Podsędkowice) – według danych WIOŚ w Skierniewicach na rok 1998. Z uwagi na zlikwidowanie wielu naturalnych zagłębień gromadzących wody (stawy, bagna, torfowiska) zaprojektowano tzw. program małej retencji dla doliny Mogielanki, który był realizowany do końca roku 2000. Wykonano pięć małych zbiorników (o powierzchni do 2 ha) rozlokowanych wzdłuż doliny, w miejscowościach: Główczyn, Miechowice, Mogielni- ca (2 zbiorniki) i Dziarnów. 2. Wody podziemne Arkusz Mogielnica w podziale hydrogeologicznym zlokalizowany jest w regionie Ma- zowieckim, subregionie Centralnym i regionie Mazowiecko-Kujawskim. W systemie zarzą- dzania gospodarką wodną obszar ten należy do Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie. Głównymi poziomami użytkowymi są czwartorzędowe piaszczysto-żwirowe warstwy wodonośne, występujące pomiędzy pokładami glin zwałowych. Użytkowy poziom wodono- śny znajduje się na głębokości nieprzekraczającej 50 m. Miąższość warstwy wodonośnej zawiera się w przedziale 5-40 m, a zwierciadło wody w poziomie użytkowym jest najczęściej naporowe, rzadziej swobodne. Wydajności potencjalne dla pojedynczych studni wynoszą 10- 30 m3/h (na obrzeżach arkusza) oraz 30-50 m3/h (w części centralnej) (Pęczkowska, Figiel, 1998). W południowej części arkusza główny poziom użytkowy związany jest z utworami gór- nokredowymi i występuje na głębokości 50-100 m, poza obszarem doliny Mogielanki - gdzie nie przekracza 50 m. Wydajności potencjalne poziomu górnokredowego dochodzą do 50 m3/h, a w strefie doliny Mogielanki nawet do ponad 70 m3/h. Opisany poziom tworzą głównie wapienie, opoki i piaski. Poziomy wodonośne w piętrze trzeciorzędowym mają znaczenie podrzędne. Występują one na głębokości 50-80 m, a miąższość warstwy wodonośnej (oligoceńskie piaski kwarcowe i glaukonitowe) wynosi średnio 5-20 m. Opisany poziom jest mało wydajny i zanieczyszczony pyłem węglowym. W Wilczych Piętkach znajduje się ujęcie czwartorzędowe o głębokości studni 56 m, użytkownikiem tego ujęcia jest wodociąg wiejski. Użytkownikiem największego ujęcia o wy-

17 dajności 1824 m3/h, jest wodociąg wiejski w Woli Chojnata. Czwartorzędowe ujęcie dla wsi Błędów składa się z dwóch studni o łącznej wydajności 72 m3/h. W gminie Sadkowice zlokalizowane są dwa ujęcia komunalne w Kaleniu i Paprotni. Wykorzystują one wody poziomu trzeciorzędowego i czwartorzędowego. Kolejne ujęcie komunalne występuje w Mogielnicy. Użytkowym poziomem wodonośnym są tutaj osady górnokredowe, a łączna wydajność z trzech studni wynosi około 220 m3/h. W południowej części arkusza zlokalizowane jest uję- cie przemysłowe dla spółki „Solmat” w Brzostowcu. Wykorzystuje ono wody poziomu gór- nokredowego osiągając wydajność 218 m3/h (z jednej studni).

Fig. 3 Położenie arkusza Mogielnica na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w ośrodku porowym, 3 – granica GZWP w ośrodku szcze- linowo-krasowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorzęd (Tr); 215A – Sub- niecka Warszawska – część centralna, trzeciorzęd (Tr); 404 – Zbiornik Koluszki-Tomaszów, jura górna (J3); 412 – Zbiornik Goszczewice, jura górna (J3)

18 Jakość wód podziemnych jest dobra – w centralnej części arkusza występują wody klasy I niewymagające uzdatniania, natomiast na pozostałym obszarze wody klasy II wymagają- ce prostego uzdatniania (Pęczkowska, Figiel, 1998). Największe zagrożenie zanieczyszczeń wód podziemnych istnieje w centralnej części arkusza oraz w dolinie Mogielanki, a spowodowane jest przede wszystkim płytkim występo- waniem poziomu wodonośnego, jego słabą izolacją i istnieniem w tych obszarach głównych ognisk zanieczyszczeń. Dominują zagrożenia typu rolniczego wynikające ze stosowania środ- ków ochrony roślin, związane z intensywną gospodarką sadowniczą oraz zagrożenia wynika- jące z braku kanalizacji (np. Mogielnica) i oczyszczalni ścieków (np. Dańków, RSP w Tręba- czewie, gorzelnie w Wilhelmowie i Wilkowie) (Pęczkowska, Figiel, 1998; Rękawek, 1987). Na pozostałym obszarze arkusza występuje stosunkowa dobra izolacja głównego poziomu użytkowego i zagrożenie jest niskie. Przez obszar arkusza Mogielnica przebiegają granice dwóch zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski, 1990). Zbiornik trzeciorzędowy o numerze 215 (Subniecka Warszawska) i 215A (Subniecka Warszawska – część centralna), obejmuje prawie cały obszar arkusza. W obrębie tego zbiornika wyznaczony został obszar najwyższej ochrony, znaj- dujący się w północno-wschodniej części. W części południowo-zachodniej arkusza przebie- ga granica zbiornika górnojurajskiego o numerze 404 (zbiornik Koluszki-Tomaszów). Poło- żenie arkusza Mogielnica na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce ilustruje figura 3.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 632-Mogiel- nica zamieszczono w tabeli 4. W celu porównania uzupełniono je danymi zawartości pier- wiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych).

19 Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawartości Wartość przeciętnych (me- Wartość przeciętnych (me- w glebach na arkuszu dian) w glebach na arkuszu dian) w glebach obszarów Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporzą- 4) dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) 632-Mogielnica 632-Mogielnica niezabudowanych Polski Metale N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4-34 24 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-4 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 12-29 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 1 2 Cu Miedź 30 150 600 2-5 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 1-4 3 3 20 Pb Ołów 50 100 600 5-12 7 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,06 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 632-Mogielnica w poszczególnych grupach za- 1) nieczyszczeń grupa A As Arsen 5 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na Ba Bar 5 podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Zn Cynk 5 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standar- Cd Kadm 5 dy wynikające ze stanu faktycznego, Co Kobalt 5 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod Cu Miedź 5 stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, Ni Nikiel 5 nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów Pb Ołów 5 przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 5 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 632-Mogielnica do poszcze- 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 gólnych grup zanieczyszczeń (ilość próbek) N – ilość próbek 5

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995) – opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m). Po- bierane gleby o masie około 1000 g były suszone w temp. pokojowej, kwartowane i przesie- wane przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna prób- ka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 4).

21 Przeciętne wartości arsenu, baru, chromu, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i rtęci w glebach arkusza są identyczne lub zbliżone do wartości median w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco niższe wartości zanotowano dla cynku i ołowiu. Pod względem zawartości metali, wszystkie badane próbki spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. 2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

22 F i g .

Z t r a o n w i e e c j

z a y r s k z u c z s z e a n ) i

a glebpierwiast kami promieniotwórcz 23 ymi (naosirz ę dn yc h -opissiatki kilome-

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 10 do około 50 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 30 nGy/h i jest zbliżona do średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma są mniej zróżnicowane i mieszczą się w zakresie od około 30 do około 45 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 35 nGy/h. W budowie geologicznej arkusza dominują duże pokrywy plejstoceńskich glin zwałowych, pochodzące z różnych zlodowaceń, które w największym stopniu wpływają na wartości dawek promieniowania gamma. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od około 1 do około 8 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 1 do około 5 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfi- kacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: − tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inżyniersko-geologiczne; − tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); − tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu.

24 Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 5). Tabela 5 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 5; − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (Tabela 6) wykorzystano przy konstrukcji obszarów POLS. Profile te przedstawiają budowę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej położonej pod utworami izolującymi. Wybrane z zamieszczonych w tabeli 6 otwory, (których profile wno- szą istotne informacje dotyczące wykształcenia warstwy izolacyjnej) zlokalizowano również na MGP - plansza B. Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano także odpowiednimi symbolami wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozosta- wienie niezagospodarowanych nisz i zagłębień w morfologii mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem wykorzystania naturalnej bądź stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczano je na Planszy B wyłącznie w formie punktowych znaków graficz- nych, zróżnicowanych ze względu na charakter kopalin. Na arkuszu Mogielnica bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: − obszary zwartej i gęstej zabudowy,

25 − doliny rzeki Mogielanki i jej dopływów w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych ta- rasów holoceńskich, − obszary położone w sąsiedztwie zbiorników wód śródlądowych, rejonów bagiennych i podmokłych, − tereny rezerwatów przyrody, − zwarte obszary leśne o powierzchni powyżej 100 ha. Tereny, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych podłoża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk, zajmują znaczne powierzchnie na terenie całego arkusza. Wysoczyzna polodowcowa pokryta jest tam słaboprzepuszczalnymi glinami zwałowymi zlodowaceń środ- kowopolskich występującymi najczęściej od powierzchni terenu. Miąższość utworów słaboprzepuszczalnych jest bardzo zmienna i wynosi od kilku do kilkunastu metrów (Tabela 6). Niekiedy gliny leżą bezpośrednio na iłach trzeciorzędowych (okolice wsi Górki) lub są przewarstwione czwartorzędowymi iłami zastoiskowymi (w są- siedztwie wsi Lipie i Otaląż). Zwierciadło pierwszego poziomu wodonośnego, na analizowanych obszarach, znajduje się głębiej niż 5 m p.p.t. Na przeważającej części arkusza głównymi poziomami użytkowymi są śródglinowe, piaszczysto-żwirowe warstwy wodonośne w osadach czwartorzędu. Wystę- pują one zazwyczaj na głębokości większej niż 15 m p.p.t., tylko lokalnie w pobliżu miejsco- wości Wilków, Błędów, Dańków i Sadkowice nieco płycej. W południowo-wschodniej części arkusza główny poziom zalega w utworach górnokredowych na głębokości ponad 50 m, a nawet ponad 100 m (Pęczkowska B., Figiel Z., 1998). Na mapie wskazano również kilka małych obszarów o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża, gdzie rozpatrywane gliny przykryte są utworami piaszczystymi (o miąż- szości nieprzekraczającej 2,5 m). Rejony występowania glin stanowić mogą podłoże dla bezpośredniego składowania wy- łącznie odpadów obojętnych. Jedynie w okolicach wsi Dańków istnieje mały obszar prognostyczny dla złóż czwartorzędowych iłów warwowych, które posiadają nieco lepsze właściwo- ści izolacyjne podłoża. Podobnie w okolicy wsi Otaląż istnieje otwór nr 19, w którym pod warstwą glin zwałowych o miąższości 6 m leżą iły warwowe o miąższości 2 m. Tereny te jak również okolice wsi Górki, gdzie gliny zwałowe o miąższości przekraczającej 20 m leżą bez- pośrednio na słaboprzepuszczalnych iłach trzeciorzędowych, można uznać za potencjalnie najlepsze obszary dla lokalizacji składowisk odpadów i należałoby brać je pod uwagę

26 w pierwszej kolejności w przypadku potrzeby lokalizowania w obrębie arkusza Mogielnica składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (do których należą odpady komunalne). Lokalizowanie takich składowisk na pozostałym obszarze wymagać będzie zastoso- wania sztucznie układanych, uzupełniających barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. W obrębie poszczególnych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wań (RWU) określone na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów (O – obojętnych i K – innych niż niebezpieczne i obojętne); − ograniczeń lokalizacyjnych wynikających z istnienia obszarów podlegających ochronie ze względu na: b – zabudowę mieszkaniową, obiekty przemysłowe i użyteczności publicznej, w – wody podziemne, z – złoża kopalin. Ograniczenia te nie mają ultymatywnego charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowi- sko potencjalnego składowiska a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służ- bami: nadzoru budowlanego, ochrony przyrody oraz zabytków, administracji geologicznej i gospodarki wodnej. Obszarowe ograniczenia lokalizacji składowisk w odległości 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy wyznaczono w sąsiedztwie miasta Mogielnica oraz miejscowości Błędów i Sad- kowice. W północno-wschodniej części arkusza wytyczono tereny ograniczeń warunkowych wynikające z istniejącej tam strefy wysokiej ochrony wód podziemnych (OWO) dla GZWP „Subniecka Warszawska (część centralna)” nr 215A. Zakres i zasięg ochrony tego zbiornika może ulec uszczegółowieniu po wykonaniu dokumentacji hydrogeologicznej GZWP. Do ob- szarów o warunkowych możliwościach lokalizacji składowisk włączono również rejon prognostyczny dla występowania złóż piasków i żwirów (okolice wsi Trębaczew) oraz wspo- mniany już teren prognostyczny dla złoża iłów warwowych w sąsiedztwie wsi Dańków. Dodatkowo, w przypadku szukania miejsca pod składowisko, należy brać również pod uwagę odległość od występującej w obrębie wyróżnionych RWU zabudowy na terenach wiej- skich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Na terenie arkusza Mogielnica są to m.in. zabytki, obiekty sakralne i pomniki przyrody żywej wyszczególnione na planszy A mapy. W ramach warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” na planszy B Mapy przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza niezrekultywowanych wyro-

27 bisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpa- dów po przeprowadzeniu badań geologiczno - inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. Wyrobiska pozostałe po eksploatacji piasków i żwirów występują w okolicach wsi: Wo- la Chojnata, Lubania i Broniew. W pobliżu Wilkowa Pierwszego i na obszarze złoża Mogiel- nica istnieją wyrobiska po eksploatacji glin zwałowych. Natomiast na terenie wykreślonego już z bilansu złoża Górki Mogielnickie II istnieje wyrobisko pozostałe po eksploatacji iłów warwowych. Miejsca te w ramach poszukiwania optymalnego sposobu zagospodarowania obszarów poeksploatacyjnych mogą być rozpatrywane jako nisze, w których po wykonaniu uzupełniających, sztucznych barier izolacyjnych możliwa będzie lokalizacja składowisk. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Tabela 6 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych POLS (materiały archiwalne) Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. Miąższość podziemnej występującego pod Profil geologiczny Archi- na mapie warstwy warstwą izolacyjną wum i nr dokumen- izolacyjnej [m p.p.t.] otworu tacyjnej strop litologia i wiek zwierciadło zwierciadło B warstwy warstwy [m] nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,4 Piasek gliniasty BH 1 0,9 Glina piaszczysta Q 20,7 24,0 15,1 6320064 21,6 Piasek gliniasty 24,0 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 0,3 Glina zwałowa BH 19,0 Ił Q 2 26,5 32,0 6,3 6320046 26,8 Pył 32,0 Piasek drobnoziarnisty 34,0 Piasek średnioziarnisty 0,0 Glina piaszczysta 2,0 2,0 Pył BH 3 3,0 Glina piaszczysta Q 12,0 15,0 7,1 6320015 15,0 Piasek średnioziarnisty 17,0 Glina piaszczysta 0,0 Gleba BH 4 0,3 Glina zwałowa Q 11,2 13,1 13,1 6320062 11,5 Piasek średnioziarnisty 0,0 Gleba 0,3 Piasek gliniasty BH 2,5 Glina piaszczysta Q 5 1,7 17,1 17,1 6320056 4,2 Pył 6,2 Piasek drobnoziarnisty 13,2 Piasek średnioziarnisty

28 Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. Miąższość podziemnej występującego pod Profil geologiczny Archi- na mapie warstwy warstwą izolacyjną wum i nr dokumen- izolacyjnej [m p.p.t.] otworu tacyjnej strop litologia i wiek zwierciadło zwierciadło B warstwy warstwy [m] nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba BH 0,2 Glina zwałowa Q 6 16,8 17,0 8,4 6320059 17,0 Piasek pylasty 18,0 Piasek gruboziarnisty 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta BH 7 7,0 Piasek średnioziarnisty Q 6,7 12,6 12,6 6320077 9,5 Glina zwałowa 11,2 Piasek średnioziarnisty 0,0 Glina piaszczysta 0,2 Glina zwałowa BH 20,0 Piasek gliniasty Q 8 20,0 72,0 27,4 6320040 28,0 Piasek drobnoziarnisty 32,0 Glina zwałowa 72,0 Piasek z otoczakami różnoziarnisty 0,0 Gleba BH 0,4 Glina Q 9 13,6 14,0 7,6 6320073 6,5 Glina zwałowa 14,0 Piasek średnioziarnisty 0,0 Gleba BH 10 0,2 Glina zwałowa Q 12,8 13,0 10,0 6320058 13,0 Piasek z otoczakami różnoziarnisty 0,0 Nasyp 1,0 Piasek różnoziarnisty BH 11 1,3 Glina zwałowa Q 10,5 14,9 14,9 6320076 11,8 Piasek drobnoziarnisty 18,5 Glina zwałowa 0,0 Gleba 0,3 Piasek z otoczakami różnoziarnisty BH 2,5 Glina piaszczysta Q 12 5,0 23,0 23,0 6320048 7,5 Piasek drobnoziarnisty 10,0 Piasek z otoczakami różnoziarnisty 24,0 Glina piaszczysta 0,0 Gleba BH 0,2 Glina piaszczysta Q 13 10,6 10,8 6,5 6320017 2,5 Glina zwałowa 10,8 Piasek średnioziarnisty 0,0 Glina piaszczysta 8,0 Piasek drobnoziarnisty 11,0 Glina piaszczysta 12,5 Pył 13,5 Piasek drobnoziarnisty Q BH 14 14,5 Pył 8,0 37,0 25,9 6320071 22,0 Glina piaszczysta 23,5 Piasek różnoziarnisty 24,0 Glina piaszczysta 29,5 Ił 37,0 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Glina piaszczysta BH 5,5 Piasek pylasty Q 15 5,5 8,0 b.d. 6320006 8,0 Żwir 10,7 Piasek drobnoziarnisty

29 Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. Miąższość podziemnej występującego pod Profil geologiczny Archi- na mapie warstwy warstwą izolacyjną wum i nr dokumen- izolacyjnej [m p.p.t.] otworu tacyjnej strop litologia i wiek zwierciadło zwierciadło B warstwy warstwy [m] nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Glina zwałowa 8,0 Piasek drobnoziarnisty 11,0 Glina 12,6 Muły 13,6 Piasek 14,5 Muły Q BH 22,0 Glina 16 8,0 48,0 b.d. 6320003 23,5 Piasek 24,0 Glina zwałowa 29,5 Piasek ze żwirem 30,5 Muły 37,0 Ił marglisty 48,0 Piasek drobnoziarnisty 50,2 Piasek kwarcowy 0,0 Glina piaszczysta Q BH 17 28,7 50,6 50,6 b.d. 6320082 Ił Tr 50,6 Piasek 0,0 Humus BH 0,4 Glina zwałowa Q 18 4,6 5,0 b.d. 6320037 5,0 Piasek drobnoziarnisty 6,4 Piasek różnoziarnisty 0,0 Gleba 0,5 Glina zwałowa BH 19* 6,0 Ił Q>29,5 21,0 5,0 6320069 8,0 Muły 11,0 Glina piaszczysta Rubryka 1: BH – Bank HYDRO, Rubryka 2: * - otwór wiertniczy zlokalizowany również na MGP - Plansza B, Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd, Rubryka 7: b.d. – brak danych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do katego- rii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Mogielnica Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (MHP) (Pęczkowska, Figiel, 1998). Stopień zagrożenia wód

30 podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: − stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, − stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, − stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej dostępności*: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne, bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, − stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanie- czyszczeń, − stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń, czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego

Na obszarze arkusza Mogielnica dokonano oceny warunków geologiczno-inżynierskich podłoża budowlanego. Z analizy wyłączono grunty rolne zaliczone do klasy I-IVa, które do- minują na omawianym obszarze (około 70% powierzchni), łąki na glebach pochodzenia orga- nicznego oraz obszary leśne i rejony o zwartej zabudowie miejskiej (Instrukcja..., 2002). Z o- ceny nie zostały wyłączone obszary złóż kopalin z uwagi na ich małe powierzchnie (wszystkie złoża zaznaczone są na mapie symbolem). Przy ocenie korzystano z materiałów publiko- wanych: Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 (Makowska, 1974a) – rozprzestrzenienie i litologia osadów, Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 (Pęczkowska, Figiel, 1998) – głębokość występowania zwierciadła wód gruntowych oraz mapa topograficzna.

*„dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku

31 Wyróżniono dwa rodzaje wydzieleń: − obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa, do których zaliczono tereny wy- stępowania gruntów spoistych w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz gruntów niespoistych średniozagęszczonych i zagęszczonych, w których zwier- ciadło wody gruntowej występuje na głębokości poniżej 2 m, a spadki terenu są mniejsze od 12%, − obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa, do których zaliczono grunty słabonośne, tereny na których zwierciadło wód gruntowych znajduje się na głęboko- ści mniejszej niż 2 m p.p.t. oraz podmokłości i zabagnienia. Na obszarze arkusza Mogielnica tereny o warunkach korzystnych dla budownictwa znajdują się na wysoczyźnie polodowcowej. Na powierzchni wysoczyzny występują grunty spoiste małoskonsolidowane (gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich – zlodowacenie warty) oraz niespoiste średniozagęszczone (piaski i żwiry wodnolodowcowe zlodowaceń środ- kowopolskich). Wymienione obszary rozciągają się w południowej, południowo-zachodniej i północno-zachodniej części arkusza. Warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo występują w dolinach cieków powierzchniowych (dolina rzeki Mogielanki i jej dopływy) i w większych obniżeniach terenu (okolice: Lubani, Sadkowic, Popowic i Woli Chojnaty). Na wymienionych obszarach znajdują się grunty organiczne (torfy) oraz grunty niespoiste średniozagęszczone (mułki, piaski i żwiry rzeczne) oraz lokalnie występujące luźne piaski wydmowe (okolice: Sadkowic, Bujał).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Mogielnica nie jest bogaty w elementy środowiska podlegające różnym formom ochrony. Najważniejszym obszarem chronionym jest rezerwat „Trębaczew” położo- ny w gminie Sadkowice. Został on utworzony w 1958 roku na powierzchni 164,91 ha w celu zachowania, dla celów naukowych i dydaktycznych, fragmentu lasu sosnowo-dębowego z dużym udziałem modrzewia polskiego (największe skupienie modrzewia na Mazowszu) (Chmielewski, 1995). Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Dolina rzeki Mogielanki” utworzony został na mo- cy rozporządzenia wojewody mazowieckiego z 2002 roku, pomiędzy miejscowościami Główczyn Towarzystwo – Dziarnów w gminie Mogielnica powiatu grójeckiego (Rozporzą- dzenie..., 2002). Powierzchnia zespołu wynosi 415 ha. Wokół niego utworzono otulinę, którą stanowi zewnętrzny, bezpośrednio przylegający do granic zespołu pas terenu o szerokości 300 m. Celem utworzenia tego zespołu była ochrona i zachowanie w stanie naturalnym ma-

32 lowniczych odcinków doliny rzecznej (stawy, meandry, wysoka skarpa dolinna) wraz z zespołem faunistyczno-florystycznym (m.in. ochrona występujących tutaj torfowisk, roślin- ności bagiennej, wydr) (Chmielewski, 1995; Wiercioch i in. 1997).

Fig. 5 Położenie arkusza Mogielnica na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE (Dyduch- Falniowska i in., 1999) System ECONET 1 – międzynarodowe obszary węzłowe, ich numer i nazwa: 21M – Puszczy Pilickiej. 2 – krajowe obszary węzłowe, ich numer i nazwa: 11K – Puszczy Bolimowskiej. 3 – krajowe korytarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 42k – Rawki System CORINE 4 – ostoje przyrody o znaczeniu europejskim – obszarowe, ich numer i nazwa: 288 – Puszcza Bolimowska, 300 – Do- lina Rawki, 310 – Modrzewina, 318 – Dolina Pilicy, 318c – Sokół, 318d – Borowina, 329 – Lasy Spalskie, 330 – Żą- dłowice, punktowe: 318b – Nowe Miasto nad Pilicą Na obszarze arkusza występuje siedem pomników przyrody, a dalszych osiem jest pro- jektowanych. Są to głównie stanowiska przyrody żywej, składające się z pojedynczych drzew (Sadkowice, Lubania) lub z grupy drzew (Bujały, Kaleń, Paprotnia). W Bujałach, Kaleniu i Paprotni chronione drzewa znajdują się na terenach parków dworskich. Najciekawszym i n- ajbardziej wartościowym obiektem jest aleja drzew pomnikowych, znajdująca się w Bujałach.

33 Składa się ona z 221 drzew, wśród których dominują lipy drobnolistne i jesiony wyniosłe, w mniejszym stopniu robinie akacjowe i kasztanowce białe. Średnia wysokość drzew wynosi 12-20 m, a ich wiek ocenia się na 120-140 lat. Aleja składająca się z trzech odcinków, któ- rych łączna długość wynosi prawie 1200 m, posiada dużą wartość przyrodniczą, krajobrazową i historyczną. Pomniki przyrody nieożywionej to głazy narzutowe będące pozostałością po obecności lądolodu, znajdujące się w Dańkowie i Miechowicach. Wszystkie chronione elementy przyrody (istniejące i projektowane) zostały wyszcze- gólnione w tabeli7 . Arkusz Mogielnica jest bardzo ubogi pod względem zalesienia. Lasy, głównie gospo- darcze, występują wzdłuż doliny Mogielanki oraz w rejonach Skarbkowej, Trębaczewa, Wil- kowa, Woli Chojnaty i Bujał, zajmując zaledwie około 10% powierzchni arkusza. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu ochrony Miejscowość na mapie Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Sadkowice L – „Trębaczew” 1 R Trębaczew 1958 rawski (164,9) Błędów 2 P Dańków 1994 Pn – G grójecki Sadkowice 3 P Sadkowice 1990 Pż – jesion wyniosły rawski Sadkowice Pż – 10 dębów, 6 modrzewi, 4 P Kaleń 1984, 1990 6 kasztanowców, buk, sosna, rawski brzoza Sadkowice 5 P Bujały 1985, 1990 Pż – 5 modrzewi, wiąz rawski Sadkowice 6 P Bujały 1996 Pż – aleja 221 drzew pomnikowych rawski Sadkowice Pż – 2 lipy, dąb, modrzew, jesion, 7 P Paprotnia 1984, 1990 rawski 2 kasztanowce Sadkowice 8 P Lubania 1985 Pż – topola biała rawski Mogielnica 9 P Miechowice * Pn – G grójecki M-sto Mogielnica 10 P Miechowice * Pż – sosna grójecki M-sto Mogielnica 11 P Izabelin * Pż – topola grójecki Mogielnica 12 P Główczyn * Pż – sosna grójecki

34 Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu ochrony Miejscowość na mapie Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Mogielnica 13 P Główczyn * Pż – dąb grójecki M-sto Mogielnica 14 P Izabelin * Pż – 3 sosny grójecki Mogielnica 15 P Otaląż * Pż – zespół 29 lip grójecki M-sto Mogielnica 16 P Mogielnica * Pż – sosna grójecki M-sto i gm. Mogiel- Główczyn - „Dolina rzeki Mogielanki” 17 Z nica 2002 Mogielnica (415) grójecki Rubryka 2 - R – rezerwat, P – pomnik przyrody, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 5 - * - w fazie projektowania Rubryka 6 - rodzaj rezerwatu: L – leśny - rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy Brak na opisywanym arkuszu ważnych obszarów o walorach krajobrazowo- przyrodniczych potwierdza również program sieci ekologicznej ECONET-Polska (Liro, 1998), którego celem jest opracowanie systemu obszarów przyrodniczych mających najwyż- szą rangę krajową i międzynarodową. Obszar arkusza Mogielnica znajduje się poza obszara- mi węzłowymi oraz poza korytarzami ekologicznymi. Najbliżej leżącym obszarem węzło- wym o znaczeniu międzynarodowym jest Dolina Pilicy. Realizowany równolegle program CORINE (Dyduch-Falniowska i in., 1999) ma za zadanie wytypowanie ostoi przyrodniczych o znaczeniu europejskim, które na opisywanym terenie również nie występują (Fig. 5). Opisane powyżej nieliczne chronione elementy środowiska wskazują, że utworzenie ze- społu przyrodniczo-krajobrazowego w dolinie Mogielanki było wskazane, gdyż podniosło to rangę przyrodniczą omawianego terenu, a być może przyczyni się również do zwiększenia jego atrakcyjności pod względem turystycznym.

XII. Zabytki kultury

Teren arkusza Mogielnica nie jest zasobny w zabytki kultury. W samej Mogielnicy oraz w większych wsiach znajdują się nieliczne zabytki sakralne i architektoniczne, często zlokalizowane w obrębie pozostałości parków dworskich. Największe nagromadzenie zabytków kultury wpisanych do rejestru znajduje się w Mogielnicy, po raz pierwszy wzmiankowanej w połowie XIII w. jako własność cystersów z Sulejowa. Mogielnica prawa miejskie uzyskała w roku 1317 za sprawą księcia mazowieckiego Ziemowita II. Największy rozkwit miasta przypadł na okres XV–XVII w., kiedy stało

35 się ono znanym ośrodkiem tkacko-sukienniczym. Od XVII w. miasto zajęte przez Prusy stopniowo podupadało. Od końca XIX w. rozpoczął się rozwój warzywnictwa i sadownictwa, które do dnia dzisiejszego stanowi podstawową gałąź działalności gospodarczej miasta i gminy. W okresie II wojny światowej Mogielnica została znacznie zniszczona. Z ważnych zabytków zachowały się tutaj dwa kościoły: św. Floriana z XIX w. oraz drewniany kościół św. Trójcy z XVII w. Najlepiej zachowanym zabytkiem jest ratusz w stylu klasycystycznym z lat 1823- 1827. Ponadto występują tutaj, zachowane w nienajlepszym stanie, drewniane budowle z przełomu XVIII i XIX wieku – m.in. budynek z bali modrzewiowo-sosnowych (Mileska, 1994). Kilka ciekawych zabytków znajduje się również w Błędowie. Są to: kościół św. Proko- pa Opata z lat 1935-38 w stylu „podhalańskim”, kościół parafialny św. Józefa z końca XIX wieku oraz zespół pałacowo-parkowy z dworem, czterema pawilonami dworskimi i parkiem z II połowy XVIII w. (obecnie użytkownikiem jest Uniwersytet Warszawski). W Wilkowie, Lipiach, Sadkowicach i Lubani znajdują się zabytki sakralne i pozostało- ści dawnej zabudowy dworskiej. W kilku wsiach znajdują się pozostałości zespołów dworsko-parkowych: w Dańkowie dwór z dwoma pawilonami i parkiem, w Głudni dwór z zespołem folwarcznym i stawem, w Woli Chojnacie spichlerz z początku XIX w., w Starej Wsi park dworski i spichlerz mo- drzewiowy z przełomu XVIII i XIX w. Zespoły dworsko-parkowe pochodzące z XIX w., w których zachowały się jedynie fragmenty parków, występują w Paprotni, Bujałach, Kale- niu, Jajkowicach, Bielanach i Golianowie. W dolinie Mogielanki, w okolicach Otalążki, odkryto prehistoryczny ośrodek kultowy z II–VII w n.e., służący osiadłej tu wspólnocie w czasie świąt plemiennych (Przewodnik..., 1994), a w Zofiówce ślad osadnictwa z młodszego okresu rzymskiego. Na obszarze arkusza występują jeszcze inne stanowiska archeologiczne, ale ich wartość naukowa i kulturowa jest znacznie mniejsza.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Mogielnica charakteryzuje się raczej powolnym rozwojem gospodarczym. Dominującą gałęzią gospodarki jest rolnictwo, a zwłaszcza sadownictwo i warzywnic- two, które rozwinęło się tutaj pod koniec XIX w. Większe miejscowości (jak Mogielnica) i wsie pełnią tutaj rolę ośrodków o charakterze usługowo-handlowym. Złoża udokumentowane na tym obszarze zawierają pospolite kopaliny czwartorzędowe - kruszywo naturalne i surowce ilaste ceramiki budowlanej – w ilościach wystarczających na

36 pokrycie potrzeb lokalnej ludności. Obecnie żadne z udokumentowanych złóż nie jest eksploatowane. Potrzeby miejscowe zaspokaja się eksploatacją prowadzoną w sposób niekoncesjo- nowany – stąd ważnym zadaniem jest uregulowanie tej sytuacji prawnej. Eksploatacja kopalin powinna odbywać się na podstawie ważnych koncesji. Pozostałe wyrobiska należy jak naj- szybciej zrekultywować, gdyż wykorzystywane są jako wysypiska śmieci. Wyznaczone obszary perspektywiczne i prognostyczne dla kruszywa naturalnego i surowców ilastych ceramiki budowlanej mogą w przyszłości stanowić rezerwę i bazę zaso- bową tego rejonu. Wody powierzchniowe, związane głównie z rzeką Mogielanką i jej dopływami, są po- zaklasowe. Wody podziemne ujmują przede wszystkim dwa poziomy wodonośne: czwarto- rzędowy i kredowy, a jakość tych wód jest bardzo dobra i dobra. Ochrona jakości wód powinna być brana pod uwagę w planach zagospodarowania przestrzennego gmin. Tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów występują powszechnie na obszarze całego arkusza Mogielnica. W rejonach tych na powierzchni terenu odsłaniają się słaboprzepuszczalne gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich, które sta- nowić mogą podłoże dla bezpośredniego składowania wyłącznie jednak odpadów obojętnych. Występujące w okolicach wsi Dańków czwartorzędowe iły warwowe uznać można za podło- że odpowiednie dla lokalizacji składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (do których należą odpady komunalne). Natomiast w przypadku potrzeby lokalizowania na pozo- stałym obszarze tego typu składowisk konieczne będzie wykonanie dodatkowych, sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Wytypowane na mapie tereny należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych, niż składowiska odpadów, inwestycji uciążliwych, gdyż wskazane obszary spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie pol- skim. Wysoko rozwinięte i z dużymi tradycjami sadownictwo powinno nadal stanowić bazę dla rozwoju przemysłu spożywczego w tym rejonie. Występujące tu chronione obszary i obiekty przyrodnicze są nieliczne, należy więc dbać o ich ochronę i dążyć do zwiększenia ich liczebności. W związku z dominacją od wielu dziesięcioleci gospodarki rolnej, brakiem bazy surowcowej dla rozwoju większego przemysłu oraz małą atrakcyjnością przyrodniczą i tury-styczną terenu, należy popierać dalszy rozwój sadownictwa i warzywnictwa. Te kierunki rozwoju są istotne również z uwagi na duże doświadczenie i znaczne osiągnięcia miejscowej ludności w wymienionych dziedzinach. Utworzenie w dolinie Mogielanki zespołu przyrodniczo-

37 krajobrazowego pozwoli na zachowanie, w stanie zbliżonym do naturalnego, malowniczych odcinków tej doliny wraz z występującą tu florą i fauną, a pośrednio może przyczynić się do poprawienia jakości wód w rzece oraz do rozwoju turystyki na tym obszarze.

XIV. Literatura

BRZOSKO Z., 1961 – Objaśnienia do Mapy eksploatowanych kopalin budowlanych Polski w skali 1:100 000 ark. Nowe Miasto. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa. CHMIELEWSKI S., 1995 – Rozpoznanie walorów przyrodniczych gminy Mogielnica. Arch. Urz. Woj. Radom (rękopis). DYDUCH-FALNIOWSKA A., KAŹMIERCZAKOWA R., MAKOMSKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA-SUCHARSKA J., ZAJĄC K., 1999 – Ostoje przyrody w Pol- sce. CORINE. Instytut Ochrony Przyrody. PAN. Kraków. GIEŁŻECKA D., 1993 – Analiza stanu rozpoznania i wykorzystania bazy surowcowej woje- wództwa radomskiego. Arch. Urz. Woj. Radom. GRABOWSKI D., WALENTEK I., 1999 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Mogielnica (632). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. GRAD A., 1991 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych i możliwości ich wykorzystania na potrzeby lokalne w gminie Belsk Duży. Arch. Urz. Woj. Radom. GRADYS A., 1980 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Skarbkowa”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. GRZEBALSKI G., SOROKO R., 1971 – Surowce użyteczne (mineralne) powiatu grójeckie- go i możliwości ich wykorzystania. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warsza- wa. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000. 2002. Państw. Inst. Geol. Warszawa. JAKOŚĆ i zagrożenia wód powierzchniowych w województwie mazowieckim. 2002. Raport Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie. Inspekcja Ochro- ny Środowiska. Warszawa. JÓRCZAK W., 1970 - Sprawozdanie z prac przygotowawczych złoża surowca ilastego do produkcji wyrobów cienkościennych przeprowadzonych w rejonie Mogielnicy. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KLARKOWSKI W., 1968 – Dokumentacja geologiczna torfowisk „Dolina rzeki Mogielan- ki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

38 KLECZKOWSKI A., red., 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków. KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., MUSIAŁ T., 1983a – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego piaskowo-żwirowego i piasku żwirowni w Woli Chojnacie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., MUSIAŁ T., 1983b – Karta rejestracyjna złoża piasku w Dań- kowie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., MUSIAŁ T., 1984 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego – pospółki w Trębaczewie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., MUSIAŁ T., 1987 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego – piasku w miejscowości Broniew. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KOMUNIKAT o stanie środowiska naturalnego w powiatach: białobrzeskim, grójeckim, ko- zienieckim, lipskim, przysuskim, radomskim, szydłowieckim, zwoleńskim w III kwartale 2003 r. 2003. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie Delegatura w Radomiu. Radom. KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KWAŚNIEWSKA J., 1980 – Dodatek do sprawozdania z prac geologiczno- poszukiwawczych kruszywa naturalnego na terenie województwa radomskiego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LICHWIEROWICZ T., 1992 – Aktualizacja inwentaryzacji złóż surowców mineralnych, wyrobisk i składowisk odpadów w systemie Ingsurmin gminy Sadkowice. Centr. Arch. Ge- ol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A., red., 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LISTKOWSKI W., MAJEWSKI J., 1967 – Sprawozdanie z prac geologiczno- poszukiwawczych za złożami węgla brunatnego w rejonie Mogielnicy. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LISZKA M., STRZELCZYK G., 1973 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego na terenie powiatu Grójec. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

39 MAKOWSKA A., 1974a – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Skierniewice. Inst. Geol. Warszawa. MAKOWSKA A., 1974b – Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Skierniewice. Inst. Geol. Warszawa. MAPA GŁÓWNYCH zbiorników wód podziemnych w skali 1:500 000, PIG 2003 r. MATERIAŁY archiwalne zgromadzone w bazie danych Banku HYDRO i CAG PIG MILESKA M., red., 1994 – Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski. PWN. Warszawa. MORKOWSKA J., 1963 – Karta rejestracyjna złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej Górki Mogielnickie II. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MRÓZ W., 1991 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych i możliwości ich wykorzystania na potrzeby lokalne w gminie Mogielnica. Arch. Urz. Woj. Radom. MUSIAŁ B., 1992 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych i możliwości ich wykorzystania na potrzeby lokalne w gminie Błędów. Arch. Urz. Woj. Radom. NOWAK J., 1959 – Karta rejestracyjna złoża glin czwartorzędowych cegielni „Górki” koło Mogielnicy. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. OSENDOWSKA E., KAŁUŻA E., 1994 – Aktualizacja inwentaryzacji złóż surowców mineralnych, wyrobisk i składowisk odpadów w systemie Ingsurmin gminy Biała Raw- ska. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PĘCZKOWSKA B., FIGIEL Z., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Mogielnica. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PROJEKT badań geologicznych dla arkuszy: Mogielnica (632) i Goszczyn (633) Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, CAG PIG; PRZENIOSŁO S., red., 2002 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.XII.2001 r. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PRZEWODNIK archeologiczny. 1994. Muzeum Okręgowe. Radom. RĘKAWEK M., 1987 – Karta rejestracyjna złoża surowca ilastego ceramiki budowlanej „Mogielnica” do lokalnej produkcji cegły pełnej i dziurawki grubościennej. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. ROZPORZĄDZENIE Wojewody Mazowieckiego Nr 54 z dnia 1.07.2002 r. w sprawie wy- znaczenia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Dolina rzeki Mogielanki”. 2002. Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego. Warszawa.

40 RÜHLE E., red., 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. STACHY J., red., 1986 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol. Warszawa. STUPNICKA E., 1989 – Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol. Warszawa. WIERCIOCH A., OJRZYŃSKA G., CELICHOWSKI A., 1997 – Inwentaryzacja i weryfika- cja pomników przyrody województwa skierniewickiego – gminy Sadkowice i Biała Rawska. Arch. Urz. Woj. Skierniewice. WYRWICKI R., STALA Z., 1958 – Karta rejestracyjna złoża gliny ceramiki budowlanej cegielni „Wspólnota Lasów”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

WYTYCZNE dokumentowania złóż kopalin stałych w kategoriach D1 do A. 1991. Komisja Zasobów Kopalin. Warszawa. ZLOKALIZOWANIE i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. 1996. Instytut Melioracji i Użytków Zielnych. Falenty. ŻURAK J., 1970 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym przeprowadzonych w powiecie Rawa Mazowiecka. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.