P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ST ĘSZEW (506)

Warszawa 2005 Autor: Jacek Bajorek *, Andrzej Bogacz *, Izabella Bojakowska ** , Aleksandra Dusza ** , Anna Pasieczna ** , Katarzyna Sobik ** , Hanna Tomassi-Morawiec ** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny: Bogusław B ąk** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska **

*Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA, al. Kijowska 14, 30-079 Kraków ** Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2005 Spis tre ści I. Wst ęp (A. Bogacz)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Bogacz)...... 5 III. Budowa geologiczna (A. Bogacz) ...... 7 IV. Zło ża kopalin (J. Bajorek) ...... 10 1. Gaz ziemny...... 10 2. Kruszywa naturalne...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Bajorek) ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (A. Bogacz) ...... 17 VII. Warunki wodne (A. Bogacz) ...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 21 1. Gleby (A. Pasieczna, A.Dusza) ...... 22 2. Osady wodne (I. Bojakowska) ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 26 IX. Składowanie odpadów (K. Sobik) ...... 28 X. Warunki podło ża budowlanego (A. Bogacz)...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Bogacz)...... 38 XII. Zabytki kultury (A. Bogacz)...... 42 XIII. Podsumowanie (A. Bogacz)...... 43 XIV. Literatura ...... 45

I. Wst ęp

Arkusz St ęszew Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Przedsi ębiorstwie Geologicznym w Krakowie w 2005 roku zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski (Instrukcja...,2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski skali 1: 50 000 roku (Mi ętkiewicz, 1997), wykonanym w Przedsi ębiorstwie Geologicz- nym PROXIMA SA we Wrocławiu, Oddział w Poznaniu. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Pierwsza zawiera informacje dotyczące wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło żami na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii in ży- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Druga po świ ęcona jest za- gadnieniom zwi ązanym z geochemi ą środowiska oraz ze składowaniem odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych, przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały znajduj ące si ę w Cen- tralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, w archiwum Wydziału Ochrony Środowiska UW w Poznaniu, w Starostwach Powiatowych w Poznaniu i Gorzowie Wielkopolskim oraz Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu. Po- nadto wykorzystane zostały materiały i informacje dostarczone przez Wojewódzkiego Konser- watora Przyrody i Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz Urz ędy Gmin znajduj ące si ę na obszarze arkusza. Informacje archiwalne zweryfikowano w efekcie przeprowadzonej wizji lokalnej. Kwalifikacj ę sozologiczn ą złó ż uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Mapa posiada wersj ę cyfrow ą, a dane dotycz ące złó ż surowców mineralnych zostały przedstawione w postaci kart informacyjnych, opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem St ęszew ograniczony jest współrz ędnymi 16º30’ i 16º45’ dłu- go ści geograficznej wschodniej oraz 52º10’ i 52º20’ szeroko ści geograficznej północnej. W układzie administracyjnym arkusz obejmuje fragmenty nast ępuj ących powiatów i gmin w obr ębie województwa wielkopolskiego: Pozna ń (miasto i gmina St ęszew oraz gminy: Dopiewo, Komorniki, Buk, Mosina), Grodzisk Wielkopolski (gminy Granowo i Kamie- niec), Nowy Tomy śl gmina Opalenica i Ko ścian (gminy Czempi ń i Ko ścian). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 1998), (Fig. 1) obszar arkusza St ęszew znajduje si ę na pograniczu dwóch makroregionów. Północna, środkowa i zachodnia cz ęść obszaru arkusza to tereny makroregionu Pojezierze Wielkopolskie (mezoregion Pojezie- rze Pozna ńskie) natomiast prawie cała południowo-wschodnia część nale ży do makroregionu Pradolina Warcia ńsko-Odrza ńska (mezoregiony: Dolina Środkowej Obry i Kotlina Śremska). Niewielki fragment w południowo-wschodniej cz ęś ci zajmuj ą obszary Równiny Ko ścia ńskiej, będącej mezoregionem Pojezierza Leszczy ńskiego. Prawie na całym obszarze wyst ępuje płaska wysoczyzna morenowa, le żą ca na wysoko- ści 70 – 89,5 m n.p.m. z kulminacj ą 106,6 m. n.p.m. znajduj ącą si ę w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Nie ma na tym terenie wzgórz i pagórków morenowych. W północno- wschodniej cz ęś ci arkusza wysoczyzna rozci ęta jest gł ębok ą rynn ą polodowcow ą o przebiegu północny zachód - południowy wschód (rynna bukowsko – mosi ńska). W obr ębie tej rynny wzdłu ż znajduj ącego si ę tu pasa jezior ci ągn ą si ę pasma wałów ozowych i pagórków kemo- wych, stanowi ące najwy ższe wzniesienia na obszarze arkusza. Ich wysoko ści wzgl ędne dochodz ą do 35 m. Odnog ą tej długiej i szerokiej rynny jest stosunkowo w ąska rynna jeziora Strykowskiego o przebiegu zbli żonym do południkowego. Dominuj ąca na tym terenie wysoczyzna morenowa w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza rozci ęta jest szerok ą (1,5-5,0 km) Pradolin ą Warszawsko-Berli ńsk ą (Dolina Środko- wej Obry i Kotlina Śremska), powstał ą w czasie zlodowace ń północnopolskich. Wysoko ść wzgl ędna zboczy pradoliny wynosi od 10 do 15 m. Równina Ko ścia ńska, której niewielki fragment rozpo ściera si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza w rejonie Głuchowa, ma tak że charakter wysoczyzny. Z uwagi na du że powierzchnie pokryte glebami wysokiej klasy bonitacyjnej podlegaj ą- cej prawnej ochronie dla rolniczego u żytkowania, omawiany obszar mo żna zaliczy ć do tere- nów rolniczych. W śród upraw dominuj ą: buraki, rzepak, pszenica, j ęczmie ń. Rozwini ęta jest równie ż hodowla bydła i trzody chlewnej.

Fig. 1. Poło żenie arkusza St ęszew na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu; 3 - jeziora Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.51 – Pojezierze Pozna ńskie, 315.52 – Pozna ński Przełom Warty, 315.54 –Pojezierze Gnie źnie ńskie, 315.56 – Równina Wrzesi ńska Mezoregiony Pradoliny Warcia ńsko – Odrza ńskiej: 315.63 – Dolina Środkowej Obry, 315.64 – Kotlina Śremska Mezoregiony Pojezierza Leszczy ńskiego: 315.82 – Pojezierze Krzywi ńskie, 315.83 – Równina Ko ścia ńska

Jedynym miastem na obszarze arkusza jest St ęszew (około 5 tys. mieszka ńców), le żący 20 km na południowy zachód od Poznania. Jest to lokalny o środek przemysłowo-usługowy. Z wa żniejszych zakładów na terenie miasta znajduj ą si ę: Roszarnia Lnu i Konopi, Spółdziel- nia Stolarska, wytwórnia prefabrykatów budowlanych itd. Podobn ą rol ę, cho ć o mniejszym znaczeniu, ma tak że maj ące ponad 2 tys. mieszka ńców Granowo, b ędące siedzibą gminy. Przez teren arkusza przebiega ze wschodu na zachód linia kolejowa Pozna ń - Grodzisk Wlkp. oraz droga główna Pozna ń - Zielona Góra. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa du że, mi ędzygminne wysypiska odpadów komunalnych: w Granowie o powierzchni 7 ha oraz w miejscowo ści Srocko Małe (gmina St ęszew) o powierzchni 3,2 ha. To ostatnie jest urz ądzone (wyło żone foli ą z drena żem zło żowym).

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza St ęszew została omówiona na podstawie Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 arkusz Stęszew (Chmal, 1996) wraz z Obja śnie- niami (Chmal, 1997). Obszar arkusza poło żony jest w obr ębie monokliny przedsudeckiej za- padaj ącej monoklinalnie w kierunku północno - wschodnim. Buduj ą j ą zaburzone osady per- msko - mezozoiczne, spoczywaj ące na fliszowych utworach karbonu, nale żą cych do wary- scyjskiego pi ętra strukturalnego, a wykształcone jako mułowce, iłowce i silnie zdiagenezo- wane piaskowce. W sp ągu warstw permskich zalegaj ą utwory czerwonego sp ągowca, który rozpoczyna si ę seri ą skał wylewnych reprezentowanych przez wi śniowobr ązowe tufity z laminami iłowców. Powy żej le żą zlepie ńce, drobno- i średnioziarniste piaskowce, które w sp ągu dzi ęki ilasto-żelazistemu spoiwu maj ą czerwonawe zabarwienie, a w stropie gdzie przewa ża spoiwo w ęglanowo-anhydrytowe maj ą szar ą barw ę. Materiał buduj ący zlepie ńce i gruboziarniste piaskowce pochodzi z niszczenia starszych pokryw osadowych. Seria ta jest skał ą zbiornikow ą dla wyst ępuj ących w tym rejonie złó ż gazu ziemnego. Kompleks osadów dolnego permu ma grubo ść około 590 m (Chmal, 1997). Na utworach czerwonego sp ągowca le żą osady morskie cechsztynu: wapienie, anhydryty i sole kamienne przykryte seri ą silnie sp ękanych dolomitów i iłowców. Dolomity s ą skał ą zbiornikow ą dla wyst ępuj ącej w tym rejonie ropy naftowej. Mi ąż szo ść serii cechszty ńskiej waha si ę od 490-550 m (Chmal, 1997). Osady mezozoiczne to głównie osady morskie: piaskowce, wapienie, anhydryty i mułowce triasowe przykryte piaskowcowo-mułowcow ą seri ą jury dolnej. Utwory jury gór- nej i kredy na obszarze arkusza zostały prawie całkowicie zdenudowane. Jedynie w zachodniej cz ęś ci arkusza zachowały si ę ciemnoszare margliste wapienie kredowe. Mi ąż szo ść osa- dów mezozoiku w tym regionie dochodzi do 1500-1700 m. Paleogen reprezentowany jest przez osady morskie: piaski glaukonitowe mułki i iły. Osady te przykryte s ą mioce ńsk ą seri ą w ęglow ą (II pokład) przeławicon ą szarymi iłami i piaskami. Buduje j ą kilka (4-5) ławic o mi ąż szo ści 1-2 m. Powy żej II pokładu w ęgla brunatnego wyst ępuj ą brunatne iły, mułki i piaski, w stropie których zalega I- środkowopolski po- kład w ęglowy rozdzielony na 2-3 ławice o ł ącznej maksymalnej mi ąż szo ści dochodz ącej do 7 m. Mi ąż szo ść osadów miocenu dochodzi do 122 m. Osady pliocenu wykształcone s ą jako kompleks szaroniebieskich, miejscami pstrych iłów i mułków ( tzw. iłów pozna ńskich). Mi ąż- szo ść ich dochodzi do 60 m. W cz ęś ci północnej, w rejonie Granowa, Jeziorek i Tomiczek, w obr ębie rowu tektonicznego zostały one wyerodowane i osady czwartorz ędu le żą tu bezpo-

średnio na utworach mioce ńskich. W cz ęś ci południowej utwory miocenu wykazuj ą zaburze- nia glacitektoniczne. Utwory czwartorz ędowe to przede wszystkim osady plejstocenu i holocenu (Fig. 2). Plejstocen reprezentowany jest przez osady zlodowace ń południowo-, środkowo- i północno- polskich. Mi ąż szo ść tych osadów jest silnie zró żnicowana. W północnej cz ęś ci w rejonie Je- ziorek dochodzi do 120 m natomiast w cz ęś ci południowo–wschodniej w okolicy Piotrowic osi ąga zaledwie 20-30 m. Osady zlodowace ń południowopolskich to wył ącznie pyłowato- piaszczyste gliny zwałowe. Gliny zwałowe dominuj ą tak że w śród utworów zlodowace ń środ- kowopolskich. Piaszczysto - żwirowe osady wodnolodowcowe tych zlodowace ń wyst ępuj ą w postaci serii o kilkunastometrowej mi ąż szo ści rozdzielaj ącej gliny zwałowe, lub wypełniaj ą rozci ęcia w kompleksie glin zwałowych. Główn ą role w budowie warstw powierzchniowych i podpowierzchniowych na obszarze arkusza odgrywaj ą osady zlodowace ń północnopolskich, a szczególnie osady fazy leszczy ńskiej. W sp ągowej cz ęś ci wyst ępuj ą tutaj piaski i żwiry lodowcowe dolne wykształcone w postaci grubo- i ró żnoziarnistych piasków z przewarstwieniami drobnych żwirów. Ich mi ąż szo ść na ogół wynosi 5-8 m. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę one na zboczach form erozyjnych, a w wielu miejscach pod cienk ą pokryw ą utworów glacjalnych. Górn ą cz ęść kompleksu stanowi ą żółte, piaszczyste gliny zwałowe, o mi ąż szo ści 3-7 m. Na du żych powierzchniach przykryte s ą ilasto-pyłowat ą pokryw ą piasków lodowcowych z wyst ępuj ącymi na ich powierzchni głazami lodowcowymi. Jedynie na niewielkim obszarze około 1,5 km 2 w rejonie Rybojecka piaski lodowcowe le żą bezpo średnio na piaskach i żwirach wodnolodowcowych dolnych. Jedne i drugie tworz ą kilkumetrow ą seri ę zło żow ą b ędącą przedmiotem eksploatacji. Wzgórza ozów i kemów zlodowace ń północnopolskich zbudowane z ró żnoziarnistych piasków przewarstwionych żwirami, zwi ązane s ą prawie wył ącznie z bukowsko-mosi ńskim ci ągiem rynnowym, gdzie w śród jezior tworz ą rozległe wzgórza. Na wysoczyźnie formy te wyst ępuj ą rzadko i maj ą o wiele mniejsze rozmiary. Wysoczyznowe ozy cz ęsto zbudowane s ą głównie z drobnych żwirów, natomiast w kemach na tych obszarach zdecydowanie przewa ża- ją drobno- i średnioziarniste piaski. Były one eksploatowane na skal ę przemysłow ą w rejonie Tomiczek. Najmłodszym ogniwem fazy leszczy ńskiej s ą piaski i żwiry wodnolodowcowe górne, wyst ępuj ące głównie w dnach rynien i dolin ablacyjnych. W serii tej o mi ąż szo ści 1,5-5 m zdecydowanie przewa żaj ą piaski, głównie drobnoziarniste przechodz ące w dnach rynien w bardzo drobne, pyłowate.

Fig. 2. Poło żenie arkusza St ęszew na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorz ęd; holocen: 1 – mady, iły oraz torfy, 2 – piaski eoliczne; plejstocen: 3 – piaski i żwiry akumulacji rzecz- nej, 4 – piaski i mułki akumulacji jeziornej i zastoiskowej, 5 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 6 – piaski i żwiry ozów i kemów, 7 – gliny zwałowe, miejscami z głazami, żwirem i piaskiem; Trzeciorz ęd; neogen: 8 – iły, iłowce, piaski, lokalnie z wkładkami w ęgli brunatnych; 9 – jeziora

Faza pozna ńsko-pomorska reprezentowana jest przez drobno- i średnioziarniste piaski, miejscami z domieszk ą frakcji żwirowej. Buduj ą one tarasy pradoliny Warszawsko-Berli ń- skiej w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Utworami zaliczanymi do czwartorz ędu nierozdzielonego s ą: osady eoliczne, eluwialne i deluwialne. Niewielkie wydmy i pokrywy piasków eolicznych wyst ępuj ą sporadycznie głównie na tarasach pradolinnych. U podnó ży wysoczyzny, w strefach podstokowych zboczy pradolin i rynien subglacjalnych wyst ępuj ą piaski i gliny deluwialne. Natomiast na powierzchniach zbudowanych z utworów moreny dennej, w strefach płytkiego zalegania wód podziemnych na skutek procesów wietrzenia i przemywania powstały pyłowato-piaszczyste eluwia glin zwałowych.

Doliny rzeczne, niecki jeziorne i obni żenia bezodpływowe wyst ępuj ące mi ędzy wznie- sieniami, wypełniaj ą utwory holoce ńskie, głownie torfy, gytie, kredy jeziorne, mułki i piaski jeziorne oraz namuły.

IV. Zło ża kopalin

Jedynymi kopalinami, których zło ża zostały udokumentowane na obszarze arkusza St ę- szew s ą: gaz ziemny i kruszywo naturalne. Znajduje si ę tu 6 udokumentowanych złó ż gazu ziemnego: „Szewce E” (Marci ński, 1985), „Szewce W” (Marci ński, 1985), „Stęszew” (Ryba i inni, 1980), „Niemierzyce” (Protas i inni, 1983), „Strykowo”( Ryba i inni, 1980), i „Boro- wo” (Tenerowicz, 1980). Wszystkie zło ża zostały udokumentowane w kategorii C. Na omawianym obszarze znajdowały si ę jeszcze trzy zło ża gazu ziemnego„Piekary”, „Strz ępin” i „Grodzisk Wielkopolski”, które z uwagi na wyeksploatowanie zasobów wydobywalnych zostały skre ślone z ewidencji zasobów kopalin. Na obszarze arkusza znajduje si ę tak że 14 udokumentowanych złó ż kruszywa naturalnego:„Rybojedzko” (Szepietowska, 1991, Włodarczak, 1993, 1995, 1998, Gawro ński, 1998), „Rybojedzko PŁ” (Kinas, Nawrocka, 2004), „Rybojedzko MBII” (Włodarczak, 2000, 2002), „Rybojedzko MB III” (Włodarczak, 2004), „Rybojedzko III” (Włodarczak, 1998, Kinas, 2004), „Rybojedzko IV” (Kinas, Włodarczak, 2003) „Rybojedzko KR” (Mazur, 1999), „Ry- bojedzko KR III” (Kryczak, Graczyk, 2003 a, Graczyk, 2004 a), „Rybojedzko KR IV” (Kry- czak, Graczyk, 2003 b, Graczyk, 2004 b ), „Rybojedzko KR V” (Kryczak, Graczyk, 2003 c), „Dymaczewo Nowe” (Kinarz, Maszkiewcz, 1978), „Zemsko” (Gawro ński, 1997), „Srocko DA” (Kinas, Nawrocka, 2003), i „Srocko Małe” ( Frankowska, Gawro ński, 1981). Wykaz złó ż kopalin wraz z ich charakterystyk ą gospodarcz ą i klasyfikacj ą sozologiczn ą przedstawia tabela 1. Stan zasobów podaje si ę na dzie ń 31.12.2003 r.

1. Gaz ziemny

Wyst ępowanie gazu ziemnego w tym rejonie zwi ązane jest z osadami paleozoicznymi. Skał ą zbiornikow ą s ą tutaj piaskowce i zlepie ńce permu. Horyzont gazowy wyst ępuje na gł ębo- ko ści 2776-2900 m. We wszystkich zło żach wyst ępuje gaz metanowo-azotowy, bezgazolinowy, o zawarto ści metanu w granicach 80,7 – 85,2 % i warto ści opałowej od 29,20 do 32,72 MJ/Nm 3. Zło ża gazu pod ścielone s ą poziomem wód solankowych, wysoko zmineralizo- wanych. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó ż gazu ziemnego obrazuje tabela 2.

Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wydobycie Przyczyny Numer Wiek geologiczne Kategoria Zastosowanie Klasyfikacja Rodzaj zagospodarowa- ( tys. t, konfliktowo- zło ża kompleksu bilansowe rozpoznania kopaliny zło ża Nazwa zło ża kopa- nia zło ża mln m 3* ) ści na litologiczno- ( tys. t, mln m 3* ) liny mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2003 r. (Przeniosło, 2004) zło ża 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

2 Rybojedzko p Q 2 243 C1 G 520 Sb, Sd 4 A - 4 Szewce W G P 231,27 * C G 3,65 * E 2 A - 5 Szewce E G P 53,21 * C Z - E 2 A - 8 St ęszew G P 55,57 * C G 5,84 * E 2 A - 10 Niemierzyce G P 14,44 * C G 2,80 * E 2 A - * *

11 11 11 Strykowo G P 3,42 B G 1,89 E 2 A - * 13 Dymaczewo Nowe p Q 1327 C1 Z - Sb, Sd 4 A - 14 Borowo G P 65,00 *- C N - E 2 A - Rybojedzko KR 15 p Q 310 C Z* - Sb, Sd 4 A - IV 1

16 Rybojedzko PŁ* p Q 859 C1 N - Sb, Sd 4 A -

17 Rybojedzko KR p Q 0 C1 G 941 Sd 4 A - Rybojedzko KR 18 p Q 24 C Z* 34 Sd, Sb 4 A - III 1

19 Rybojedzko KR V p Q 433 C1 G - Sb, Sd 4 A -

20 Rybojedzko III p Q 24 C1 Z* 19 Sb, Sd 4 A -

21 Rybojedzko IV p Q 59 C1 G - Sd, Sb 4 A -

22 Rybojedzko MB II p Q 86 C1 G 24 Sd, Sb 4 A - Rybojedzko MB 23 p Q 74 C N - Sb, Sd 4 A - III* 1

24 Zemsko p Q 46 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

25 Srocko DA p Q 227 C1 N - Sb, Sd 4 B L

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 26 Srocko Małe p Q 0 C1 Z - Sb, Sd 4 A - Rybojedzko I pż Q ZWB Rybojedzko II pż Q ZWB Piekary G P ZWB Piekary p Q ZWB Strz ępin G P ZWB Granowo P Q ZWB Rybojedzko MB p Q ZWB Grodzisk Wielko- G P ZWB polski Rubryka 2 - * zło ża nieuj ęte w bilansie, zasoby wg dokumentacji Rubryka 3 - G – gaz ziemny, p – piaski, p ż – piaski i żwiry Rubryka 4 - P – perm, Q – czwartorz ęd * Rubryka 6 - C 1 zło że z zasobami zarejestrowanymi 12 12 Rubryka 7 - G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) * stan zagospodarowania zło ża na rok 2005 Rubryka 9 - E – energetyczne, Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10 - zło ża: 2 – rzadkie w skali całego kraju, 4 - powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 - zło ża: A – małokonfliktowe, B - konfliktowe Rubryka 12 - L – ochrona lasów

Tabela 2 Zestawienie parametrów górniczo –geologicznych i jako ściowych złó ż gazu ziemnego na obszarze arkusza St ęszew

Parametry górniczo-geologiczne Parametry jako ściowe

Nazwa zło ża Powierz. Mi ąż szo ść Gł ęboko ść Zawart. Zawart. Zawart. Zawart. Warto ść zło ża zło ża (m) zalegania metanu azotu helu etanu opałowa ha max, śr zło ża (m) (%) (%) (%) (%) MJ/Nm 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Szewce W 229 31,6, 15,5 2800 80,73 17,80 0,26 0,61 32,56

Szewce E 56 16,0, 9,25 2900 80,60 18,11 0,24 0,89 32,72

St ęszew 215 28,0, 10,8 2810 83,35 16,80 0,06 0,36 29,50

Strykowo 188,5 17,6, 9,5 2819 85,16 14,25 0,46 0,09 31,52

Niemierzyce 104 19,5, 6,0 2776 81,54 17,33 0,16 0,63 31,51

Borowo 62 19,0, 8,9 2730 80,90 18,40 - 0,48 29,20

2. Kruszywa naturalne

Wyst ępuj ące na obszarze arkusza zło ża kruszyw naturalnych zlokalizowane s ą głównie w środkowo-północnej cz ęś ci arkusza w rejonie miejscowo ści Rybojedzko (10 złó ż) w obr ębie wychodni piasków lodowcowych, które tworz ą tu płat o powierzchni około 1,5 km 2, le żą cy bezpo średnio na piaskach wodnolodowcowych dolnych zlodowacenia Wisły. Seri ę zło żow ą tworz ą zarówno lodowcowe, szare i żółtoszare, pyłowate piaski wyst ępuj ące w stropowych warstwach jak i drobno- i ró żnoziarniste piaski wodnolodowcowe z przewarstwieniami drobnych żwirów, które dominuj ą w sp ągowych seriach złó ż. Piaski w tym rejonie s ą silnie zapylone dotyczy to głównie wyst ępuj ących w stropie piasków lodowcowych. Średnia zawarto ść pyłów waha si ę od 3,18 do 24,9 % (tabela 3). Udział frakcji żwiro- wej jest niewielki, punkt piaskowy dla poszczególnych złó ż wynosi od 83 do 92,3% (tabela 3). Mi ąż szo ść serii zło żowej w tym rejonie jest wyra źnie zró żnicowana, warto ści średnie dla złó ż wahaj ą si ę od 3,0 do 10,4 m. Przykrywa j ą stosunkowo niewielki nadkład wykształcony w postaci gleb, piasków zaglinionych i pylastych oraz glin o grubo ści 0,2- 3,4 m, przewa żaj ą nadkłady rz ędu 0,5-1,3 m. W sp ągu udokumentowanych złó ż wyst ępuj ą przewa żnie gliny zwałowe, rzadziej piaski pylaste i ró żnoziarniste. Poza rejonem Rybojedzka na obszarze arkusza znajduj ą si ę jeszcze 4 udokumentowane zło ża piasków. Dwa z nich poło żone s ą w połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci arkusza w rejonie Srocka, gdzie na stromych zboczach wysoczyzny wyst ępuj ą w w ąskim pasie wodnolodowcowe dolne piaski zlodowacenia Wisły. S ą to

ró żnoziarniste, niezapylone piaski o mi ąż szo ści 6-8 m, przykryte cienk ą warstw ą gleby i glin pylastych. Poło żone na zboczu zło że „Srocko Małe” zawiera wi ększ ą ilo ść przewarstwie ń żwirowych. Tabela 3 Zestawienie parametrów górniczo –geologicznych i jako ściowych złó ż kruszywa naturalnego na obszarze arkusza St ęszew

Parametry górniczo-geologiczne Parametry jako ściowe. Ci ęż . Mi ąż sz. Grubo ść Stosunek Zaw. Ci ęż . Powierz. Zaw. ziarn Zaw. ziarn nasyp. Nazwa zło ża zło ża nadkładu, N/Z pyłów nasyp. zło ża < 2 mm* < 4 mm st. utrz ę- m od-do, m, od-do, od-do, śr. <0,063 mm st. lu źny ha % % sion. śr. śr. % kg/m 3 kg/m 3 1 2 3 4 6 7 8 9 10 2,1-16,1 0,3-2,8 0,8-7,8 58,6-98,6 Rybojedzko 24,4 śr. 0,15 - - - śr. 8,5 śr. 1,3 śr. 3,18 śr. 83,0 3,2-8,4 0,3-2,2 1,4-7,7 68,2- 99,7 Rybojedzko III 1,3 śr. 0,20 - - - śr. 5,8 śr. 1,0 śr. 5,2 śr. 89,1 1,6-6,0 0,4-2,2 0,08-1,12 3,5-17,0 63,1-99,7 83,7-99,9 1650-1900 Rybojedzko IV 1,1 - śr. 3,6 śr. 1,1 śr. 0,32 9,8 śr. 88,8 śr. 95,6 śr. 1747 2,0-8,2 0,2-3,4 1,1-13,0 53,0-95,5 1650-1900 Rybojedzko KR 12,4 śr. 0,43 - - śr. 4,4 śr. 1,5 śr. 6,9 śr. 84,9 śr. 1714 Rybojedzko KR 2,8-5,2 0,6-3,0 0,12-1,00 1,9-11,8 75,4-96,0 0,8 - - śr. 1710 III śr. 3,4 śr. 1,6 śr. 0,48 śr. 7,4 śr. 89,7 Rybojedzko KR 2,2-6,0 0,2-2,5 6,4-41,6 67,9-97,8 1230-1590 1400-1800 5,7 śr. 0,23 - IV śr. 4,1 śr. 0,8 śr. 24,9 śr. 89,6 śr. 1350 śr. 1560 Rybojedzko KR 4,1-7,8 0,2-1,2 3,8-40,0 45,4-99,6 1460-2060 3,8 śr. 0,05 - - V śr. 6,6 śr. 0,3 śr. 19,8 śr. 92,3 śr. 1650 Rybojedzko MB 2,3-6,0 0,8-2,0 5,2-30,6 78,6-99,6 87,1-100,0 2,2 0,26-0,54 - - II śr. 3,9 śr. 1,4 śr. 10,0 śr. 87,7 śr. 94,7 Rybojedzko MB 2,2-3,8 0,2-1,3 7,2-19,8 68,2-95,3 1650-1900 1,4 0,06-0,59 - - III śr. 3,0 śr. 0,9 12,0 śr. 83,7 śr. 1714 3,4-14,8 0,2-1,0 0,6-38,1 55,7-99,4 1400-1750 1650-2000 Rybojedzko PŁ 4,0 0,01-0,08 - śr. 10,4 śr. 0,4 śr. 10,0 śr. 85,7 śr. 1553 śr. 1787 Dymaczew 5,9-14,7 0,3-5,2 0,02- 0,6-1,6 75,3-93,4 12,7 - - - o Nowe śr. 10,4 śr. 4,4 0,0610,4 śr. 1,2 śr. 79,0 m. 2,0-4,4 60,2-98,6 Srocko Małe 2,5 śr. 6,7 śr. 1,5 0,01-1,0 - - śr. 1768 śr. 3,2 śr. 82,5 Srocko DA 2,8-11,3 0,2-2,0 1,0-12,3 63,6-100,0 1560-1690 1735-1825 1,9 0,02-0,71 - śr. 7,9 śr. 0,9 śr. 2,8 śr. 97,1 śr. 1601 śr. 1771 2,1-3,5 0,3-1,5 4,8-12,0 81,2-95,0 Zemsko 0,9 śr. 0,21 - - - śr. 3,0 śr. 0,7 śr. 8,1 śr. 82,9 Rubryka 8 - * punkt piaskowy

Wi ększe mi ąż szo ści serii piaszczystej dochodz ące do 15 m stwierdzono w zło żu „Dy- maczewo Nowe” le żą cym na tarasie pradoliny Warszawsko-Berli ńskiej. Wyst ępuj ą tu głów- nie piaski drobnoziarniste z niewielk ą domieszk ą drobnych żwirów. Ostatnie z udokumentowanych znajduj ących si ę w obszarze arkusza złó ż jest niewielkie zło że piasków lodowcowych „Zemsko”. Udokumentowane tu pylaste piaski maj ą bardzo ma- łą mi ąż szo ść dochodz ącą maksymalnie do 3,5 m.

Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó ż kruszywa naturalnego obrazuje tabela 3. Piaski te wykorzystywane s ą dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Wszystkie zło ża znajduj ące si ę w rejonie Rybojedzka oraz zło że „Dymaczewo Nowe” są cz ęś ciowo zawodnione, natomiast piaski udokumentowane w rejonie Srocka i Zemska znajduj ą si ę powy żej zwierciadła wód gruntowych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spo śród 6 znajduj ących si ę na obszarze arkusza Stęszew udokumentowanych złó ż gazu ziemnego eksploatowane s ą cztery: „Szewce W”, „St ęszew”, „Niemierzyce” i „Strykowo”. Eksploatacja zło ża „Szewce W” jest prowadzona od 1990 r. na podstawie koncesji wa ż- nej do 2020 r. Dla zło ża wyznaczony został obszar i teren górniczy o powierzchni 555,8 ha. Zło że jest eksploatowane jednym otworem, gaz jest wykorzystywany w energetyce. W 2003 r. ze zło ża wydobyto 3,65 mln m3 gazu. Zło że „St ęszew” jest eksploatowane od 1983 r. U żytkownik posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa żną do 2018 r. oraz wyznaczony obszar i teren górniczy o powierzchni 215,6 ha. Gaz jest wydobywany z trzech otworów i wykorzystywany w energetyce. Wydobycie kopaliny w 2003 r. wynosiło 5,84 mln m3. Zło że „Niemierzyce” eksploatowane jest od 1987 r. U żytkownik posiada koncesj ę na eksploatacj ę zło ża wa żną do 2019 r. oraz wyznaczony obszar i teren górniczy o powierzchni 126 ha. Gaz ziemny wydobywany jednym otworem jest wykorzystywany do celów energe- tycznych. W 2003 r. wydobycie gazu wynosiło 2,80 mln m3. Zło że „Strykowo” jest eksploatowane od 1983 r. na podstawie koncesji wa żnej do ko ń- ca 2018 r. w granicach obszaru i terenu górniczego o powierzchni 201 ha. Gaz ziemny jest eksploatowany dwoma otworami. W 2003 r. ze zło ża wyeksploatowano 1,89 mln m3 gazu ziemnego. Wydobywany ze złó ż gaz jest przesyłany ruroci ągami do stacji zbiorczych (O środek Grupowy w Strz ępinie i Kopalnia Gazu w St ęszewie) gdzie odbywa si ę jego pierwotna prze- róbka. Poniewa ż nie jest on zasiarczony jedynym procesem przeróbczym jest odazotowanie, po czym przesyłany jest do O środka Centralnego w Granowie, gdzie poddawany jest dal- szym, dokładniejszym procesom oczyszczaj ącym, a st ąd przekazywany jest do Krajowej Sieci Dyspozycji Gazem. Na zło żu „Szewce E” eksploatacja została zaniechana, a złoże gazu „Borowo” jest jeszcze nieudost ępnione.

W chwili obecnej zagospodarowane i eksploatowane s ą tylko zło ża kruszywa naturalnego w rejonie Rybojedzka: „Rybojedzko”, „Rybojedzko IV”, „Rybojedzko KR”, „Rybojedzko KRV”, „Rybojedzko MB II”. Eksploatacj ę prowadzi si ę systemem odkrywkowym spod wody. Kopalin nie uszlachetnia si ę. Wszystkie wy żej wymienione zło ża posiadaj ą wa żną koncesj ę oraz zatwierdzone obszary i tereny górnicze. Wydobycie w roku 2003 było bardzo zró żnico- wane: − ze zło ża „Rybojedzko III” 19 tys. ton − ze zło ża „Rybojedzko MB II” 24 tys. ton − ze zło ża „Rybojedzko KR III” 34 tys. ton − ze zło ża „Rybojedzko ” 520 tys. ton − ze zło ża „Rybojedzko Kr” 941 tys. ton Z ko ńcem 2004 roku zako ńczono eksploatacj ę złó ż: „Rybojedzko III”, „Rybojedzko KR III” i „Rybojedzko KRIV” .Koncesje wygaszono, wyrobiska zostały zrekultywowane. Na wszystkich zło żach rekultywacja prowadzona była na bie żą co. Prawie całkowicie wyeksploatowano zasoby ze zło ża „Rybojedzko KR”. Wg bilansu zasobów ju ż na koniec roku 2003 ilo ść wyeksploatowanych zasobów przekroczyła wielko ść , która została udokumentowana. Wydobycie na niewielk ą skal ę prowadzono jeszcze w 2004 roku na polu zachodnim. W chwili obecnej całe zło że poza zawodnionym wyrobiskiem, gdzie nie prowadzi si ę eksploatacji jest zrekultywowane (zasypane i teren wyrównano). Poniewa ż koncesja nie została wygaszona, obowi ązuj ą tak że obszary i tereny górnicze, zło że to zostało zakwalifikowane do zagospoda- rowanych i jako takie umieszczone w tabeli złó ż. Zło ża „Rybojedzko MB III” i „Rybojedzko PŁ” nie posiadaj ą jeszcze koncesji. Sprawy koncesyjne s ą w toku załatwiania. Eksploatacja została zaniechana tak że ze złó ż „Srocko Małe”, „Zemsko” i „Dymaczewo Nowe” Na zło żu „Srocko Małe” wydobycie zostało zako ńczone jeszcze w latach 90. natomiast na dwóch pozostałych zło żach wydobycie zako ńczono i wygaszono koncesj ę w latach 2003 i 2002. Zło ża „Srocko Małe” i „Zemsko” nie zostały zrekultywowane natomiast na zło- żu „Dymaczewo Nowe” zarówno du że wyrobisko w cz ęś ci północnej, jak i dwa mniejsze w cz ęś ci południowej zostały zrekultywowane. Wyrównano i obsypano skarpy, obsiano je traw ą, teren splantowano i wyrównano przygotowuj ąc te baseny do celów rekreacyjnych. Obecnie na tym terenie znajduje si ę baza dla płetwonurków. Na zło żu „Srocko DA” koncesja jest w toku załatwiania.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Kopalinami wyst ępuj ącymi na obszarze arkusza St ęszew s ą: gaz ziemny, piaski, surowce ilaste, torfy i w ęgiel brunatny. Dla wi ększo ści z nich nie wyznaczono obszarów prognostycznych, czy perspektywicznych. Jedynym wyj ątkiem s ą piaski. Na obszarze arkusza znajduje si ę szereg udokumentowanych w osadach permu złó ż gazu ziemnego. W zwi ązku z budow ą geologiczn ą (wyst ępowanie na tym obszarze piaszczystych osadów czerwonego sp ągowca, który cz ęsto jest skał ą zbiornikow ą dla złó ż gazu), nale- ży liczy ć si ę z mo żliwo ściami udokumentowania na tym terenie dalszych złó ż gazu ziemnego. Drug ą kopalin ą maj ącą istotne znaczenie zło żowe s ą na obszarze niniejszego arkusza piaski. Wyznaczono tylko jeden obszar perspektywiczny. Znajduje si ę on w rejonie Rybo- jedzka na wychodniach piasków lodowcowych, zalegaj ących bezpo średnio na piaskach wodnolodowcowych. Na niewielkiej powierzchni znajduje si ę tu 10 udokumentowanych złó ż piasku. Jedynym perspektywicznym obszarem w tym rejonie jest pas szeroko ści 300-500 m przylegaj ący do udokumentowanych terenów od zachodu i niewielki obszar w cz ęś ci północ- no-wschodniej pomi ędzy wschodnim polem zło ża „Rybojedzko KR”, a zło żem „Rybojedzko PŁ”. Zaznaczy ć tutaj trzeba, że tereny typowane jako perspektywiczne nale żą do obszarów chronionych. W zachodniej cz ęś ci przylega do udokumentowanych złó ż niewielki las, na obszarze, którego znajduje si ę cz ęść udokumentowanego zło ża „Rybojedzko”. Do chwili obecnej nie uzyskano zgody na eksploatacj ę piasku w tej cz ęś ci zło ża. Z pozostałych stron udokumentowane zło ża otoczone s ą przez tereny, gdzie wyst ępuj ą gleby chronione klasy III i III a. Pozostałe wyst ąpienia piasków na obszarze arkusza nie maj ą perspektywicznego znaczenia z uwagi na ich niewielk ą mi ąż szo ść , silne zapylenie i wyst ępowanie na obszarach ob- jętych ochron ą. Piaski lodowcowe wyst ępuj ą sporadycznie w postaci niewielkich, płatów o małej mi ąż- szo ści i du żym zapyleniu (15-40 %). Wi ększe płaty tych osadów wyst ępuj ą tylko w północno- wschodniej cz ęś ci arkusza w obr ębie Parku Narodowego i jego otuliny. Zło ża tych piasków rozpoznane i udokumentowane w latach 60. i 70. w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie Graniewa, Szewc i Piekar zostały ju ż wyeksploatowane. Piaski wodnolodowcowe na obszarze arkusza wyst ępuj ą pod kilkumetrow ą warstw ą glin zwałowych. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę jedynie na zboczach wysoczyzny u jej podnó- ża (nieczynne wyrobiska w rejonie Srocka).

Piaski i żwirów kemy znajduj ą si ę przewa żnie w lasach lub na obszarze Parku Narodo- wego i jego otuliny (rynna bukowsko-mosi ńska). Jedyne wi ększe wzgórze kemowe, znajduj ą- ce si ę w rejonie Tomiczek zostało w latach 80. i 90. wyeksploatowane. Surowcem perspektywicznym nie s ą te ż piaski rzeczno-wodnolodowcowe których wy- chodnie znajduj ą si ę w centralno-wschodniej cz ęś ci arkusza przewa żnie na obszarach zalesio- nych, a w stropie tej serii cz ęsto wyst ępuj ą kilkumetrowej mi ąż szo ści piaski gliniaste i pylaste. Tak że surowce ilaste wyst ępuj ące na obszarze omawianego arkusza nie rokuj ą nadziei na przyszł ą eksploatacj ę. Gliny zwałowe, które pokrywaj ą około 70 % powierzchni arkusza nie nadaj ą si ę dla potrzeb przemysłu ceramiki budowlanej ze wzgl ędu na silne zapiaszczenie i du żą wapnisto ść , natomiast iły mio-plioce ńskie, wyst ępuj ące we wschodniej cz ęś ci arkusza, z uwagi na kilkudziesi ęciometrowy nadkład (minimum ok. 20,0 m), nie mog ą by ć ze wzgl ę- dów ekonomicznych uznane za surowce perspektywiczne. Znaczenia zło żowego nie maj ą te ż wyst ępuj ące na obszarze arkusza torfy. Wi ększo ść , znajduj ących si ę tu torfowisk le ży w obszarach chronionych Parku Narodowego i jego otuliny lub w zwartych kompleksach le śnych. Dlatego te ż żadne z torfowisk znajduj ących si ę na obszarze omawianego arkusza nie znalazło si ę w potencjalnej bazie zasobowej torfów woje- wództwa wielkopolskiego (Ostrzy żek, Dembek, 1996). Negatywnymi wynikami zako ńczyły si ę prowadzone w latach 60. w rejonie Szewc i Dobie żyna badania poszukiwawcze za zło żami w ęgla brunatnego (Marszałkiewicz, Porow- ski, 1962). Odwiercone otwory wykazały wyst ępowanie w tym rejonie pokładu w ęgla brunatnego, o mi ąż szo ści 2,0-5,6 m, którego przydatno ść dla celów gospodarczych potwierdziły badania laboratoryjne. Jednak z uwagi na niewielk ą mi ąż szo ść oraz gł ęboko ść zalegania oko- ło 150 m p.p.t. nie kontynuowano dalszych prac poszukiwawczych uznaj ąc je za niecelowe i zamkni ęto je negatywnym sprawozdaniem.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Badany obszar arkusza St ęszew jest poło żony w zlewni rzeki Warty. Cały badany obszar jest odwadniany przez zlewnie IV rz ędu rzeki Mogilnicy oraz Samicy St ęszewskiej. Wo- dy tych rzek wpadaj ą do systemu kanałów w Dolinie Środkowej Obry, z centralnym Kanałem Mosi ńskim, który tworzy zlewni ę III rz ędu.

Sie ć hydrograficzn ą obszaru uzupełniaj ą rynnowe jeziora polodowcowe. Najwi ększe z nich to: Strykowskie (306 ha), Łódzkie i Dymaczewskie (120 ha), Witebskie (106 ha), To- mickie (47,2 ha) oraz D ębno (25,7 ha). Stan czysto ści wód płyn ących na omawianym terenie był systematycznie monitorowany na rzece Samica St ęszewska w miejscowo ściach: Witobel (Aqua, 2005) oraz Kr ąplewo (Pu- łyk, Tybiszewska 2004). Wody w miejscowo ści Witobel odpowiadaj ą V-tej klasie czystości wód według nowej klasyfikacji obowi ązuj ącej od 1 stycznia 2005 r. (Rozp. Min. Środ. Dz. U. Nr 32, poz. 284 z 1 marca 2004 r.). Decyduj ącymi o klasie czysto ści wód wska źnikami s ą: bakterie grupy coli typu kałowego, fosfor ogólny, fosforany, azotany, azot ogólny, azot Kjel- dahla, amoniak, ogólny w ęgiel organiczny, ChZT-Cr. Wody w miejscowo ści Kr ąplewo odpowiadaj ą klasie III ze wzgl ędu na zawarto ść bakterii grupy coli typu kałowego oraz azotu azotynowego. Wody rzeki Mogilnicy były monitorowane w miejscowo ści Sepno poza granicami arkusza. Wody odpowiadaj ą V klasie czysto ści wód, gdzie zostały przekroczone normy: saprobo- wo ści fitoplanktonu, BZT5, ChZT-Cr, azotu Kjeldahla, amoniaku, fosforu ogólnego oraz fos- foranów. Badania jako ści wód jezior w ramach monitoringu regionalnego były przeprowadzane w wodach jezior: Łódzkim, Dymaczewskim, Tomickim i Strykowskim (Pułyk, Tybiszewska, 2004). Wody jeziora Łódzkiego i Dymaczewskiego odpowiadaj ą III klasie czysto ści, natomiast wody jeziora Tomickiego oraz Strykowskiego s ą pozaklasowe. Wody jezior s ą obci ą- żone głównie ponadnormatywn ą warto ści ą wska źnika BZT5 oraz ChZT-Cr, materi ą orga- niczn ą, wysokim st ęż eniem zwi ązków azotu i podwy ższon ą przewodno ści ą elektrolityczn ą. Głównymi źródłami zanieczyszcze ń rzek i jezior s ą bezpo średnie zrzuty ścieków byto- wych z nieskanalizowanych obszarów, spływy powierzchniowe z terenów rolniczych oraz rozwijaj ąca si ę turystyka.

2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalnym podziałem zwykłych wód podziemnych Polski obszar obj ęty arkuszem St ęszew nale ży do regionu wielkopolskiego. W śród tego regionu wyró żniono: pół- nocn ą, środkow ą i południowo-zachodni ą cz ęść nale żą cą do subregionu lubusko- pozna ńskiego oraz południowo-wschodni ą do regionu Pradoliny Warszawsko-Berli ńskiej i subregionu zielonogórsko-leszczy ńskiego (Paczy ński, 1995). Wody na obszarze niniejszego arkusza wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych oraz paleoge ńsko-neoge ńskich.

W obr ębie utworów czwartorz ędowych wyró żniono trzy poziomy wodono śne: gruntowy, mi ędzyglinowy górny oraz wielkopolskiej doliny kopalnej (Nowak, 1997). Utwory wodono śne poziomu gruntowego tworz ą piaski o ró żnej ziarnisto ści i żwiry rzeczne. W rejonie pradoliny mi ąż szo ść utworów dochodzi do 10-20 m, poza pradolin ą zwykle 5 m. Warstwy wodono śne charakteryzuj ą si ę parametrami: współczynnik filtracji do 37 m/d, wydajno ść od 27 do 82 m 3/d. Zwierciadło wody ma charakter swobodny i wyst ępuje na rz ędnej do 76 m n.p.m. Zasilanie wód tego poziomu zachodzi na drodze infiltracji opadów oraz wód powierzchniowych. Wody podziemne tego poziomu charakteryzuj ą si ę mineralizacj ą od 400 do 800 mg/dm 3 oraz podwy ższon ą zawarto ści ą zwi ązków żelaza i manganu, lokalnie ponadnormatywn ą zawarto ści ą zwi ązków azotu. Poziom wodono śny mi ędzyglinowy górny tworz ą fluwioglacjalne, piaszczyste utwory o mi ąż szo ści do 10 m. Osady te s ą zawodnione tylko w dolnych partiach i dlatego nie tworz ą poziomu u żytkowego. Zwierciadło ma zwykle napi ęty charakter, a warstw ą napinaj ącą s ą piaszczyste gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Wodono śny poziom Wielkopolskiej Doliny Kopalnej jest głównym poziomem u żytko- wym. Stanowi ą go utwory piaszczysto żwirowe kopalnej doliny z interglacjału mazowieckie- go. Mi ąż szo ść piasków wynosi najcz ęś ciej od 20 do 50 m. Zwierciadło wody ma charakter subartezyjski, a warstw ą napinaj ącą s ą gliny zwałowe o zró żnicowanej mi ąż szo ści. Średni współczynnik filtracji dla warstw wodono śnych wynosi 25 m/d. Wody tego poziomu odna- wiaj ą si ę poprzez infiltracj ę opadów oraz przes ączenia si ę wód z nadległych poziomów. Wo- dy tego poziomu nale żą do wód średnio twardych i twardych o mineralizacji do 800 mg/dm 3, zawieraj ą ponadnormatywn ą ilo ść manganu. Piętro neoge ńskie tworz ą głównie mioce ńskie utwory piaszczyste wykształcone jako piaski ró żnoziarniste, niekiedy pylaste. W śród utworów mioce ńskich rozró żniono trzy warstwy wodono śne o ró żnej mi ąż szo ści: górna do 20 m, środkowa mi ędzyw ęglowa do 40 m oraz dolna do 30 m. Zwierciadło wody ma zazwyczaj charakter napi ęty, warstw ę napinaj ącą stanowi ą iły pozna ńskie o zró żnicowanej mi ąż szo ści. Zasilanie poziomu mioce ńskiego nast ę- puje na drodze przes ączania si ę wód z nadległych poziomów czwartorz ędowych. Jako ść wód poziomu mioce ńskiego jest zró żnicowana w zale żno ści od warstwy wodono śnej. Generalnie są to wody o niewielkiej mineralizacji i charakteryzuj ą si ę podwy ższon ą zawarto ści ą żelaza i miejscami azotu amonowego. Piaski drobnoziarniste i pylaste tworz ą wodono śny poziom oligoce ński (pi ętro paleoge ńskie). S ą to warstwy o mi ąż szo ści do kilkunastu metrów. Poniewa ż ł ączy si ę on z poziomem mioce ńskim nie został wyodr ębniony jako osobny poziom.

Na omawianym obszarze wyznaczono dwa czwartorz ędowe główne zbiorniki wód podziemnych (Kleczkowski, 1990) GZWP (144) Dolina Kopalna Wielkopolska oraz GZWP (150) Pradoliny Warszawy-Berlina (Koło-Odra) (Fig. 3). Szacunkowe zasoby dyspozycyjne GZWP (144) Dolina Kopalna Wielkopolska wynosz ą 480 tys. m3/d natomiast GZWP (150) zwi ązany ze struktur ą Pradoliny Warszawsko-Berli ńskiej posiada szacunkowe zasoby dyspozycyjne 456 tys. m3/d. Obydwa te zbiorniki posiadaj ą wyznaczone obszary wysokiej ochrony OWO. Jako ść ich wód jest silnie zró żnicowana, od bardzo czystych do znacznie odbiegaj ących od norm. Dla żadnego z wy żej wymienionych zbiorników nie opracowano dotychczas szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

Fig. 3. Poło żenie arkusza St ęszew na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – Obszar Wysokiej Ochrony (OWO), 2 – Obszar Najwyższej Ochrony (ONO), 3 - granica GZWP w o środku poro- wym, 4 - jezioro Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: 144 – Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorz ęd dolin kopalnych (Q K); 145 – Dolina kopalna Szamotuły-Duszniki, czwartorz ęd dolin kopalnych (Q K); 150 – Pradolina Warszawa - Berlin (Koło - Odra), czwartorz ęd pradolin (Q P); 304 – Zbiornik m. morenowy Zb ąszyn (Q M), czwartorz ęd mi ę- dzymorenowy

Wydajno ść uj ęć na arkuszu St ęszew jest zró żnicowana i wynosi od 2,0 m 3/h przy depresji 7,8 m do 135 m 3/h prze depresji 3,6 m. Przewa żaj ą uj ęcia o wydajno ści kilkunastu m 3/h.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 506-St ęszew zamieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi zawarto ści przeci ęt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) – opró- bowanie w siatce 5x5 km oraz „Atlasu geochemicznego Poznania i okolic 1:100 000” (Lis, Pasieczna, 2005) – opróbowanie w siatce 1x1 km we wschodniej cz ęś ci arkusza. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m). Po- bierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesie- wana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawarto ść metali, lecz ta ich cz ęść , której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc słabo zwi ązana i łatwo ługowalna kwasami. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Warto ść Warto ść przeci ętnych Warto ści dopuszczalne st ęż eń w glebie warto ści w przeci ętnych (median) w glebach lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra glebach na (median) w obszarów niezabudo- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) arkuszu 506- glebach na wanych Polski 4) St ęszew arkuszu 506- Metale St ęszew

N=37 N=37 N=6522 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa Grupa B 2) Grupa C 3) <2 mm <1 mm Grupa A 1) Mineralizacja – woda Mineralizacja królewska HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 14-368 32 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-10 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 11-114 25 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-1 0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2-12 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1-7 4 3 Pb Ołów 50 100 600 6-28 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,15 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 506-St ęszew 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszcze ń a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 37 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 34 3 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 37 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów ż Zn Cynk 36 1 o ochronie przyrody; je eli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Cd Kadm 37 gro żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Co Kobalt 37 obszarów tych st ęż enia zachowuj ą standardy wynika- Cu Mied ź 37 jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 37 2) grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych Pb Ołów 37 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 37 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu żytki, a tak że grunty zabudowane i zurbani- arkusza 506-St ęszew do poszczególnych grup zanie- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, czyszcze ń (ilo ść próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komunikacyjne, 33 1 3 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2 oraz 1 próbka na około 1 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie punktowej.

Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, B i C (zgodnie z Rozporz ądzeniem z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą nieco ni ższe lub zbli żone do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco wy ższe zawarto ści zanotowano dla baru, chromu i niklu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 33 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaklasyfikowano próbk ę gleby w punkcie 16, z uwagi na wzbogace- nie w cynk. Do grupy C zaliczono gleby w trzech punktach (32, 33, 34) zlokalizowanych w dolinie Kanału Mosi ńskiego. Wszystkie s ą wzbogacone w bar, którego anomalia wyst ępuj ą- ca w glebach rozwini ętych na torfach i gytiach jest prawdopodobnie pochodzenia naturalnego. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pier- wiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyj-

nych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w plazmie indukcyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady trzech jezior: Stry- kowskiego, Witobelskiego (Witobel) i Tomickiego. Spo śród tych jezior osady jeziora Tomic- kiego charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiast- ków. W osadach jezior Strykowskiego i Witobelskiego odnotowano niewielkie podwy ższenie zawarto ści tych pierwiastków w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. Jedynie stwierdzono wyra źne podwy ższenie zawarto ści ołowiu w osadach jeziora Strykowskiego, ale jest to zawarto ść ni ższa ni ż dopuszczalna według rozporz ądzenia M Ś z dnia 16 kwietnia 2002 r. i ni ższa ni ż warto ść PEL dla tego pierwiastka, powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla

odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5. Zawarto ść pierwiastków w osadach mg/kg Witobelskie Rozporz ądze- ** Tło geoche- Strykowskie Tomickie Pierwiastek * PEL (Witobel) nie MŚ miczne (1998 r.) (2003 r.) (1998 r.) Arsen (As) 30 17 <5 5 5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 12 9 4 Cynk (Zn) 1000 315 73 92 92 29 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 0,5 0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 16 11 9 Nikiel (Ni) 75 42 6 10 7 4 Ołów (Pb) 200 91 11 38 21 9 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,08 0,10 0,039 Rubryka 2: * Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony Rubryka 3: ** zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne wg D. D. MacDonald, 1994. 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

506W PROFIL ZACHODNI 506E PROFIL WSCHODNI Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig.

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma osi rz osi

5801237 ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5799728 5799462 5792784 m m 5794684

5786461 5790771

5784558 5783746

0 5 10 15 20 25 30 35 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 27 27 iotwórczymi na obszarze arkusza St arkusza obszarze na iotwórczymi

St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5801237 5799728 5799462 5792784 m m 5794684

5786461 5790771

5784558 5783746

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0 1 2 3 4 5 6 ę szew (na szew kBq/m 2 kBq/m 2

Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 20 do około 45 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 25 nGy/h i jest ni ższa od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści dawek promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 10 do około 52 nGy/h przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej około 30 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza St ęszew buduj ą utwory o generalnie niskich wartościach promieniowania gamma. S ą to głównie plejstoce ńskie gliny zwałowe oraz utwory lodowcowe (piaski, żwiry i głazy). Podrz ędnie wyst ępuj ą plejstoce ńskie osady rzeczne (piaski i żwiry) oraz holoce ńskie torfy i namuły. Najwy ższe dawki promieniowania gamma zarejestrowane wzdłu ż profilu zachodniego (>40 nGy/h) zwi ązane s ą z utworami lodowcowymi. W profilu wschodnim, plejstoce ńskie osady rzeczne charakteryzuj ą si ę wyra źnie ni ższymi warto ściami promieniowania gamma (około 20 nGy/h) w stosunku do glin zwałowych i utworów lodowcowych (>40 nGy/h). St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę od około 0,1 do około 3,4 kBq/m 2, a wzdłu ż profilu wschodniego wynosz ą od około 0,1 do około 5,0 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Przy okre śleniu warunków, jakim powinny odpowiada ć obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzgl ędniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy żej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo żliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składo- wisk. Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom wynikaj ącym z wymaga ń ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Analiza tych ogranicze ń pozwala na:

− wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo żna lokalizowa ć składowisk, − okre ślenie warunkowych ogranicze ń lokalizacji odpadów, wymagaj ących akceptacji odpowiednich władz i słu żb, − okre ślenie wymaga ń dotycz ących naturalnych cech izolacyjnych podło ża i skarp wy- ró żnionych typów potencjalnych składowisk. W nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, na mapie wyznaczono: − tereny wył ączone całkowicie z mo żliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk, ze wzgl ędu na ograniczenia przyrodnicze, geo środowiskowe lub infrastrukturalne, − tereny, na których mo żliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej (w tych rejonach składowiska odpadów musz ą posiada ć sztuczn ą barier ę izolacyjn ą dla dna i skarp obiektu, wykonan ą z materiałów gruntowych i syntetycznych), − tereny, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w warstwie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izo- lacyjności pozwala wyró żni ć preferowane obszary dla lokalizowania składowisk odpadów (POLS). Rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU), których granice pokrywaj ą si ę z wyznaczonymi potencjalnymi miejscami dla lokalizowania składowisk odpadów, wyodr ęb- nione zostały na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaganiom składowania odpadów , − rodzaju warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przy- jętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów u żyteczno ści pu- blicznej, w – wód podziemnych, z – złó ż i obszarów prognostycznych). Ponadto, analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk dla wskaza- nych wyrobisk wynikaj ące z wyst ępowania zabudowy na terenach wiejskich oraz punkto- wych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczego - kulturowego. Lokalizowanie potencjalnych składowisk odpadów w obr ębie obszarów obj ętych wymienionymi ograniczenia- mi warunkowymi b ędzie wymagało ustale ń z odpowiednimi władzami oraz zgodno ści doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie: − warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (tabela 6), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa podło ża znajduje si ę pod nadkładem osadów piaszczystych o mi ąż szo ści do 2,5 m oraz mi ąż szo ść lub jedno- rodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna), Tabela 6 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąż szo ść współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 Iły, iłołupki K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne 1 - 5 ≤ 1 . 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro żenia powierzchni Ziemi” i s ą przedstawione na Planszy B. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, przedstawiono lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne (tabela 7) wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń. Profile otworów badawczych przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni żej stropu pierwszej warstwy wodono śnej wyst ę- puj ącej pod utworami izoluj ącymi. Wybrane z zamieszczonych otworów, zlokalizowano rów- nie ż na planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza St ęszew mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Nowak, 1997). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczony w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) jest funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale równie ż czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest pa- rametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te ż, obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza St ęszew bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie doliny − Mogielnicy, Żydowskiego Rowu (Kominiarza) oraz uregulowanych kanałem Samicy i Mosiny, − rejony wyst ępowania torfowisk, podmokło ści, zabagnionych obni żeń oraz ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, wyst ępuj ących wzdłu ż wi ększych rzek, niektórych cieków i zbiorników wodnych, − obszary wyst ępowania jezior w północnej, północno-wschodniej, wschodniej oraz środkowej cz ęś ci arkusza, wraz z wyznaczon ą wokół nich stref ą buforow ą 250 m, − obszar Wielkopolskiego Parku Narodowego i jego otuliny w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, − kompleksy le śne o powierzchni powy żej 100 ha zlokalizowane w południowo- wschodniej, południowej, środkowej oraz północnej cz ęś ci arkusza, − obszarów w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, przykryte osadami deluwialny- mi z uwagi na mo żliwo ść wyst ąpienia procesów geodynamicznych, − miejscowo ści b ędące siedzibami gmin - St ęszew i Granowo oraz obszary zwartej zabudowy miejscowo ści Strykowo. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych składowisk, jako preferowane do ich lokalizacji analizowano obszary, gdzie bezpo- średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste, spełniaj ące wymagane kryteria izolacyjno- ści (tabela 6), a ich strop wyst ępuje nie gł ębiej ni ż 2,5 m p.p.t. Obszary, które z punktu widzenia wła ściwo ści izolacyjnych podło ża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mog ą by ć traktowane jako preferowane obszary dla lokalizowania składowisk odpadów (POLS), wyst ępuj ą w północnej, zachodniej, południowej oraz środkowej cz ęś ci arkusza. Po przeanalizowaniu uwarunkowa ń geomorfolo- gicznych, hydrogeologicznych i geologiczno-in żynierskich, preferowane obszary zostały wydzielone w obr ębie glin zwałowych zlodowacenia północnopolskiego (fazy leszczy ńskiej), pod ścielonych mi ąż szym pakietem glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich (zlodowa-

cenia Warty) (tabela 7). Utwory te zostały uznane za spełniaj ące kryteria izolacyjno ści dla składowisk odpadów oboj ętnych. Gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego wyst ępuj ą na znacznej powierzchni terenu arkusza St ęszew. S ą to gliny barwy żółtej, zapiaszczone, o mi ąż szo ści 3 – 7 m. Cz ęsto są one przykryte warstw ą ilasto-pylastych piasków lodowcowych w obr ębie, których wyznaczono rejony o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych. Bezpo średnio pod warstw ą glin zlodowacenia Wisły wyst ępuje mi ąż szy pakiet glin zlodowacenia Warty (zlodowacenia środko- wopolskie), których mi ąż szo ść dochodzi do 40 m. W północnej cz ęś ci arkusza warstwa glin obu zlodowace ń osi ąga znaczn ą mi ąż szo ść , natomiast na południowy kra ńcu poziomy słabo- przepuszczalnych glin s ą przedzielone kilkunastometrowym kompleksem utworów przepuszczalnych. Z tego tez wzgl ędu nale ży zauwa żyć, i ż warunki izolacyjno ści w obr ębie preferowanych obszarów wyznaczonych południowej cz ęś ci arkusza, s ą znacznie gorsze od pozosta- łych. Analiza geomorfologiczna wskazuje, że POLS zostały wyznaczone w obr ębie wysoczyzny morenowej płaskiej (obszary wydzielone w północnej, zachodniej i południowej cz ęści badanego terenu) oraz w obr ębie wysoczyzny morenowej falistej (obszary wydzielone w środkowej cz ęś ci analizowanego arkusza) (Chmal, 1997). Gł ęboko ść wyst ępowania wód podziemnych na obszarze arkusza jest zró żnicowana. W przypadku pi ętra czwartorz ędowego wyró żniono trzy poziomy wodono śne: gruntowy, zwi ązany z piaszczystymi osadami dolinnymi, poziom mi ędzyglinowy górny – izolowany od poziomu gruntowego, kilku, kilkunastometrow ą warstwa glin piaszczystych oraz poziom wód wgł ębnych Wielkopolskiej Doliny Kopalnej, wyst ępuj ący pod nadkładem glin, na gł ęboko ści 20 - 50 m. Strop warstwy wodono śnej wieku trzeciorz ędowego, zwi ązanego z piaskami dolnego i środkowego miocenu, wyst ępuje na gł ęboko ści 90 - 132 m (Chmal, 1995). Poziom gruntowy stanowi główny poziom u żytkowy w południowej cz ęś ci arkusza, natomiast na po- zostałej cz ęś ci obszaru rol ę tak ą spełniaj ą poziomy mi ędzyglinowy górny oraz wgł ębny. Je- dynie na niewielkich obszarach, gdzie poziomy czwartorz ędowe s ą mało zasobne w wod ę, poziom u żytkowy stanowi ą wody pi ętra mioce ńskiego. Na analizowanym obszarze warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów wynikaj ą z wyst ępowania: − obszarów wysokiej ochrony (OWO) głównych zbiorników wód podziemnych nr 144 Dolina Kopalna Wielkopolska obejmuj ącego środkow ą i północn ą cz ęść obszaru arkusza oraz zbiornika nr 150 – Pradolina Warszawa – Berlin (Koło – Odra), zajmuj ą- cego południowo - wschodni ą cz ęść arkusza,

− złó ż gazu ziemnego: zło ża „Szewce W”, „Szewce E”, wyst ępuj ących w północno- zachodniej cz ęś ci arkusza, zło ża „Niemierzyce”, „Strykowo”, „St ęszew”, zlokalizowanych w środkowej cz ęś ci arkusza, zło ża „Borowo” w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza oraz zaniechanego zło ża „Grodzisk Wielkopolski”, w zachodniej cz ę- ści badanego obszaru, − złó ż piasków czwartorz ędowych w północnej cz ęś ci arkusza, − zabudowy - ograniczenie to dotyczy obszarów POLS w rejonie miejscowo ści St ę- szew, Granowo. Na mapie wyznaczono równie ż tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo żliwa jest lokalizacja składowisk odpadów. Jednak że lokalizacja obiektów na tych obszarach spowoduje konieczno ść wykonania sztucznej bariery izolacyjnej (z materiałów gruntowych i syntetycznych), dla dna i skarp obiektu. Obszary takie wyst ępuj ą lokalnie, w postaci niewielkich wydziele ń na obszarze całego arkusza. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na analizowanym terenie nie wyznaczono obszarów predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych lub niebezpiecznych z uwagi na brak odpowiednich naturalnych warstw izolacyjnych (skał ilastych), spełniaj ących wymagania dla tego typu odpa- dów. W strefie do gł ęboko ści 10 m nie stwierdzono obecno ści skał ilastych, dlatego ewentu- alna lokalizacja składowisk odpadów innych ni ż oboj ętne na tych terenach b ędzie wymagała wykonania dodatkowych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Jako najbardziej odpowiednie dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych, nale ży uzna ć rejony, w których mi ąż szo ść pakietu izoluj ącego glin jest najwi ększa, tj. w północno- zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie jak wskazuj ą profile nr 1, 3 i 4 mi ąższo ść naturalnej bariery wynosi od 44,0 – 45,0 m oraz w środkowej cz ęś ci arkusza, gdzie jak wynika z profilu nr 8, mi ąż szo ść utworów izoluj ących wynosi 41,2 m. Do tej pory odpady komunalne z rejonu arkusza St ęszew były składowane w dwóch wyrobiskach po eksploatacji surowców okruchowych: na północ od Jeziorek oraz na zachód od Granowa. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najkorzystniejsze warunki lokalizacji składowisk odpadów s ą zwi ązane z obszarami, na których udokumentowana mi ąż szo ść bariery izolacyjnej jest najwi ększa. W rozpatrywanym przypadku, warunki takie wyst ępuj ą w północno-zachodniej cz ęś ci badanego obszaru, gdzie mi ąż szo ść utworów izoluj ących wynosi od 44,0 m (profil nr 1) do 45,0 m (profil nr 4) oraz na

obszarze pomi ędzy St ęszewem a Strykowem, gdzie, jak wskazuj ą zał ączone profile, mi ąż- szo ść naturalnej bariery wynosi od 37,7 m (profil nr 6) do 41,2 m (profil 8). Stopie ń zagro żenia głównego u żytkowego poziomu wodono śnego w obr ębie obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk odpadów jest niski w całej północnej cz ęś ci oraz wysoki w cz ęś ci południowej arkusza (Nowak, 1997). Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych W okolicach miejscowo ści Rybojedzko oraz na północ od miejscowo ści Zemsko, w ob- rębie obszarów nieposiadaj ących naturalnej warstwy izolacyjnej, zaznaczono wyrobiska po eksploatacji piasku. Mog ą one by ć rozpatrywane jako potencjalne nisze dla lokalizacji skła- dowisk odpadów oboj ętnych, jednak że w przypadku wykorzystania tych wyrobisk jako miejsc składowania odpadów, konieczne b ędzie wykonanie syntetycznego zabezpieczenia dna i skarp. Warunkowe ograniczenia dotycz ące tych wyrobisk zwi ązane s ą z ich poło żeniem w granicach obszaru wysokiej ochrony (OWO) głównego zbiornika wód podziemnych nr 144 - Dolina Kopalna Wielkopolska (zbiornik nieudokumentowany) oraz z lokalizacj ą wyrobisk na obszarze eksploatowanych złó ż, a w przypadku wyrobiska w rejonie Zemska w obr ębie zaniechanego zło ża piasków, tak wi ęc warunkiem wykorzystania wyrobisk jako nisz dla gro- madzenia odpadów, konieczne jest zako ńczenie eksploatacji. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ą- czanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjno ści podło ża s ą przesłank ą nie tylko dla składo- wania odpadów lecz tak że powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ą- cych pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u żyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane

aspekty odporno ści środowiska, jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą. Tabela 7 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obr ębie wydzielonych obszarów

Gł ęboko ść do zwp wy- Profil geologiczny Mi ąż szo ść st ępuj ącego pod warstw ą Archiwum Nr otworu na warstwy izolacyjn ą [m p.p.t.] i nr otwo- mapie dokumen- strop izolacyjnej ru tacyjnej zwierciadło zwierciadło warstwy litologia i wiek warstwy [m] nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0 Nasyp 2,0 Glina piaszczysta BH 1* Q 44,0 46,0 10,1 5060102 4,0 Glina zwałowa 46,0 Piasek drobnoziarnisty 51,0 Piasek średnioziarnisty 0 Gleba 0,5 Piasek ze żwirem 2,0 Glina piaszczysta 3,0 Glina zwałowa BH 2 28,0 Glina piaszczysta Q 28,0 44,0 17,0 5060069 30,0 Piasek średnioziarnisty 32,0 Glina zwałowa 44,0 Piasek pylasty 49,0 Piasek pylasty 0 Gleba 0,3 Glina BH 3* 4,0 Q 44,7 45,0 2,0 5060071 Glina zwałowa 45,0 Piasek ró żnoziarnisty 50,0 Piasek 0 Gleba 0,5 Piasek 1,0 Glina piaszczysta BH Q 45,0 46,0 8,7 4* 6,0 Glina zwałowa 5060029 46,0 Piasek drobnoziarnisty 49,0 Piasek średnioziarnisty 51,0 Piasek średnioziarnisty 0 Gleba 0,5 Piasek 0,7 Glina 3,0 Piasek BH 5 4,5 Piasek drobnoziarnisty Q 2,3 30,0 6,7 5060066 5,5 Glina 7,5 Glina zwałowa 30,0 Piasek pylasty 35,0 Piasek pylasty 0 Żwir 0,3 Glina piaszczysta BH 7,0 Glina zwałowa 6* Q 37,7 38,0 11,0 5060078 38,0 Piasek drobnoziarnisty 42,0 Piasek średnioziarnisty 43,0 Piasek średnioziarnisty

1 2 3 4 5 6 7 0 Glina piaszczysta BH 2,5 Glina zwałowa 7 Q 19,0 19,0 19,0 5060054 19,0 Żwir 24,0 Żwir 0 Gleba 0,8 Glina piaszczysta BH 8* 6,0 Glina zwałowa Q 41,2 42,0 5,1 5060043 42,0 Piasek drobnoziarnisty 47,0 Piasek drobnoziarnisty 0 Gleba 1,0 Glina BH 9 3,0 Q 13,0 14,0 2,2 5060077 Glina zwałowa 14,0 Piasek ró żnoziarnisty 19,0,0 Piasek ró żnoziarnisty 0 Gleba 0,3 Glina BH 8,5 Piasek 10 Q 8,2 8,5 1,2 5060020 9,5 Piasek gliniasty 12,0 Glina 13,5 Glina 0 Gleba 0,3 Piasek gliniasty, żółty 2,4 Glina piaszczysta, żółta CAG Piasek drobnoziarnisty z Wody nie Wody nie 11 4,6 Q 2,2 84045 otoczakami nawiercono nawiercono Glina zwałowa z otoczakami 6,9 skał krystalicznych Piasek kwarcowo – skale- 34,0 niowy drobnoziarnisty, szary

Rubryka 1: BH – Bank Hydr, CAG – Centralne Archiwum Geologiczne, Rubryka 2: * otwór wiertniczy zlokalizowany na MGP – Plansza B Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Ng – neogen, Pg - paleogen

X. Warunki podło ża budowlanego Do opracowania warunków podło ża budowlanego na obszarze arkusza St ęszew wykorzystano Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski, arkusz St ęszew w skali 1:50 000 (Chmal, 1996) wraz z obja śnieniami (Chmal, 1997) oraz mapy topograficzne tego terenu w skali 1:50 000 i 1:25 000. Ocen ę warunków podło ża budowlanego przedstawiono na całym obszarze omawianego arkusza z pomini ęciem: terenu Parku Narodowego, obszarów le śnych, gleb chronionych klas I-IV a, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz obszarów udokumentowanych złó ż poza zło żami gazu ziemnego i terenów miejskich o zwartej zabudowie. Na obszarze omawianego arkusza podło że budowlane stanowi ą wył ącznie utwory czwartorz ędowe (holocenu i plejstocenu). Podło że budowlane o warunkach korzystnych dla budownictwa stanowi ą głównie osady plejstoce ńskie. S ą to: wodnolodowcowe dolne, w mniejszym stopniu górne, rzeczno-wodno-

lodowcowe i lodowcowe piaski ze żwirami, na obszarach, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę gł ębiej ni ż 2 m p.p.t., gliny zwałowe, osady deluwialne oraz pagóry kemów i ozów, o ile zbocza ich wykazuj ą nachylenie mniejsze ni ż 12%. Wodnolodowcowe dolne, zag ęszczone piaski ze żwirami zlodowace ń północnopolskich na powierzchni odsłaniaj ą si ę jedynie na zboczach erozyjnych po obydwu stronach kanału Mosi ńskiego, oraz w pobli żu jezior Tomickiego i Konarzewskiego, natomiast średnio zag ęsz- czone piaski wodnolodowcowe górne nadaj ą si ę pod zabudow ę tylko w wy żej poło żonych, niezawodnionych partiach terenu (niewielkie płaty mi ędzy Dobie żynem i Strz ępinem oraz północno-zachodnie zbocza jeziora Strykowskiego). Zag ęszczone i średnio zag ęszczone lodowcowe piaski ze żwirami wyst ępuj ą w postaci niewielkich, nieregularnych płatów na całym obszarze arkusza z wyj ątkiem tarasów Pradoliny Warszawsko Berli ńskiej. Wi ększe powierzchnie utwory te zajmuj ą w północno-zachodniej jego cz ęś ci w rejonie Dobrej i Zemska oraz w jego południowo-wschodnim naro żu w okolicy Głuchowa. Natomiast średniozag ęszczone, piaski rzeczno-wodnolodowcowe wyst ępuj ą jedynie na tarasach Pradoliny Warszawsko Berli ńskiej Na terenach gdzie zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ściach wi ększych ni ż 2 m stanowi ą one podło że o korzystnych warunkach budowlanych (na północ od Głuchowa i na południe od Dymaczewa Nowego). Podło że budowlane o warunkach korzystnych dla budownictwa stanowi ą tak że gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich, na wi ększych powierzchniach odsłaniające si ę w po- łudniowej i centralnej cz ęś ci omawianego obszaru, w okolicy Szczepowic, Jaskółki, czy Za- mysłowa. S ą to gliny o konsystencji od półzwartej do twardoplastycznej. Zaliczy ć je nale ży do nieskonsolidowanych (morena ablacyjna i czołowa) lub małoskonsolidowanych (morena denna). Dobre warunki budowlane istniej ą tak że u podnó ży zboczy w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, gdzie w podło żu wyst ępuj ą piaski i gliny deluwialne (Piotrowo II, Głuchowo i Modrze) oraz w północno-wschodniej jego cz ęś ci, w rynnie bukowsko-mosi ńskiej, na ła- godnych, niezalesionych zboczach pagórków ozowych zbudowanych ze średnio zag ęszczo- nych piasków z niewielk ą ilo ści ą żwiru. Tereny o warunkach niekorzystnych dla budownictwa to rejony, gdzie wyst ępuj ą grunty słabono śne (organiczne, spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne) oraz niespoiste lu źne, a tak że wszystkie rejony gdzie zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni ż 2 m p.p.t.

Do obszarów takich zaliczono tereny w dolinach rzecznych Mogilnicy, Kanału Mosi ń- skiego, Kanału Samica, Żydowskiego Rowu i innych wi ększych i mniejszych cieków wodnych, gdzie podło że stanowi ą: plastyczne namuły oraz piaski i piaski ze żwirami. Do terenów, gdzie wyst ępuj ą warunki utrudniaj ące budownictwo nale żą te ż zagł ębienia bezodpływowe oraz rynny i doliny lodowcowe wypełnione osadami organicznymi: namułami torfiastymi, torfami i gytiami. Tego typu podło że wyst ępuje w dnie rynny bukowsko-mosi ńskiej, pomi ę- dzy Jeziorami Witobskim i Tomyskim, przy południowych brzegach Jeziora Strykowskiego oraz w dolinie wpadaj ącej do niego rzeczki. Zwierciadło wód na wy żej omówionych obszarach wyst ępuje bardzo płytko, a woda zawiera zazwyczaj rozpuszczone kwasy humusowe, wskutek czego jest silnie agresywna w stosunku do betonu i stali. Terenami o warunkach niesprzyjaj ących budownictwu s ą tak że: piaszczyste tarasy za- lewowe Kanału Mosi ńskiego, dna rynien i dolin wód ablacyjnych wypełnione osadami piaszczystymi z płytko zalegaj ącym poziomem wód gruntowych oraz tereny przybrze żne Jeziora Strykowskiego, gdzie podło że stanowi ą zawodnione mułki i piaski jeziorne. Niekorzystne warunki dla posadowienia budowli istniej ą te ż na niewielkich obszarach pomi ędzy Dobie ży- nem i Granowem, gdzie na powierzchni moreny dennej, w strefie płytkiego zalegania wód w podło żu wyst ępuj ą piaszczysto-pylaste eluwia glin zwałowych. Analiza budowy geologicznej w południowej cz ęś ci obszaru arkusza wskazuje na wyst ępowanie na tym obszarze zaburze ń glacitektonicznych (Chmal, 1997). Oprócz utworów plejstoce ńskich zaburzeniami obj ęte s ą te ż niekiedy stopowe warstwy osadów mioce ńskich. Dlatego te ż prace budowlane na omawianym obszarze powinny by ć poprzedzone opracowa- niem dokumentacji geologiczno-in żynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza St ęszew wyst ępuj ą chronione gleby (klasy I-IV a) i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Gleby chronione wyst ępuj ą prawie na całym obszarze arkusza, pokrywaj ąc du żą cz ęść jego powierzchni. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ę- puj ą w obni żeniach terenu i wzdłu ż cieków wodnych (Kanał Samica, Kanał Mosi ński, dopły- wy Jeziora Strykowskiego). Lasy nie tworz ą wi ększych kompleksów i wyst ępuj ą poza obszarem Wielkopolskiego Parku Narodowego (WPN), w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza w rejonie B ędlewa. S ą to przewa żnie lasy sosnowe, sosnowo-dębowe i mieszane. W obszarach wilgotnych w pobli żu jezior i cieków wodnych zajmuj ą ł ęgi wi ązowo-jesionowe, a obszary zabagnione olsy z domi- nacj ą olszy czarnej.

Najwarto ściowsze tereny arkusza, pod wzgl ędem przyrodniczym, krajobrazowym i kulturowym obj ęto najwy ższ ą form ą ochrony środowiska przyrodniczego jakim jest park narodowy. Zajmuje on północno-wschodni ą cz ęść arkusza. Jest to Wielkopolski Park Naro- dowy (WPN), powołany w 1957 roku, który ju ż od 1934 roku funkcjonował jako „park chro- niony”. Obecna powierzchnia parku wraz z enklawami wynosi 7 584 ha, a razem ze stref ą ochronn ą wokół (otulin ą) - 14 840 ha. Z parku wył ączone zostały tereny miejskie St ęszewa. Ukształtowanie terenu WPN, zwi ązane jest z działalno ści ą l ądolodu– zlodowacenia północnopolskiego. Charakterystyczne dla tego terenu s ą gł ębokie bruzdy i rynny, w których znajduj ą si ę liczne jeziora, mi ędzy innymi: Witobelskie, Trzcieli ńskie i Wielkowiejskie. Zna- cz ącą form ą terenu s ą ozy. Na terenie arkusza znajduje si ę fragment najdłu ższego w Polsce (32 km) Ozu Bukowsko-Mosi ńskiego. W parku, na obszarze omawianego arkusza, utworzono 3 obszary ochrony ścisłej: Ba- gno D ębienko, Suche Zbocza i Trzcieli ńskie Bagno. Chroni ą one rozmaite formy krajobrazu polodowcowego oraz najbardziej naturalne zbiorowiska ro ślinne, a tak że zwi ązane z nimi zwierz ęta. W Wielkopolskim Parku Narodowym wyst ępuje wiele gatunków ro ślin chronionych: storczyki, go ździk siny, zinoziół północny i wiele gatunków mchów i porostów. W lasach żyj ą jelenie, sarny, dziki, kuny, borsuki zaj ące i liczne ptaki. Najbogatsza jest fauna bezkr ę- gowców, w śród których najliczniej reprezentowane s ą owady. Na obszarze arkusza ustanowione zostały 24 pomniki przyrody żywej (tabela 8). S ą to skupienia lub pojedyncze drzewa w szczególno ści te s ędziwe i okazałych rozmiarów. Głów- nie to d ęby szypułkowe, lipy drobno- i szerokolistne, jesiony wyniosłe oraz żywotnik olbrzymi, jałowiec pospolity, cis pospolity, kasztanowiec zwyczajny i buk purpurowy i pospolity. W krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, 1998), która jest wielkoprze- strzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej przyrodniczo zachowanych i reprezenta- tywnych dla ró żnych regionów wzajemnie ze sob ą powi ązanych, teren arkusza St ęszew we wschodniej cz ęś ci znajduje si ę w obr ębie biocentrum obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ę- dzynarodowym – 10M „Obszar Wielkopolski”. Od zachodu i południa otacza go korytarz ekologicznym o znaczeniu krajowym – 24k „Kanału Mosi ńskiego” (Fig. 5). Na podstawie Dyrektywy Rady Europy (nr 92/43/EWG), na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego, wyznaczony został specjalny obszar tak zwany „Siedliskowy” (SOO), dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, znajduj ący si ę na terenie arkusza (tabela 9). W Europejskiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000, obszar ten nazwano „Ostoj ą Wielkopolsk ą” (kod PLH300010).

Tabela 8 Wykaz pomników przyrody Nr Gmina Rok obiektu Forma ochrony Miejscowo ść Rodzaj obiektu zatwierdzenia na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Tomice St ęszew 1 P 1992 Pż – d ąb szypułkowy przy drodze polnej pozna ński Konarzewo Dopiewo 2 P 1981 Pż – lipa szerokolistna przy drodze pozna ński Jeziorki St ęszew 3 P 1981 Pż – lipa drobnolistna przy szkole pozna ński Chom ęcice St ęszew 4 P 1991 Pż – d ąb szypułkowy skraj lasu pozna ński St ęszew St ęszew 5 P 1992 Pż – żywotnik olbrzymi ul. Pozna ńska pozna ński St ęszew 6 P St ęszew 1981 Pż – cis pospolity Pozna ński Witobel St ęszew 7 P 1992 Pż – d ąb szypułkowy w polu pozna ński Łód ź St ęszew 8 P 1991 Pż – jesion wyniosły przy ko ściele pozna ński Łódź St ęszew 9 P 1969 Pż – lipa drobnolistna skrzy żowanie dróg pozna ński Strykowo St ęszew 10 P 1991 Pż – d ąb szypułkowy przy szkole pozna ński Strykowo St ęszew 11 P 1972 Pż – d ąb szypułkowy przy jeziorze pozna ński Wronczyn St ęszew Pż – grupa drzew 12 P 1991 park pozna ński 3 d ęby szypułkowe Bieczyny Czempi ń Pż – grupa 4 drzew 13 P 1956 le śnictwo ko ścia ński jałowiec pospolity Głuchowo Czempi ń 14 P 1995 Pż – buk purpurowy park ko ścia ński Głuchowo Czempi ń 15 P 1995 Pż – d ąb czerwony park ko ścia ński Głuchowo Czempi ń 16 P 1995 Pż – buk pospolity park ko ścia ński Głuchowo Czempi ń 17 P 1995 Pż – jesion wyniosły park ko ścia ński Głuchowo Czempi ń 18 P 1995 Pż – d ąb szypułkowy park ko ścia ński Głuchowo Czempi ń 19 P 1995 Pż – wi ąz szypułkowy park Ko ścia ński Głuchowo Czempi ń 20 P 1995 Pż – d ąb szypułkowy park Ko ścia ński Głuchowo Czempi ń 21 P 1995 Pż – d ąb szypułkowy park ko ścia ński Głuchowo Czempi ń 22 P 1995 Pż – jesion wyniosły park ko ścia ński Głuchowo Czempi ń 23 P 1995 Pż – jesion wyniosły park ko ścia ński Głuchowo Czempi ń 24 P 1979 Pż – kasztanowiec zwyczajny PGR ko ścia ński Rubryka 2 - P – pomnik przyrody; Rubryka 6 - rodzaj pomnika przyrody: P ż – żywej.

Fig. 5. Poło żenie arkusza St ęszew na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 10M – Obszar Wielkopolski. 2 – obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 4K – Obszar Pojezierza Leszczy ńskiego. 3 – biocentra w obszarze w ęzłowym o znaczeniu mi ędzynarodowym. 4 – biocentra w obszarze w ęzłowym o znaczeniu krajowym. 6 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 24k – Kanału Mosi ńskiego, 25k – Po- zna ński Warty, 27k – Śremski Warty

„Ostoja Wielkopolska” obejmuj ąca w wi ększo ści obszar Wielkopolskiego Parku Naro- dowego, rozci ąga si ę w kierunku wschodnim (poza granice omawianego arkusza). Te faliste i pagórkowate tereny stanowi ą typowy krajobraz polodowcowy. Znajduje si ę tu cz ęść naj- dłu ższego w Polsce ozu Bukowo-Mosi ńskiego (32 km) oraz wydmy, rynny, liczne głazy na- rzutowe i jeziora polodowcowe. Wi ększ ą cz ęść terenu porastaj ą lasy, głównie sosnowe (70 %) z domieszk ą d ębu, świer- ka, brzozy, grabu i lipy. Jest to obszar o du żej ró żnorodno ści biologicznej: wyst ępuje tu 19 rodzajów siedlisk z zał ącznika I Dyrektywy Siedliskowej i 20 gatunków z załącznika II tej Dyrektywy, w tym szczególnie licznych bezkr ęgowców. Bogata jest flora ro ślin naczyniowych, obejmuj ąca 1100 gatunków, a tak że ro ślin ni ższych i grzybów (200 gatunków mchów,

150 gatunków porostów, 364 gatunki grzybów wy ższych). Na terenie ostoi znajduj ą si ę sta- nowiska rzadkich i zagro żonych gatunków ro ślin naczyniowych. Stwierdzono tu ponad 50 gatunków ro ślin prawnie chronionych oraz około 180 gatunków figuruj ących na regional- nej czerwonej li ście ro ślin zagro żonych. Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa Poło żenie centralnego Poło żenie administracyjne obszaru Typ obszaru punktu obszaru Powierzchnia w obr ębie arkusza Kod Lp. obsza- i symbol obszaru obszaru Długo ść ru oznaczenia Szeroko ść (ha) Kod geograficz- Województwo Powiat Gmina na mapie geograficzna NUTS na 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ostoja Doplewo Wielko- Puszczy- 1 B PLH300010 E 16°45’40’’ N 52º16’57’’ 10 048,4 PLOF2 wielkopolskie pozna ński polska kowo (S) St ęszew

Rubryka 2: B – wydzielone Specjalne Obszary Ochrony bez żadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Obszar ten według propozycji organizacji pozarz ądowych winien by ć uznany równie ż za ptasi ą ostoj ę i jako „Ostoja Rogali ńska” wł ączony do propozycji rz ądowej.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza St ęszew znajduje si ę kilka stanowisk archeologicznych, które uj ęte zostały w Rejestrze Archeologicznego Zdj ęcia Polski. S ą to cmentarzyska w St ęszewie i Głuchowie oraz grodzisko w Kr ąplewie. Na obszarze arkusza znajduje si ę szereg zabytków architektonicznych. Najwi ęcej obiek- tów zabytkowych zachowało si ę w St ęszewie. Miasto to wzmiankowane ju ż w XIII wieku, prawa miejskie otrzymało w 1370 roku. Znajduje si ę tu: wybudowany w XV wieku ko ściół przebudowany w stylu barokowym oraz Sanktuarium Maryjne, ko ściół z 1905 roku z pó źno- gotyck ą rze źbą oraz dom z podcieniami przy rynku, gdzie mie ści si ę Muzeum Regionalne. W Gołuchowie, miejscowo ści wzmiankowanej w 1252 roku, znajduje si ę pó źnobarokowy ko ściół z 1751 roku oraz pałac z pocz ątku XVIII wieku z zabudowaniami folwarcznymi i parkiem popałacowym. Równie ż w B ędlewie znajduje si ę zabytkowy pałac Potockich z 1866 roku z parkiem popałacowym i stawem. W Granowie, wsi wzmiankowanej w 1298 roku, znajduje si ę drewniany ko ściół z 1729 roku z barokowym wn ętrzem i rokoko- wymi ołtarzami oraz dwór z XVIII wieku z parkiem podworskim i wiatrakiem-ko źlakiem z XIX wieku. W Granówku, jest pó źnoklasycystyczny pałac z 1820-30 roku z zespołem za-

budowa ń dworskich oraz drewniany wiatrak-ko źlak z XIX wieku. W Modrzu znajduje si ę neobarokowy kościół z 1784 roku, eklektyczny pałac z 1880 roku i park ze starodrzewem. W Jeziorkach, znajduje si ę pałac z ko ńca XIX wieku z parkiem (12,6 ha) oraz neogotycki poewangelicki ko ściół z ko ńca XIX wieku. W Tomicach jest zabytkowy pó źnogotycki ko- ściół z 1464 roku z drzwiami z 1541 i 1613 roku. W Łodzi znajduje si ę drewniany ko ściół z drugiej połowy XVII wieku z kaplic ą grobow ą Potockich z 1854 roku, z dzwonem z 1684 roku odlanym na pami ątk ę zwyci ęstwa króla Jana III Sobieskiego pod Wiedniem i dawny zbór ewangelicki z 1911 roku. Ochronie konserwatorskiej podlegaj ą tak że zabytkowe zespoły parkowo-dworskie, pochodz ące z XVIII i XIX wieku. Znajduj ą si ę one w: Konarzewie, Trzcielinie, Bielawach, K ą- kolewie, Kubaczynie, Niemierzycach, Separowie, Modrze, Piotrowie, Sapowicach, Strykowie i Wronczynie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza St ęszew ma charakter wybitnie rolniczy. Produkcja rolna i zwi ązana z tym hodowla bazuj ą na dobrych glebach ( klasy I - IV a ), pokrywaj ących niemal cały teren. Omawiany obszar jest słabo zalesiony. Mimo to niewielkie obszary le śne na północny zachód i wschód od St ęszewa (teren Wielkopolskiego Parku Narodowego) oraz na południe od B ędlewa pełni ą funkcj ę turystyczno - krajoznawcz ą. Walory turystyczne podnosz ą tu ma- lownicze ci ągi jezior. Na terenie obj ętym arkuszem brak du żych zakładów przemysłowych, a te które istnieją w St ęszewie, Granowie i innych małych miejscowo ściach pełni ą przewa żnie funkcje usługo- wo - handlowe i zwi ązane s ą głównie z rolnictwem. Jedynym miastem jest St ęszew. Omawiany obszar jest do ść ubogi w surowce mineralne. Najwa żniejszym z nich jest gaz ziemny. Z udokumentowanych sze ściu złó ż: „Szewce W”, „St ęszew”, „Niemierzyce”, „Stry- kowo”, „Szewce E”, i „Borowo”, eksploatowane s ą tylko cztery pierwsze. W rejonie tym nale ży si ę liczy ć z rozpoznaniem dalszych zasobów w ęglowodorów. Na obszarze omawianego arkusza znajduje si ę 14 udokumentowanych złó ż kruszywa naturalnego (piaski). Skoncentrowane s ą głównie w rejonie Rybojedzka (10 złó ż). 5 z nich jest eksploatowane. Poza istniej ącymi ju ż zło żami istniej ą w tym rejonie niewielkie mo żliwo- ści poszerzenia bazy zasobowej tej kopaliny. Na obszarze arkusza nie ma mo żliwo ści udokumentowania złó ż surowców ceramiki budowlanej. Wody na obszarze niniejszego arkusza wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych oraz paleoge ńsko-neoge ńskich. W obr ębie utworów czwartorz ędowych wyró żniono trzy poziomy

wodono śne: gruntowy, mi ędzyglinowy górny oraz Wielkopolskiej Doliny Kopalnej. Głów- nym poziomem u żytkowym jest ten ostatni. Na omawianym obszarze wyznaczono dwa czwartorz ędowe główne zbiorniki wód podziemnych GZWP (144) Dolina Kopalna Wielkopolska oraz GZWP (150) Pradoliny Warsza- wy-Berlina (Koło-Odra). Zbiorniki te nie posiadaj ą szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej. Na obszarze arkusza St ęszew tereny posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, któr ą stanowi ą gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego oraz zlodowace ń środkowopol- skich, wyst ępuj ą generalnie na całej powierzchni arkusza. Ze wzgl ędu na izolacyjne wła ści- wo ści glin obszary te mog ą by ć rozpatrywane jako tereny lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Za obszary najkorzystniejsze dla lokalizacji składowisk nale ży uzna ć rejony, gdzie mi ąż szo ści warstwy izolacyjnej jest najwi ększa. Na badanym obszarze warunki takie panuj ą w północno-zachodniej cz ęś ci, gdzie mi ąż szo ść bariery izolacyjnej wynosi od 44,0 do 45,0 m oraz na obszarze pomi ędzy St ęszewem, a Strykowem, gdzie, jak wskazuj ą zał ączone profile, mi ąż szo ść naturalnej bariery wynosi od 37,7 m do 41,2 m. Rejony te charakteryzuj ą si ę równie ż dogodnymi warunkami hydrogeologicznymi (niskim stopniem zagro żenia u żyt- kowego poziomu wodono śnego). Podło że budowlane o korzystnych warunkach dla budownictwa na waloryzowanym obszarze stanowi ą głównie gliny zwałowe i lodowcowe piaski ze żwirami znajduj ące si ę głów- nie w północno-zachodniej (obszar ograniczony miejscowo ściami Dobierzyn, Dakowy, Nie- mierzyce, Januszewice i Tomice) i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza (Zamysłowo, B ę- dlewo, Głuchowo i Piotrowo II). Podło żem o niekorzystnych dla budownictwa warunkach s ą głównie osady organiczne (namuły, torfy, gytie) i piaski na obszarach, gdzie zwierciadło wody zalega płytko pod powierzchni ą. Wyst ępuj ą one głównie w dnach dolin rzecznych i na ich tarasach zalewowych (Mogilnica, Samica) oraz w strefach przybrze żnych jezior (Strykowskie, D ębno, Tomickie). Obszar Wielkopolskiego Parku Narodowego wraz z terenami przyległymi został wł ą- czony z listy rz ądowej do Europejskiej sieci ekologicznej –Natura 2000, jako siedliskowa „Ostoja Wielkopolska”. Równocześnie organizacje pozarz ądowe wyst ąpiły o uznanie tego obszaru za ptasi ą „Ostoj ę Rogali ńsk ą”. W ostatnich latach podj ęto na tym terenie działania zmierzaj ące do poprawy stanu śro- dowiska naturalnego. Istnieje potrzeba przeciwdziałania post ępuj ącej degradacji wód powierzchniowych i podziemnych. Wymaga to budowy sieci kolektorów i oczyszczalni ście- ków, likwidacji niezorganizowanych wysypisk odpadów. Konieczne jest racjonalne u żytko-

wanie (utylizacja) wysypisk odpadów i wylewisk w miejscowo ści Granowo (gmina Granowo) oraz w miejscowo ści Srocko Małe ( gmina St ęszew ).

XIV. Literatura

AQUA., 2005 – Stan czysto ści wód województwa Wielkopolskiego. Strona internetowa WIOS Pozna ń Delegatura Konin. CHMAL R., 1996 - Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski, ark. St ęszew 1 : 50 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. CHMAL R., 1997 – Obja śnienia do szczegółowej mapy Geologicznej Polski, ark. St ęszew 1:50 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. FRANKOWSKA M., GAWRO ŃSKI J., 1981 - Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Srocko Małe” dla potrzeb budownictwa.

GAWRO ŃSKI J., 1997 - Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego (piasku) „Zemsko” dla potrzeb budownictwa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GAWRO ŃSKI J., 1998 - Dodatek nr 4 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło ża piasków budowlanych „Rybojedzko ” Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRACZYK P., 2004 a - Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło ża kruszywa naturalnego „Rybojedzko KR III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRACZYK P., 2004 b - Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło ża kruszywa natural-

nego „Rybojedzko KR IV” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000., 2005. Pa ń- stwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. KINARZ B., MASZKIEWICZ D., 1978 - Karta rejestracyjna zło ża piasków budowlanych „Dymaczewo Nowe”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KINAS R., 2004 a - Dodatek do dokumentacji geologicznej zło ża kruszywa naturalnego

„Dymaczewo Nowe” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KINAS R., 2004 b - Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Rybojedzko III”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KINAS R., NAWROCKA D., 2003 - Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego

„Srocko DA” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KINAS R., NAWROCKA D., 2004 - Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego

„Rybojedzko PŁ” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KINAS R., WŁODARCZAK J., 2003 - Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa natural-

nego „Rybojedzko IV” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. IHiGJ, AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KRYCZAK R., GRACZYK P., 2003 a - Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa natural-

nego„Rybojedzko KR III” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. KRYCZAK R., GRACZYK P., 2003 b - Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa natural-

nego„Rybojedzko KR IV” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. KRYCZAK R., GRACZYK P., 2003 c - Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa natural-

nego„Rybojedzko KR V” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. LIRO A., 1998 – Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-Poland, Wyd. IUCON – Polska, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 2005 – Atlas geochemiczny Poznania i okolic 1:100 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARCI ŃSKI J., 1985 - Dokumentacja geologiczna zło ża gazu ziemnego „Ł ągwy”, „Szewce E”, „Szewce W”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARSZAŁKIEWICZ A., POROWSKI T., 1962 – Orzeczenie (Sprawozdanie) z prac geologiczno –poszukiwawczych (penetracyjnych) za zło żami w ęgla brunatnego w rejonie Wysoczki na terenie powiatów Nowy Tomy śl Pozna ń, Szamotuły. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MAZUR K., 1999 - Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Rybojedzko KR”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MI ĘTKIEWICZ M., 1997 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000, arkusz St ęszew. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

NOWAK I., 1997 – Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz St ęszew. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY ŻEK M., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Inst. Melio- racji i Użytków Zielonych, Falenty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. PACZY ŃSKI B., 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski 1:500 000, Cz ęść II. Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PROTAS B., SIKORSKI B., WOLNOWSKI T., 1983 - Dokumentacja geologiczna zło ża gazu ziemnego „Niemierzyce”, „Piekary”, „Strz ępie ń”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2004 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2003 r. Pa ństw. Inst. Geolog,, Warszawa. PUŁYK M., TYBISZEWSKA E., 2004 – Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003. WIO Ś Pozna ń. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadze- nia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dz. U. Nr 32, poz. 284 z dnia 1 marca 2003 RÜHLE E., 1988, Mapa Geologiczna Polski 1 : 500 000, Wyd. IG Warszawa RYBA A., PROTAS B., SIKORSKI B., 1980 - Dokumentacja geologiczna zło ża gazu ziemnego „St ęszew” i „Strykowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZEPIETOWSKA H., 1991 - Dokumentacja geologiczna zło ża piasków dla celów budowla-

nych „Rybojedzko” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TENEROWICZ J., 1980 - Dokumentacja geologiczna zło ża gazu ziemnego „Borowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

WŁODARCZAK J., 1993 a - Dodatek do dokumentacji geologicznej (karty rejestracyjnej) zło ża piasków budowlanych „Dymaczewo Nowe”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

WŁODARCZAK J., 1993 b - Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło ża piasków budowlanych „Rybojedzko ” Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

WŁODARCZAK J., 1995 - Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło ża pia- sków budowlanych „Rybojedzko ” Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa.

WŁODARCZAK J., 1998 a - Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło ża pia- sków budowlanych „Rybojedzko” Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

WŁODARCZAK J., 1998 b - Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Rybojedzko III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

WŁODARCZAK J., 2000 - Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Rybojedzko MBII”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. WŁODARCZAK J., 2002 - Dodatek do dokumentacji geologicznej uproszczonej zło ża kru-

szywa naturalnego „Rybojedzko MBII” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

WŁODARCZAK J., 2004 - Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Rybojedzko MBIII”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.