Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz DOBRE MIASTO (137)

Warszawa 2012 Autorzy planszy A: Robert Formowicz*, Katarzyna Strzemi ńska*, Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec* Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Pa ństwowy. Instytut. Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN...

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp (Robert Formowicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Robert Formowicz, Katarzyna Strzemi ńska) .. 4 III. Budowa geologiczna (Katarzyna Strzemi ńska) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (Robert Formowicz, Katarzyna Strzemi ńska) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo (Robert Formowicz, Katarzyna Strzemi ńska) ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Robert Formowicz) ...... 16 VII. Warunki wodne (Robert Formowicz, Katarzyna Strzemi ńska) ...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska...... 23 1. Gleby (Paweł Kwecko)...... 23 2. Osady (Izabela Bojakowska) ...... 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec) ...... 28 IX. Składowanie odpadów (Krystyna Wojciechowska) ...... 31 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Katarzyna Strzemi ńska) ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Katarzyna Strzemi ńska, Robert Formowicz) ...... 39 XII. Zabytki kultury (Katarzyna Strzemi ńska, Robert Formowicz) ...... 44 XIII. Podsumowanie (Robert Formowicz, Krystyna Wojciechowska) ...... 46 XIV. Literatura ...... 48

I. Wst ęp

Arkusz Dobre Miasto Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL w Warszawie (plansza B) w latach 2011–2012. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Dobre Miasto Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanym w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego (Strzemi ńska, Formowicz, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, gór- nictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Opracowanie wykonano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w archiwach Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie i Starostwa Powiatowego w Olsztynie, Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie oraz w Regio- nalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie Instytucie i w Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Olsztynie. Wykorzystane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w sie- dzibach nadle śnictw oraz w urz ędach gmin. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym we lipcu 2011 roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Dobre Miasto ograniczony jest nast ępuj ącymi współrz ędnymi geogra- ficznymi: 20°15’ i 20°30’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53°50’ i 54°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany teren znajduje si ę w środkowej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego i obejmuje północno-zachodni ą cz ęść powiatu olszty ńskiego (gminy: Dobre Miasto, Dywity, Jonkowo i Świ ątki) oraz niewielki fragment powiatu lidzbarskiego (gmina Lubomino). Według podziału Polski na jednostki fizycznogeograficzne Kondrackiego (2001) obszar arkusza le Ŝy w północnej cz ęś ci mezoregionu Pojezierza Olszty ńskiego, nale Ŝą cego do makroregionu Pojezierza Mazurskiego (prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie) (fig. 1). W krajobrazie omawianego terenu wyró Ŝni ć mo Ŝna trzy główne jednostki geomorfolo- giczne: wysoczyzn ę morenow ą, dolin ę Łyny i równin ę sandrow ą. Wysoczyzna morenowa falista tworzy zasadnicz ą cz ęść obszaru arkusza, głównie w jego zachodniej i południowo-wschodniej partii. Jej powierzchnia jest do ść zró Ŝnicowana hipsometrycznie od około 100 m n.p.m. na północy obszaru arkusza do około 170 m n.p.m. w cz ęś ci południowej. Moreny czołowe akumulacyjne buduj ą ci ąg wzgórz recesyjnej strefy czołowomorenowej l ądolodu fazy pomorskiej (stadiału górnego zlodowacenia Wisły), ci ągn ący si ę w południowo-zachodniej cz ęści obszaru arkusza na linii Gołogóra–Łomy–Bukwałd–Cerkiewnik. S ą to na ogół du Ŝe wzgórza, o wysoko ściach wzgl ędnych przekraczaj ących zwykle 10,0 m, stanowi ące kulminacje terenu. Rozległe równiny sandrowe rozci ągaj ą si ę na wschód od Dobrego Miasta (Zieli ński, 1993).

Fig.1. Poło Ŝenie arkusza Dobre Miasto na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji, 2- granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski: Podprowincja Pobrze Ŝe Wschodniobałtyckie: Mezoregiony Niziny Staropruskiej: 841.57 – Wzniesienia Górowskie; 841.58 – Równina Ornecka; 841.59 – Nizina S ępopolska Podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie: Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie Prowincja: NiŜ Środkowoeuropejski: Podprowincja Pobrze Ŝa Południowobałtyckie: Mezoregiony Pobrze Ŝa Gda ńskiego: 313.56 – Równina Warmi ńska Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie: Mezoregiony Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie Mezoregiony Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.15 – Garb Lubawski

Powierzchnia sandru, wznosz ąca si ę na wysokości około 90–120 m n.p.m., jest do ść urozmaicona – rozci ęta przez dolinki niewielkich cieków oraz liczne zagł ębienia powstałe po martwym lodzie wypełnione torfami i namułami. Wysoko ści wzgl ędne obszarów sandrowych dochodz ą do kilku metrów. Wyró Ŝniaj ący si ę element krajobrazu stanowi dolina Łyny (70– 90 m n.p.m.). Na zachód od niej teren wznosi si ę do wysokości około 190 m n.p.m., natomiast na wschodzie do 170 m n.p.m. W zachodniej cz ęś ci obszaru przewaŜaj ą gliny zwałowe. Cz ęść wschodnia przykryta jest osadami wodnolodowcowymi, tworz ącymi równin ę sandrow ą. W krajobrazie wyodr ębniaj ą si ę liczne wzniesienia i pagórki morenowe oraz formy akumulacji szczelinowej, świadcz ące o młodoglacjalnej rze źbie tego obszaru. Deniwelacje terenu do-

5 chodz ą do 120 m. Najwy Ŝej poło Ŝone jest wzgórze morenowe w okolicy wsi Łomy w połu- dniowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, wznosz ące si ę na wysoko ść około 190 m n.p.m. Najni Ŝej znajduje si ę dolina Łyny w Dobrym Mie ście (71,4 m n.p.m.) oraz obszar na północ od niego (78,5 m n.p.m.). Rolnictwo pełni funkcj ę wiod ącą na tym terenie. Dominuje gospodarka oparta na zakła- dach byłych Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych, jednak znaczna cz ęść areału nie jest obecnie u Ŝytkowana rolniczo. W ograniczonym zakresie prowadzona jest hodowla bydła i trzody chlewnej. Jedynym o środkiem miejskim jest Dobre Miasto połoŜone nad Łyn ą w północnej cz ęś ci obszaru arkusza i tu koncentruje si ę wi ększo ść zakładów przemysłowych. S ą to m.in.: Zakłady Cukiernicze „Jutrzenka-Dobre Miasto”, producent maszyn rolniczych „Warfama”, producent osprz ętu dla telekomunikacji „Synergis”. Pozostałe zakłady wytwórcze i usługowe prowadz ą działalno ść zwi ązan ą z przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym i przemysłem drzew- nym. W Dobrym Mie ście zlokalizowana jest podstrefa Warmi ńsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, w której funkcjonuje coraz wi ęcej podmiotów gospodarczych. Na omawianym obszarze znajduje się kilkana ście wsi, z których najwi ększe s ą Dywity (siedziba gminy), licz ące około 1600 mieszka ńców. Pozostałe wsie s ą niewielkie, a ich li- czebno ść nie przekracza 500 mieszka ńców. Lasy porastaj ą około 25% powierzchni omawianego arkusza. Najwi ększe kompleksy le śne rozci ągaj ą si ę w dolinie rzeki Łyny oraz w północnej cz ęś ci arkusza. Gleby chronione klas II, IIIa, III i IVa zajmuj ą około 60% powierzchni arkusza. Najwi ększe kompleksy gleb chronionych znajduj ą si ę w zachodniej, północno-zachodniej i wschodniej częś ci obszaru. Na bazie dobrych gleb rozwin ęło si ę tu intensywne rolnictwo. W śród upraw dominuj ą: zbo Ŝa, warzywa oraz buraki. W dolinie rzeki Łyny oraz w dolinkach mniejszych cieków rozci ągaj ą si ę łąki na glebach organicznych. Pokrywaj ą one kilka procent powierzchni terenu. Omawiany obszar pod wzgl ędem klimatycznym nale Ŝy do klimatu pojeziernego, który charakteryzuje si ę cechami przej ściowymi miedzy klimatem kontynentalnym a morskim. Dzi ęki du Ŝej powierzchni jezior roczne amplitudy temperatur uległy zmniejszeniu, a powie- trze odznacza si ę wi ększ ą wilgotno ści ą. Charakterystyczne dla tego obszaru s ą niskie tempe- ratury, cz ęste przymrozki, zarówno wczesne jak i pó źne, oraz wyst ępowanie silnych wiatrów. Najzimniejszym miesi ącem jest grudzie ń, ze średni ą temperaturą –2,5°C, za ś najcieplejszym lipiec ze średni ą temperatur ą +17,7°C. Opady atmosferyczne w ci ągu roku kształtuj ą si ę na poziomie 550–650 mm. Roczna ilo ść dni z opadami wynosi 160–170 (najwi ęcej w lipcu). Okres wegetacyjny trwa 160–190 dni, ale ró Ŝnice w jego długo ści mog ą dochodzi ć w po- szczególnych latach nawet do kilku tygodni. Przewa Ŝaj ą wiatry zachodnie.

6 Przez teren arkusza przebiega droga krajowa nr 51 Olsztynek – Olsztyn – Bezledy oraz drogi wojewódzkie: nr 530 z Ostródy do Dobrego Miasta i nr 593 z Miłakowa przez Dobre Miasto do Reszla. Dobrze rozwini ęta jest sie ć dróg lokalnych. Z południa na północ obszar arkusza przecina linia kolejowa Olsztyn – Braniewo.

III. Budowa geologiczna

Obszar obj ęty arkuszem Dobre Miasto poło Ŝony jest na obrze Ŝu syneklizy perybałtyc- kiej. Najstarszymi utworami s ą osady paleozoiczne o kilkusetmetrowej mi ąŜ szo ści, stwierdzone na gł ęboko ści około 2000 m. Nad nimi zalegaj ą utwory mezozoiczne, których sumaryczna mi ąŜ szo ść nie przekracza 700 m. Bezpo średnim podło Ŝem osadów kenozoicznych s ą skały w ęglanowe (wapienie i gezy margliste, miejscami piaszczyste) kredy górnej stwierdzone na gł ęboko ściach 250–350 m p.p.t. (Rumi ński, 2003). Utwory trzeciorz ędu rozpoznane zostały na całym obszarze arkusza. Utwory paleocenu i eocenu znane s ą jedynie z otworu Pistki (otw. 70). Paleoce ńskie szaro-zielone piaski margliste i mułki z wkładkami czertów nawiercono na gł ęboko ści 272,8–293,6 m (nie przewierco- no). Do eocenu zaliczono, nawiercone na gł ęboko ści 220,0–272,8 m, piaski drobno- i śred- nioziarniste, mułki piaszczyste i iły o barwie szarozielonej. Piaski i mułki glaukonitowe oligocenu w otworze Pistki stwierdzone zostały na gł ęboko ści 121,0–220,0 m. S ą to szarozielo- ne i zielone, miejscami brunatne piaski, mułki i iły, cz ęsto z konkrecjami fosforytów. W Komalwach oligoce ńskie mułki glaukonitowe (zielonoszare) wyst ępuj ą bezpo średnio pod osadami czwartorz ędu. Wyst ępowanie osadów paleocenu w południowej cz ęś ci gł ębokiej struktury dolinnej, rozcinaj ącej powierzchni ę podczwartorz ędow ą, nie zostało stwierdzone w Ŝadnym z otworów wiertniczych. Udokumentowano je natomiast na obszarze s ąsiednim (ark. Olsztyn) i na tej podstawie okre ślono prawdopodobn ą stref ę wyst ępowania osadów paleocenu na terenie arkusza Dobre Miasto. Utwory mioce ńskie na prawie całej powierzchni obszaru arkusza stanowi ą bezpo średnie podło Ŝe czwartorz ędu. Wysoko ść stropu utworów miocenu wykazuje du Ŝe zró Ŝnicowanie – od około 140 m p.p.m. w obni Ŝeniu podło Ŝa podczwartorz ędowego („doliny”) w pobli Ŝu Dobrego Miasta do około 95 m n.p.m. na elewacjach. Wykształcone s ą one jako iły w ęgliste, mułki i piaski z w ęglem brunatnym, o barwie brunatnej, jasnoszarej lub szarej. W Pistkach strop osadów miocenu na kontakcie z utworami czwartorz ędowymi wykazuje ślady zlustrowa ń, a warstwy s ą nachylone pod k ątem dochodz ą- cym do 45°. Osady pliocenu nawiercono jedynie na obszarze Dobrego Miasta. S ą to brunat- nawoszare i Ŝółtawoszare iły i piaski drobnoziarniste, bezwapniste o mi ąŜ szo ści około 20 m. Bezpo średnio pod nimi zalegaj ą mioce ńskie piaski brunatnow ęglowe.

7 Cały obszar arkusza pokryty jest osadami czwartorz ędu (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść , w po- równaniu z notowanymi na obszarach s ąsiednich, jest stosunkowo niewielka. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść utworów czwartorz ędowych (215,0 m) stwierdzono w Knopinie, w obr ębie struktury dolinnej przecinaj ącej obszar arkusza. Znaczn ą mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędowych stwierdzono w otworze Komalwy (133,0 m). Na pozostałym obszarze zwykle nieznacznie przekracza ona 100,0 m. Minimalne mi ąŜ szo ści stwierdza si ę na elewacjach podło Ŝa podczwartorz ędowego w Ró Ŝnowie (40,0 m) i w Kajnach (30,0 m). W obr ębie plejstocenu wy- ró Ŝniono: zlodowacenia najstarsze (zlodowacenie narwi), zlodowacenia południowopolskie (zlodowacenia: nidy, sanu 1 i sanu 2), zlodowacenia środkowopolskie (zlodowacenia odry i warty), interglacjał eemski oraz zlodowacenia północnopolskie (zlodowacenie wisły). Naj- starszymi osadami czwartorz ędowymi s ą gliny zwałowe zlodowacenia narwi nawiercone w Komalwach i w obr ębie kopalnej doliny w Dobrym Mie ście, nad którymi zalegaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (Rumi ński, 2003). Utwory zlodowace ń południowopolskich reprezentowane s ą przez 3 poziomy glin zwa- łowych, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz mułki i piaski zastoiskowe. Powy Ŝej nawiercono kompleks osadów zlodowace ń środkowopolskich zbudowany z: piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych, glin zwałowych i mułków zastoiskowych zlodowacenia odry i warty, nad któ- rymi wyst ępuj ą iły mułki i piaski jeziorne interglacjału eemskiego. Utwory zlodowacenia wisły wyst ępuj ą na powierzchni omawianego obszaru lub le Ŝą bezpo średnio pod utworami holoce ńskimi. Profil osadów tego zlodowacenia rozpoczynaj ą mułki zastoiskowe wypełniaj ące górn ą cze ść niecki w rejonie Dobrego Miasta. Powy Ŝej wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 20 m, pod ścielaj ące gliny zwałowe, których mi ąŜ szo ść waha si ę od kilku do ponad 20 m. Na omawianym obszarze nie tworz ą one ci ągłego poziomu – w rejonie Dobrego Miasta zostały one prawdopodobnie zerodowane, a w dolinie Łyny nie było warunków dla sedymentacji lodowcowej. Wzgó- rza morenowe zbudowane s ą z piasków, Ŝwirów i głazów oraz glin zwałowych. Na omawianym obszarze powszechnie wyst ępuj ą piaski, Ŝwiry i głazy oraz gliny zwałowe tworz ące pa- górki moren martwego lodu. Najwi ększa tego typu forma znajduje si ę w rynnie Łyny na po- łudnie od jeziora Mos ąg. Mułki ilaste wytopiskowe wypełniaj ą obni Ŝenia wyst ępuj ące na pół- noc od Dobrego Miasta i cz ęś ciowo w samym mie ście. Na wysoczy źnie morenowej wyst ępuj ą piaski, Ŝwiry i głazy akumulacji szczelinowej. Ich maksymalna mi ąŜ szo ść nie przekracza 20 m. W północnej cz ęś ci obszaru (okolice Barci- kowa) wyst ępuje du Ŝy taras kemowy oraz mniejsze pagórki zbudowane z mułków i piasków najcz ęś ciej pyłowatych. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, o mi ąŜ szo ści od kilku do 20 m,

8 wyst ępuj ą głównie w cz ęś ci wschodniej. Z okresem pó źnego plejstocenu i holocenu zwi ązane są piaski i Ŝwiry (miejscami gliny) deluwialne, oraz piaski rzeczne tarasów nadzalewowych.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Dobre Miasto na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen : 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 15 – piaski i mułki kemów; 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 18 – gliny zwałowe, ich zwietrze- liny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe . Numeracja wydziele ń zgodna z Map ą…(Marks i in. red., 2006) Najcz ęś ciej wyst ępuj ącymi na obszarze arkusza osadami holoce ńskimi s ą: torfy, gytie, mułki (mady) rzeczne i namuły. Do rzadziej spotykanych nale Ŝą m.in.: piaski rzeczne, mułki

9 i piaski jeziorne, kreda jeziorna i piaski humusowe. Torfowiska (najcz ęściej niskie) zajmuj ą przewa Ŝnie du Ŝe powierzchnie i koncentruj ą si ę głównie w dolinie Łyny, oraz w okolicach Kwiecewa i Mi ędzylesia. Powszechne jest równie Ŝ wyst ępowanie niewielkich powierzchnio- wo torfowisk na całym obszarze arkusza. Kreda jeziorna wyst ępuje najcz ęś ciej w strefach brzegowych jezior, b ędących niegdy ś ich dnami, a tak Ŝe towarzyszy wyst ąpieniom torfów.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Dobre Miasto wyst ępuj ą jedynie kopaliny pospolite, zwi ązane z czwartorz ędowymi osadami o genezie lodowcowej i wodnolodowcowej. Aktual- nie udokumentowanych jest tu 11 złó Ŝ (Szuflicki i in. red., 2011) , w tym: osiem złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego: „Barcikowo”, „Mątki II”, „Ługwałd”, „Ługwałd 1”, „Podle śna”, „Knopin II”, „Podle śna Kolonia” „Bukwałd”, zło Ŝe piasków „Ługwałd II”, zło Ŝe kredy jeziornej „Cerkiewnik” i zło Ŝe torfu „Ługwałd”. Ze wzgl ędu na wyczerpanie zasobów i zako ńczenie eksploatacji z rejestru zasobów wykre- ślone zostały zło Ŝa „Barcikowo II” (2008 r.) i „Ługwałd III” (2007 r.) natomiast zło Ŝe „Spr ęco- wo” (2008) skre ślono ze wzgl ędu na zł ą jako ść kopaliny i zmian ę przeznaczenia terenu. Dla złó Ŝ „Mątki II” i „Ługwałd II”, których zasoby uległy wyeksploatowaniu, konieczne jest wykonanie dodatków rozliczeniowych (tabela 1). Wszystkie zło Ŝa kruszyw są zło Ŝami pokładowymi. Kopalina ze złó Ŝ „Barcikowo” i „Ługwałd II” mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie, ze złó Ŝ „Mątki II” i „Ługwałd 1” w drogownictwie, a z pozostałych złó Ŝ w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe „Podle śna Kolonia” jest cz ęś ciowo zawodnione, a pozostałe zło Ŝa kopalin piaskowo-Ŝwirowych są zło- Ŝami suchymi. Parametry geologiczne złó Ŝ oraz parametry jako ściowe dla kruszyw piaskowo- Ŝwirowych przedstawia tabela 2. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Barcikowo” udokumentowane zostało kart ą rejestracyjn ą w dwóch polach A i B (Kokoci ński i in., 1987). Seri ę złoŜow ą stanowi ą utwory piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe akumulacji szczelinowej stadiału górnego zlodowacenia wisły. W otoczeniu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą piaski gliniaste i gliny piaszczyste.

Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „M ątki II” udokumentowane zostało w kategorii C 1 na obszarze piaszczysto-Ŝwirowych utworów pochodzenia wodnolodowcowego osadzonych w stadiale górnym zlodowacenia wisły (Zaprzelski, 1992).

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geo- Wiek kom- logiczne Kategoria Stan Nr Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja pleksu lito- bilansowe rozpozna- zagospodarowa- złoŜa Rodzaj (tys. ton) kopaliny złó Ŝ Przyczyny kon- Nazwa zło Ŝa logiczno- (tys. ton nia nia zło Ŝa na kopaliny 3 fliktowo ści zło Ŝa surowcowe- tys. m *) mapie go Klasy Klasy według stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in. red., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Barcikowo pŜ Q 928 C1* Z Skb 4 B GL, W

3 Cerkiewnik kj Q 1332 C2 N Sr 4 B L, W

5 Mątki II pŜ Q - C1 Z - Sd 4 B W

6 Ługwałd II p, pŜ Q - C1* Z - Skb 4 B W 1 8 Ługwałd pŜ Q 2841 C1 G 43 Skb, Sd 4 B GL, W

9 Ługwałd 1 pŜ Q 342 C1 N - Sd 4 B GL, W

11 10 Ługwałd t Q 113* C1+B N - Sr 4 B GL, W

11 Podle śna pŜ Q 70 C1 G - Skb, Sd 4 B W

12 Knopin II pŜ Q 379 C1 N - Skb, Sd 4 A -

13 Podle śna Kolonia pŜ Q 2650 C1+C 2 G - Skb, Sd 4 B W

14 Bukwałd pŜ Q 1150 C1 N - Skb, Sd 4 B W Barcikowo II pŜ Q - - ZWB - - - - - Spr ęcowo p Q - - ZWB - - - - - Ługwałd III p Q - - ZWB - - - - - Rubryka 3 – p – piaski; pŜ – piaski i Ŝwiry; t – torfy; kj – kreda jeziorna Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 5 – 1zasoby wg Dodatku nr 1 do dokumentacji (Olik, 2009) Rubryka 6 – B, C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; C1* – zasoby zarejestrowane Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane; N – niezagospodarowane; Z – zaniechane; ZWB – zło Ŝe wykre ślone z Bilansu… (zamieszczone na mapie dokumentacyjnej) Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sd – drogowe; Skb – kruszyw budowlanych; Sr – rolnicze Rubryka 10 – 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – A – mało konfliktowe; B – konfliktowe; Rubryka 12 – W – ochrona wód podziemnych (obszar ochronny zbiornika GZWP 213); L – ochrona lasów; Gl – ochrona gleb

Udokumentowane kart ą rejestracyjn ą zło Ŝe piasku oraz piasku ze Ŝwirem „Ługwałd II” (Zaprzelski, 1991) zlokalizowane jest strefie kraw ędziowej wysoczyzny morenowej zbudo- wanej z glin zwałowych. Zło Ŝe ma budow ę dwudzieln ą. Serie stropowe tworzy seria piaszczysto-Ŝwirowa o mi ąŜ szo ści od 2 do 7,5 m, a partie sp ągowe zbudowane s ą z piasków drob- noziarnistych. Lokalnie przedzielone s ą one warstw ą gliny piaszczystej o grubo ści dochodz ą- cej do 1–1,2 m. Zło Ŝe „Ługwałd” udokumentowane zostało kart ą rejestracyjn ą (Kokoci ński, 1984) na obszarze starych wyrobisk w obr ębie wyra źnie oddzielonego pagórka o nieregularnym kształ- cie i stromych zboczach. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski i Ŝwiry pochodzenia wodnolodowcowego zlodowacenia wisły. W nadkładzie i sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą piaski gliniaste i gliny piaszczyste. Dla zło Ŝa opracowano Dodatek nr 1… (Olik, 2009), w którym podzielono obszar zło Ŝa na pole A – południowe (obj ęte koncesjonowan ą eksploatacj ą) i pole B – pół- nocne oraz rozszerzono granice pola A w kierunku wschodnim. Poszerzenie granic zło Ŝa spowodowało wł ączenie w jego obszar zło Ŝa „Ługwałd 1”, dla którego nie wykonano sto- sownego dodatku rozliczaj ącego zasoby.

Zło Ŝe „Ługwałd 1” udokumentowane w 2005 roku (Borawska, 2005) w kategorii C 1 w obr ębie starego wyrobiska poeksploatacyjnego. Po rozszerzeniu granic zło Ŝa „Ługwałd” cały obszar opisywanego zło Ŝa znalazł si ę w granicach powi ększonego zło Ŝa. Parametry geologiczne zło Ŝa oraz jako ściowe kruszywa obydwu złó Ŝ s ą zbli Ŝone.

Zło Ŝe „Podleśna Kolonia” udokumentowano w kategorii C 1+C 2 na obszarze wyst ępo- wania piasków, Ŝwirów i głazów moreny martwego lodu zlodowacenia wisły (Zaprzelski, 2008). W zwi ązku z wyeksploatowaniem cz ęś ci zasobów i zmian ą dysponenta informacji geologicznej wykonano Dodatek nr 1 do dokumentacji… (Zaprzelski, 2010). Nadkład serii zło Ŝowej stanowi glina zwałowa, a w podło Ŝu zalegaj ą mułki zastoiskowe oraz gliny piaszczyste. Zło Ŝe „Knopin II” buduj ą piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej stadiału górnego zlodowacenia wisły. Rejon w którym zlokalizowane jest zło Ŝe stanowi niewielkie wyniesienie w obrębie wysoczyzny morenowej. W stropie i sp ągu serii u Ŝytecznej wyst ępuj ą piaski gliniaste i gliny piaszczyste. Zasoby kopaliny zostały udokumentowane w kategorii C 1 (Paczul- ski i in., 2010). Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Podle śna” udokumentowano na obszarze wyst ępowania osa- dów wodnolodowcowych stadiału górnego zlodowacenia wisły (Kuszyk i in., 2007). W nad- kładzie zalegaj ą piaski drobno- i średnioziarniste, a seri ę podło Ŝow ą stanowi ą piaski drobne.

12 Udokumentowane w kategorii C 1, w 8 polach, zło Ŝe „Bukwałd” (Kuczy ński, 2006) obejmuje swym zasi ęgiem utwory pochodzenie wodnolodowcowego (piaski i Ŝwiry) oraz lodowcowego moreny czołowej. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski ze Ŝwirami i piaski z otocza- kami tworz ące nieregularne formy pokładowe o du Ŝej zmienno ści stropu i sp ągu. Nadkład zło Ŝa buduj ą holoce ńskie gleby piaszczyste oraz piaski drobne i piaski gliniaste. W podło Ŝu zalegaj ą gliny zwałowe. Tabela 2 Parametry geologiczne złó Ŝ i parametry jako ściowe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego Powierzch- Nr zło Ŝa Mi ąŜ szo ść Grubo ść Nazwa Rodzaj nia Wybrane na ma- zło Ŝa nadkładu zło Ŝa kopaliny zło Ŝa parametry jako ściowe kopaliny pie (m) (m) (ha) 1 2 3 4 5 6 7 Pole A zaw. ziaren o śr. do 2,5 mm: 53,0–69,9; śr. 63,35 % Pole A zaw. pyłów min.: 1,7–3,5; Pole A Pole A śr. 2,74 %; (północne) 7,2–18,5; 0,0–4,0; ęŜ ę 1,85 ci ar nasypowy w st. utrz sionym: śr. 12,44 śr. 1,64 2000–2090; śr. 2050 kg/m 3 1 Barcikowo pŜ Pole B Pole B Pole B Pole B (południowe) zaw. ziaren o śr. do 2,5 mm: 58,4– 10,0–21,0; 0,0–4,0; śr. 12,94 śr. 1,54 72,9; śr. 64,32 % 2,30 zaw. pyłów min.: 1,1–3,9; śr. 2,44 %; cięŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 2035–2100 ; śr. 2055 kg/m 3 punkt piaskowy: 49,4–83,0; śr. 69,9 % 3,4–7,7 śr. 0,3–2,0; zaw. pyłów min.: 0,9–3,6; 5 Mątki II pŜ 0,48 4,8 śr. 1,0 śr. 1,96 %; zaw. zaniecz. org. i obcych: brak

piaski i Ŝwiry: piaski i punkt piaskowy: 60,4–86,2; piaski i Ŝwi- Ŝwiry śr. 77,6 % ry 0,45–1,2; zaw. pyłów min.: 1,0–3,0; 2,0–7,55; śr. 1,43 %; 6 Ługwałd II p,p Ŝ 0,46 śr. 0,84 śr. 5,12 piaski: piaski piaski punkt piaskowy: 85,4–99,5; 1,2–2,5; śr. 7,03 śr. 96,2 % śr. 2,07 zaw. pyłów min.: 1,2–4,8; śr. 2,1 %; Pole A punkt piaskowy: 31,7–90,1; 13,47 śr. 74,6% Pole A Pole A zaw. pyłów min.:1,7–5,3; śr. 3,2% Pole A 3,1–24,3; 0,0–8,0 ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: (południowe) śr. 11,8 m śr. 2,2 m 1574–2025; śr. 1811 kg/m 3 8 Ługwałd pŜ 9,44 Pole B Pole B Pole B Pole B 8,0–12,8; 0,3–5,2 punkt piaskowy: 53,5–64,6; (północne) śr. 10,3 śr. 2,7 śr. 60,9% 4,03 zaw. pyłów min.:2,1–5,0; śr. 3,1% ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1860–2070; śr. 1985 kg/m 3

13 1 2 3 4 5 6 7 punkt piaskowy: 45,9–70,0; śr. 61,3 % 6,2–14,0 śr. 9 Ługwałd 1 pŜ 1,74 3,2–4,0 zaw. pyłów min.: 2,1–5,0; śr. 3,0 %; 12,5 ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1900–2000; śr. 1990 kg/m 3 punkt piaskowy: 12,0–73,5; śr. 42,2% 1,3–4,7 0,2–0,6 11 Podle śna pŜ 1,57 zaw. pyłów min.:0,4–2,3; śr. 0,8% śr. 2,9 śr. 0,4 ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1690 –1850 śr. 1820 kg/m 3 wska źnik piaskowy: 27–87; śr. 45% 6,7–13,0 3,7–6,5 zaw. pyłów min.: 0,2–30,7; śr. 3,49% 12 Knopin II pŜ 1,98 śr. 10,0 śr. 5,2 ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1780–1970 śr. 1840 kg/m 3 punkt piaskowy: 56,4–78,3; śr. 72,5% Podle śna 7,5–26,0 2,5–15,0 zaw. pyłów mineral.:4,2–8,7; 13 pŜ 7,85 Kolonia śr. 16,7 śr. 9,5 m śr. 6,6% ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: śr. 1864 kg/m 3 punkt piaskowy: 40,9–83,5; śr. 68% zaw. pyłów mineral.:0,2–1,0; 2,2–15,6 3,7–6,5 14 Bukwałd pŜ 11,13 śr. 0,34% śr. 6,8 m śr. 5,2 m ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1450 –1670 śr. 1580 kg/m

Rubryka 3: – p – piaski; pŜ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 7: –punkt piaskowy – zawarto ść ziaren do 2 mm

Zło Ŝe kredy jeziornej „Cerkiewnik” udokumentowane zostało w kategorii C 2 w 5 polach na powierzchni 19,92 ha (Zdrojewska, 1993). Nadkład, o mi ąŜ szo ści do 2,1m ( średnio 0,2 m) stanowi ą: namuły, piaski oraz gytia z torfem. Najwi ększa grubo ść nadkładu wyst ępuje w obrębie pola A; w polach B, C i E nadkład nie wyst ępuje. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę od 1,1 do 8,8 m i średnio wynosi 4,2 m (najwi ększa – w polach A i E). Jest to zło Ŝe pokładowe, ze wzgl ędu na du Ŝą zmienno ść parametrów jako ściowych i zło Ŝowych (głównie zawarto ść CaO i mi ąŜ szo ść serii) zaliczone do III grupy. Kopalin ą towarzysz ącą jest torf wyst ępuj ący nad warstw ą kredy jeziornej i osi ągaj ący mi ąŜ szo ść od 0,4 do 3,9 ( średnio 2,0 m). Parametry kredy jeziornej s ą nast ępuj ące: zasadowo ść ogólna (w przeliczeniu na CaO) waha si ę od 39,68 do 47,98 % ( średnio 44,12%), wilgotno ść naturalna od 50,6 do 72,8% ( średnio 65,2%), a ci ę- Ŝar obj ęto ściowy od 1,23 do 1,41 g/cm 3 ( średnio 1,3 g/cm 3) Zło Ŝe jest zawodnione. Kreda jeziorna mo Ŝe by ć wykorzystana w rolnictwie do wapnowania gleb, a torf w ogrodnictwie lub rolnictwie (do produkcji mieszanek i kompostów), a cz ęś ciowo do polepszenia struktury gleb lekkich. Zło Ŝe torfu „Ługwałd” (Kokoci ński, 1995) zlokalizowane jest w obni Ŝeniu dolinnym i zajmuje obszar 2,17 ha. Udokumentowane zostało w kategorii C 1, a jako ść kopaliny rozpo- znana została w kategorii B. Nadkład, o grubo ści od 0,3 do 0,9 m, stanowi gleba humusowa

14 i ilasto-piaszczyste szare mułki. Mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 3,1 do 6,7 m. S ą to torfy turzycowo-mszyste o średnim ph wynosz ącym 6,2. Średnia zawarto ść azotu (na 1 dm 3) wynosi 2,4%, fosforu 0,2%, potasu 1,0%, a magnezu 3,8%. Zło Ŝe jest zawodnione, kopalina moŜe by ć wykorzystywana w rolnictwie i ogrodnictwie. Z punktu widzenia ochrony złó Ŝ wszystkie zło Ŝa zaliczone zostały do klasy 4 (zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne). Ze wzgl ędu na ochron ę środowiska zło Ŝe „Knopin II” uznane zostało za mało konfliktowe (klasa A). Wszystkie pozostałe zło Ŝa z uwagi na fakt, i Ŝ znajduj ą si ę w obr ębie obszaru ochronnego czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 213, zakwalifikowano do złóŜ konfliktowych (klasa B). Ponadto kilka złó Ŝ znajduje si ę na obszarach gleb chronionych i lasów.

V. Górnictwo i przetwórstwo

Z 11 aktualnie udokumentowanych na obszarze arkusza Dobre Miasto złó Ŝ do tej pory niezagospodarowano zło Ŝa kredy jeziornej „Cerkiewnik”, zło Ŝa torfu „Ługwałd” oraz złó Ŝ piasków i Ŝwirów „Ługwałd 1”, „Knopin II” i „Bukwałd”. Wydobycie kopaliny prowadzone jest obecnie ze złó Ŝ kruszyw piaskowo-Ŝwirowych: „Ługwałd”, „Podle śna” i „Podle śna Ko- lonia”. Eksploatacja kopaliny z 6 złó Ŝ została zako ńczona, z czego 3 zło Ŝa wykre ślono z rejestru zasobów. Kruszywo piaskowo-Ŝwirowe ze zło Ŝa „Ługwałd” eksploatowane jest od 1999 roku na podstawie koncesji wydanej przez wojewod ę warmi ńsko-mazurskiego. W 2011 r. decyzj ą marszałka województwa przedłu Ŝono wa Ŝno ść koncesji do ko ńca 2023 r., zwi ększaj ąc jedno- cześnie powierzchnie obszaru górniczego (9,6 ha) i terenu górniczego (10,6 ha). UŜytkowni- kiem zło Ŝa jest Jan Ambroziak „AMB-JK” SC. Kruszywo eksploatowane jest w sposób ci ą- gły. W wyniku eksploatacji powstało stokowo-wgł ębne wyrobisko. Nadkład składowany jest tymczasowo na składowiskach wewn ętrznych i zewn ętrznych i wykorzystany b ędzie do wy- równania powstałych skarp. Projektowany jest rolny kierunek rekultywacji. Kopalin ę ze zło Ŝa „Podle śna” eksploatuje od 2008 r. firma „ śWIR-BUD” z Dobrego Miasta. Koncesj ę na pozyskiwanie kruszywa wydał starosta olszty ński na okres 4 lat. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,99 ha i teren górniczy o powierzchni 3,16 ha. Kruszywo eksploatowane jest w wyrobisku wgł ębnym. Nadkład składowany jest na niewielkich składowiskach wewn ętrznych i sukcesywnie wywo Ŝony. Przewiduje si ę rekulty- wacj ę terenu w kierunku le śnym. Eksploatacj ę piasków i Ŝwirów w granicach zło Ŝa „Podle śna Kolonia” prowadzi VARIA GROUP Sp. z o.o. z Ostródy, na podstawie koncesji wydanej na okres 10 lat przez

15 marszałka województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 r. Obszar górniczy obejmuje 8,6 ha, a teren górniczy 22,8 ha. Kopalina eksploatowana jest w wyrobisku stokowo-wgł ęb- nym, jednym poziomem wydobywczym. W sp ągowej cz ęś ci zło Ŝa wyst ępuje niewielkie za- wodnienie. Nadkład składowany jest głównie wewn ątrz wyrobiska. Po zako ńczeniu eksploatacji przewiduje si ę le śny kierunek rekultywacji, a w obszarze zawodnionym proponuje si ę utworzenie niewielkiego zbiornika wodnego. Eksploatacja piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Mątki II” odbywała si ę w latach 1992–1997. Po jej zako ńczeniu wyrobisko zrekultywowano w kierunku rolnym. Kopalnia piasku „Ługwałd II” czynna była w latach 1992–1995. Wyrobisko zostało cał- kowicie zrekultywowane (deniwelacja terenu). Po zako ńczeniu rekultywacji s ąsiaduj ącej z wyrobiskiem odkrywki zło Ŝa „Ługwałd III” cały teren zostanie zalesiony. Koncesjonowana eksploatacja piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Barcikowo” prowadzona by- ła w latach 1978–1993 (w granicach pola A) i zaniechana została z przyczyn ekonomicznych. Powstałych stokowo-wgł ębnych wyrobisk o powierzchniach około 6 ha i 1,5 ha nie zrekultywowano. S ą one wykorzystywane jako „dzikie” składowiska odpadów. Kopalina ze złó Ŝ „Barcikowo II” (2000–2004) oraz „Ługwałd III” (1996–2005) została całkowicie wyeksploatowana, a w zło Ŝu „Spr ęcowo” (1992–2002) surowiec odznaczał si ę nisk ą jako ści ą. W zwi ązku z tym zło Ŝa te zostały wykre ślone z rejestru zasobów. W przypadku zło Ŝa „Barcikowo II” wyrobisko pozostało niezrekultywowane. Na obszarze obj ętym arkuszem znajduje si ę kilka punktów niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego (głównie piasków i Ŝwirów). Znajduj ą si ę one w okolicach: Do- brego Miasta, Knopina, Łomów, Koloni Podle śna, Cerkiewnika i M ątek. Dla trzech punktów sporz ądzono karty informacyjne punktu wyst ąpienia kopaliny.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Mo Ŝliwo ści poszerzenia istniej ącej bazy zasobowej na obszarze arkusza Dobre Miasto są ograniczone i dotycz ą udokumentowania złó Ŝ kruszyw piaskowo-Ŝwirowych, surowców węglanowych i torfów. Na zlecenie Ministerstwa Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Le śnictwa w latach 90. XX wieku w rejonie Starego Dworu i Barcikowa podj ęto prace ma- jące na celu udokumentowanie złó Ŝ kredy jeziornej. Stwierdzono wyst ępowanie kopaliny o średnich mi ąŜ szo ściach około 2 m i parametrach jako ściowych odpowiadaj ących wymaganiom stawianym surowcom w ęglanowym do produkcji wapna nawozowego (Zdrojewska, 1991; 1992). W nadkładzie serii w ęglanowej wyst ępuje torf z wkładkami piasku o mi ąŜ szo ści od 0,3 do 1,6 m (nieprzydatny do celów ogrodniczych i rolniczych). Nie s ą to jednak zło Ŝa

16 bilansowe w rozumieniu kryteriów bilansowo ści ze wzgl ędu na zbyt małe zasoby wynosz ące 109,33 i 40,6 tys. ton (wymagane kryteriami 500 tys. ton) i uznane zostały za obszary progno- styczne (tabela 3). W latach 70. i 80., w obr ębie torfowisk w dolinie Łyny, a tak Ŝe w okolicach Nowej Wsi Małej, Mi ędzylesia, Ł ęgna, Barcikowa i Głotowa prowadzono prace poszukiwawcze maj ące na celu udokumentowanie złó Ŝ kredy jeziornej. Na cz ęś ci obszarów dały one negatywne wyniki ze wzgl ędu na niewielk ą mi ąŜ szo ść kopaliny. W rejonie Głotowa, Nowej Wsi Małej, Mi ędzylesia i Cerkiewnika na kilku- lub kilkunastohektarowych powierzchniach stwierdzono wyst ępowanie kredy jeziornej o średnich mi ąŜ szo ściach od 2,3 do 5,1 m. Rejony te uznane zostały za perspektywiczne (Bujakowska, Parecka, 1996a,b; Kwa śniewska, 1983). Prace geologiczno-poszukiwawcze prowadzone w rejonie Pupek (południowo- zachodnia cz ęść arkusza) pozwoliły na wyznaczenie kilkuhektarowego perspektywicznego obszaru wyst ępowania piasków ze Ŝwirami. Ze wzgl ędu na przypuszczalnie niewielkie zasoby kopalina mo Ŝe by ć pozyskiwana na skal ę lokaln ą (Pepol, 1981). W latach 60. XX wieku poszukiwaniami kruszywa naturalnego obj ęto obszary poło Ŝone w rejonie Bukwałdu (południowa cz ęść omawianego obszaru) (Profic, 1961). Stwierdzono wyst ępowanie serii utworów piaszczystych z przewarstwieniami i soczewkami Ŝwirowymi. Ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść , niewielkie rozprzestrzenienie i zbyt du Ŝy nadkład obszar ten uznany został za negatywny. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Rumi ński, 2003), wyznaczono obszary perspektywiczne dla kruszywa piaskowo-Ŝwirowego w rejonie Knopina i Barcikowa. W obu rejonach nagromadzenia piasków i Ŝwirów zwi ązane s ą z akumulacj ą szczelinow ą stadiału górnego zlodowacenia wisły. W rejonie Knopina, w połu- dniowej cz ęś ci wyznaczonego obszaru, udokumentowane zostało złoŜe piasków i Ŝwirów „Knopin II” (Paczulski i.in., 2010), w którym średnia mi ąŜ szo ść kopaliny wynosi 10 m, a wska źnik piaskowy mie ści si ę w przedziale od 27 do 87% ( średnio 45%). Nadkład stanowi ą piaski drobne i piaski gliniaste, których mi ąŜ szo ść wynosi od 3,7 do 6,5 ( średnio 5,2 m). Zbli- Ŝone parametry mo Ŝna przyj ąć dla całego obszaru perspektywicznego. W niewielkiej odległo- ści od zło Ŝa znajduje si ę stare wyrobisko, w którym zaobserwowano ten sam typ kruszywa. Równie Ŝ w północnej części obszaru istniało wyrobiska, które zostało zasypane. W granicach obszaru perspektywicznego rejonu Barcikowa (cz ęść południowa) znajduje si ę zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Barcikowo” (Kokoci ński, 1987). Mi ąŜ szo ść kopaliny, wg dokumentacji, wynosi średnio 12,9 m, nadkład stanowi ą piaski drobne i gliniaste zmiennej mi ąŜ szo ści 0–4 m, (średnio 1,6 m). Kruszywo charakteryzuje si ę średnim punktem piasko-

17 wym wynosz ącym 63,5%. Omawiany obszar perspektywiczny rozdzielony został na cz ęść północn ą i południową w ąsk ą dolin ą wypełnion ą namułami. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

u- 1 ść wego Parametry jako ściowe du nadkła- (m) liny (ha) Wiek (tys. t) Zasoby od do– ść Grubo kopaliny w kat. D rednia gr rednia ( m) kompleksu kompleksu ru na mapie ś Ś bo litologiczno- Rodzaj kopa- Powierzchnia Zastosowanie surowcowego surowco Numer obsza- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zasad. ogólna w przel. na CaO: 40,03–48,28; śr 44,38% 0,4–1,2; wilg. naturalna: śr. 0,76 1,1–3,1 I 3,99 kj Q 109,35 Sr 47,5–58,6; (razem z 2,11 śr. 54,23% torfem) ci ęŜ ar obj ętościowy: 1,34–1,43; śr. 1,4 t/m 3

zasad. ogólna w przel. na CaO: 44,58–48,32; śr. 45,7% 1,9 – 2,6; 1,2–6,3 II 1,1 kj Q wilgotno ść naturalna: śr. 2,1 40,6 Sr 2,8 60,8 – 69,1; śr. 67,07 % torf ci ęŜ ar obj ętościowy: śr. 1,3 t/m 3

Na obszarze arkusza Dobre Miasto korzystaj ąc z opracowania Instytutu Melioracji i UŜytków Zielonych w Falentach wyznaczono 31 perspektywicznych obszarów wyst ępowa- nia torfów o powierzchniach przekraczaj ących 5 ha (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Poza nimi na omawianym arkuszu znajduje si ę kilkadziesi ąt mniejszych torfowisk, o powierzchniach mniejszych ni Ŝ 5 ha (najcz ęś ciej 1–2 ha) niezaznaczonych na mapie. Najwi ększe torfowiska, o kilkudziesi ęciohektarowych powierzchniach, rozci ągaj ą si ę w dolinie rzeki Łyny. Cz ęś ciowo znajduj ą si ę one w obr ębie kompleksów le śnych, co wyklucza zaliczenie ich do potencjalnej bazy zasobowej. S ą to zwykle torfy szuwarowe, turzycowiskowe i olesowe typu niskiego i przej ściowego. Mi ąŜ szo ść kopaliny mie ści si ę w przedziale od około 2 do 4,5 m, miejscami przekraczaj ąc 6 m (rejon Dywity), popielno ść wynosi od 2,6 do 22,6% ( średnio 12,4%), a stopie ń rozkładu waha si ę od 20 do 55%.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Dobre Miasto, nale Ŝą cy w cało ści do dorzecza Łyny (lewobrze Ŝnego dopływu Pregoły) i zlewni Morza Bałtyckiego, charakteryzuje si ę słabo rozwini ętą sieci ą

18 rzeczn ą. Łyna, przepływaj ąca przez omawiany teren z południa na północ, tworzy malownicz ą dolin ę i stanowi główn ą o ś hydrograficzn ą obszaru. W swym biegu rzeka wykorzystała i przekształciła starsz ą rynn ę subglacjaln ą. Wybudowana, w Redykajnach tama (na granicy z obszarem arkusza Olsztyn) pi ętrzy wody rzeki, powoduj ąc powstanie długiego na kilka ki- lometrów jeziora zaporowego, poł ączonego sztucznym kanałem z jeziorem Mos ąg, na którym zbudowana jest elektrownia wodna. Dolina Łyny poni Ŝej zapory jest w ąska i ma strome zbo- cza. Od Cerkiewnika jej charakter zmienia si ę – rzeka płynie zakolami szerok ą, bagnist ą doli- ną o łagodnych stokach. Mniejsze doliny rzeczne są zwykle w ąskimi formami erozyjnymi wci ętymi w powierzchni ę wysoczyzny morenowej lub równin sandrowych. W okolicy Mi ę- dzylesia ma swoje źródła rzeka Kirsna. Płynie ona w kierunku północno-zachodnim niewielk ą dolink ą rozcinaj ąc powierzchni ę sandru. Uchodzi do Łyny poni Ŝej Dobrego Miasta. Z pół- nocnego kra ńca jeziora Sunia wypływa rzeka o tej samej nazwie. Płynie ona na północ i wpa- da do Łyny poni Ŝej Dobrego Miasta. Z rozległego obni Ŝenia w rejonie Kwiecewa wypływa rzeka Kwiela. Wcina si ę w powierzchni ę wysoczyzny morenowej gł ębok ą dolink ą o stromych zboczach. Uchodzi do Łyny na przedmie ściach Dobrego Miasta. Oprócz wymienionych rzek powierzchni ę obszaru arkusza odwadnia szereg niewielkich cieków. Na obszarze arkusza najwi ększymi jeziorami s ą jeziora: Limajno (223,5 ha), Sunia (115,0 ha), Mos ąg (60,0 ha), Jezioro Bukwałdzkie (35,0 ha) oraz Łomy (22,5 ha), Dywity (17,5 ha), Ługwałd (10,0 ha). S ą to płytkie zbiorniki postglacjalne (wytopiskowe). Ich maksymalna gł ęboko ść waha si ę od kilku do około 12 m. Gł ębsze jest jedynie jezioro Limajno (39,5 m). Ocen ę jako ści wód Łyny w 2009 przeprowadzono zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w sprawie klasyfikacji jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie…, 2008). Według bada ń wykonanych w punkcie zlokalizowanym w Redykajnach jednolita cz ęść wód powierzchniowych „Łyna od Wad ąga do Kir- sny z jez. Mas ąg” charakteryzowała si ę umiarkowanym stanem ekologicznym (Raport..., 2010). Jako ść wód Łyny badanej w 2006 r. zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. (Rozporz ądzenie…,2004) w Knopinie odpowiadała III klasie, natomiast w Redykajnach po przej ęciu ścieków z Olsztyna IV klasie. Na obni Ŝenie jako ści wód wpłyn ęła: barwa, substancje organiczne, oleje mineralne i stan sanitarny (Raport…, 2007). Klasyfikacja stanu ekologicznego jednolitej cz ęś ci wód dokonana z wykorzystaniem elementów biologicznych i fizykochemicznych wskazuje na II klas ę jako ści wód jeziora Su- nia i dobry stan ekologiczny. Badana jednolita cz ęść wody osi ąga równie Ŝ dobry stan chemiczny (Raport…, 2011).

19 2. Wody podziemne W podziale hydrogeologicznym Polski wg B. Paczy ńskiego cały obszar arkusza Dobre Miasto nale Ŝy do regionu mazurskiego (Paczy ński red., 1995). Zgodnie z podziałem regional- nym zwykłych wód podziemnych wg jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (Pa- czy ński, Sadurski red., 2007) obszar arkusza zawiera się w Prowincji Wisły, Regionie Narwi, Pregoły i Niemna (RNPN). Wody podziemne na obszarze omawianego arkusza zostały rozpoznane w utworach czwartorz ędowych i trzeciorz ędowych. W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wyst ępuj ą trzy mi ędzymorenowe poziomy wodono śne wykazuj ące odrębno ść hydrostrukturaln ą (Lidzbarski, 2004). Pierwszy mi ędzymorenowy poziom wodono śny rozpoznany został w osadach wodnolodowcowych zlodowace ń środkowopolskich (głównie warty) i zlodowace ń północnopol- skich na całym obszarze arkusza. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru jego strop wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 40 m p.p.t., jedynie w dolinie Łyny i na obszarach sandrowych utwory wodono śne zalegaj ą na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 10 m p.p.t., a w zachodniej cz ęś ci Pojezierza Olszty ńskiego gł ębiej ni Ŝ 50 m p.p.t. Maksymalna mi ąŜszo ść wodono śca nie przekracza 42 m, a najcz ęś ciej mie ści si ę w przedziale od 10 do 20 m. Warto ść współczynnika filtracji nie przekracza 181 m/24h ( średnio 21,7 m/24h). W dolinie Łyny parametry hydrogeologiczne poziomu s ą najlepsze. Przewodno ść przekracza tam 150 m2/24h (miejscami nawet 300 m2/24h), a wydajno ść potencjalna studni mie ści si ę w przedziale od 50 do 80 m 3/h. Na pozo- stałym obszarze warto ści przewodno ści i wydajno ści potencjalnej s ą ni Ŝsze. Pierwszy mi ę- dzymorenowy poziom wodono śny jest zasilany poprzez infiltracj ę wód opadowych, głównie na wysoczyznach. Ze wzgl ędu na zaleganie kompleksu glin zwałowych zwierciadło wody jest przewa Ŝnie napi ęte i nachylone ku dolinie Łyny. Za wyj ątkiem rejonów w okolicach Dobrego Miasta jest to główny poziom wodono śny omawianego obszaru i stanowi podstaw ę zaopatrzenia w wod ę wi ększo ści u Ŝytkowników studni komunalnych i przemysłowych. S ą to wody średniotwarde (1,4–9,6mval/dm 3), słabo zmineralizowane, o odczynie oboj ętnym. Z uwagi na znacznie podwy Ŝszon ą zawarto ść Ŝelaza i manganu zaliczone zostały one do klasy IIB, lokalnie do klasy IIa. W rejonie uj ęcia miejskiego dla Dobrego Miasta wody pierwszego poziomu pozostaj ą w bezpo średnim kontakcie hydraulicznym z wodami sandru, co wpływa na ich skład chemiczny. Odznaczaj ą si ę one mniejsz ą mineralizacj ą, twardo ści ą i ni Ŝsz ą zawarto ści ą azotu i Ŝelaza. W dolinie Łyny poziom wodono śny jest pozbawiony izolacji i nara Ŝony na przenikanie zanieczyszcze ń z powierzchni terenu.

20 Drugi mi ędzymorenowy poziom wodono śny rozpoznany został w obr ębie piaszczystych utworów zlodowace ń środkowopolskich (odry) i południowopolskich w zachodniej cz ę- ści obszaru arkusza oraz w dolinie Łyny. Strop warstwy wodono śnej stwierdzony został na gł ęboko ści od 50 do 80 m p.p.t. pod pakietem glin zwałowych, co zapewnia dobr ą izolacj ę wód od wpływów antropogenicznych. Jest on najlepiej wykształcony w obr ębie kopalnej struktury erozyjnej rozci ągaj ącej si ę na zachód od Dobrego Miasta. Średnia mi ąŜ szo ść wodono śca wynosi 20 m, jego współczynnik filtracji waha się od 3,6 do 22,8 m/24h, a przewodno ść od 12 do 349 m 2/24h. Zwierciadło ma charakter napi ęty. Zasilanie poziomu wodono śne- go odbywa si ę na drodze przes ączania wód z płytszych poziomów. Jest to główny u Ŝytkowy poziom wodono śny w rejonie Dobrego Miasta. Wody te maj ą zbli Ŝony skład do wód pierwszego poziomu wodono śnego – są nisko zmineralizowane, średnio twarde, o odczynie oboj ęt- nym i wy Ŝszej zawarto ści Ŝelaza i manganu. Zaliczone zostały one do klasy IIb i III. W rejonie miejscowo ści Komalwy i w obr ębie kopalnej struktury erozyjnej rozpoznany został trzeci poziom mi ędzymorenowy w utworach piaszczystych najstarszych zlodowace ń na gł ęboko ściach od 120 do150 m p.p.t. Warstwa wodono śna, o mi ąŜszo ści nieprzekraczaj ącej 23 m, jest całkowicie izolowana od wpływów antropogenicznych. Z uwagi na niskie warto ści parametrów hydrogeologicznych tylko w okolicach Dobrego Miasta spełnia on kryteria u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego. Zbyt mała ilo ść analiz nie pozwala na pełn ą charakterystyk ę składu chemicznego wód tego poziomu, mo Ŝna jednak przypuszcza ć, Ŝe jako ści ą nie odbiega- ją one od jako ści wód poziomów płytszych. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje na prawie całym obszarze arkusza w piaszczystych utworach miocenu i oligocenu, o ł ącznej mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 50 m. Strop warstwy wodono śnej stwierdzony został na gł ębokościach od 59 do 125 m p.p.t. pod nadkładem utworów nieprzepuszczalnych. Zwierciadło wody ma charakter subartezyjski, a w dolinie Łyny artezyjski. Jest to pi ętro wodono śne zasilane wodami gł ębokiego kr ąŜ enia. Przewodnictwo waha si ę od 34 do 74 m 2/24h, a wydajno ść potencjalna studni przekracza 50 m3/h. Poziom ten stanowi podstaw ę zaopatrzenia w wod ę kilku uj ęć zakładowych w rejonie Dobrego Miasta; na pozostałym obszarze ma znaczenie podrz ędne. Wody pi ętra trzeciorz ędowego wyró Ŝnia niska zawarto ść zwi ązków azotowych i siarczanów, a zawarto ści chlor- ków, Ŝelaza i manganu przekraczaj ą dopuszczalne normy dla wód pitnych. Zaliczono je do klasy IIb. Tereny poło Ŝone na wschód od rzeki Łyny znajduj ą si ę w granicach udokumentowane- go czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) Olsztyn (nr 213) (No- wakowski i in., 2007) oraz trzeciorz ędowo-kredowego głównego zbiornika wód podziemnych

21 Warmia (nr 205) (fig. 3) (Kleczkowski, 1990). W dokumentacji opracowanej dla zbiornika zweryfikowano jego granic ę zwi ększaj ąc powierzchni ę z 1383 km 2 do 1577,2 km 2 oraz za- proponowano obj ęcie go w cało ści stref ą ochronną.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Dobre Miasto na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych wymaga- jących szczególnej ochrony (Kleczkowski red., 1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO); 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – granica GZWP w o środku porowym; 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 –Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd – kreda (Tr-K); 207 – Zbiornik mi ędzymorenowy Mor ąg, czwartorz ęd (Q), 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q)

Na omawianym arkuszu znajduje si ę kilka uj ęć czwartorz ędowych o zasobach powy Ŝej 50 m 3/h. S ą to uj ęcia komunalne w Dobrym Mie ście, Kwiecewie, Barcikowie, Spręcowie, Ługwałdzie i Dywitach, a tak Ŝe uj ęcia przemysłowe w Dobrym Mie ście, Kabikiejmach i S ę- talu. Wszystkie one – poza studniami w Kabikiejmach i Kwiecewie – s ą uj ęciami wielootwo- rowymi. Jedynym uj ęciem bazuj ącym na wodach mioce ńskiego poziomu wodono śnego jest przemysłowe wielootworowe uj ęcie w Knopinie (Q – 100 m 3/h).

22 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 137 – Dobre Miasto, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi

23 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 137 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Dobre Miasto bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 137 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Dobre Miasto

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–7 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–78 27 27 Cr Chrom 50 150 500 2–16 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 16–58 26 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–7 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–10 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–14 4 3 Pb Ołów 50 100 600 5–20 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,13 0,07 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 137 – Dobre Mia- 1) grupa A sto w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyro dy; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Zn Cynk 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Cd Kadm 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Co Kobalt 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Cu Mied ź 6 ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Pb Ołów 6 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 137 – Dobre Miasto do poszczególnych grup u Ŝyt- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, kowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) 6 Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

24 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, cynku, kobaltu, kadmu, miedzi i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜsze warto ści median wykazuj ą: chrom, nikiel oraz rt ęć . Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ą- caj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych od- prowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze- śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu desz- czowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindstrom, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi ludzi (Vink 2009, Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ me- chanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych

25 procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2002; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1995; Bojakowska i in., 1996; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3- cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

26 Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

27 Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior Linajno i Sunia. Osady jeziora Linijno charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Osady jeziora Sunia cechuje podwy Ŝszona zawarto ść pierwiastków śladowych. Odnotowana zawarto ść wielopier ścienio- wych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Sunia jest porównywalna z przeci ęt- nie spotykanymi w osadach jezior. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA w osadach jezior s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Limajno Sunia Parametr 1999 r. 2011 r. Arsen (As) 5 6 Chrom (Cr) 16 24 Cynk (Zn) 38 125 Kadm (Cd) 0,5 1,1 Mied ź (Cu) 5 24 Nikiel (Ni) 10 21 Ołów (Pb) 16 54 Rt ęć (Hg) 0,04 0,191 * WWA 11 WWA n.o. 1,915 ** WWA 7 WWA n.o. 2,087 PCB *** n.o. 0,0016 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3- cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na

28 profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 32 do około 48 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 42 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 22 do około 46 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 34 nGy/h. Na omawianym arkuszu pomierzone warto ści promieniowania gamma s ą do ść wyrów- nane (przewa Ŝaj ą dawki z przedziału warto ści: 30–45 nGy/h), co świadczy o tym, Ŝe podob- nymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia północ- nopolskiego dominuj ące wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych oraz utwory wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) z tego samego okresu zlodowacenia, wyst ępuj ące podrz ędnie na omawianym arkuszu. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,3 do 5,9 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,6 do 11,5 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszona lokalnie warto ść st ęŜ enia cezu w profilu wschodnim (ok. 11 kBq/m 2) jest zwi ązana z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą mi ędzy Olszty- nem, Piszem a Ostroł ęką i nie stwarza Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

29 137 W PROFIL ZACHODNI 137 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5980772 5984750

5974806 5982666 m m 5975771 5973703 5973857 5972780 5971926

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 30 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5980772 5984750

5974806 5982666 m m 5975771 5973703 5973857 5972780 5971926

0 1 2 3 4 5 6 7 0 2 4 6 8 10 12 14 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Dobre Miasto (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów,

31 ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS.

32 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Dobre Miasto Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lidzbarski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Dobre Miasto bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwości składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Dobrego Miasta b ędącego siedzib ą urz ędów miasta i gminy i miejscowo ści gminnej Dywity, ─ zabytkowy zespół architektoniczny w Dobrym Mie ście, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Swajnie” PLH 280046 i „Warmi ńskie Buczyny” PLH 280033 (ochrona siedlisk), ─ rezerwaty przyrody; „Kwiecewo” (faunistyczny) i strefa jego ochrony oraz „Kamienna Góra” (le śny), ─ strefa ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 213 Olsztyn, ─ obszary płytkiego wyst ępowania głównego poziomu wodono śnego (poni Ŝej 5 m) w rejonie Mi ędzylesia i Braswałdu, ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Łyna, Sunia, Kwiela, Mi ędzyleska Struga i pozostałych, licznych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Limajno, Sunia, Mosąg, Bukwałdzkie, Łomy i Dywity, ─ obszary płytkiego wyst ępowania (poni Ŝej 5 m) zwierciadła wód podziemnych, ─ tereny zagro Ŝone ruchami masowymi: rejon na północny zachód od śerdenik, wokół jeziora Sunia, Głotowa, Nowej Wsi Małej, Dobrego Miasta, Kolonii Mi ędzylesie

33 (wzdłu Ŝ doliny Mi ędzyleskiej Strugi), od Kwiecewa do Dobrego Miasta (wzdłu Ŝ doliny Kwieli), Knopin, Stary Dwór, Barcikowo, Drzazgi – Gajnica, rejon jeziora Limajno (Ró Ŝanka – Swobodna, Kolonia Cerkiewnik), Cerkiewnik, Kabikiejmy Dolne, Kolonia Cerkiewnik, rejon S ętala, Łomy, Polejki, Braswałdu, Spr ęcowa – Ró Ŝnowa (Grabowski, 2007), ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (rejon Głodowa, jeziora Limajno, Gajnicy, Jankowa, Kabikiejm Dolnych, S ętala, Spr ęcewa, Bukwałdu, Br ąswałdu, Ługwałdu, Gołogóry i Łomów). Wybieraj ąc miejsce lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska nale- Ŝy zwróci ć uwag ę na obecno ść licznych drobnych cieków i oczek wodnych. Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 75% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru obj ętego arkuszem stanowi wysoczyzna morenowa falista (wysoko ści wzgl ędne 2–5 m), głównie jego cz ęść zachodni ą i południowo wschodni ą. Jej powierzchni ę tworzy prawie ci ągła pokrywa glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do ponad 20 m (Rumi ński, 2003). Powszechnie na jej powierzchni wyst ępuj ą pagórki moren martwego lodu, w których w warstwie przypowierzchniowej do gł ęboko ści około 2 m zalegaj ą gliny zwałowe. W rejonie Gołogóry obszary spełniaj ące wymagane kryteria izolacyjno ści wskazano w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych moren czołowych. Ich mi ąŜ- szo ść wynosi około 3 m. W miejscach, w których na glinach zlodowacenia wisły wyst ępuje warstwa (do 2 m) piasków i Ŝwirów lodowcowych warunki izolacyjne okre ślono na mniej korzystne. Budowa składowisk odpadów wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą zdj ęcia przepuszczalnego nadkładu. Wytypowane obszary zlokalizowano na terenie gmin: Świ ątki, Dobre Miasto, Jankowo i Dywity. Maj ą one du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych, co umo Ŝli-

34 wia lokalizacj ę składowisk odpadów lub innych obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska w do- godnej odległo ści od zabudowa ń miejscowo ści. Warunkowymi ograniczeniami cz ęś ci wytypowanych obszarów s ą: p – poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina środkowej Łyny, b – blisko ść zabudowy Dobrego Miasta. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na map ę naniesiono równie Ŝ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe. Budowa składowisk odpadów w ich granicach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą uszczel- nienia podło Ŝa obiektu dodatkow ą przesłon ą – syntetyczn ą lub mineraln ą.

Problem składowania odpadów innych, ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych) W granicach obszarów rekomendowanych do składowania odpadów, w strefie gł ęboko- ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W razie konieczno ści budowy tego typu obiektu mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie warstw gliniasto-ilastych lub glin o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. W otworze wykonanym na północny wschód od Kwiecewa, na gł ęboko ści 0,5 m nawiercono 1,5 m warstw ę gliny zwałowej, pod któr ą wyst ępuj ą iły czwartorz ędowe o mi ąŜ szo- ści 4 m, w rejonie Ł ęgna gliny o 43 m mi ąŜ szo ści, w otworze zlokalizowanym 1500 m na północ od Kwiecewa pakiet glin o mi ąŜ szo ści 41 m. Według danych z przekrojów geologicznego i hydrogeologicznego gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści 50–60 m mog ą wyst ępowa ć w granicach obszarów wskazanych w rejonie miejscowo ści Komalwy, Drzazgi oraz mi ędzy Ró Ŝynk ą i Bukwałdem. W rejonie śardeniki – Ł ę- gno – Nowa Wie ś Mała gliny mog ą mie ć mi ąŜ szo ści rz ędu 40–50 m (przekrój geologiczny SmgP). Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji składowisk odpadów musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczne, które pozwoli na potwierdzenie rozci ągło ści mi ąŜ szych warstw gliniastych lub gliniasto-ilastych i okre ślenie faktycznych własno ści izolacyjnych osa- dów.

35 Odpady z terenów obj ętych arkuszem przewo Ŝone s ą na składowiska w Rudnie koło Ostródy i do Olsztyna. W Rudnie deponuje si ę odpady zmieszane, na składowisku w Olszty- nie selekcjonowane.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizacji składowisk odpadów Gliny zwałowe zlodowacenia wisły, które stanowi ą naturaln ą barier ę geologiczn ą w granicach wskazanych obszarów spełniaj ą jedynie kryteria wymagane dla składowania od- padów obojętnych. Przy wyborze miejsca lokalizacji składowiska odpadów w pierwszej kolejno ści powin- no si ę dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach któ- rych stwierdzono wyst ępowanie warstw gliniasto-ilastych (Kwiecewo, przy suszarni zakładu rolnego) lub gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (Ł ęgno, Kwiecewo). Korzystne warunki geologiczne mog ą wyst ępowa ć w obr ębie obszarów wskazanych w rejonie miejscowo ści Komal- wy, Drzazgi oraz mi ędzy Ró Ŝynk ą i Bukwałdem .oraz w rejonie śardeniki – Ł ęgno – Nowa Wie ś Mała, gdzie mo Ŝna spodziewa ć si ę wyst ępowania pakietów gliniastych o du Ŝych mi ąŜ- szo ściach. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów s ą korzystne. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszarów spełniaj ących kryteria przyj ęte dla składowania od- padów oboj ętnych znajduje si ę na terenach o niskim i bardzo niskim stopniu zagroŜenia wód uŜytkowych poziomów wodono śnych wyst ępuj ących na gł ęboko ści 15–50 m (cz ęść północ- na) i 50–100 m (cz ęść zachodnia i południowa). Jedynie dla obszaru wskazanego w rejonie Kolonii Jankowo stopie ń zagro Ŝenia wód poziomu u Ŝytkowego wyst ępuj ącego tu na gł ęboko ści 15-50 m okre ślono na średni. Główny uŜytkowy poziom wodono śny wyst ępuje tu w utworach pierwszego poziomu mi ędzymore- nowego. Cz ęść analizowanego terenu pozostaje w zasi ęgu nieudokumentowanego głównego zbiornika nr 205 (subzbiornik Warmia). Prace dokumentacyjne rozpocz ęto w 2011 r. Ze wzgl ędu na gł ębokie występowanie wód, dobr ą izolacj ę i zasilanie wodami gł ębokiego kr ąŜ e- nia prawdopodobnie nie b ędzie wymagane utworzenie stref jego ochrony.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na składowiska odpadów mo Ŝna przeznaczy ć wyrobiska niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych na potrzeby lokalne zlokalizowane w okolicach miejscowo ści Swobodna i Knopin. Konieczne jest wykonanie rozpoznania geologicznego i hydrogeologicznego obiektów, które pozwoli na wybór optymalnej przesłony podło Ŝa – syntetycznej lub mi-

36 neralnej. Warunkowym ograniczeniem budowy składowisk w wyrobiskach jest blisko ść zabudowy miejscowo ści „b” i poło Ŝenie w Obszarze Chronionego Krajobrazu Dolina środkowej Łyny „p”. Wyrobiska eksploatowanych na tym terenie złó Ŝ oraz pozostałe punkty lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo- ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz zmieniaj ącego je Rozporz ądzenie Mini- stra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Dobre Miasto dokonano oceny warunków geologiczno-in Ŝy- nierskich podło Ŝa budowlanego z wył ączeniem: terenów rezerwatów, obszarów wyst ępowa- nia złó Ŝ kopalin, rejonów zwartej zabudowy miejskiej, obszarów le śnych, obszarów rolnych w klasach bonitacyjnych I–IVa i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zosta- ły na podstawie map: topograficznej, geologicznej (Rumi ński, 2003) i hydrogeologicznej (Lidzbarski, 2004)

37 Tereny o korzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich to obszary wyst ępowania gruntów spoistych w stanach: zwartym, półzwartym, miejscami twardoplastycznym oraz gruntów sypkich w stanie zag ęszczonym i średniozagęszczonym, o ile nie wyst ępuj ą w nich zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m p.p.t. Takie kryteria na omawianym obszarze spełniaj ą wysoczyzny zbudowane z piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz mało skonsolidowanych (morena denna) lub nieskonsolidowanych (morena czołowa) glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich, jak równie Ŝ rejony wyst ępowania piasków wodnolodowcowych i lodowcowych, piasków rzecz- no-lodowcowych i rzecznych wyst ępuj ących na tarasach Łyny. Na obszarze arkusza Dobre Miasto najwi ększe powierzchnie buduj ą gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowace ń północnopolskich. Korzystnymi warunkami dla budownictwa charakteryzuj ą si ę rejony we wschodniej i południowej jego cz ęś ci. Obszary moren czołowych i martwego lodu ze wzgl ędu na mniej regularn ą budow ę i wyst ępowanie wkładek mułkowo-ilastych oraz zło- Ŝon ą struktur ę wewn ętrzn ą s ą mniej korzystne dla budownictwa. Obszary takie na omawianym terenie wyst ępuj ą powszechnie na wysoczy źnie morenowej, w rynnie Łyny, w rejonie Jeziora Bukwałdzkiego i w okolicach Gołogóry. Rejony o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich zbudowane s ą z grun- tów słabono śnych tzn. gruntów organicznych, zwietrzelin gliniastych, gruntów sypkich i lu ź- nych oraz plastycznych i mi ękkoplastycznych. Niekorzystnymi warunkami dla budownictwa cechuj ą si ę ponadto takie tereny, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko- ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. Są to rejony wyst ępowania torfów oraz piasków rzecznych tara- sów zalewowych, zawieraj ących wkładki mułków i osadów organogenicznych. W obszarach wyst ępowania gruntów organicznych mo Ŝna si ę spodziewa ć wzrostu agresywno ści wód wzgl ę- dem betonu i stali. Na omawianym arkuszu obszary te zajmuj ą znaczne powierzchnie i wyst ępuj ą głównie w dolinach: Łyny, Kirsny, Suni i mniejszych cieków. Utrudnienia dla budownictwa mog ą tak Ŝe wyst ępowa ć w obr ębie rynien subglacjalnych z urozmaiconą rze źbą powierzchni oraz du Ŝą zmienno ści ą rodzaju gruntów. W dolinach rzek Łyny i Kwieli oraz na północ od Dobrego Miasta rozpoznano obszary predysponowane do wyst ępowania powierzchniowych ruchów masowych typu spełzywania i osuwania (Grabowski red., 2007). Tereny te zaznaczono na mapie jako niekorzystne dla posadowienia budowli.

38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Dobre Miasto lasy (w du Ŝej cz ęś ci ochronne) pokrywaj ą około 25% powierzchni. Ich skład gatunkowy jest do ść bogaty. Drzewostany charakteryzuj ą si ę du Ŝym wymieszaniem oraz zró Ŝnicowaniem. W cz ęś ci południowej, w uroczysku Bukwałd, dominuj ą wysokowarto ściowe drzewostany bukowe. Nale Ŝą one w wi ększo ści do starszych klas wiekowych i charakteryzuj ą si ę domieszk ą świerka i d ębu. Wzdłu Ŝ Łyny przewa Ŝaj ą drzewostany sosnowe, bardzo zró Ŝnicowane pod wzgl ędem wieku. W śród siedlisk le śnych niewielk ą przewag ę pod wzgl ędem zajmowanej powierzchni maj ą siedliska borowe, w tym głównie frakcje boru mieszanego. Siedliska lasowe przewa Ŝaj ą w północnej cz ęś ci gminy. Niewielkie powierzchnie zajmuj ą siedliska podmokłe i bagienne. Najwi ększe kompleksy le- śne rozci ągaj ą si ę w dolinie rzeki Łyny oraz w północnej cz ęś ci arkusza. Na obszarach bezle śnych wyst ępuj ą głównie gleby chronione II, IIIa, III i IVa klasy boni- tacyjnej kompleksów: pszennego dobrego, Ŝytniego wadliwego oraz Ŝytniego bardzo dobrego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne wła ściwe, brunatne wyługowane i kwa śne oraz czarne ziemie. Zajmuj ą one około 60% powierzchni arkusza. Najwi ększe kompleksy gleb chronionych znajduj ą si ę w zachodniej, północno-zachodniej i wschodniej cz ęś ci obszaru. W dolinie rzeki Łyny oraz w dolinkach mniejszych cieków rozci ągaj ą si ę gleby organiczne ł ąk. Są to gleby torfowe i murszowo-torfowe oraz mułowo-torfowe i torfowo-mułowe. Na terenie arkusza Dobre Miasto ochron ą obj ęte zostały znaczne obszary. W celu ochrony przyrody i krajobrazu ustanowiono: rezerwaty, obszary chronionego krajobrazu, ze- spół przyrodniczo-krajobrazowy, u Ŝytek ekologiczny, a tak Ŝe liczne pomniki przyrody o Ŝy- wionej i nieoŜywionej. Rezerwat faunistyczny „Kwiecewo” ustanowiono w 2010 r. w celu zachowania, w stanie naturalnym, rozlewiska b ędącego ostoj ą l ęgow ą oraz miejscem wyst ępowania licznych gatunków ptaków wodno-błotnych. Powierzchnia rezerwatu wynosi 110 ha. Wokół granic rezerwatu ustanowiono otulin ę o powierzchni 271 ha. Obszar rezerwatu „Kwiecewo” w cało ści znajduje si ę w obr ębie z ustanowionego w 2008 r. uŜytku ekologicznego. Rezerwat „Kamienna Góra”, o powierzchni 95,14 ha, został utworzony dla ochrony drzewostanu bukowego reprezentuj ącego zespół buczyny pomorskiej wraz ze stanowiskami licznych gatunków ro ślin rzadkich i chronionych. Obejmuje on rozległy garb moreny czoło- wej, którego najwy Ŝsze wzniesienie – Kamienna Góra – osi ąga wysoko ść 179 m n.p.m. Po- wierzchni ę garbu pokrywaj ą liczne głazy narzutowe. Rezerwat jest miejscem wyst ępowania szeregu zró Ŝnicowanych siedliskowo i florystycznie zbiorowisk ro ślinnych, w śród których

39 dominuje buczyna pomorska. Wyst ępuje tu równie Ŝ buczyna kwa śna, olszyna typowa, ł ęg jesionowo-olchowy, świerkowy bór mieszany świe Ŝy, świerkowy bór mieszany wilgotny, a tak Ŝe niele śne turzycowisko szalejowe. Znaczn ą powierzchni ę na obszarze omawianego arkusza zajmuj ą obszary chronionego krajobrazu. Powołane zostały one decyzj ą wojewody olszty ńskiego w celu zachowania wartości ekologicznych, ekonomicznych, estetycznych i kulturowych wyró Ŝniaj ących si ę krajobrazowo i przyrodniczo terenów o cennych typach ekosystemów. Środkow ą cz ęść omawianego obszaru zajmuje Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Środkowej Łyny o łącznej powierzchni 15307,8 ha. Ochron ą obj ęto głównie malownicz ą dolin ę rzeki Łyna oraz jej dopływów, a tak Ŝe jeziorka w okolicach S ętala. Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Łyny w granicach omawianego arkusza zajmuje niewielk ą powierzchni ę w jego północno-wschodniej cz ęś ci. Ob- szary chronionego krajobrazu wraz z istniej ącymi i projektowanymi parkami krajobrazowymi, rezerwatami i u Ŝytkami ekologicznymi tworzą system obszarów chronionych województwa, powi ązany przestrzennie z obszarami chronionymi s ąsiednich województw. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Jezioro Limajno i okolice” utworzony w 2007 r. na powierzchni 450 ha, w celu ochrony ekosystemu Jeziora Limajno oraz walorów przyrodni- czych i krajobrazowych terenów otwartych otaczaj ących jezioro. Na terenie arkusza znajduj ą si ę liczne drzewa obj ęte ochron ą jako pomniki przyrody (tab. 7). S ą to głównie: d ęby, topole, lipy a tak Ŝe kasztanowiec, sosna, świerk i jałowiec o 7 pniach, rosn ący w le śnictwie Redykajny w okolicach Br ąswałdu. Planowane jest równie Ŝ obj ęcie ochron ą pomnikow ą kilku buków rosn ących w le śnictwie Kamienna Góra. W le śnic- twie Buki znajduje si ę jedyny na omawianym obszarze pomnik przyrody nieo Ŝywionej. Jest to granit szary o obwodzie około 9,5 m. Projektuje si ę ponadto ustanowienie dwóch uŜytków ekologicznych na obszarze zbiorników wodnych w rejonie Spr ęcewa i Barkwedy. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Świ ątki Fn – Kwiecewo 1 R Kwiecewo 2010 olszty ński (110) Obr ęb Łomy; Jonkowo L – Kamienna Góra 2 R oddz. 208, 209, 1995 (95,14) 210a-k olszty ński Dobre Miasto 3 P Dobre Miasto 1994 PŜ – lipa olszty ński

40 1 2 3 4 5 6 Dobre Miasto 4 P Dobre Miasto 1994 PŜ – lipa olszty ński Dobre Miasto 5 P Dobre Miasto 1994 PŜ – lipa olszty ński Dobre Miasto 6 P Dobre Miasto 1994 PŜ – kasztanowiec olszty ński Le śn. Smolany Dobre Miasto 7 P 1997 PŜ – sosna oddz. 379j olszty ński Le śn. Sarny oddz. Dobre Miasto 8 P 1997 PŜ – świerk 476h olszty ński Le śn. Buki oddz. Dywity Pn, G – granit szary 9 P 1961 105a olszty ński grubokrystaliczny Dywity PŜ – d ęby (3 szt.), lipa o 10 P Barkweda 1984 olszty ński 3 pniach Dywity 11 P Spr ęcewo 2004 PŜ – topola czarna olszty ński Le śn. Kamienna Jonkowo 12 P * PŜ – buk Góra oddz. 206i olszty ński Le śn. Kamienna Jonkowo 13 P * PŜ – grupa buków Góra oddz. 205d olszty ński Le śn. Redykajny Dywity 14 P 1989 PŜ – jałowiec o 7 pniach oddz. 285Ac olszty ński Świ ątki „Kwiecewo” 15 U Kwiecewo 2008 rozlewisko olszty ński (126) Zbiornik wodny, nie- Spr ęcewo oddz. Dywity 16 U * uŜytek 139j; 140f olszty ński (16,48) Dywity Zbiornik wodny, 17 U Barkweda * jez. Mas ąg olszty ński (59,0) Dobre Miasto „Jezioro Limajno 18 Z Cerkiewnik 2007 i okolice” olszty ński (450,0) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny; Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 5: * – obiekt projektowany; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, Fn – faunistyczny; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej; Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Według koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro red., 1998) środkow ą cz ęść arkusza zajmuje obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym – Łyny. Poło Ŝenie arkusza Do- bre Miasto na tle mapy systemu ECONET obrazuje figura 5.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Dobre Miasto tle mapy systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – Mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 13M – Zachodniomazurski 2 – Korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 12k – Pasł ęki, 13k – Łyny

W skład Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, która opracowana została dla ochrony cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej, wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) (tab. 8). W obr ębie omawianego arkusza znajduje si ę specjalny obszar ochrony siedlisk Warmi ńskie Buczyny (PLH 280033) oraz fragment specjalnego obszaru ochrony siedlisk Swajnie (PLH 280046) Ostoj ę Warmi ńskie Buczyny wyznaczono jako 3 odr ębne enklawy poło Ŝone w środko- wej cz ęś ci Pojezierza, obejmuj ące swym zasi ęgiem fragment moreny czołowej powstałej w okresie ostatniego zlodowacenia. Głównym walorem przyrodniczym terenu s ą dobrze za- chowane starodrzewia lasów bukowych stanowi ące najdalej na wschód wysuni ęte, zwarte enklawy tego gatunku w Europie. Charakterystyczn ą cz ęść ostoi stanowi ą naturalne eutro- ficzne zbiorniki wodne oraz bardzo dobrze zachowany, „dziki” fragment doliny rzeki Łyny o długości około 4 km.

42 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie Nazwa obszaru centralnego Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Kod i Lp. punktu obszaru obszaru obszaru obszaru symbol oznacze- Długo ść Szeroko ść (ha) Kod nia na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Warmi ńskie Bu- 1 B PLH280033 czyny E 20 °23’17’’ N 53 °53’29” 1525,9 PL622 warmi ńsko-mazurskie olszty ński Dobre Miasto (S) Dobre Mia- Swajnie 2 B PLH280046 E 20 °29’59’’ N 51 °00’10’’ 1186,5 PL622 warmi ńsko-mazurskie olszty ński sto, Dywity, (S) Jonkowo

Rubryka 2: B – wydzielone SOO bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk; 43 43

Ostoja Swajne charakteryzuje si ę wyst ępowaniem gr ądu subkontynentalnego oraz siedlisk wodnych w postaci niewielkiej śródle śnej rzeki (Kirsna), zbiorników eutroficznych, naturalnych zbiorników dystroficznych, podmokłych łąk i ł ęgów, sosnowych borów bagien- nych, borealnej świerczyny bagiennej oraz torfowisk wysokich i przejściowych. Jest to obszar wa Ŝny dla zachowania populacji organizmów zwi ązanych z siedliskami wodnymi i podmo- kłymi (bóbr, wydra, minóg strumieniowy) oraz przyrodniczymi (storczyki, mech – sierpowiec błyszcz ący i inne). Na omawianym obszarze znajduje si ę fragment szlaku turystycznego o znaczeniu ogól- nokrajowym zwanego „Kopernikowskim Szlakiem”. Prowadzi on przez zabytkowe miejscowo ści zwi ązane z pobytem Mikołaja Kopernika z Olsztyna (na południe od granic arkusza) przez Br ąswałd, Barkwed ę, Dobre Miasto w kierunku Lidzbarka Warmi ńskiego i dalej do Fromborka.

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Dobre Miasto poło Ŝony jest w południowej cz ęś ci Warmii zwanej cz ę- sto polsk ą Warmi ą, gdy Ŝ od wieków zamieszkany był głównie przez Polaków. Prowadzone badania archeologiczne ustaliły najstarsze ślady pobytu człowieka sprzed około 14 tysi ęcy lat przed nasz ą er ą w takich miejscowo ściach jak Barkweda i Br ąswałd oraz w okolicach jeziora Limajno. W rejonie tym znajduje si ę najwi ęcej stanowisk archeologicznych o du Ŝym znaczeniu. Cz ęść z nich (okolice jeziora Limajno) wpisano do rejestru zabytków. Pierwotnymi mieszka ńcami tych ziem byli Prusowie. W XIII wieku Warmia została opanowana przez Krzy Ŝaków. Najwcze śniej z licznych w tym rejonie XIV-wiecznych wsi powstał Br ąswałd, wkrótce potem: Dywity, Bukwałd i Ró Ŝnowo. Wiek XVI był okresem wzmo Ŝonego napływu ludno ści polskiej w okolice Olsztyna. Historia Dobrego Miasta si ęga średniowiecza. Zostało ono zało Ŝone na pocz ątku XIV wieku na miejscu osady Prusów. Poło Ŝone na wyspie w ramionach rzeki Łyny, posiadało do- godne warunki obronne. W 1329 roku Dobre Miasto otrzymało prawa miejskie. W kilka lat po lokacji otoczono je murami obronnymi. Pozostało ści ą dawnych obwarowa ń jest istniej ąca do dzi ś „Baszta Bociania”. Miasto było cz ęś ci ą składow ą Diecezji Warmi ńskiej utworzonej w 1234 roku na opanowanym przez Krzy Ŝaków terytorium Prus. W latach 1466–1772 Dobre Miasto znajdowało si ę w granicach Rzeczypospolitej. W czasie wojny polsko-krzy Ŝackiej w latach 1519–1521 – okupowane było przez wojska wielkiego mistrza Albrechta Hohenzol- lerna, które obrabowały skarbiec kolegiaty. W latach 1626–1629 trwała okupacja wojsk szwedzkich Gustawa Adolfa. Decyduj ące znaczenie dla rozwoju miasta miało przeniesienie tu

44 Kapituły Kolegiackiej. W ci ągu kilkudziesi ęciu lat kanonicy wybudowali ko ściół, odpowiada- jący rang ą kapitule, szkoł ę parafialn ą oraz szpital. Wraz z budow ą kolegiaty zacz ęto wzmac- nia ć obwarowania miejskie. W XIX wieku przez około 30 lat Dobre Miasto było miastem powiatowym. Prze Ŝyło wówczas okres intensywnego rozwoju: w 1852 roku powstała fabryka saletry, w 1882 roku fabryka sukna, w 1884 roku uzyskano poł ączenie kolejowe z Olsztynem i Ornet ą, w latach 1823–1849 było siedzib ą sądu powiatowego, a od 1879 roku siedzib ą sądu okr ęgowego. Z wydarze ń pierwszej wojny światowej miasto wyszło obronn ą r ęką. W okresie mi ędzywojennym prze Ŝywało stagnacj ę. W czasie działa ń wojennych drugiej wojny świato- wej uległo wraz z okolicznymi miejscowo ściami du Ŝym zniszczeniom. Wyludnione zostały miasta i wsie, spalone domy mieszkalne i budynki gospodarcze, zerwane tory kolejowe i linie elektryczne. Głównym zadaniem była odbudowa i rozbudowa przemysłu. Lata powojenne były okresem stałego rozwoju miasta. Średniowieczny układ urbanistyczny Dobrego Miasta jest obj ęty ochron ą konserwatorsk ą. W obr ębie tej strefy znajduje si ę m.in. kilka ko ściołów i fragmenty murów obronnych wraz z baszt ą „Bociani ą”. Jej nazwa pochodzi od gnie ŜdŜą cych si ę na jej szczycie bocianów. Obecnie mie ści si ę tu siedziba Oddziału Stowarzyszenia Społeczno – Kulturalnego „Pojezie- rze” oraz muzeum historii Dobrego Miasta. Mo Ŝna tu obejrze ć dawne mapy biskupstwa warmi ńskiego, plany miasta, fotografie i fotokopie zabytkowych obiektów i starych dokumentów. Ko ściół pw. Naj świ ętszego Zbawiciela i Wszystkich Świ ętych (Bazylika Mniejsza) jest wspaniał ą gotyck ą kolegiat ą wybudowan ą w latach 1357–1389 na bagnie, przypuszczalnie na dębowych palach. Stanowi wraz z zabudowaniami kolegiackimi pot ęŜ ny czworobok murów, przypominaj ący zamek obronny. Jest to najpi ękniejszy i jeden z najwi ększych ko ściołów typu halowego na Warmii. Wewn ątrz ko ścioła znajduj ą si ę m.in.: rze źba Madonny z XV wieku, ołtarz Tron Łaski wykonany około 1500 roku przez uczniów Wita Stwosza, ołtarz Trójcy Świ ętej, bogato zdobiona ambona z 1693 r. i XVIII-wieczny ołtarz główny wzorowany na ołtarzu z katedry wawelskiej. Ko ściół pw. św. Mikołaja zbudowany został w latach 1736– 1741. Posiada on barokowe ołtarze z lat 1600 i 1700 oraz ciekawy wystrój wn ętrza. Obecnie jest świ ątyni ą parafialn ą obrz ądku ukrai ńsko-bizantyjskiego. W neoroma ńskim, zabytkowym budynku dawnego ko ścioła ewangelickiego, wzniesionego w latach 1830–1834, mie ści si ę obecnie biblioteka. Jest to budowla z wysok ą kwadratow ą wie Ŝą , pi ętrowa, na rzucie prosto- kąta. Pozostałe zabytkowe obiekty sakralne w mie ście to kaplica św. Jerzego i 2 kapliczki przydro Ŝne. W mie ście znajduj ą si ę ponadto liczne obiekty architektoniczne obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. Do rejestru zabytków wpisano ponad 70 domów poło Ŝonych przy ulicach: Fabrycznej, Sowi ńskiego, Grunwaldzkiej, Wojska Polskiego, Łu Ŝyckiej, Malczewskiego,

45 Górnej i Orła Białego. Ochronie podlega równie Ŝ 5 spichlerzy, rze źnia, zabudowania gazow- ni, wie Ŝa ci śnie ń oraz dawne stajnie. Cech ą charakterystyczn ą omawianego obszaru, podobnie jak i całej Warmii, są liczne kapliczki przydro Ŝne. Były one wznoszone w pobli Ŝu zagród i przy drogach. Elementem wy- ró Ŝniaj ącym kapliczki Warmii spo śród innych tego typu obiektów jest ich charakterystyczna i niepowtarzalna architektura, wyrastająca z ró Ŝnorodnego dziedzictwa kulturowego i zaszło- ści historycznych Warmii. Fundowano je zarówno z potrzeby serca, z pobo Ŝno ści, czy jako pokutę za grzechy. Wiele z nich powstało równie Ŝ jako wota – w intencji ocalenia wsi od wojny, zarazy, kl ęski głodu, lub te Ŝ w podzi ęce za wysłuchane modlitwy. Na omawianym terenie znajduj ą si ę one w: Głotowie, Nowej Wsi Małej, Ł ęgnie, Mi ędzylesiu, Starym Dwo- rze, Podle śnej, S ętalu, Bukwałdzie, Br ąswałdzie, Dywitach i Rozgitach. W Głotowie w pobli- Ŝu barokowego ko ścioła znajduje si ę ponadto zespół 14 kapliczek i kaplic drogi krzy Ŝowej, wiernie na śladuj ący jerozolimsk ą drog ę krzy Ŝow ą, zwany „Kalwari ą Warmi ńsk ą”. Kalwari ę wybudowano pod koniec XIX wieku w sztucznie wykopanym w ąwozie o niemal pionowych ścianach budowanym r ękoma 70 000 osób. Jest to jedyny taki zabytek w północno- wschodniej Polsce. W Głotowie ochron ą konserwatorsk ą obj ęto równie Ŝ barokowy Ko ściół Naj świ ętszego Zbawiciela, pochodz ący z lat 1723–1726 wraz z zespołem kaplic w murze ko ścielnym i 2 cmentarze. Do rejestru zabytków wpisano tak Ŝe wiele innych obiektów sa- kralnych. S ą to kościoły, kaplice i cmentarze w: Knopinie, Mi ędzylesiu, Cerkiewniku, Nowej Wsi Małej, S ętalu, Bukwałdzie, Br ąswałdzie, Kwiecewie, Ró Ŝynce i Dywitach. Na cmentarzu w Barkwedzie pochowani zostali Ŝołnierze polegli w krwawej bitwie pomi ędzy wojskami Napoleona i sprzymierzonymi siłami prusko-rosyjskimi. Na omawianym obszarze za obiekty zabytkowe uznane zostały dwór wraz z otaczaj ą- cym go parkiem w Komalwach, oraz park podworski w śardenikach. Stare zabytkowe domy znajduj ą si ę w: Bukwałdzie, Braswałdzie i Dywitach. Jedynym zabytkiem technicznym obj ętym ochron ą jest młyn wodny w Barkwedzie. Bardzo ciekawe s ą równie Ŝ, cho ć niewpisane do rejestru, zabudowania elektrowni wodnej oraz zapora w Br ąswałdzie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Dobre Miasto ma charakter rolniczy. Produkcja rolna i zwi ązana z tym hodowla bazuj ą na dobrych glebach (klasy bonitacyjne II–IVa), pokrywaj ących znaczn ą cz ęść omawianego terenu. W ograniczonym zakresie prowadzona jest hodowla bydła i trzody chlewnej. Zakłady przemysłowe maj ą w wi ększo ści ścisły zwi ązek z rolnictwem funkcjonuje

46 tu ponadto wiele zakładów usługowo-produkcyjnych i rzemie ślniczych. Jedynym o środkiem miejskim jest Dobre Miasto poło Ŝone nad Łyn ą w północnej cz ęś ci obszaru arkusza i tu koncentruje si ę wi ększo ść zakładów przemysłowych. Na obszarze obj ętym arkuszem Dobre Miasto wyst ępuj ą jedynie kopaliny pospolite, zwi ązane z czwartorz ędowymi osadami o genezie lodowcowej i wodnolodowcowej. Aktual- nie udokumentowanych jest 11 złó Ŝ, w tym 9 złó Ŝ kruszyw piaskowo-Ŝwirowych, zło Ŝe tor- fów i zło Ŝe kredy jeziornej. Mo Ŝliwo ści poszerzenia istniej ącej bazy zasobowej na omawianym obszarze s ą ograniczone i dotycz ą jedynie udokumentowania złó Ŝ surowców w ęglano- wych, torfów oraz piasków i Ŝwirów w istniej ących rejonach zło Ŝowych. Aktualnie zagospodarowane s ą trzy zło Ŝa piasków i Ŝwirów. Omawiany obszar, nale Ŝą cy w cało ści do dorzecza Łyny (lewobrze Ŝnego dopływu Pre- goły) i zlewni Morza Bałtyckiego, charakteryzuje się słabo rozwini ętą sieci ą rzeczn ą. Na terenie arkusza monitoringiem obj ęta jest Łyna, której wody w 2009 roku charakteryzowały si ę umiarkowanym stanem ekologicznym. Badania przeprowadzone w roku 2006 wykazały nie- zadowalaj ącą jako ść w rejonie Redyjkajn oraz jako ść zadowalaj ącą w dolnym biegu Łyny w Knopinie. Rzeka jest w znacznym stopniu obci ąŜ ona zanieczyszczeniami pochodz ącymi ze źródeł punktowych głównie z olszty ńskiej mechaniczno-biologicznej oczyszczalni. W roku 2010 wody jeziora Sunia zaliczono do klasy II. Wody podziemne na omawianym terenie zostały rozpoznane w utworach czwartorz ędowych i trzeciorz ędowych. Znaczenie u Ŝytkowe ma głównie poziom czwartorz ędowy. Korzystnymi warunkami dla budownictwa charakteryzują si ę rejony we wschodniej i południowej jego cz ęś ci. Rejony o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich niekorzystnych i utrudniaj ących budownictwo i wyst ępuj ą głównie w dolinie Łyny, Kirsny, Suni i mniejszych cieków. Na obszarze arkusza Dobre Miasto ochron ą obj ęte zostały znaczne obszary. W celu ochrony przyrody i krajobrazu ustanowiono rezerwaty „Kamienna Góra” i „Kwiecewo”, obszary chronionego krajobrazu, zespół przyrodniczo krajobrazowy „Jezioro Limajno i okolice”, u Ŝytek ekologiczny a tak Ŝe liczne pomniki przyrody o Ŝywionej i nieo Ŝywionej. W granicach opracowania znajdują si ę specjalne obszary ochrony siedlisk systemu NATURA 2000 Warmi ńskie Buczyny oraz Swajnie. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza rozci ąga si ę rozległy kompleks le śny zwany La- sami Wichrowskimi. Liczne jeziorka, ró Ŝnorodno ść gatunków ro ślin i zwierz ąt tworz ą niepo- wtarzalny urok le śnej krainy. Uroku dodaje płyn ąca w śród morenowych wzgórz rzeka Łyna, jedenasta, co do długo ści rzeka w kraju, któr ą przebiega szlak kajakowy o znaczeniu krajo-

47 wym. Atrakcyjnymi turystycznie s ą tereny poło Ŝone w okolicach jeziora Limajno zwanego „Perł ą Warmii”. Czyste wody jeziora przyci ągaj ą amatorów sportów wodnych i w ędkowania. Nad jeziorem znajduje si ę o środek wypoczynkowy. Szczególne walory krajobrazowo-przyrodnicze obszaru arkusza obliguj ą do prioryteto- wego traktowania zagadnie ń ochrony środowiska przyrodniczego. Ingerencja człowieka w zasoby naturalne obszaru powinna by ć podporz ądkowana nadrz ędnemu celowi jakim, w tym rejonie, jest ochrona przyrody. Nadrz ędnym celem dla samorz ądów lokalnych powinny by ć: rozwi ązanie problemu gospodarki odpadami, kompleksowa ochrona środowiska naturalnego, wspieranie rozwoju turystyki, agroturystyki i rekreacji, a tak Ŝe koordynacja przedsi ęwzi ęć gospodarczych i społecznych w zakresie ochrony środowiska, turystyki i edukacji. Istnieje potrzeba pilnego przeciwdziałania post ępuj ącej degradacji środowiska, szczególnie wód powierzchniowych i podziemnych. Wymaga to budowy wydajnych i kompleksowych oczyszczalni ścieków, a tak Ŝe racjonalnego u Ŝytkowania wody w zakładach przemysłowych i go- spodarstwach domowych. Na terenie obj ętym arkuszem Dobre Miasto wskazano obszary rekomendowane dla składowania jedynie odpadów oboj ętnych. Znajduj ą si ę one na terenie gmin: Świ ątki, Dobre Miasto, Jonkowo i Dywity. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Dla potrzeb składowania odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć teren w pobli Ŝu otworu wiertniczego odwierconego na północny wschód od Kwiecewa, w profilu którego wyst ępuje 5,5 m pakiet gliniasto-ilasty; otworu w Ł ęgnie, gdzie nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści 43 m; w odległo ści 1500 m na północ od Kwiecewa gliny 41 m mi ąŜ szo ści. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszarów rekomendowanych dla składowania odpadów oboj ętnych znajduje si ę na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagroŜenia wód poziomów u Ŝytko- wych. Na składowiska odpadów mo Ŝna przeznaczy ć punkty lokalnej eksploatacji kruszyw zlokalizowane w rejonie miejscowo ści Swobodna i Knopin. Konieczna b ędzie dodatkowa prze- słona podło Ŝa obiektu – mineralna lub syntetyczna. Ka Ŝdorazowo decyzj ę o przeznaczeniu terenów pod budow ę obiektu potencjalnie uci ąŜ- liwego dla środowiska musz ą poprzedzi ć prace geologiczne, które pozwol ą na wybór optymalnej lokalizacji.

48 XIV. Literatura

BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BORAWSKA M., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa Ŝwirowo-piaskowego

„Ługwałd 1” w kat. C 1. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996a – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gmina Dywity. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996b – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gmina Dobre Miasto. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osu- wisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174 Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

49 KLECZKOWSKI A. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH. Kraków. KOKOCI ŃSKI M., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa grubego, piasków naturalnych ze Ŝwirem w miejscowo ści Ługwałd. Archiwum Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. Olsztyn.

KOKOCI ŃSKI M., 1995 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 z jako ści ą w kat. B zło Ŝa torfu w miejscowo ści Ługwałd. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KOKOCI ŃSKI M., KOKOCI ŃSKA F., MACKIEWICZ I., 1987 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego w polu „A” i „B” w miejsc. Barcikowo. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KONDRACKI. J., 2001 – Geografia regionalna Polski, PWN. Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Bukwałd”

w kat. C 1. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KUSZYK R., KACPRZAK L., PACZULSKI P., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa

kruszywa naturalnego „Podle śna” w kategorii C 1 w miejscowo ści Podle śna. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe surowce w ęglanowe woj. olszty ńskiego. Arch. Przedsi ębiorstwa Geologicznego „Polgeol”. Warszawa LIDZBARSKI M., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Dobre Miasto (137) wraz z Obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3- 4 p. 363 – 383. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej. Wyd. Fundacja IUCN -Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153- 166, 2005.

50 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2005 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geoscien- ces 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. NOWAKOWSKI C., SZELEWICKA A., CZERWI ŃSKA M., SUCHARZEWSKA., W Ę- GRZYN A., 2007 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla usta- nowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Olsztyn (GZWP nr 213). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa OLIK J., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (karty rejestracyjnej) zło Ŝa kru-

szywa naturalnego „Ługwałd” w kat. C 1. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Fa- lenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 − Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom I – wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol. PACZULSKI P., BURS P., PŁAWIK M., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa

naturalnego „Knopin II” w kategorii C 1 w miejscowo ści Knopin. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

51 PEPOL J., 1981 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Pupki. Archiwum Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. Olsztyn. PROFIC K., 1961 – Wyniki wierce ń geologiczno-poszukiwawczych kruszywa mineralnego w miejsc. Bukwałd, pow. Olsztyn, woj. olszty ńskie. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2006 roku, 2007 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku, 2011 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution vol 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. (DzU nr 55, poz, 498) Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. W sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359)

52 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wódz (DzU nr 32, poz. 284). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162 poz. 1008) Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 39, poz. 320). RUMI ŃSKI J., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Dobre Miasto z Obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZEMI ŃSKA K., FORMOWICZ R., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50000 arkusz Dobre Miasto (137). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activityof soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU Nr 185, poz. 1243 z 2010 r.)

53 VINK J. 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WENG H., CHEN X. 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C. – 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban ZAPRZELSKI Z, 1991a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ługwałd II” miejsc. Ługwałd, gm Dywity. Archiwum Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszał- kowskiego. Olsztyn. ZAPRZELSKI Z, 1992 – Dokumentacja geologiczna – uproszczona zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mątki II” miejsc. M ątki, gm. Jonkowo, pow. olszty ński. Archiwum Warmi ń- sko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. Olsztyn.

ZAPRZELSKI Z., 2008 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1+C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Podle śna Kolonia”. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 2010 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1+C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Podle śna Kolonia”. Arch. Geol. Urz. Marsz. Olsztyn. ZDROJEWSKA E., 1991 – Orzeczenie geologiczne o występowaniu zło Ŝa kredy jeziornej w rejonie miejscowo ści Barcikowo. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ZDROJEWSKA E., 1992 – Orzeczenie geologiczne o występowaniu zło Ŝa kredy jeziornej w rejonie miejscowo ści Stary Dwór. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa.

ZDROJEWSKA E., 1993 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kredy jeziornej „Cer- kiewnik”. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ZIELI ŃSKI T., 1993 – Sandry Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Nauk. Uniw. Śl. nr 1398. Katowice.