Instytut Mazurski) W Olsztynie KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE Kwartalnik Nr 1(283
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Towarzystwo Naukowe i Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego Stacja Naukowa Polskiego Towarzystwa Historycznego (Instytut Mazurski) w Olsztynie KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE Kwartalnik nr 1(283) Olsztyn 2014 KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE Czasopismo poświęcone przeszłości ziem Polski północno-wschodniej RADA REDAKCYJNA: Stanisław Achremczyk (przewodniczący), Janusz Jasiński, Igor Kąkolewski, Olgierd Kiec, Andrzej Kopiczko, Jurij Kostiaszow, Cezary Kuklo, Ruth Leiserowitz, Janusz Małłek, Sylva Pocyté, Tadeusz Stegner, Mathias Wagner, Edmund Wojnowski REDAGUJĄ: Darius Baronas, Grzegorz Białuński, Alicja Dobrosielska, Grzegorz Jasiński (redaktor), Jerzy Kiełbik (sekretarz), Andreas Kossert, Bohdan Łukaszewicz, Jerzy Sikorski, Ryszard Tomkiewicz Instrukcja dla autorów dostępna jest na stronie internetowej pisma Articles appearing in Masuro-Warmian Bulletin are abstracted and indexed in BazHum and Historical Abstracts Redakcja KMW informuje, że wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wydanie papierowe. Adres Redakcji: 10-402 Olsztyn, ul. Partyzantów 87, tel. 0-89 527-66-18, www.obn.olsztyn.pl; [email protected]; Ark. wyd. 11,5; ark. druk. 10,25. Przygotowanie do druku: Wydawnictwo „Littera”; druk: Zakład Małej Poligrafii OBN, 10-402 Olsztyn, ul. Partyzantów 87 ISSN 0023-3196 A RTYKUŁY I MATERIAŁY Andrzej Kopiczko GŁOTOWO W ŚWIETLE DOKUMENTU LOKACYJNEGO I NAJSTARSZYCH ZACHOWANYCH ŹRÓDEŁ ARCHIWALNYCH Słowa kluczowe: Głotowo, lokacja, wieś, parafia, sanktuarium, kapituła kolegiacka Schlüsselwörter: Głotowo (Glottau), Gründungsurkunde, Dorf, Kirchengemeinde, Sanktuarium, Kollegiatskapitel Keywords: Głotowo, foundation document, village, parish, shrine, collegiate chapter Pierwszy dokument, w którym zostało wymienione Głotowo, pochodzi z 2 września 1290 r.1 Wówczas biskup Henryk Fleming nadał Mikołajowi Wil- denbergowi pole2 Prolite na terytorium3 głotowskim (districtus Glottoviensis)4. „Pole” oznaczało podstawową jednostkę terytorialno-osadniczą z okre- su plemiennego (na Warmii także w pierwszym okresie kolonizacji biskupiej). W źródłach pojawiało się określenie in campo z podaniem nazwy miejscowej (w naszym przypadku – in campo qui Prolite vulgariter dicitur5), natomiast struk- turą nadrzędną wobec „pola” było „terytorium”. Jednak dla Głotowa we wspo- mnianym wyżej dokumencie użyto nazwy łacińskiej districtus (in districtu Glot- toviensi, a nie in terra lub territorium). Obszar ten należał do wschodniej Pogezanii. Tamtejsi chłopi, pogańscy Prusowie, byli określani jako bogaci, dzielni i wyjątkowo źle nastawieni do 1 Tego dnia obchodzono wspomnienie św. Grzegorza. 2 W literaturze już wyjaśniano pojęcie pola (w języku pruskim lauks, łacińskim – campus i niemiec- kim – Feld). Por. G. Białuński, Pruskie związki terytorialno-osadnicze w dorzeczu środkowej Łyny w XIII wie- ku, Komunikaty Mazursko-Warmińskie (dalej: KMW), 2004, nr 1, s. 3, 5–8; A. Szorc, Dominium warmińskie 1243–1772. Przywilej i prawo chełmińskie na tle ustroju Warmii, Olsztyn 1990, s. 165. 3 Terytoria lub włości, w języku pruskim – pulki, łacińskim territoria lub districti. Por. G. Białuński, op. cit., s. 3. 4 O wyodrębnieniu na Warmii ziemi głotowskiej pisał Jan Leo, Dzieje Prus. Z braniewskiego wydania roku 1725, przełożył bp Julian Wojtkowski, Olsztyn 2008, s. 22. 5 Zmodyfikowany zapis z dokumentu wystawionego 2 IX 1290 r. – Codex Diplomaticus Warmiensis, t. 1, red. C. P. Woelky i J. M. Saage, Mainz 1860 (dalej: CDW I), s. 153 (nr 86). Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 2014, nr 1(283) 4 Andrzej Kopiczko Głotowo w świetle dokumentu lokacyjnego i najstarszych zachowanych źródeł 5 chrześcijan6. Wyznaczone terytorium liczyło 50 łanów, leżało po obu stronach Łyny w północnej części okręgu, a granice wyznaczono przez tzw. obejście. Osa- dę założono na prawie chełmińskim. W zamian właściciel i jego następcy mie- li dostarczać biskupom warmińskim na służbę 2 konie i 2 uzbrojonych (według zwyczajów tej ziemi). Ponadto należało dać 2 funty wosku o wartości 2 grzy- wien, 2 denary kolońskie (lub za 1 koloński – 6 chełmińskich), a także płużne, czyli od pługa po jednej miarce pszenicy i żyta7. Niedługo potem majątek został podzielony, a następnie odkupiony przez biskupów i urządzono tam letnią rezy- dencję, która otrzymała nazwę Smolajny8. Anton Grunwald pisze, że Mikołaj von Wildenberg był przez długi czas je- dynym Niemcem, który zamieszkał na tych terenach. Pozostali byli to miejscowi Prusowie9. Biskupowi Henrykowi Flemingowi bardzo zależało na tym, by ob- darowana rodzina nawiązała współpracę z okoliczną ludnością, ale zapewne nie było to łatwe10. Kolejnym Niemcem, który osiedlił się w miejscu centralnym okręgu gło- towskiego, był Jan z Dobrzynia, określany jako mierniczy (Feldmesser). Jego na- zwisko wskazywało na miejsce pochodzenia, ale trudno ustalić jakie? Viktor Röhrich pisze, że mogła to być wieś Dorin w Czechach albo polskie miasto Do- brzyń nad Wisłą11. Jeszcze inną wersję przedstawił Jarosław Wenta w „Zapiskach Historycznych”, który udowadniał, że Jan był związany z Lubeką, a wieś Döbrin (Dobry) występuje na Warmii niedaleko Osetnika i Bażyn. Jej lokacja przypadła na czas kolonizacji Flemingów, wywodzących się z okolic Lubeki, podobnie jak biskup warmiński Henryk Fleming. Według tych ustaleń ojcem Jana z Dobrzy- nia miał być Gerhard Döbrin, lokator i sołtys Królewca12. Można zatem przypuszczać, że biskupa Henryka Fleminga i zasadźcę Gło- towa łączyło miejsce pochodzenia – Lubeka. Zapewne dobrze znali się i od dłuż- szego czasu współpracowali. Zrozumiałe więc może być to, że kolejny biskup 6 J. Leo, op. cit., s. 91. 7 O tym pierwszym okresie kolonizacji i świadczeniach na rzecz biskupa, zob. A. Szorc, Dominium warmińskie, s. 168. 8 CDW I, ss. 152–153 (nr 86). 9 Tak tę społeczność opisuje Jan Leo w Dziejach Prus (s. 91): „Jednak z tego powodu nie stracili nadziei na odzyskanie Bałgi Prusowie Głotyńscy, czyli Głotowscy. Byli oni Warmianami, lub w krainie Warmian, mę- żowie bogaci, dzielni i wyjątkowo źle nastawieni do Chrześcijan. Wieś Głotowo, od której wzięli nazwę, jesz- cze teraz istnieje”. 10 A. Grunwald, Das Kirchspiel Glottau, Guttstadt 1931, s. 18; V. Röhrich, Die Kolonisation des Ermlandes, Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands (dalej: ZGAE), 1903, Bd. 14, s. 319; CDW I, nr 167 („in territorio et districtu Glotouie, ubi propter sui distanciam nullus adhuc locator se recepit Theutonicus”). 11 V. Röhrich, Die Kolonisation des Ermlandes, ss. 319–320. (Vielleicht stammt er aus dem Dorfe Dorin in Böhmen, vielleicht auch aus der polnischen Stadt Dobrzyn an der Weichsel). 12 J. Wenta, Kariera Jana z Dobrzynia?, Zapiski Historyczne, 1987, z. 1, ss. 172–173; J. Przeracki, Henryk Fleming, w: Poczet biskupów warmińskich, pod red. S. Achremczyka, Olsztyn 2008, s. 16. 4 Andrzej Kopiczko Głotowo w świetle dokumentu lokacyjnego i najstarszych zachowanych źródeł 5 Eberhard z Nysy uczynił Jana z Dobrzynia zasadźcą lokowanej wsi Głotowo. Za- nim jednak to nastąpiło, w 1300 r. okolice Głotowa spustoszyli Litwini. Z prze- kazów źródłowych wiadomo, że często najeżdżali ziemię jaćwieską (między Su- wałkami a Giżyckiem), a nawet Mazowsze13. Kilka wypraw skierowali też w głąb Prus, docierając zarówno w okolice Barczewka14, jak i na terytorium Głotowa, gdzie spalili jedną osadę15. Tędy wiódł też szlak od strony Barczewka, poprzez Sętal i Kabikiejmy Górne, dalej wzdłuż strugi Dratwy do Łyny i na wysokości Cerkiewnika (niedaleko dawnego młyna w Kłódce) można było dotrzeć na te- rytorium Glotowii16. Dokument lokacyjny Głotowa został wystawiony 12 marca 1313 r. na zamku w Braniewie, ponieważ w tym czasie miasto to nadal było siedzibą diecezji war- mińskiej. Dopiero 27 lat później została ona przeniesiona do Ornety, a w 1350 r. do Lidzbarka Warmińskiego. Lokację podpisał biskup Eberhard z Nysy, który miał duże zasługi dla rozwoju gospodarczego Warmii. Kontynuował też akcję osadniczą w jej środkowej części, a zwłaszcza pomiędzy Ornetą a Dobrym Mia- stem. Wydał dokumenty lokacyjne dla czterech miast: Lidzbarka Warmińskie- go, Fromborka, Pieniężna, Ornety i założył Dobre Miasto17. Lokując Głotowo, nadał zasadźcy, jak napisał – „rzetelnemu i rozsądnemu mężowi Janowi, zwane- mu Dobrzyn – 90 łanów na polu zwanym po prusku Wene” (in territorio et di- strictu Glottovie, ubi propter sui distanciam nullus adhuc locator se recepit Theuto- nicus, honesto viro et discreto Johanni dicto doberin). Ważne jest też podkreślenie, że dotyczyło to „ziemi i obszaru Głotowa, gdzie ze względu na odległość żaden jeszcze zasadźca niemiecki się nie udał”18. Była to zatem ziemia jeszcze niezago- spodarowana, ale znajdująca się w pobliżu grodu (zamku) głotowskiego (ante Castrum Glottoviense). Fakt istnienia grodu wyjaśnia dokument biskupa Her- mana z 1340 r., w którym występuje zwrot Willun Camerarius nunc noster in glo- tovia (Willun, obecnie nasz camerarius w Glotowii)19. Można zatem przyjąć, że na tym terenie w pierwszym okresie funkcjonowania diecezji warmińskiej ist- niało komornictwo głotowskie (łac. districtus, słowo użyte w dokumencie loka- 13 Dzieje Mazowsza do 1526 roku, pod red. A. Gieysztora i H. Samsonowicza, Warszawa 1994, s. 181 i n. 14 U. Fox, Kirchspiel Alt-Wartenburg im Ermland mit Jadden – Tengutten – Tollack 1325–1985, Paderborn 1989, ss. 22–28; V. Röhrich, Wie die Litauer im Winter 1353 auf 1354 die Stadt und das Schloß Alt-Wartenburg aufbrannten, Ermländischer Hauskalender, 1925, ss. 43–48. 15 J. Powierski, Początki kapituły kolegiackiej w Dobrym Mieście na tle stosunków politycznych, Studia Warmińskie, 1993, t. 30, s. 214. Por. CDW I, s. 285 (najazd