PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000 Arkusz MOGIELNICA (632) Warszawa 2004 Autorzy: Anna Gabryś-Godlewska*, Dariusz Grabowski*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Barbara Ptak*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Iwona Walentek* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Piotr Kaszycki* * - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp (B. Ptak) ................................................................................................................. 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek)........ 4 III. Budowa geologiczna (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek) ............................................. 7 IV. Złoża kopalin (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek)......................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek)...................... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek). 13 VII. Warunki wodne (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek) ................................................... 16 1. Wody powierzchniowe................................................................................................. 16 2. Wody podziemne.......................................................................................................... 17 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 19 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna) ......................................................................................... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) .............................................. 22 IX. Składowanie odpadów (A. Gabryś-Godlewska).............................................................. 24 X. Warunki podłoża budowlanego (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek)........................... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek) ........................... 32 XII. Zabytki kultury (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek).................................................... 35 XIII. Podsumowanie (B. Ptak, D. Grabowski, I. Walentek) .................................................... 36 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 38 I. Wstęp Arkusz Mogielnica Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu zgod- nie z „Instrukcją...” (2002). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mogielnica Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 1999 w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (Grabowski, Walentek, 1999). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowania odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa ta jest przeznaczona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań go- spodarczych, w tym również planowania przestrzennego na szczeblu gminnym i wojewódz- kim, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóż oraz środowiska przyrodni- czego. W trakcie opracowywania mapy zebrano i wykorzystano materiały pochodzące z: Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Oddziałów Zamiejscowych Urzędów Wojewódzkich w Radomiu i Skierniewicach, Wo- jewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie i jego Delegatury w Radomiu, Powiatowych Inspektoratów Ochrony Środowiska w Radomiu i Skierniewicach, Nadleśnictw Grójec i Skierniewice, Instytutu Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie oraz urzędów gmin. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o złożach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Mogielnica znajduje się pomiędzy 51o 40’ a 51o 50’ szerokości geogra- ficznej północnej i 20o 30’ a 20o 45’ długości geograficznej wschodniej. Administracyjnie opisywany obszar znajduje się na terenach dwóch województw: ma- zowieckiego i łódzkiego. W obrębie województwa mazowieckiego arkusz obejmuje fragmen- ty pięciu gmin: Błędów, Belsk Duży, Mogielnica, Miasto Mogielnica i Nowe Miasto nad Pili- cą, należących do powiatu grójeckiego oraz gminy Promna należącej do powiatu białobrze- 4 skiego. W obszar arkusza objęty województwem łódzkim wchodzą fragmenty trzech gmin (Sadkowice, Biała Rawska i Miasto Biała Rawska) należących do powiatu rawskiego. Cały obszar arkusza, według podziału J. Kondrackiego (1998), jest położony w obrębie Wysoczyzny Rawskiej (mezoregion) należącej do makroregionu Wzniesienia Południowoma- zowieckie, wchodzących w skład podprowincji Niziny Środkowopolskie (Fig. 1). Fig. 1 Położenie arkusza Mogielnica na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.72 – Równina Łowicko-Błońska, 318.76 – Równina Warszawska, 318.77 – Równina Kozienicka, 318.771 – Dolina Dolnej Pilicy Mezoregiony Wzniesień Południowomazowieckich: 318.82 – Wzniesienia Łódzkie, 318.83 – Wysoczyzna Rawska, 318.84 – Równina Piotrkowska, 318.85 – Dolina Białobrzeska, 318.86 – Równina Radomska Wyżyna Małopolska Mezoregion Wyżyny Przedborskej: 342.12 – Wzgórza Opoczyńskie Wysoczyzna Rawska, rozciągająca się na północ od doliny Pilicy i na wschód od doliny Rawki, zbudowana jest z glin zwałowych oraz piaszczysto-żwirowych ostańców czołowo- morenowych związanych z okresem zlodowaceń środkowopolskich (Makowska, 1974a, b). 5 W granicach arkusza wysoczyzna rozcięta jest doliną rzeki Mogielanki i dolinami jej dopływów, prowadzącymi wody do Pilicy. Powierzchnia terenu jest urozmaicona – w części północnej i środkowej występują ciągi wzgórz o rozciągłości południkowej, wznoszące się do 195-200 m n.p.m. (punkt kulminacyj- ny o wysokości 201 m n.p.m. znajduje się we wsi Gołosze). Związane są one najprawdopo- dobniej z akumulacją fluwioglacjalną i limnoglacjalną (formy ozowe i kemowe). W części południowej obszaru arkusza powierzchnia terenu stopniowo obniża się do wysokości około 150-160 m n.p.m. Występujące tutaj niewysokie wzgórza, o rozciągłości zbliżonej do równo- leżnikowej są pozostałością zdenudowanych moren czołowych. Powierzchnia Wysoczyzny Rawskiej opada znacznie w kierunku doliny Mogielanki do wysokości 160-170 m n.p.m. (w części północnej) oraz 130-140 m n.p.m. (w części południowej). Zbocza doliny Mogie- lanki są dosyć strome i osiągają nachylenia rzędu 4-9o, dno doliny jest wąskie – szerokość 50- 100 m – i wypełnione osadami piaszczysto-żwirowymi oraz torfami. Obszar arkusza zgodnie z regionalizacją klimatyczną (Stachy, 1986) znajduje się w dzielnicy mazowieckiej, gdzie występują najniższe roczne opady w skali kraju – średnio około 550 mm. Średnia temperatura roczna wynosi 7–8oC. Okres wegetacyjny trwa od 210 do 220 dni, a liczba dni z przymrozkiem wynosi od 100 do 110. Największe miasto arkusza – Mogielnica – znajduje się w dolinie rzeki Mogielanki i li- czy obecnie około 3 tys. mieszkańców. Jest to ośrodek rzemieślniczo-usługowy. W Mogielni- cy znajduje się 30 zakładów pracy, z których najważniejsze to: Spółdzielnia Chemiczna „No- woplast” produkująca wyroby z tworzyw sztucznych m.in. na potrzeby ogrodnictwa, Przed- siębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „Jag” wytwarzające farby i lakiery. Pozostałe większe miejscowości – Wilków, Błędów, Sadkowice, Kaleń, Trębaczew i Lubania – są uznawane za wsie. Dominuje w nich zabudowa zagrodowa, która w rejonie dużych gospodarstw sadowni- czych ma charakter rozproszony. Na obszarze arkusza przeważa gospodarka rolna. Grunty rolne wysokich klas bonita- cyjnych I-IVa stanowią około 70-75% powierzchni. Na uwagę zasługuje duża ilość sadów, które zajmują w przybliżeniu 25-35% powierzchni użytków rolnych. Na dużą skalę rozwinię- ta jest produkcja pieczarek – w samej gminie Mogielnica znajduje się ponad 30 pieczarkarni. Pod względem turystycznym rejon arkusza jest słabo rozwinięty, istnieje jednak możli- wość wykorzystania do celów rekreacyjnych doliny rzeki Mogielanki. Omawiany obszar jest bardzo słabo zalesiony – większe kompleksy leśne występują w okolicach Wilkowa i Trębaczewa. Są to przeważnie lasy o charakterze gospodarczym, sta- nowiące własność prywatną. 6 Sieć komunikacyjna jest dosyć dobrze rozwinięta. Ważniejsze drogi komunikacyjne to w części południowo-wschodniej arkusza droga Nowe Miasto – Grójec, a w części południo- wo-zachodniej – droga Nowe Miasto – Rawa Mazowiecka. Pozostałe drogi mają rangę gmin- ną. Komunikacja kolejowa na omawianym obszarze nie występuje. III. Budowa geologiczna Obszar arkusza Mogielnica znajduje się w południowo-wschodniej części niecki war- szawskiej (Stupnicka, 1989). Jest to struktura asymetryczna o kierunku północny zachód – południowy wschód. Nachylenie warstw w południowo-zachodnim skrzydle wynosi 5–10o, w skrzydle wschodnim skały leżą prawie poziomo. Niecka wypełniona jest