JAARVERSLAG

SCHOLIERENPROGRAMMA BINNENHOF

2015 84.395 8.672 3.712 2014 70.344 7.574 3.277 2013 64.891 7.370 2.807 2012 58.916 6.853 2.447 2011 45.315 3.399 1.915 2010 25.000 500 1.040

aantal scholieren (totaal) aantal basisschoolleerlingen aantal docenten

ProDemos Jaarverslag 2015

Voorwoord ...... 4 Burgerparticipatie ...... 52 Bereik...... 88 Trainingen voor lokaal bestuur ...... 55 ProDemos 5 jaar! ...... 7 Mensen...... 93 5. Verkiezingen Nederland. . . . 56 Activiteiten 2015 Verkiezingskranten...... 58 Financiën ...... 106 1. Op het Binnenhof ...... 16 Scholierenverkiezingen...... 61 Scholieren in Den Haag ...... 18 StemWijzer ...... 62 Rondleidingen Bezoekerscentrum . . . . 22 Leerlingen naar Madurodam 6. Internationaal ...... 64 en Binnenhof...... 25 EDIC ...... 66 Kinderrijk ...... 26 NECE ...... 69 Nieuwe tools op het Binnenhof ...... 29 StemWijzer internationaal ...... 70

2. In Den Haag ...... 30 7. De rechtsstaat ...... 72 Politiek Café ...... 32 Ontmoet de rechter ...... 74 Collegereeksen...... 35 Gastlessen en rechtbankbezoek ...... 77 Haagse evenementen ...... 36 Activiteiten voor rechtbank - professionals ...... 78 3. In het land voor jongeren. . . 38 Gastlessen mbo ...... 40 8. Kwaliteit...... 80 Politieke Scheurkalender In samenwerking met uitgeverij Veen Media Kindergemeenteraad Madurodam . . . . 43 Onderzoek naar effect van (van Historisch Nieuwsblad en de Historische Overijssel doet mee! ...... 44 onze activiteiten ...... 82 Scheurkalender) maakten wij in 2015 een Politieke Scheurkalender. Deze geeft Data-onderzoek ...... 85 antwoorden op 366 actuele of historische 4. In het land voor iedereen. . . 46 Interne masterclasses...... 86 vragen over de politiek en barst van de leuke Politiek Actief ...... 48 en interessante feiten en weetjes. ProDemos schuift aan ...... 51 4 Voorwoord

In september 2015 vierde ProDemos zijn betreft hebben de aanbevelingen in het gerichte en educatieve taken van de eerste lustrum. In de eerste vijf jaar van Visitatierapport 2014 en de steun van Kamer. De omzet van ProDemos vanuit zijn bestaan heeft het Huis voor demo- minister Ronald Plasterk van Binnen- opdrachten is in 2015 opnieuw cratie en rechtsstaat een stevige positie landse Zaken en Koninkrijkszaken (BZK) bevredigend geweest en heeft conform de verworven. Dit werd bevestigd tijdens een stimulerend gewerkt. begroting bijgedragen aan de inkomsten. feestelijke viering in aanwezigheid van koning Willem-Alexander en veel relaties ProDemos heeft zich in 2015 dus met en betrokkenen. succes verder kunnen ontwikkelen. Inzet van velen in de samenleving Intussen was 2015 ook het jaar dat de al en in de instituties waarmee Het publieksbereik van de activiteiten in 2013 aangekondigde en toen nog een ProDemos samenwerkt, zorgt van ProDemos is in 2015 opnieuw jaar uitgestelde korting op de BZK- ervoor dat het vliegwiel–mensen substantieel gegroeid. Dat betekent dat subsidie is doorgevoerd. Dat deze korting betrekken bij democratie en ProDemos vanuit de samenleving niet tot stagnatie heeft geleid, was te rechtsstaat–draaiende blijft. (scholen, maatschappelijke organisaties danken aan gelijktijdige vergroting van van zeer uiteenlopende aard, bedrijven de inkomsten uit een subsidie van de en instellingen) steeds meer wordt gezien Tweede Kamer. In de oorspronkelijke als een interessante toegang tot de demo- plannen voor het Huis voor democratie en Een goede jubileumviering geeft energie cratie en de rechtsstaat. Minstens zo rechtsstaat was al voorzien dat vanaf voor de toekomst. Onze viering van het belangrijk is dat de instituties van de 2015 een daarvoor geoormerkt budget zou lustrum was in veel opzichten inspirerend. democratische rechtsstaat (parlement, worden toegevoegd. ProDemos heeft nu Intern doordat de enthousiaste inzet van ministeries, gemeenten, provincies, recht- twee structurele subsidies, die op basis het ProDemos-team beloond werd met veel banken en de vertegenwoordiging van de van een activiteitenprogramma annex positieve aandacht. En extern door de van Europese Unie) ProDemos steeds gemak- begroting jaarlijks worden toegekend. alle kanten getoonde betrokkenheid bij de kelijker vinden als een bondgenoot om Er is met de Tweede Kamer een convenant missie van ProDemos en waardering voor verbinding te leggen en te onderhouden afgesloten waarin is vastgelegd hoe de manier waarop ProDemos daaraan

ProDemos | Jaarverslag 2015 met de samenleving. Wat dit laatste ProDemos bijdraagt aan de publieks - werkt. Docentendag 2015 in plenaire zaal Tweede Kamer 5

Tijdens het feest sprak ik de wens uit dat ProDemos ook steeds meer zal werken als een vliegwiel. Mensen betrekken bij de democratie en de rechts- staat is niet de hobby van ProDemos, maar een blijvend maatschappelijk belang. In een vliegwiel wordt energie opgeslagen die werkzaam blijft over een langere tijd. ProDemos helpt het vlieg- wiel in beweging te brengen. De structurele inzet van velen in de samenleving en in de instituties waarmee ProDemos samenwerkt, zorgt ervoor dat het wiel draaiende blijft.

Op grond van de afgelopen vijf jaar mag worden verwacht dat onze vliegwiel- functie verder versterkt zal worden. Ook het jaarverslag van het afgelopen jaar–met veel aandacht voor onze partners en stakeholders–biedt volgens mij goede gronden voor ons optimisme. De lezer kan zelf oordelen!

Kars Veling

directeur Voorwoord

ProDemos 5 jaar!

Op 30 september 2010 werd de Stichting Huis voor democratie en rechtsstaat opgericht, voortgekomen uit het Instituut voor Publiek en Politiek (IPP) en de Stichting Bezoekerscentrum Binnenhof (SBB). Het Huis werd op 15 september 2011 officieel geopend onder de naam ProDemos–Huis voor democratie en rechtsstaat. In 2015 vond de feestelijke viering van het eerste lustrum plaats. 8 ProDemos | Jaarverslag 2015 9 Lustrumviering De lustrumviering vond plaats op vrijdagmiddag 11 september in de Koninklijke Schouwburg, in aanwezigheid van Koning Willem-Alexander. Dit eerste lustrum werd feestelijk opgeluisterd met een speciaal programma. Naast de uitreiking van de ProDemosprijs 2015 keken we terug op vijf jaar ProDemos: met een korte film en door interviews met minister Ronald Plasterk en Wim Deetman, voorzitter van de Raad van Toezicht van ProDemos. Directeur Kars Veling greep de gelegenheid aan om te pleiten voor het meer benutten van ProDemos als onderzoeks - werkplaats voor de wetenschap. ProDemos 5 jaar! 5 ProDemos 10

Zoektocht naar de Meester Burger In de eerste helft van 2015 ging ProDemos op zoek naar de ‘Meester Burger’, iemand die in de afgelopen vijf jaar de drive had om iets te veranderen. We riepen ons netwerk op om mensen te nomineren die zich met hun plan belangeloos inzetten voor de Nederlandse samenleving. Mensen die niet bleven morren over de politiek die niet deugt, maar die de schouders eronder zetten, zelf plannen maakten en uitvoerden. Uit de inzendingen selecteerden we de vijftig meest aansprekende personen en politiek relevante plannen. Al deze kandidaten werden uitgenodigd om de feestelijke viering van het lustrum van ProDemos bij te wonen. ProDemos | Jaarverslag 2015 11

Presentatie Meester Burgers tijdens lustrum Uit de selectie van vijftig Meester Burgers kozen juryleden Ank Bijleveld-Schouten, Job Cohen en Art Rooijakkers vijf genomineerden. Deze vijf kregen de gelegenheid om zichzelf en hun plan tijdens de lustrumviering te presenteren. Daarna maakte juryvoorzitter Ank Bijleveld-Schouten bekend wie de titel Meester Burger het meest verdiende en daarmee winnaar werd van de ProDemosprijs 2015. De ProDemosprijs voor de Meester Burger wordt voortaan iedere vijf jaar uitgereikt. ProDemos 5 jaar! 5 ProDemos 12

Uitreiking ProDemosprijs 2015 En de winnaar was… Hülya Cigdem uit Tilburg, voor het project Alin Teri, een burgerinitiatief om de relatieve over vertegenwoordiging van Turken in de hennepteelt tegen te gaan. Het motto ‘alin teri’ is Turks voor ‘zweet op je voorhoofd’. Niet met drugshandel, maar met hard werken moet je je brood verdienen, is de boodschap. De jury vond het dapper en effectief dat ze mensen uit de eigen gemeenschap aanspreekt op hun verantwoordelijkheid. Daarbij is het belangrijk dat Hülya steun krijgt van de autoriteiten én van veel Tilburgers. ProDemos | Jaarverslag 2015 Speciaal lied ‘Ik kan je horen’ Singer-songwriter Ed Struijlaart had 13 speciaal voor het lustrum het lied ‘Ik kan je horen’ gecomponeerd. Op het eerste gehoor een catchy liefdesliedje, maar met een diepere laag: een lofzang op de democratie. Hieronder een fragment.

Een mooi maar wankel evenwicht Het komt als eb en vloed We hoeven het niet eens te zijn Maar denk voordat je doet En doe het dan ook goed...

Je stem is te mooi Om zomaar te geven Om zomaar te zwijgen Niets mee te doen

Zeg wat je wil Het mag best anders zijn Of schreeuw het uit Het hoeft niet mooi te zijn Of fluister zachtjes in m’n oor Ik luister en jij weet: Ik kan je horen

© Ed Struijlaart jaar! 5 ProDemos In de vijf jaar dat ProDemos bestaat is duidelijk geworden dat zijn werk wordt gewaardeerd en ondersteund door velen in de samenleving en door de organisaties die direct of zijdelings betrokken zijn bij democratie en rechtsstaat. Zonder die steun en samenwerking zouden de activiteiten van ProDemos niet zo succesvol kunnen zijn. Daarom staan onze partners en stakeholders centraal in dit onderdeel van het jaarverslag, in woord én beeld.

Vanwege de veelheid is het ondoenlijk om al onze projecten hier te belichten. In dit hoofdstuk komen de activiteiten langs met de grootste aantallen gebruikers, activiteiten die ProDemos de afgelopen vijf jaar breed zichtbaar hebben gemaakt. Daarnaast komen nieuwe programma’s voor het voetlicht die in 2015 voor het eerst zijn uitgevoerd of op brede schaal uitgerold. En verder natuurlijk aandacht voor de activiteiten die samenhingen met de Provinciale Staten verkiezingen en enkele lokale en buitenlandse verkiezingen. Activiteiten 2015

Op het Binnenhof

Het aantal scholieren dat naar politiek Den Haag komt, blijft groeien. Dit jaar ontvingen we ook kinderen vanaf zes jaar. Volwassenen worden rondgeleid op en rond het Binnenhof, en groepen maken gebruik van programma’s op maat. 1Speciale tools zorgen voor nog meer beleving. 18 Scholieren in Den Haag

Scholierenprogramma Binnenhof Groepen die voor de module Bestuurs- Ruim 84.000 leerlingen uit het basis-, recht kiezen, brengen een bezoek aan de middelbaar en praktijkonderwijs en het Raad van State. Daar krijgen zij een mbo brachten in 2015 een bezoek aan actuele bestuurszaak voorgeschoteld met ProDemos en het Binnenhof. Wederom een de vraag ‘Wie zou deze zaak gewonnen stijging ten opzichte van de voorgaande hebben?’ Daarna spreken ze met een van jaren. de juristen van de Raad.

De leerlingen bezoeken de Tweede Kamer en waar mogelijk de Eerste Kamer en de SCHOLIERENPROGRAMMA BINNENHOF Ridderzaal. In ons gebouw aan de Hofweg 2015 83.605 gaan de leerlingen aan de slag met inter - 9.038 actieve werkvormen als de StemWijzer- 3.712 2014 70.344 winkel en het DemocratieLAB. Dit jaar 7.574 konden bovendien modules gekozen 3.277 2013 64.891 worden over Europa, bestuursrecht of 7.370 geschiedenis. 2.807 2012 58.916 6.853 Voor de module Europa werken we samen 2.447 2011 45.315 met het Huis van Europa aan de Hofvijver 3.399 dat de Nederlandse vertegenwoordigingen 1.915 2010 25.000 van de Europese Commissie en het Euro- 500 pees Parlement huisvest. De leerlingen 1.040

gaan er op bezoek en spreken met een aantal scholieren (totaal) Europarlementariër. waarvan aantal basisschoolleerlingen aantal docenten ProDemos | Jaarverslag 2015 19

Zeau, zijn we weer. Vandaag met een verhaaltje over een uitstapje met school naar (Oh oh) Den Haag. Wat een feestje was dat zeg. Ik denk dat ik namens de hele klas spreek als ik zeg dat we een ontzettend leerzame en vooral leuke dag hebben gehad. Robin van Arkel (18), robinvanarkel.nl Scholieren in Den Haag Haag Den in Scholieren 20 ProDemos | Jaarverslag 2015 21

Maatschappelijke stage Belangrijk onderdeel van de stage is het Tweede Kamer interviewen van Tweede Kamerleden In 2015 volgden 81 vmbo-leerlingen een en -medewerkers met een camera. De maatschappelijke stage in de Tweede tools hiervoor werden verbeterd, wat Kamer. Daarmee krijgen de leerlingen een resulteerde in filmpjes van betere uniek inkijkje in de wereld van de poli- kwaliteit. Deze filmpjes vormden de basis tiek. Vier dagen volgen ze een gevarieerd voor een trailer waarmee we alweer veel programma bij ProDemos en de Tweede nieuwe aanmeldingen van scholen voor Kamer. het programma trokken.

De certificaten werden dit jaar voor het eerst uitgereikt in de plenaire zaal met de @AshramCollege (vmbo, havo, Griffier, voor veel leerlingen het hoogte- atheneum, gymnasium) Eén van punt van hun stage. de ll uit 3vmbo die stage heeft mogen lopen bij de 2e kamer! Super ervaring en super selfie! Dank @ProDemos

MAATSCHAPPELIJKE STAGE TWEEDE KAMER

2015 81 2014 87 2013 59

aantal leerlingen Scholieren in Den Haag Den in Scholieren 22 Rondleidingen Bezoekerscentrum

Ook in 2015 wisten weer meer dagjes- Ridderzaal penningen voor elk goed mensen hun weg naar ProDemos te antwoord. De prinsen en prinsessen of, vinden. Veruit de populairste rondleiding als ze wat ouder zijn, ministers van was de Staten-Generaaltour. Tijdens deze Financiën verdelen de penningen over de excursie van ca. 90 minuten bezoeken de ministeries in hun land en kunnen zo deelnemers de Eerste Kamer, de Tweede voor even de baas spelen. RONDLEIDINGEN BEZOEKERSCENTRUM Kamer en hun gezamenlijke vergader- 2015 46.514 7.705 ruimte, de Ridderzaal. ProDemos Binnenhof blijkt ook een popu- 26.156 laire bestemming voor bedrijfsuitjes en 74.103 2014 44.904 De Ridderzaal spreekt ook bij kinderen tot werkbezoeken. Naast de reguliere rond - 6.839 de verbeelding. Tijdens de speciale leidingen stellen wij daarvoor program- 26.206 71.110 kinderrondleidingen krijgen ze in de ma’s op maat samen. Te denken valt bij - 2013 45.906 voorbeeld aan een privérondleiding in 8.194 22.387 combinatie met een lezing in een van de 68.293 zalen van ProDemos. Voor de Rijksdienst 2012 46.217 7.000 voor Ondernemend Nederland organi- 7.236 seerden we bijvoorbeeld een Dutch Visi- 53.453 2011 36.314 tors-programma met deelnemers uit alle 5.447 windstreken. Ook ambassades en buiten- — 36.314 landse delegaties weten ons te vinden 2010 36.592 voor soortgelijke programma’s. Wij ont - ca. 5.000 — vingen de voorzitters van de Senaat en 36.592 het Huis van Afgevaardigden uit Chili en deelnemers rondleidingen Binnenhof delegaties uit onder andere Guatemala, waarvan deelnemers uit het buitenland de Dominicaanse Republiek en, wederom, bezoekers expositie Ridderzaal totaal aantal bezoekers

ProDemos | Jaarverslag 2015 Chili. 23

Anke Kuiper @AnkeK Toerist in eigen land. Met @ProDemos een rondleiding in de Eerste en Tweede Kamer.

@ProDemos @AnkeK En, hoe vond je het?

@ProDemos Ik heb genoten en kom terug met mijn klassen:-) Rondleidingen Bezoekerscentrum Rondleidingen 24

@RKBSdeReiger (basisschool Lisserbroek) Vandaag met gr.8 naar #Madurodam en de #Tweede Kamer! Leerzaam, gratis, aanrader! #Prodemos bedankt! ProDemos | Jaarverslag 2015 Leerlingen naar Madurodam en Binnenhof 25

Sinds september 2015 ontvangen we alle iedereen aanvaardbaar is, gaan de leer- basisschoolleerlingen in Madurodam. lingen het park in. Daar worden ze met ProDemos en Madurodam werkten al een tablet naar een miniatuurversie van eerder samen door Kindergemeenteraden het Binnenhof geleid. Hun carrière te organiseren in gemeentehuizen. Nu verloopt als een trein, want hier mogen ze zijn ook in Den Haag de krachten gebun- nu beslissen over het geld van het hele deld. Door deze samenwerking kunnen land! Samen stellen ze de Kindermiljoe- elke dag vier klassen een combinatiebe- nennota op. De mini-versies van Ridder- zoek aan Madurodam en het Binnenhof zaal en Tweede Kamer worden nog eens brengen. goed bekeken, want nog geen uur later bezoeken de leerlingen de originele In Madurodam gaan de leerlingen aan het gebouwen. werk als raadsleden van Democracity, een stad die nog helemaal moet worden inge- Na een rondgang over het echte richt. Kiezen ze voor een ziekenhuis of Binnenhof en een rondleiding in de een speeltuin, want de middelen zijn Tweede Kamer keren de leerlingen terug schaars… Na een vaak heftig debat dat naar huis, een leuke belevenis én kennis een mooie stad moet opleveren die voor over democratie en politiek rijker.

MarliesvanVeldhuizen BASISSCHOOLLEERLINGEN BINNENHOF @MarliesVeldhuiz (leraar basis - 2015 8.672 2014 7.574 school) Dank @ProDemos voor de 2013 7.370 geweldig leuke dag in Den Haag!! 2012 6.853 2011 3.399 aantal leerlingen Leerlingen naar Madurodam en Binnenhof en Madurodam naar Leerlingen 26 Kinderrijk

Eind 2014 werd voor het eerst een Kinder- een politieke bingo spelen. Ook konden rijk gehouden. Dat bleek zo succesvol, dat ze het DemocratieLAB en de StemWijzer- we in 2015 acht maal een Kinderrijk orga- Winkel bezoeken. Met Kinderrijk laat niseerden. Tijdens de schoolvakanties zet ProDemos kinderen niet alleen kennis- ProDemos de deuren wagenwijd open voor maken met de politiek, maar die ook zelf kinderen van 6 tot 12 jaar die de baas beleven. mogen spelen op het Binnenhof. Al knut- selend, spelend en luisterend ontdekken Op 15 september werd in samenwerking de kinderen hoe de Tweede Kamer er met de Koninklijke Schouwburg een vanbinnen uitziet, hoe het pluche van de speciale editie Kinderrijk Prinsjesdag troon van de Koning voelt en hoe je zelf georganiseerd. Deze editie was met politicus kunt worden. 350 bezoekers een groot succes. In 2015 bezochten in totaal meer dan Vaste onderdelen van Kinderrijk zijn een 1400 kinderen en hun begeleiders bezoek aan de Ridderzaal of de Tweede Kinderrijk. Kamer en een gesprek met echte politici. De kinderen maken niet alleen kennis met KINDERRIJK de gebouwen van het Binnenhof, maar ook ?=>B met de bewoners. Kinderen konden in meivakantie 304 zomervakantie 266 onze nagebouwde Parlementszaal aan de Prinsjesdag 350 Hofweg in totaal 16 Kamerleden van acht herfstvakantie 183 kerstvakantie 330 verschillende partijen aan de tand voelen totaal 1.433 over hun werk, politieke opvattingen en ?=>A hobby’s. Verder konden ze onder meer kerstvakantie 324 totaal 324 verkiezingsposters maken, kroontjes aantal kinderen/begeleiders

ProDemos | Jaarverslag 2015 ontwerpen voor het koninklijke paar en 27

Steven van Weyenberg @svanweyenberg (Tweede Kamerlid) Dat was leuk! Scherp en enthousiast vragen(v)uur bij @ProDemos #kinderrijk. Samen met @tanjajad en Ed Groot Kinderrijk 28 ProDemos | Jaarverslag 2015 Nieuwe tools op het Binnenhof 29

Binnenhofcheck Tijdsdruk en competitie maken dat de leer- om wetsvoorstellen in te dienen’, of: In 2015 lanceerden we een nieuw onder- lingen gedreven rondlopen, op zoek naar ‘Het Nederlandse parlement heeft minder deel voor onze scholierenprogramma’s: het volgende gps-punt en bijbehorende Kamerleden nodig’. Met rode en groene de Binnenhofcheck. Dat is een gps-speur- vraag. Binnenhofbezoekers hebben goede stickers gaven de leerlingen aan of zij het tocht, waarbij leerlingen in 25 minuten kans om zelfs rennende leerlingen of high- met de stellingen eens of oneens waren. de belangrijkste locaties van het fives te zien–en dat terwijl er geen docent Als vanzelf raakten ze zo met elkaar in Binnenhof ontdekken. Leerlingen krijgen of begeleider in de buurt is! Zelfstandig- discussie. per duo een tablet en bepalen zelf welke heid blijkt de motivatie te stimuleren en route ze lopen en wat voor soort vragen ze bijna ongemerkt steken de scholieren van Na het plakken van de stickers depo- willen beantwoorden. Het team met de alles op over geschiedenis en functie van neerden de leerlingen hun halflege meeste punten wint. Bij plekken waar de het Binnenhof. stickervellen in een stembus. Die werden leerlingen zelf niet naar binnen kunnen, met een speciaal voor deze werkvorm geeft de tablet foto’s en informatie over Toekomstwijzer Staten-Generaal ontworpen scantechniek uitgelezen, met wat er binnen te zien is. Zo komen de In opdracht van de Stuurgroep 200 jaar als resultaat een van de vier toekomst- gebouwen en hun bewoners tot leven. Staten-Generaal ontwikkelde ProDemos de scenario’s voor 2065. ToekomstWijzer, die werd geopend door Veel jongeren hebben hier de Eerste Kamervoorzitter Ankie Broekers- Een QR-code op het uitslagbriefje leidde afgelopen maanden hun mening Knol. In deze interactieve opstelling geïnteresseerde leerlingen naar aanvul- gegeven over de toekomst van de werden scholieren uit het voortgezet lende informatie, zoals de website 200 Staten-Generaal. Er kon geen rode onderwijs en het mbo uitgedaagd om jaar Staten-Generaal. In de loop van de of groene sticker meer bij, dus na te denken over de toekomst van de tentoonstelling raakten de panelen door krijgt de Toekomstwijzer een Staten-Generaal. de stickers steeds roder en groener nieuwe wand. gekleurd, zodat zichtbaar werd hoe Facebook 200 jaar Staten-Generaal De ToekomstWijzer bestond uit vier levens- jongeren denken over de toekomst van grote panelen met 20 stellingen, zoals: de Eerste en Tweede Kamer. Een echte

‘De Eerste Kamer moet het recht krijgen eyecatcher! Binnenhof het op tools Nieuwe

In Den Haag

ProDemos maakt steeds meer naam als Haags debatcentrum voor politiek en rechtsstaat. Het Politiek Café en nieuwe collegereeksen met interessante sprekers trekken een groeiend aantal bezoekers. In zowel eigen evenementen als de Nacht van de Dictatuur en bij Haagse manifestaties als de Vrijheidsweken wordt intensief 2samengewerkt met partnerorganisaties. 32 Politiek Café

Met ingang van februari 2015 organiseert Doorgaans kunnen bezoekers bij binnen- ProDemos samen met het Montesquieu komst ‘ja’ of ‘nee’ stickeren op stellingen Instituut en Perscentrum Nieuwspoort over het onderwerp, waarna de bijeen- maandelijks een vernieuwd Politiek Café. komst begint met een publieksquiz. De In een cafésetting in Studio Dudok werden uitkomsten worden bij het debat o.l.v. onze moderatoren steeds twee betrokken. Als intermezzo leest een sprekers aan de tand gevoeld aan de hand Tweede Kamerlid een column voor tijdens van een politiek thema. Een levendige het onderdeel De Haagse Zeepkist. interactie met het publiek is een van de belangrijkste uitgangspunten van de Het Politiek Café wordt goed bezocht met avond. gemiddeld 90 personen per avond, waar- onder flink wat jongeren. Er waren in Sprekers als Frits Bolkestein, Diederik 2015 negen edities. Samsom, Hans Wijers, Hans de Boer, Ruth DEBATTEN EN POLITIEK CAFÉ Peetoom, Jet Bussemaker, Yoeri Albrecht, Johan Remkes, Martin van Rijn, Marijke 2015 721 810 Vos en Hubert Smeets kregen uitgebreid 1.531 de gelegenheid hun ervaringen en visies 2014 1.489 415 te delen met het gemêleerde publiek. Zo 1.904 spraken Albrecht en Samsom tijdens de 2013 410 410 Haagse Vrijheidsweken met de zaal over 2012 1.000 de vrijheid van meningsuiting. En Busse- 1.000 2011 275 maker en Peetoom beantwoordden in een 275

volgepakt Studio Dudok de vraag wanneer debatten Nederlands eerste vrouwelijke premier Politiek Café totaal aantal bezoekers

ProDemos | Jaarverslag 2015 aantreedt. 33

Matilda Nahabedian @matildata @timvanlieshout @ProDemos @MontesquieuInst interessante verhalen van hubert smeets over #rusland in #politiekcafe #dudok Politiek Café Politiek 34 @PietertenBroeke Boeiende lezing van Josje den Ridder bij @ProDemos of de ledenpartij achterhaald is. Antwoord: Niet ideaal, maar andere modellen ook niet ProDemos | Jaarverslag 2015 Collegereeksen 35

De aanslagen in Parijs in januari 2015 en bureau, het Documentatiecentrum Neder- de reacties en tegenreacties daarop, landse Politieke Partijen en de weten- maakten de vraag naar de weerbaarheid schappelijke instituten van de politieke van onze democratie hoogst actueel. Dat partijen organiseerde ProDemos daarover leidde bij ProDemos tot het organiseren een collegereeks. Sprekers Frank Hendriks van een collegereeks Weerbaarheid van de (Tilburg University), Paul Lucardie democratie. Het doel was te verkennen (DNPP), Josje den Ridder (SCP) en Marcel Namita Mathura @NamitaMath Zeer hoe onze democratische samenleving zich Boogers (UT) verkenden geschiedenis, rol interessant debat #grondrechten in kan verweren tegen de bedreigingen die en toekomst van de politieke partijen. Ook het bestuursrecht. De tijd vloog zich aandienen. werden alternatieven besproken. Tijdens #nog veel te bespreken @ProDemos Ernst Hirsch Ballin sprak over de vrijheid een afsluitende avond reageerden de van meningsuiting in de rechtsstaat, directeuren van de wetenschappelijke Beatrice de Graaf over de vrees voor terro- bureaus en instituten van politieke risme en Paul Scheffer hield een inleiding partijen op de conclusies. Gemiddeld over spanningen in de samenleving. Na kwamen per avond 110 mensen op deze afloop van elke bijeenkomst was er uitge- collegereeks af, die flink meediscus- breid ruimte voor vragen en discussie. De sieerden. De hele reeks was in het reeks werd goed bezocht, met gemiddeld kerstreces ook via Politiek24 te volgen. 90 aanwezigen per avond.

In het najaar kwam een ander onderwerp LEZINGEN EN COLLEGES

in een collegereeks aan de orde: hebben 2015 940 politieke partijen nog toekomst? Steeds 2014 1.380 2013 1.755 vaker wordt er in het publieke en maat- 2012 — schappelijke debat gesproken over de 2011 50 veranderende rol van politieke partijen. 2010 — aantal bezoekers

Samen met het Sociaal en Cultureel Plan- Collegereeksen 36 Haagse evenementen

ProDemos was actief aanwezig op de Liempt, Ton Koene en Petra Stienen genpoort, de vijfde Nacht van de Dicta- Haagse Museumnacht, de Dag van de gingen ieder in op een van de vier vrij- tuur. Ruim 300 bezoekers kwamen luis- Haagse Geschiedenis, de Dag van de heden van F.D. Roosevelt. De opening teren naar de verhalen van zo’n 25 Haagse Architectuur, het Haags UIT werd verricht door burgemeester Jozias sprekers over verschillende aspecten van festival en de viering van 200 jaar Staten- van Aartsen van Den Haag. dictaturen. Er was dit keer ook een Generaal. Hierbij werkten we vaak samen Engelstalige route, goed bezocht door met de Eerste en Tweede Kamer. Daarnaast Directeur Kars Veling was voorzitter van expats en internationale studenten. organiseerden we ook zelf evenementen: de jury van de Prinsjesboekenprijs voor Frank Westerman hield de openingslezing het beste politieke boek in het afgelopen en satirisch gezelschap De Speld LIVE De allereerste Grondwetdag vond op 28 parlementaire jaar. Tijdens het Prinsjes- sloot af. Met name de sprekers Bettine maart plaats in samenwerking met het festival in september werd Frank Vriesekoop, Leo Blokhuis en Olaf Koens Montesquieu Instituut, het ministerie van Westerman uit drie genomineerden tot trokken veel belangstelling. BZK, Tilburg University en de gemeente winnaar gekozen met zijn De slag om Den Haag. Het tweekamerstelsel stond op Srebrenica. ProDemos organiseerde deze dag centraal. Scholieren debatteerden samen met het NIMD de Prinsjesdagbij- BEZOEKERS HAAGSE EVENEMENTEN onder leiding van Ferry Mingelen over dit eenkomst voor vertegenwoordigers van 2015 325 4.384 onderwerp in de Oude Zaal van de Tweede de ambassades in Nederland. Tijdens die 4.709 Kamer. De winnaars kregen van minister bijeenkomst hield Paul Scheffer een 2014 459 1.627 Plasterk, die op deze dag ook een Grond- lezing over het Europese migratiebeleid. 2.086 wetpad-wandeling verzorgde, een uitnodi- Daarnaast spraken de voorzitters van de 2013 325 524 ging voor een lunch op het ministerie. politieke jongerenorganisaties hun poli- 849 tieke jongerenbeschouwingen uit in 2012 308 425 Tijdens de Haagse Vrijheidsweken in april reactie op de troonrede. 733 organiseerde ProDemos samen met de Nacht van de Dictatuur Haagse Hogeschool vier Vrijheidscolleges. Op 12 september organiseerden we, in Haagse evenementen totaal

ProDemos | Jaarverslag 2015 De sprekers Sheila Sitalsing, Ad van samenwerking met museum De Gevan- 37

Timor El-Dardiry @timorel Dat was weer een prachtige editie van de Nacht van de Dictatuur, @ProDemos. Tot volgend jaar, en nu terug naar de democratie. #nvdd15 Haagse evenementen Haagse

In het land voor jongeren

Niet alleen in Den Haag, maar in het hele land weet ProDemos flinke groepen jongeren te bereiken. De gastlessen aan mbo-scholieren behoren tot de activiteiten met de grootste aantallen deelnemers. Door de nauwe samenwerking met Madurodam en provinciebesturen bereiken we ook veel leerlingen 3en scholieren. 40 Gastlessen mbo

In 2015 heeft ProDemos net als in voor- Burgerschap wordt inmiddels onder- gaande jaren duizenden mbo-studenten steund door de MBO Raad. bereikt met gastlessen over thema’s op het gebied van democratie en rechtsstaat: We zijn in 2015 gestart met de ontwikke- Stemmen en de Stemprocedure, Eigen ling van een nieuw aanbod van gast- Invloed, Formatie, Politieke Partijen, lessen. Dat is gebaseerd op de resultaten Lokale Politiek, Europese Unie, Rechts- van een beknopt marketing-onderzoek, staat en Rechtspraak. waarbij docenten en studenten uit het mbo betrokken waren. In het nieuwe Docenten in het mbo boeken de gast- aanbod gaat het accent sterker liggen op lessen meestal in het kader van het vak het vergroten van het politiek zelfver- Loopbaan en Burgerschap. Met de trouwen van de studenten. beperkte middelen waarover zij beschikken, is het moeilijk aantrekkelijk

onderwijs te geven over democratisch GASTLESSEN MBO

burgerschap. De gratis gastlessen van 2015 471 ProDemos blijken dan een uitkomst. De 8.601 2014 441 resultaten van de digitale evaluatie en 10.079 gesprekken met de docenten geven aan 2013 554 6.658 dat zij ook in 2015 weer zeer tevreden 2012 534 waren over deze vorm van educatieve 7.783 2011 315 ondersteuning. 5.354 2010 426 5.380 Voor dit project werkt ProDemos sinds 2015 samen met het Netwerk burger- aantal lessen aantal scholieren

ProDemos | Jaarverslag 2015 schap in mbo. Dit netwerk van docenten 41 Gastlessen mbo Gastlessen 42

Christiaan vd Kamp @CvanderKamp (burgemeester Bodegraven-Reeuwijk) Dankzij @Madurodam en @ProDemos en de deelnemende scholen geweldige raadsvergadering meegemaakt. Winnaar Verhoef Rollmanschool. #Trots ProDemos | Jaarverslag 2015 Kindergemeenteraad Madurodam 43

Madurodam is in 2014 samen met De Kindergemeenteraad is uitgevoerd in ProDemos een project begonnen om Bedum, Bergen op Zoom, Bodegraven- meer kinderen de waarde en werking Reeuwijk, Coevorden, Haarlem, Harden- van democratie te leren. Dankzij de berg, Lingewaal, Noordoostpolder, Smal- bijdrage van de Stichting Madurodam lingerland, Venlo, Vlissingen en Woerden. Steunfonds kon deze activiteit ook in 2015 worden aangeboden. In alle 12 De winnende teams vaardigden elk een provincies deed een gemeente mee aan leerling af naar de Nationale Madurodam- het project, samen met de plaatselijke raad, die in een later stadium werd scholen. geïnstalleerd. De leden (uit elke provincie één) waren in de rest van het schooljaar Na het volgen van een lesprogramma in ambassadeur voor Madurodam in de de klas nemen de leerlingen van groep 7 eigen provincie. en 8 voor één dag plaats op de stoelen van gemeenteraadsleden. De kinderen dragen plannen voor die zij in de weken voorafgaand aan de raadsvergadering in hun klas hebben bedacht en voorbereid. Tijdens de afsluitende vergadering in Madurodam in Den Haag nemen de kinderen zelf een democra- KINDERGEMEENTERAAD tisch besluit. Het plan dat een 2015 496 2014 432 meerderheid van stemmen krijgt, 2013 184 wordt de maanden erna door de 2012 293 2011 407 betrokken gemeenten daadwerkelijk aantal bezoekers aan gemeente gerealiseerd. Madurodam Kindergemeenteraad 44 Overijssel doet mee!

In 2011 startten ProDemos en de deeld bij een politieke partij en vormen provincie Overijssel een samenwerking zich een mening over een voorstel over om een structureel aanbod op te zetten het openbaar vervoer in de regio. Daarop voor met name scholieren. Onder de volgt een debat met elkaar en met een noemer Overijssel doet mee! hebben de politicus in de raadzaal van het gemeen- provincie en ProDemos een breed tehuis of de Statenzaal van het provincie- programma ontwikkeld om jongeren op huis. Voor en na het Democratiespel is er een laagdrempelige wijze te bereiken. gelegenheid om in gesprek te gaan met de Met een gastles in de klas of met een politicus. politiek rollenspel op het provincie- of gemeentehuis. Om zoveel mogelijk Ook met de provincies Noord-Brabant, jongeren te bereiken heeft Overijssel de Noord-Holland, Zeeland en Zuid-Holland samenwerking gezocht met scholen én heeft ProDemos weer verschillende activi- gemeenten. teiten georganiseerd.

In 2015 hebben zo meer dan 4000 leer- lingen een programma kunnen volgen. Van de inmiddels vertrouwde gastlessen tot een gesprek met commissaris van de Koning Ank Bijleveld-Schouten, en het SCHOLIERENPROGRAMMA’S PROVINCIES geven van hun mening met de Sticker- 2015 5.520 StemWijzer bij de Provinciale Statenver- 2014 4.147 2013 1.243 kiezingen. Ook het Democratiespel 2012 1.243 maakt deel uit van het programma 2011 400 2010 460 waarin de deelnemers in de huid van aantal scholieren (totaal)

ProDemos | Jaarverslag 2015 een politicus kruipen. Ze worden inge- 45

Hanneke Poelmans @HPoef (Jongerenraad Overijssel) StickerStemwijzer van @ProDemos gaat als n malle! Hoezo, jongeren niet geïnteresseerd in politiek? #ovkiest #mbotoer Overijssel doet mee! doet Overijssel

In het land voor iedereen

Mede dankzij BZK, provincies, gemeenten, andere instellingen en individuen is het aantal lokale activiteiten van ProDemos in 2015 weer toegenomen. Politiek actieve inwoners en bestuurders van gemeenten maken gebruik van onze cursussen en participatietools. Burgers op wat grotere afstand van de politiek worden 4bereikt met bijeenkomsten in hun eigen omgeving. 48 Politiek Actief

Al sinds 2005 geven we cursussen voor De cursus bestaat uit zes bijeenkomsten inwoners die politiek actief willen met interactieve trainingen als Lobbyen worden in hun gemeente. In aanloop naar bij de gemeente en Overtuigend debat- de gemeenteraadsverkiezingen van 2014 teren, en met lezingen van gastsprekers bereikte ProDemos honderden mensen uit de praktijk, waaronder lokale politici. met de cursus Politiek Actief. Tientallen Ter afsluiting volgen de deelnemers een van hen werden actief als raadslid, als lid stage bij een politieke partij of bij de van een dorpsraad, een Wmo-raad of in gemeente. een politieke partij. In totaal hebben in 2015 365 inwoners Maar het activeren van burgers moet niet deelgenomen aan de cursus Politiek beperkt blijven tot verkiezingstijd. Dat is Actief. het ministerie van BZK met ons eens en dankzij aanvullende subsidie van het ministerie konden wij in 2015 in elf gemeenten een cursus Politiek Actief aanbieden. Het doel is ten eerste om meer inwoners te stimuleren om deel te nemen aan de lokale politiek en de kwaliteit van ambtsdragers op termijn te verhogen. Ten tweede willen we gemeenten ervan over- tuigen om een soortgelijk aanbod voor de POLITIEK ACTIEF eigen inwoners structureel te organiseren, 2015 365 en niet alleen in aanloop naar de verkie- 2014 105 2013 487 zingen. Dat moet voortzetting van dit aantal deelnemers

ProDemos | Jaarverslag 2015 project de komende jaren garanderen. 49

Wilma Delissen @burgDelissen (burgemeester Peel en Maas) We zijn gestart met de cursus Politiek Actief van @ProDemos. Maar liefst 27 kandidaten in onze nieuwe raadszaal! Politiek Actief Politiek @StichtingPiezo (sociaal- 50 maatschappelijke organisatie) Interessante en drukbezochte informatiebijeenkomst bij Piëzo over de Provinciale Statenverkiezingen @ProDemos ProDemos | Jaarverslag 2015 ProDemos schuift aan 51

Naar de kiezers toe! Dat is wat we doen onderdelen worden aangepast aan het met de bijeenkomsten genaamd niveau van de deelnemers. ProDemos schuift aan. Veel burgers volgen de politiek niet op de voet en Deze bijeenkomsten werden georgani- gaan niet als vanzelfsprekend naar de seerd bij Resto VanHarte, Stichting Lezen stembus. Zij voelen zich vaak niet aan- & Schrijven, dialooggroepen, moskee- gesproken door de gebruikelijke verkie- stichtingen, vrouwenverenigingen en het zingsbijeenkomsten en ervaren een Leger des Heils. In totaal verzorgden drempel om activiteiten bij bijvoorbeeld medewerkers van ProDemos 106 bijeen- ProDemos bij te wonen. Deze kiezers komsten, waarmee we ruim 3700 poten- zoeken we daarom actief op in hun woon- tiële kiezers bereikten. omgeving. Zoveel mogelijk in samenwer- king met lokale verenigingen en maat- schappelijke organisaties die goed contact hebben met deze moeilijker bereikbare doelgroepen.

Voor de Provinciale Statenverkiezingen PRODEMOS SCHUIFT AAN informeerden we de bezoekers over de 2015 3.700 2014 7.850 provinciale politiek, waarbij we hen 2013 1.768 enthousiast probeerden te maken om te 2012 4.000 2011 1.706 gaan stemmen. De bijeenkomsten 2010 2.475 hebben een luchtige vorm en inhoud om verkiezingen Provinciale Staten de doelgroep aan te spreken, met bijvoor- verkiezingen gemeenteraden, Europees Parlement beeld een quiz, een interactieve presen- verkiezingen gemeenteraden na herindeling verkiezingen Tweede Kamer tatie, een spel, filmpjes. De verschillende aan schuift ProDemos 52 Burgerparticipatie

Participatiewijzer Bijeenkomsten doe-democratie van praten, debatteren, of lobbyen. Onze website Participatiewijzer.nl biedt De laatste jaren zijn bij burgerparticipatie Burgers organiseren, burgers beheren en beleidsambtenaren informatie over hoe de eigen ideeën en initiatieven van burgers steken de handen uit de mouwen inwoners effectief kunnen worden burgers meer centraal komen te staan. voor de publieke zaak. betrokken bij lokaal beleid. In 2015 is de De termen die hierbij gebruikt worden website technisch geheel vernieuwd en zijn burgerinitiatieven, overheidspartici- Met de kabinetsnota De Doe-democratie inhoudelijk geactualiseerd. Zowel de lijst patie en–relatief recent–doe-democratie. als vertrekpunt onderzocht ProDemos met methoden als de interactieve tool wat de doe-democratie betekent voor de over burgerinitiatieven en de rol van de Doe-democratie is een vorm van partici- lokale, representatieve democratie. We overheid zijn bijgewerkt, en het onder- patie waar doen centraal staat in plaats organiseerden een serie lezingen in Den deel Afwegingskader burgerparticipatie Haag en drie expertmeetings in het land, is toegevoegd. in samenwerking met de gemeenten Kampen, Ouder-Amstel en Eindhoven. Dit Afwegingskader is gebaseerd op het Op de meetings stonden twee vragen zogenaamde ACTIE-instrument, resultaat centraal: Hoe kan een gemeente ideeën van het onderzoeksproject Burgers van burgers stimuleren en realiseren maken hun buurt van Platform 31. In binnen de spelregels van de lokale repre- deze tool zijn vragen opgenomen op vijf sentatieve democratie? En wat is de rol gebieden: Animo, Contacten, Toerusting, van wethouders, raadsleden en ambte- Inbedding en Empathie (= ACTIE). De naren hierbij? In rondetafelgesprekken antwoorden van beleidsambtenaren spraken burgers, raadsleden, wethouders leiden per onderdeel tot ACTIE-punten en ambtenaren hierover met elkaar. De met denk- en oplossingsrichtingen. concrete uitkomsten zijn verwerkt in een beknopte publicatie. ProDemos | Jaarverslag 2015 53

Henk van der Meulen @havandermeulen (raadsgriffier Kampen) @ProDemos heeft een nieuwe publicatie over de ‘Doe- democratie’. Het lezen en de toepassing waard! Burgerparticipatie 54

HJ van de Vliert @hjvandevliert (griffier Rijssen-Holten) Mooi om te zien dat veel cursisten van @ProDemos een vervolg willen geven aan de cursus door een fractievergadering bij te gaan wonen. ProDemos | Jaarverslag 2015 Trainingen voor lokaal bestuur 55

In het project De Ervaring Leert! geven trai- financiële vraagstukken en gemeente- en ners uit de politiek-bestuurlijke praktijk ruimtelijke ordeningsrecht. Statenleden hun kennis en ervaring door aan raads- en verdiepen zich in workshops in het Statenleden. De trainers zijn veelal (oud-) krachtenveld van de provincie, rollen en raads- en Statenleden, (oud-)collegeleden instrumenten, integriteit en burgerparti- en griffiers. Vanuit hun eigen ervaring cipatie, en ze doen een simulatie van een geven zij handvatten voor de dagelijkse Statenvergadering. De workshops zijn praktijk. De workshops worden bij voor- ontwikkeld in nauwe samenwerking met keur op locatie gegeven, bijvoorbeeld in de de trainers. raadzaal van een gemeente of de Staten- zaal van een provincie. In aanvulling hierop geven ervaren trai- ners van Debat.nl de workshop Oog in oog Gemeenteraadsleden volgen workshops met de burger en de vaardigheids- over de rollen en instrumenten van een trainingen overtuigend debatteren, voor - gemeenteraadslid, decentralisatiedossiers, treffelijk voorzitten en media. integriteit, basiskennis gemeente - financiën, het doorgronden van complexe De Ervaring leert! werd in 2015 uitge- voerd in de gemeenten Oss, Olst-Wijhe, Dordrecht, Huizen, Hollands Kroon, @CielDonders Bedankt voor Moerdijk en de provincie Noord-Brabant. de #cursus #politiekactief #burgemeester #Huisman, TRAININGEN LOKAAL BESTUUR @Gem_Oosterhout en @ProDemos 2015 1.143 Veel geleerd! 2014 876

aantal deelnemers Trainingen voor lokaal bestuur lokaal voor Trainingen

Verkiezingen Nederland

In 2015 waren er in Nederland verkiezingen voor de Provinciale Staten en de waterschappen. We maakten verkiezingskranten en organiseerden de Scholieren- en Kinderverkiezingen. We produceerden StemWijzers voor tien provincies 5en voor de Eerste Kamer. 58 Verkiezingskranten

Voor de Statenverkiezingen op 18 maart Ieder(in). Vormgeving en taalgebruik van 2015 produceerde ProDemos verkiezings- de krant zijn afgestemd op de doelgroep. kranten voor verschillende doelgroepen. Zo staan er veel illustraties en foto’s in en In totaal zijn meer dan 100.000 kranten de teksten zijn zo kort en concreet moge- verspreid. lijk. Inhoud en vorm hebben we laten In de kranten voor havo/vwo en voor het beoordelen door het testpanel van LFB, mbo legden we de taken en rollen van de een belangenvereniging door en voor provincie uit en besteedden we aandacht mensen met een verstandelijke beperking. aan het werk van de waterschappen. In De rapportage van het testpanel was erg opdracht van de Eerste Kamer, die wordt nuttig om de krant zowel inhoudelijk als gekozen door de nieuwe Statenleden, qua vormgeving helemaal geschikt te stelden we bovendien een speciale bijlage maken voor de doelgroep. samen over de Senaat. Stem jij ook? werd gepromoot bij cliënten- Voor volwassenen maakten we drie ver- organisaties, zorginstellingen en belangen- schillende verkiezingskranten: een voor verenigingen. De bijna 5000 exemplaren het brede publiek (die als basis diende van de oplage werden grif afgenomen. voor een verkiezingskrant op maat voor de provincie Flevoland), een voor laaggelet- OPLAGE VERKIEZINGSKRANTEN terden in samenwerking met de Stichting 2015 47.575 2014 16.000 Lezen & Schrijven, en een verkiezings- 2013 12.462 krant gericht op moeilijk lerenden en 2012 84.138 2011 6.480 mensen met een licht verstandelijke 2010 11.000 beperking. verkiezingen Provinciale Staten Die laatste, met de titel Stem jij ook?, verkiezingen gemeenteraden, Europees Parlement maakten we in samenwerking met de verkiezingen gemeenteraden na herindeling verkiezingen Tweede Kamer

ProDemos | Jaarverslag 2015 belangenorganisaties MEE Nederland en 59

@SannevdHagen Ja! Eindelijk weer een verkiezingskrant voor laaggeletterden #vg20 Verkiezingskranten @LuukZaal (lokaal actief partijlid) 60 Scholierenverkiezingen Damstede: en ik zit in het stemlokaal! Leuk. Tot nu toe al enkele stemmers gehad. ProDemos | Jaarverslag 2015 Scholierenverkiezingen 61

Voorafgaand aan de Statenverkiezingen KINDERG EN SCHOLIERENVERKIEZINGEN organiseerde ProDemos voor de 22e keer Jaar totaal aantal stemmen landelijke Scholierenverkiezingen. Deze aantal stemmen Kinderverkiezingen verkiezingen zijn een simulatie van de aantal stemmen Scholierenverkiezingen echte verkiezingen voor stemgerech- 2015 11.301 tigden. Leerlingen konden stemmen op 282 11.019 de partijen die in hun provincie op de 2014 23.697 kieslijst stonden. 1.649 22.048 Meer dan 11.500 leerlingen van bij elkaar 6.299 80 scholen uit het voortgezet onderwijs — 6.299 en mbo brachten hun stem uit. De PVV 2013 1.305 was met 19,9% van de stemmen de — 1.305 winnaar van de verkiezingen, gevolgd 2012 134.040 door de PvdA en D66. 16.390 117.650 Daarnaast organiseerde ProDemos ook 2011 34.009 weer de Kinderverkiezingen. 21 basis- 3.273 30.736 scholen uit heel Nederland deden 2010 118.547 daaraan mee. De Partij voor de Dieren 27.284 91.263 was bij de kinderen de grote winnaar met 41.178 26,6% van de stemmen. — 41.178 Bij de bekendmaking van de uitslag bij ProDemos waren de Tweede Kamerleden Marianne Thieme en Geert Wilders verkiezingen Provinciale Staten verkiezingen gemeenteraden aanwezig. De uitslag kreeg nationale Europees Parlement aandacht in het NOS Journaal en natuur- verkiezingen president Verenigde Staten verkiezingen Tweede Kamer lijk het Jeugdjournaal. Scholierenverkiezingen 62 StemWijzer

Van tien provincies kreeg ProDemos de actualiteitenrubriek EenVandaag, de kwamen kwesties aan de orde als de opdracht om een StemWijzer te maken StemWijzer Eerste Kamer online brachten. verdieping van het spoor bij Naarden en voor de Statenverkiezingen: Groningen, Die bevatte dertig stellingen over natio- Bussum, het woonbeleid voor asielzoe- Drenthe, Flevoland, Gelderland, Utrecht, nale onderwerpen waarover de gebruiker kers, sluitingstijden voor de horeca, de Noord-Holland, Zuid-Holland, Noord- zijn opvattingen kon vergelijken met de maximumsnelheid op de A1 en een Brabant, Overijssel en Limburg. Na het standpunten van de Eerste Kamerfracties. nieuwe buitenhaven bij Muiden. De beantwoorden van dertig stellingen over StemWijzer Gooise Meren werd 6300 keer actuele provinciale onderwerpen, konden In totaal zijn de provincie-StemWijzers en gebruikt. gebruikers zien met welke partij in hun de StemWijzer Eerste Kamer door ruim 1,7 provincie zij de meeste opvattingen miljoen bezoekers gebruikt. Vooral op de deelden. verkiezingsdag zelf was het erg druk: in de laatste 24 uur voor het sluiten van de Bij Statenverkiezingen spelen ook lande- stembussen werd de StemWijzer een STEMWIJZER STATENVERKIEZINGEN lijke thema’s een grote rol en bovendien kleine 700.000 keer benut. In vergelij- EN EERSTE KAMER kiezen de Statenleden na de verkiezingen king met 2011 was de StemWijzer Eerste 2015 1.710.722 220.743 een nieuwe Eerste Kamer. Vandaar dat wij, Kamer deze keer wat minder populair, 1.489.979 in samenwerking met onze vaste partner terwijl de provinciale StemWijzers juist 10 2011 889.109 allemaal vaker werden gebruikt. 348.479 540.630 5 Hart voor Holland @HartVoor StemWijzer Gooise Meren 2007 526.416 Op 18 november vonden in een aantal — Rechtstreekse Eerste 526.416 Kamerverkiezingen, wat zou dat gemeenten herindelingsverkiezingen 12 plaats. ProDemos maakte voor de nieuwe voor u inhouden? Doe de totaal aantal gebruikers StemWijzer Eerste Kamer 2015 gemeente Gooise Meren, waarin Muiden, Eerste Kamer Naarden en Bussum samengingen, een Statenverkiezingen aantal StemWijzers Statenverkiezing

ProDemos | Jaarverslag 2015 speciale StemWijzer. In deze StemWijzer 63 StemWijzer

Internationaal

ProDemos is vooral op Nederland gericht, maar we kijken ook graag buiten de landsgrenzen. Daar doen we inspiratie op voor onze programma’s en gaan we interessante samenwerkingsverbanden aan via EDIC, 6NECE en buitenlandse kieshulp-makers. 66 EDIC

Al enige jaren beheert ProDemos in zijn In oktober organiseerde het EDIC een Poli- Bezoekerscentrum het Europa Direct tiek Café over het Europese vluchtelingen- Informatiecentrum (EDIC) Den Haag. vraagstuk. Tineke Ceelen (directeur Stich- Bezoekers laten zich hier informeren over ting Vluchteling) en Leo Lucassen zaken die de Europese Unie betreffen. Ze (hoogleraar migratiegeschiedenis Univer- nemen de publicaties mee die we siteit Leiden) gingen onder leiding van aanbieden of krijgen persoonlijk een van onze vaste moderatoren met het antwoord op hun vragen. Of het nu over publiek in discussie over de rol van het functioneren van EU-instituties gaat, Europa. Admira Fazli (in 1992 als klein Europese uitwisseling van studenten of meisje uit Bosnië-Herzegovina gevlucht) EU-subsidies voor projecten. EDIC Den wist met haar aangrijpende column het Haag wordt gefinancierd door de Euro- vraagstuk een persoonlijke toets te geven. pese Commissie en de gemeente Den Haag. Een luchtiger EDIC-evenement was de Europa Quiz in november, een pubquiz in Een van de eigen producten van EDIC Den het Ierse café O’Casey’s in Den Haag. In Haag is de Europese bijsluiter. Op de de afgeladen pub beantwoordden 150 bijsluiter– in een doosje als voor medi- deelnemers in 39 teams in uitgelaten cijnen– is in één oogopslag te zien hoe de stemming vragen rond Europese muziek, Europese Unie functioneert en hoe de films, geografie en talen. instituties zich tot elkaar verhouden. De 1500 exemplaren van de in 2015 BEREIK EDIC DEN HAAG herziene versie van de Europese bijsluiter 2015 ca. 1.570 hebben inmiddels hun weg gevonden 2014 ca. 1.033 2013 360 naar geïnteresseerden. aantal personen ProDemos | Jaarverslag 2015 67 Europa in Nederland @EUinNL (bureau Europese Commissie in Nederland) Zo meteen gaat de Europaquiz van start @EDICDen- Haag bij O’Casey’s Irish pub. Het is volgeboekt, volle bak dus. EDIC 68 CitizenshipEducation @Citizens- Edu Great, critical discussions, great conference! Looking forward to NECE 2016. ProDemos | Jaarverslag 2015 NECE 69

In NECE (Networking European Citizen- Het ging tijdens de conferentie over vier ship Education) zijn allerlei Europese thema’s die op dit moment voor burger- organisaties verenigd die zich net als schapsdeskundigen urgent zijn: de ProDemos inzetten voor burgerschapse- economische, sociale en politieke ducatie. De jaarlijkse internationale verdeeldheid in Europa, de botsing conferentie van dit netwerk werd in tussen westerse en islamitische waarden, 2015 gehouden in de Griekse stad de invloed van de vluchtelingencrisis Thessaloniki. Doel van het netwerk is op de Europese samenleving en de methodes uitwisselen en elkaar op de verhouding EU-Rusland. hoogte houden van ontwikkelingen in burgerschapseducatie in verschillende In de twee NECE-focusgroepen Vote Match Europese landen. Daarnaast worden Europe en Hard-to-reach learners vindt multilaterale projecten in Europees continu uitwisseling en verdieping van verband gestimuleerd. kennis onder professionals plaats, in workshops en via internet. De focusgroep De conferentie vond in oktober plaats Vote Match Europe organiseerde tijdens onder de titel ‘Us’ and ‘them’: citizen- de conferentie een expertmeeting over de ship education in an interdependent stand van het wetenschappelijk onder- world (‘Wij’ en ‘de ander’: burgerschap- zoek naar kieshulpen– Voting Advice seducatie in een geglobaliseerde wereld). Applications (VAA’s)– en hun rol in prille Rond de 250 experts discussieerden over democratieën. de (her)definitie van burgerschapsedu- catie in verdeelde en gepolariseerde maatschappijen, waar de religieuze, etni- sche en culturele beleving van ‘wij’ en

‘de ander’ een steeds grotere rol speelt. NECE 70 StemWijzer internationaal

Begin 2015 ging ProDemos een partner- Voor de gouverneursverkiezingen in 2015 een StemWijzer gemaakt, de Oydanis- schap aan met Radio Netherlands World- Nuevo León (Mexico) in juli werd een mani. Dankzij financiële steun van onze wide (RNW, de voormalige Wereldom- pilot opgezet. Volgens de beproefde Stem- Duitse zusterorganisatie Bundeszentrale roep). RNW voert in circa vijftien landen Wijzer-methode konden de gebruikers für politische Bildung (bpb) werd de tool het programma Democracy, Good Gover- van de zogenoemde Votoradar na het in drie taalversies (Turks, Duits, Neder- nance and Engagement uit, dat goed beantwoorden van dertig stellingen zien lands) uitgebracht. Ruim 37.000 gebrui- aansluit bij de missie van ProDemos. In met welke van de zeven gouverneurs- kers werden geteld, waarvan ongeveer dit programma wil RNW door innovatief kandidaten zij de meeste opvattingen 60% in Turkije. Van de geactualiseerde gebruik van media en training jonge gemeen hadden. Ruim 14.000 kiezers versie voor de noodzakelijke nieuwe mensen in staat stellen om gefundeerde maakten gebruik van de Votoradar. verkiezingen in november maakten ruim keuzes te maken en veranderingen in 10.000 Turkse kiezers gebruik. gang te zetten. De inzet van een Stem- In september waren er in Marokko voor Wijzer bij verkiezingen is daarbij een de eerste keer regionale verkiezingen als mooi hulpmiddel. gevolg van een nieuw kiesstelsel. Even- eens in opdracht van RNW werd voor het STEMWIJZERS VOOR BUITENLANDSE VERKIEZINGEN eerst een StemWijzer voor alle regio’s 2015 14.138 ontwikkeld, waaraan de tien belang- 31.500 rijkste politieke partijen deelnamen. Dalil 47.075 2014 11.500 Elections werd in twee taalversies uitge- 4.650 bracht: een Arabische met ruim 30.000 2013 146.207 gebruikers, en een Franstalige met 1500 Votoradar–gouverneursverkiezingen Mexico gebruikers. Dalil Elections–regionale verkiezingen Marokko Oydanismani–parlementsverkiezingen Turkije GPS Politico–gemeenteraadsverkiezingen Lima, Op initiatief van in Nederland wonende Peru Turken van diverse politieke pluimage Izboromat–parlementsverkiezingen Bosnië VotoInformado–presidentsverkiezingen Chili

ProDemos | Jaarverslag 2015 werd voor de Turkse verkiezingen in mei 71 StemWijzer internationaal StemWijzer

De rechtsstaat

Steeds meer scholieren brengen met hun klas een bezoek aan een rechtbank. Voor het brede publiek organiseerden we voor het eerst bijeenkomsten met een rechter. Ook voerden we verschillende activiteiten uit voor professionals. Een aantal rechtspraakprogramma’s is onderzocht op 7waardering en effectiviteit (kennistoename). 74 Ontmoet de rechter

De bijeenkomsten Ontmoet de rechter (in georganiseerd, waarmee we in totaal het kader van het programma ProDemos meer dan 500 personen bereikten. We schuift aan) zijn bedoeld voor mensen die schoven onder andere aan bij Resto zelf niet actief op zoek gaan naar infor- VanHarte (ontmoetingsplaatsen op buurt- matie over de rechtspraak, maar er toch niveau), bij organisaties voor nieuw - best meer over zouden willen weten. De komers en bij instellingen voor mensen bijeenkomsten zijn te boeken door maat- met een verstandelijke beperking of een schappelijke organisaties en vereni- laag taalniveau. gingen die deze doelgroep goed weten te bereiken. Ook buiten het kader van de Week van de Rechtspraak, in oktober en november, De insteek is dat het een informatieve hebben we deze bijeenkomsten gehouden. maar leuke bijeenkomst moet zijn. Centraal staat de werking van de recht- spraak: hoe werkt het recht in Nederland en wat doen rechters eigenlijk? We infor- meren de bezoekers op een speelse manier, met een quiz en een filmpje. ONTMOET DE RECHTER Enthousiaste rechters vertellen over hun 2015 20 werk en beantwoorden vragen. De deel - 555 2014 5 nemers waarderen de bijeenkomsten 120 hoog met gemiddeld een 7,5. 2013 3 65 2012 1 Rondom de Week van de Rechtspraak in 40 september hebben we door het hele land aantal bijeenkomsten aantal deelnemers

ProDemos | Jaarverslag 2015 20 bijeenkomsten van Ontmoet de rechter 75

@JudgeJoyce (rechtbank Oost- Brabant) Superduidelijk en kort filmpje @ProDemos: hoe werkt de Nederlandse rechtspraak? Ontmoet de rechter de Ontmoet 76 ProDemos | Jaarverslag 2015 Gastlessen en rechtbankbezoek 77

De rechtbank Midden-Nederland is al lessen goed, docenten gaven deze gemid- langer een gewaardeerde partner van deld een 8,5. ProDemos. Ook met de rechtbanken Noord-Nederland en Noord-Holland zijn In de planning van de bezoeken boekten we nu een structureel samenwerkingsver- we veel tijdwinst door enerzijds een band aangegaan. Met de rechtbanken betere afstemming tussen scholen, recht- Overijssel, Gelderland en Rotterdam banken en ProDemos, en anderzijds door voeren we inmiddels gesprekken om de de gastlessen voortaan via ons online- samenwerking een meer structureel reserveringssysteem te laten boeken. karakter te geven.

De gastlessen en het rechtbankbezoek mogen rekenen op een groeiende belang- stelling van de onderwijsinstellingen. Het aantal activiteiten nam vooral in de tweede helft van 2015 sterk toe, mede dankzij de goede samenwerking met de rechtbanken. Een speciale digitale nieuwsbrief voor gerechtelijke instel- lingen biedt onze relaties ideeën voor

mogelijke samenwerking en inspiratie GASTLESSEN EN RECHTBANKBEZOEK

Juf Maatschappijleer @JufMijLeer om zelf activiteiten te organiseren. 2015 8.732 Vandaag leuke gastlessen over de 2014 6.677 2013 816 #rechtbank gehad! Bedankt In 2015 bereikten we bijna 9000 leer- 2012 145 lingen, ruim 2000 meer dan het jaar @ReinierMulder1 @ProDemos aantal leerlingen

ervoor. Ook inhoudelijk scoorden de gast- rechtbankbezoek en Gastlessen 78 Activiteiten voor rechtbankprofessionals

Lesmateriaal gerechtshof Amsterdam winkel Den Haag. ProDemos heeft lesma- Mr. Gonsalvesprijs ProDemos heeft samen met het gerechts - teriaal aangepast en nieuwe werkvormen ProDemos was in 2015 wederom organi- hof Amsterdam een voorlichtings - ontwikkeld. Er zijn twee gastlessen: een sator van de Mr. Gonsalvesprijs, de natio- programma ontwikkeld dat geschikt is over kinderrechten en een met een rollen- nale innovatieprijs voor rechtshand- voor groepen van verschillende niveaus. spel. Begin 2016 is een training gepland having, die voor de zesde keer werd Voorlichters van het gerechtshof, andere voor vrijwilligers van de Kinder- en Jonge- uitgereikt. Het curatorium onder voorzit- gerechtelijke instellingen en begeleiders renrechtswinkel om met het nieuwe terschap van Wim Deetman koos dit jaar van ProDemos zijn getraind in het lesmateriaal gastlessen te geven aan als thema de aanpak van radicalisering uitvoeren van het programma. Dat is in basisschoolgroepen 7 en 8. en terrorisme. De jury (met voorzitter 2015 gegeven aan 22 groepen: 12 op het Arthur Docters van Leeuwen) wees de gerechtshof Amsterdam en 10 op scholen. Politie Eenheid Den Haag als winnaar De bedoeling is dat voorlichters van het aan, vooral vanwege haar vernieuwende gerechtshof zelfstandig groepen gaan aanpak waarin de wijkagent en een brede ontvangen en onderdelen van het samenwerking bij de informatievergaring programma uitvoeren. centraal staan. Minister Ard van der Steur van Veiligheid en Justitie reikte De deelnemers gaven het programma de prijs– een bronzen sculptuur–op gemiddeld een 7,7. Bij vier van de zes 9 november uit aan vertegenwoordigers groepen die een voor- en nameting van het winnende korps. hebben gehad, is een duidelijke toename van de kennis over de rechtspraak waar- genomen.

Kinder- en Jongerenrechtswinkel In 2015 is de basis gelegd voor samenwer-

ProDemos | Jaarverslag 2015 king met de Kinder- en Jongerenrechts- 79 Activiteiten voor rechtbankprofessionals voor Activiteiten

Kwaliteit

Gewaardeerde activiteiten, een groeiend bereik, waardevolle samenwerkingsverbanden met de instituties in de wereld van democratie en rechtsstaat: geen geringe oogst na vijf jaar ProDemos. Daarbij blijft het wel van belang dat we structureel reflecteren op de kwaliteit van onze programma’s, bijvoorbeeld door onderzoek en 8interne kwaliteitsontwikkeling. 82 Onderzoek naar effect van onze activiteiten

Scholierenrondleidingen voornemen om te stemmen, de intentie Wat steken leerlingen op van onze tot debat, en politieke interesse. massaalst bezochte activiteit, het dag - programma ProDemos Binnenhof voor Cursus Politiek Actief scholen (PBS)? Om daarachter te komen In het najaar onderzochten we met een lieten we in 2012 al een studie uitvoeren steekproef het effect van de cursus Poli- door Jasmijn Verbeek van de Universiteit tiek Actief op de politieke kennis en Leiden naar de effecten van het betrokkenheid van 59 cursisten. Uit de programma op de politieke kennis en resultaten blijkt dat de cursus een signifi- betrokkenheid van vmbo-leerlingen. In cant positief effect heeft op de subjec- 2015 werd dit onderzoek vervolgd, maar tieve én objectieve politieke kennis van nu bij havo-leerlingen. Aan het onderzoek de deelnemers. Niet alleen denken ze na deden 643 scholieren uit 4-havo mee, van de cursus over meer kennis te beschikken 7 verschillende middelbare scholen uit over de gemeentepolitiek, die cognitieve het hele land. toename is ook gemeten. Een andere belangrijke conclusie is dat deelnemers De belangrijkste conclusie: het PBS- na de cursus meer vertrouwen hebben in programma heeft een positief effect op hun eigen capaciteit om te participeren in zowel de objectieve als subjectieve poli- de politiek. Verder blijkt dat de intentie tieke kennis van de deelnemers. Dit bete- tot politieke participatie van de cursisten kent dat de deelnemers na afloop niet is vergroot. alleen het gevoel hebben dat ze meer weten, maar ook aantoonbaar meer kennis hebben van politiek. Daarnaast is er een duidelijk positief effect op het ProDemos | Jaarverslag 2015 83 Onderzoek naar effect van onze activiteiten onze van effect naar Onderzoek 84 ProDemos | Jaarverslag 2015 Data-onderzoek 85

Onderzoek is belangrijk voor het verbe- het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) teren van de programma’s van ProDemos, hebben we een eerste verkenning uitge- maar de onderzoeksdata zijn ook interes- voerd naar de mogelijkheden die deze sant voor politicologen en sociologen, data bieden voor onderzoek. In opdracht bijvoorbeeld om de opvattingen van van ProDemos en de Universiteit van uiteenlopende groepen te analyseren. Amsterdam zal een postdoc een aantal maanden verder werken aan deze verken- In de StemWijzerWinkel en het Democra- ning. De verkenning biedt ook input voor tieLAB maken deelnemers keuzes over de invulling van een aio-plek die vanaf politieke en rechtsstatelijke onderwerpen. najaar 2016 door ProDemos samen met Deze keuzes worden digitaal geregi- de UvA wordt gecreëerd. streerd, niet primair voor onderzoek maar voor didactische doelen. De deelnemers krijgen een terugkoppeling op hun keuzes om reflectie daarop te stimuleren: een lijstje met politieke partijen waarmee ze standpunten gemeen hebben of een certi- ficaat waarin hun opvattingen worden samengevat.

Deze data op basis van de keuzes en standpunten van de deelnemers (die niet tot personen zijn te herleiden) worden sinds 2015 bewaard in samenwerking met het Parlementair Documentatie

Centrum (PDC). Samen met hen en met Data-onderzoek 86 Interne masterclasses

In 2015 konden de medewerkers van Europese landen samenwerken en infor- ProDemos voor het eerst interne master- matie uitwisselen over onder meer drugs- classes volgen. Externe specialisten spij- criminaliteit. Maria van de Schepop, kerden ons bij over uiteenlopende onder- rechter aan de Haagse rechtbank en voor- werpen die direct of zijdelings met ons malig voorzitter van de Nederlandse vakgebied te maken hebben. Niet alleen Vereniging voor Rechtspraak (NVvR) introduceren de sprekers hun organisatie sprak op openhartige wijze over haar en vertellen zij over hun expertise, maar ervaringen op rechtsgebied en de span- ook spreken ze over hun persoonlijke, ningsvelden tussen burger, rechtspraak professionele ontwikkeling. Op deze en politiek. manier leren we in korte tijd en op een directe manier met name in Den Haag en De masterclasses werden zeer positief omgeving gevestigde nationale en inter- beoordeeld in een enquête onder de mede- nationale organisaties kennen. Daarnaast werkers, dus ook in 2016 blijven de krijgen de jongere medewerkers, die met bijeenkomsten op de agenda staan. hun eigen professionele oriëntatie bezig zijn, een goed idee van wat werken bij bepaalde instellingen inhoudt.

Academisch directeur van de Webster University in Leiden, Islam Qasem, trapte de reeks af met een lezing over de poli- tieke islam en de problematiek van het Midden-Oosten. Andreas Mausolf, specia- list van Europol, gaf een inkijkje in de

ProDemos | Jaarverslag 2015 manier waarop politieorganisaties in 87 Interne masterclasses Interne

Bereik

ProDemos bereikt grote aantallen burgers, in direct contact met deelnemers aan onze activiteiten of via publicaties en websites. In de tabellen van dit hoofdstuk staan de bereikte aantallen, gegroepeerd naar doelgroep en communicatiemiddelen en onderscheiden naar type contact. De kaartjes geven een beeld van het bereik dat onze grootste projecten hebben in Nederland. 90 Totaal bereik naar type contact

Het bereik van de activiteiten van ProDemos wordt in dit DIRECTE CONTACTEN ?=>A ?=>B onderdeel weergegeven in aantallen deelnemers en Jongeren en scholen 101.162 116.473 onderscheiden naar onze doelgroepen: jongeren/scholen, Volwassenen 82.726 85.839 volwassenen, professionals en moeilijker bereikbare groepen. Professionals 5.553 4.391 Moeilijk bereikbare groepen 17.039 8.058 Om een volledige beeld van de reikwijdte van het bereik te Totaal 206.480 214.761 krijgen, zijn de communicatiemiddelen als aparte categorie INDIRECTE CONTACTEN ?=>A ?=>B toegevoegd. Jongeren en scholen 38.003 45.671 Volwassenen 44.230 217.919 De activiteiten worden verder onderverdeeld naar de Professionals 983 2.319 Moeilijk bereikbare groepen 112.691 76.100 manieren waarop de doelgroepen worden bereikt: door Communicatiemiddelen 17.753 19.701 direct contact (bezoekers, deelnemers), indirect contact Totaal 213.660 361.710 (les-, cursusmateriaal, publicaties, abonnees) en online ONLINE CONTACTEN ?=>A ?=>B contact (websites, sociale media). Jongeren en scholen 55.341 49.865 Volwassenen 2.115.138 1.912.160 Professionals 17.327 4.106 Moeilijk bereikbare groepen 11.501 399 Communicatiemiddelen 329.754 300.635 Totaal 2.529.061 2.267.165

TOTAAL 2.949.201 2.843.636

Totaal aantal contacten van ProDemos in 2015

ProDemos | Jaarverslag 2015 2.843.636 Specificatie directe contacten per doelgroep 91

PROGRAMMA’S VOOR JONGEREN EN SCHOLEN ?=>A ?=>B PROGRAMMA’S VOOR VOLWASSENEN ?=>A ?=>B Den Haag Rondleidingen Binnenhof 44.904 46.514 Educatieve programma’s Binnenhof Tentoonstelling Ridderzaal 26.206 26.156 – basisonderwijs 7.574 9.038 Activiteiten in Den Haag 4.029 5.030 – vmbo 19.427 24.392 Activiteiten op locatie 7.587 6.339 – havo 14.554 17.812 Overige — 1.800 – vwo 14.151 14.857 Totaal 82.726 85.839 – mbo 14.121 14.977 – overige 517 2.529 PROGRAMMA’S VOOR PROFESSIONALS ?=>A ?=>B Totaal educatieve programma’s 70.344 83.605 Docenten en leerkrachten 675 1.616 Docenten en leerkrachten in opleiding 2.672 922 Overige (o.a. workshops, stages, Kinderrijk) 207 1.514 Politici en bestuurders 1.911 885 Totaal Den Haag 70.551 85.119 Internationaal (NECE) 295 275 Overige 590 693 Op locatie Totaal 6.143 4.391 Op scholen (gastlessen, workshops) 12.828 6.794 Op gemeente- en provinciehuizen (Kinder- en PROGRAMMA’S VOOR MOEILIJK BEREIKBARE GROEPEN ?=>A ?=>B Jongerengemeenteraden, Democracity) 11.106 14.828 Op rechtbanken 6.677 8.732 Binnenhof: praktijkonderwijs en speciaal onderwijs 885 790 Overige — 1.000 Politiek in vogelvlucht volwassenen 3.170 2.619 Totaal op locatie 30.611 31.354 ProDemos schuift aan, informatiebijeenkomsten bij organisaties over gemeenteraad 7.850 3.728 Totaal 101.162 116.473 Politiek in vogelvlucht, informatiebijeenkomsten nieuwkomers over Europa 3.733 — Overige 1.401 921 Totaal 17.039 8.058

Totaal aantal directe contacten met burgers

214.761 Bereik 92 Communicatiemiddelen Bereik in Nederland naar locatie Projecten met meer dan 1000 deelnemers/bezoekers

INDIRECT ?=>A ?=>B SCHOLEN NAAR PRODEMOS DEN HAAG – Digitale nieuwsbrief algemeen 4.248 4.272 Plaatsen van waaruit scholen in 2015 – Digitale nieuwsbrief Educatie 6.350 7.005 Den Haag bezochten om het Scholieren- – Digitale nieuwsbrief Op Locatie 646 993 programma Binnenhof te volgen – Digitale nieuwsbrief voor gerechtelijke instellingen 39 374 – Activiteitenladder digitaal 3.885 4.330 Totaal digitale nieuwsbrieven 15.168 16.974

Papieren nieuwsbrief 2.385 2.427 Verspreiding papieren versie jaarverslag 200 300 Totaal 17.753 19.701

ONLINE ?=>A ?=>B Corporate website 290.417 281.992 Overige websites 33.594 9.453 Jaarverslag, downloads 130 231 – Facebook 1.651 3.331 – Twitter 3.160 4.050 – Linkedin 695 1.389 – YouTube 107 199 Totaal volgers sociale media 5.613 8.959

Totaal 329.754 300.635

Aantal scholieren op bezoek bij ProDemos

ProDemos | Jaarverslag 2015 83.605 93

SCHOLIERENPROJECTEN IN HET LAND PROJECTEN IN HET LAND Plaatsen waar ProDemos in 2015 projecten Plaatsen waar ProDemos in 2015 uitvoerde voor scholieren (Democracity, projecten voor diverse doelgroepen uitvoerde: Klassenbezoek@, gastlessen Overijssel, Breed publiek (debatten en lezingen, gastlessen mbo) diverse evenementen, StemWijzermarkt, StickerStemWijzer) Professionals (conferenties, docentendagen, regiobijeenkomsten voor gemeentebestuurders) Moeilijk bereikbare groepen (ProDemos schuift aan, Politiek in vogelvlucht) Rechtbanken (gastlessen en rechtbankbezoek) Bereik

Mensen

ProDemos had per 31 december 2014 73 mensen in vaste dienst, 112 oproepkrachten en door het jaar in totaal 13 stagiairs. In het personeelsbestand waren diverse mutaties, zowel bij de collega’s in vaste dienst als die met een nulurencontrract. De Raad van Toezicht nam afscheid van één lid en verwelkomde een nieuw, de Raad van Advies bleef ongewijzigd. 96

Raad van Toezicht in periodiek aftreden van de individuele hij akkoord gaat met haar benoeming, die De Raad van Toezicht houdt toezicht op de leden. Herbenoeming kan eenmaal voor statutair ter goedkeuring aan hem is voor- algemene gang van zaken binnen de Stich- eenzelfde periode plaatsvinden. gelegd. ting ProDemos. De Raad bestaat statutair uit ten minste vijf personen. De Raad De leden kunnen voor bijgewoonde verga- De Raad van Toezicht van ProDemos dient als geheel een politiek en maat- deringen aanspraak maken op vacatiegeld, bestond op 31 december 2015 uit de schappelijk evenwichtige samenstelling te conform het Rijksbesluit vergoedingen volgende personen: hebben, divers naar geslacht, leeftijd en adviescolleges en commissies van • De heer drs. Wim Deetman, voorzitter maatschappelijke en culturele achter- 21 januari 2009, en op een vergoeding van (gepensioneerd lid van de Raad van grond van de leden, zodanig dat de stich- gemaakte reiskosten. State) ting als geheel een politiek-maatschappe- • Mevrouw drs. Amma Baddoo-Asante, lijk neutrale positie inneemt. Begin juli trad de heer mr. Jan van Zanen lid (consultant sociale vraagstukken) af als lid van de Raad van Toezicht in • Mevrouw drs. Kathalijne Buitenweg, lid Eén lid van de Raad van Toezicht wordt verband met zijn benoeming tot voorzitter (lid van het College voor de Rechten van benoemd op voordracht van de Onder- van de Vereniging van Nederlandse de Mens en promovenda aan de UvA) nemingsraad. Gemeenten (VNG). De heer Robert Zaal • De heer prof.dr. Henk Dekker, lid op neemt nu zijn plaats in als lid van de voordracht van de ondernemingsraad In de Raad als geheel moet ervaring auditcommissie. en tevens lid auditcommissie (directeur aanwezig zijn met financieel toezicht. van het Centre of Education & Learning Twee leden van de Raad vormen de audit- In december werd mevrouw Guikje (CEL) emeritus hoogleraar politieke commissie die toeziet op een zorgvuldig Roethof (secretaris van de Amsterdamse socialisatie Universiteit Leiden) financieel beheer. Kunstraad, voormalig lid van de Tweede • De heer drs. Robert Zaal, lid en Kamer voor D66 en oud-journalist/colum- tevens lid auditcommissie (directeur De leden van de Raad van Toezicht worden nist) voorgedragen als nieuw lid van de RNW Media) benoemd voor een periode van vier jaar. Raad van Toezicht. Begin 2016 heeft • Vacature

ProDemos | Jaarverslag 2015 De Raad stelt een rooster vast, dat voorziet minister Plasterk van BZK laten weten dat 97 Mensen 98

Op www.prodemos.nl/rvt is meer infor- aanslagen in Parijs en toenemende De Raad van Advies kwam in het verslag- matie over de leden te vinden, o.a. over radicalisering. Andere zaken die op de jaar tweemaal bijeen. Eén bijeenkomst hun nevenfuncties. agenda stonden waren o.a. de plannen had het karakter van een ‘diner-pensant’ voor renovatie van het Binnenhof, de met de leden van de Raad van Toezicht De Raad van Toezicht vergaderde in het lustrumviering en de rol van de Raad van en het Managementteam– ditmaal over verslagjaar vijf maal. Vanzelfsprekend Advies. de toepassing van ICT, vooral op het kwamen de gebruikelijke onderwerpen gebied van educatie. In de andere met betrekking tot inhoudelijk en finan- Raad van Advies vergadering werd uitvoerig stilgestaan cieel toezicht aan de orde, zoals het Acti- De Raad van Advies kan de directie bij de werkwijze van de Raad. Men vond viteitenprogramma, het meerjarenbeleid gevraagd en ongevraagd adviseren over één plenaire vergadering en één thema- en de begroting en jaarrekening. de koers en strategie van de stichting. De diner per jaar een goede formule. De advi- Raad bestaat volgens de statuten uit een seurs vinden het daarnaast prettig om Verder is uitvoerig aandacht besteed aan voldoende aantal deskundigen op het individueel betrokken te worden bij de draagvlakverbreding van ProDemos, gebied van politiek, democratie, rechts- thema’s of vragen van ProDemos; dat zoals aanbevolen door de Visitatiecom- staat, media, educatie en publieksbereik. gebeurde in 2015 bijvoorbeeld op het missie in 2014. In dat kader werden door gebied van ons rechtsstaatprogramma. de directeur, met steun vanuit BZK, ge - De leden van de Raad van Advies worden sprekken gevoerd met diverse ministeries benoemd door de Raad van Toezicht, op De samenstelling van de Raad van Advies over gezamenlijk te nemen initiatieven. voordracht van de directeur, die daarover van ProDemos bleef in het verslagjaar vooraf de Raad van Advies heeft gehoord. hetzelfde en bestond op 31 december Aandacht kregen vooral de burgerschaps- De leden worden voor een periode van 2015 uit de volgende personen: vorming in het mbo en het betrekken van vier jaar benoemd en kunnen eenmaal • De heer drs. Frans Weisglas, voorzitter zoveel mogelijk mensen (ook nieuwe worden herbenoemd. Ook zij kunnen (oud-Tweede Kamervoorzitter en actief Nederlanders) bij de democratie en de aanspraak maken op de eerdergenoemde als adviseur, trainer en spreker) rechtsstaat. In de Raad van Toezicht vacatiegeldregeling naar rijksmodel en • Mevrouw prof.mr. Jenny Goldschmidt,

ProDemos | Jaarverslag 2015 kwam ook de actualiteit aan bod, zoals de een vergoeding van gemaakte reiskosten. lid (oud-directeur van het Studie- en 99 ORGANOGRAM OP @> DECEMBER ?=>B

Bezoekersdienst Aantal werknemers–fte: 31–15,32

Raad van Toezicht Raad van Advies Dienst Educatie Aantal personen: 6 Aantal personen: 10 Aantal werknemers–fte: 7– 5,91

ProDemos Op Locatie Aantal werknemers–fte: 9– 7,49

ProDemos Academie Aantal werknemers–fte: 6– 5,07 Directie Aantal werknemers–fte: 2– 1,79 Communicatie Aantal werknemers–fte: 4– 3,33

Financiën Aantal werknemers–fte: 2– 1,78

Directiesecretaris Ondersteuning Aantal werknemers–fte: 1– 0,88 Aantal werknemers–fte: 14– 8,99

Stagiairs Aantal in 2015: 13 Mensen 100

Informatiecentrum Mensenrechten van Directie verwelkomen, waarvan zes vanuit een de Universiteit Utrecht en emeritus De directeur-bestuurder van ProDemos is nulurencontract. Daarnaast zijn 42 hoogleraar) Kars Veling. Eddy Habben Jansen is de nieuwe medewerkers aangenomen met • Mevrouw mr. Domenica Ghidei, lid adjunct-directeur. een nulurencontract. (plv. lid College voor de Rechten van de Mens) De nevenfuncties van de directieleden Diversiteit • Dr. Thérèse Carpay, lid ([oud-] vak - zijn te raadplegen op Nevenstaande tabel geeft een beeld van didactica Docentenacademie Radboud) www.prodemos.nl/directie. de diversiteit van de medewerkers van • De heer drs. Paul van Vlijmen, lid ProDemos onderscheiden naar personeel (algemeen directeur Stichting Medewerkers met en zonder urencontract. Defensiemusea) Voor de medewerkers volgt ProDemos de • De heer drs. Jan Hoekema, lid (burge- CAO Welzijn en Maatschappelijke Dienst- meester van Wassenaar) verlening. De cao-schalen gelden ook • De heer prof.dr. Remieg Aerts, lid voor de directeur-bestuurder. (hoogleraar Politieke Geschiedenis Radboud Universiteit Nijmegen) ProDemos telde op 31 december 2015 73 • De heer mr. Jeroen van Dommelen, werknemers met in totaal 50,55 fte’s en lid (parlementair verslaggever NOS) 112 oproepkrachten voor in totaal • De heer prof.dr. Arco Timmermans, 22.392,25 uur. lid (hoogleraar Public Affairs Campus Den Haag Universiteit Leiden) Acht collega’s met een urencontract • De heer mr. Martijn Polak, lid (raads- traden uit dienst, evenals 79 medewer- heer Civiel bij de Hoge Raad) kers met een nulurencontract (waaronder personen die al langer niet meer werkten voor ProDemos). Eveneens acht nieuwe

ProDemos | Jaarverslag 2015 collega’s met een urencontract konden we 101

DIVERSITEIT

Personeel (totaal)

2015 87 98 185

Personeel met een urencontract Onderverdeeld naar leeftijd

2015 34 20–30 8 39 14 73 22 31–40 11 Fulltime (aantal) 8 19 2015 6 41–50 5 4 7 10 12 Parttime (aantal) 51–60 8 8 2015 28 16 35 61+ 2 63 2 4

Oproepkrachten

2015 53 man 59 vrouw 112 totaal Mensen

Financiën

Uit de financiële kerncijfers blijkt dat ProDemos ook in 2015 weer een goed jaar met positief resultaat heeft behaald. Anders dan in voorgaande jaren is er naast de subsidie van BZK ook een subsidiebijdrage van de Tweede Kamer. 104 ProDemos | Jaarverslag 2015 Financiële kerncijfers 2015 105

BALANS PER @> DECEMBER ?=>A ?=>B

ACTIVA Immateriële vaste activa 146.400 103.691 Vaste activa 1.288.301 1.093.344 Voorraden, kosten lopende projecten en kortlopende vorderingen 362.457 304.587 Liquide middelen 1.595.606 1.895.993 @.@F?.DCA @[email protected]>B

PASSIVA Eigen vermogen en risicoreserves 1.803.034 2.028.572 Voorzieningen 42.483 15.000 Langlopende schulden 475.248 415.842 Kortlopende schulden en voorschotten projecten 1.071.999 938.201 @.@F?.DCA @[email protected]>B

REKENING VAN BATEN EN LASTEN ?=>B ?=>A ?=>B

BATEN Subsidie BZK 5.006.233 4.188.000 Subsidie Tweede Kamer — 1.188.475 Opbrengsten projectopdrachten 3.469.233 3.508.628 Overige inkomsten 54.865 64.890 Financiële baten en lasten 13.959 25.269 E.BAA.?F= E.FDB.?C?

LASTEN Personeelskosten 3.388.703 3.522.418 Vaste lasten 1.060.774 1.102.682 Kosten activiteiten 3.776.006 4.124.624 E.??B.AE@ E.DAF.D?A SALDO @>E.E=D ??B.B@E Financiën 106 COLOFON

Samenstelling en redactie ProDemos–Huis voor Walter Jansen democratie en rechtsstaat Hofweg 1H Eindredactie 2511 AA Den Haag Sandra Boersma T 070 7570200 E [email protected] Grafische vormgeving I www.prodemos.nl Puntspatie [bno], Amsterdam

Foto’s Henk Boshove p. 13 Wilmar Dik p. 78, 79 Jan Dirk Gerritsen p. 88 Sicco van Grieken p. 104 Rosa Kindt p. 2, 14, 37 Chris Lans p. 26 Noticias MVS p. 71 M. Pappous p. 68. 69 Carrie Zwarts p. 48 Bart van Vliet p. 2, 5, 6, 8, 9, 11, 12, 16, 18, 19, 26, 28, 37, 38, 44, 45, 46, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 60, 61, 74, 75, 80, 82, 83, 84, 85, 97 ProDemos resterende foto’s ProDemos | Jaarverslag 2015