P a Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz OSTROWY (809)

Warszawa 2004

Autorzy: Jan PINKOSZ*, Janusz WRONA***, Józef LIS**, Anna PASIECZNA**, Stanisław WOŁKOWICZ** , Elżbieta OSENDOWSKA****, Tomasz LICHWIEROWICZ**** Główny koordynator MGP: Małgorzata SIKORSKA – MAYKOWSKA** Redaktor regionalny: Albin ZDANOWSKI** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska**

* Katowickie Przedsiębiorstwo Geologiczne, Al. W. Korfantego 125 a, 40-156 Katowice, **Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ***Częstochowskie Przedsiębiorstwo Geologiczne, Sp. z o.o., Al. Wolności 77/79 ****Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL S.A., ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN 83-7372-036-7

Spis treści

I. Wstęp (J. Pinkosz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (J. Pinkosz) ...... 3 III. Budowa geologiczna (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak) ...... 5 IV. Złoża kopalin (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S .Dominiak...... 16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak)….17 VII. Warunki wodne (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak) ...... 19 VIII. Geochemia środowiska ………………………………………………………………..22 1. Gleby (J. Lis, A. Piaseczna) ...... 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze (S. Wołkowicz)……………………………………………25 IX. Składowanie odpadów (E. Osendowska, T. Lichwierowicz) ……………………………28 X. Warunki podłoża budowlanego (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak)…………………35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak)…………………36 XII. Zabytki kultury (H. Kaziuk, S. Dominiak)……………………………………………39 XIII. Podsumowanie (Jan Pinkosz) ………………………………………………………..40 XIV. Literatura…………………………………………………………………………… 42

I. Wstęp

Przy opracowaniu arkusza Ostrowy Mapy geośrodowiskowej Polski, w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Ostrowy Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanej w roku 1997 roku w Częstochowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym Spółka z o.o., (Kaziuk i inni, 1997). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji (Instrukcja, 2002) w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym. Mapa geośrodowiskowa jest zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury na tle wybranych elementów hydrogeologicznych, geologiczno-inżynierskich, przyrody i zabytków kultury. W opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne znajdujące się w: Wydziale Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, Wojewódzkim Inspektoracie i Okręgowym Zarządzie Lasów Państwowych w Katowicach, Instytucie Upraw i Nawożenia w Puławach. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Ostrowy obejmuje powierzchnię około 328 km2, ograniczony jest - współrzędnymi geograficznymi 50o50’ - 51o00’ szerokości geograficznej północnej oraz 19o00’ - 19o15’ długości geograficznej wschodniej. Położony jest on w obrębie dwóch makroregionów: Wyżyny Przedborskiej obejmującej północno-wschodni fragment arkusza oraz Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej obejmującej większość obszaru arkusza (Kondracki, 1998). Jest to obszar zróżnicowany morfologicznie. W części południowej charakteryzuje się występowaniem bardzo urozmaiconej rzeźby polodowcowej. Tworzy ją szereg morenowych pagórów wznoszących się na wysokość 240-260 m n.p.m., rozciętych licznymi obniżeniami. Towarzyszą im liczne wyniesienia zbudowane z wapieni górnojurajskich, miejscami o charakterze ostańców jak np. w rejonie Białej. Towarzyszą im liczne wyniesienia zbudowane z wapieni górnojurajskich, miejscami o charakterze ostańców jak np. w rejonie

Białej. Natomiast jego część północną stanowi płaska wyrównana powierzchnia, położona na wysokości 215 - 220 m n.p.m. pocięta wąskimi dolinami rzek: Białej Okszy, Kocinki, Sękawicy i Strugi.

Fig. 1. Położenie arkusza Ostrowy na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998)

granice: 1 - prowincji, 2 - podprowincji, 3 - makroregionu, 4 - mezoregionu

Nizina Południowowielkopolska 318.23 – Kotlina Szczercowska Wyżyna Woźnicko-Wieluńska 341.21 –Wyżyna Wieluńska Wzniesienie Południowomazowieckie 318.81 – Wysoczyzna Bełchatowska 341.22 – Obniżenie Liswarty Nizina Śląska 318.57 – Równina Opolska 341.23 - Próg Woźnicki Wyżyna Przedborska 342.11 – Wzgórza Radomszczańskie 341.24 - Próg Herbski 342.13 - Próg Lelowski 341.25 – Obniżenie Górnej Warty 342.14 – Niecka Włoszczowska 341.26 – Obniżenie Krzepickie Wyżyna Krakowsko-Częstochowska 341.31 – Wyżyna Częstochowska

Administracyjnie omawiany obszar należy do województwa śląskiego i obejmuje gminy: Mykanów, Kruszyna, Rędziny, Mstów w powiecie częstochowskim, a także gminy

Miedźna, Kłobuck i Wręczyca Wielka w powiecie kłobuckim, oraz fragment gminy Nowa Brzeźnica, powiat Pajęczno. Jest to obszar typowo rolniczy. Grunty rolne stanowią około 60% jego powierzchni, natomiast wskaźnik lesistości mieści się w granicach średniej krajowej (około 28%). Reszta obszaru to łąki, sady, pastwiska oraz nieużytki. Gleby obszaru arkusza są w większości brunatne wyługowane, wytworzone z piasków glinianych i glin zwałowych oraz gleby bielicowe piasków rzecznolodowcowych. Niewielki ich procent gleb przypada na gleby torfowe i murszowe dolin rzecznych oraz rędziny w miejscach wychodni utworów jury. Ogólnie należą one do kompleksu dobrego i średniego żytniego. Poziom produkcji rolnej jest tu średni dzięki uprawom warzyw głównie szklarniowych i hodowli drobiu. W drobnych gospodarstwach uprawia się przede wszystkim żyto, jęczmień i ziemniaki. Obszar omawianego arkusza położony jest w centrum przejściowego i zmiennego klimatu Polski, na granicy dwóch dzielnic klimatycznych, łódzkiej i częstochowsko- kieleckiej. Suma opadów rocznych dochodzi tu do 700 mm, natomiast średnia roczna temperatura wynosi około 70 C (Hereżniak, 1993). Gęstość zaludnienia kształtuje się powyżej średniej krajowej. Najbardziej zurbanizowana jest południowa część gdzie znajduje się aglomeracja Częstochowy. Jest ona ośrodkiem skupiającym większość zakładów przemysłowych. Poza nią zakłady przemysłowe, związane głównie z przemysłem cementowym i wapienniczym, znajdują się w Rudnikach. Ponadto w wielu miejscowościach w ciągu ostatnich kilku lat powstały małe, prywatne warsztaty produkujące głównie obuwie i różne drobne akcesoria. Nie rozwinął się tutaj jak dotąd przemysł wydobywczy. Na skalę przemysłową prowadzona była jedynie eksploatacja wapieni w Rudnikach. Cały obszar arkusza posiada gęstą sieć dróg i doskonałą infrastrukturę techniczną. Głównymi szlakami komunikacyjnymi jest odcinek drogi DK-1 Katowice-Warszawa oraz linie kolejowe Częstochowy do Warszawy i Chorzewa-Siemkowic. Natomiast do ważniejszych szlaków komunikacyjnych należą drogi łączące: Częstochowę z Kłobuckiem nr 43 i Radomskiem - nr 91. Ponadto na obszarze arkusza istnieje lotnisko aeroklubu w Rudnikach, które ma szansę stać się lotniskiem krajowym III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Ostrowy na tle budowy tektonicznej prawie w całości znajduje się na obszarze monokliny przedsudeckiej. Północno-wschodni skraj arkusza należy do synklino- rium mogileńsko-łódzkiego. Podłoże podczwartorzędowe budują utwory: karbonu, permu,

triasu, jury, trzeciorzędu, kredy i czwartorzędu. Natomiast najstarszymi odsłaniającymi się na powierzchni są utwory jury środkowej i górnej (Rühle, 1986). Utwory paleozoiczne nawiercono tylko jednym otworem wiertniczym Rzeki JG-1, w którym stwierdzono występowanie ciemnoszarych wapieni, iłowców i mułowców karbonu dolnego oraz zlepieńców, piaskowców, iłowców piaszczystych i mułowców permu. Utwory te podścielają niezgodnie na nich leżące utwory triasu dolnego, wykształcone jako pstre iły i piaski oraz wapienie margliste i dolomity. Powyżej nich leży seria wapieni marglistych, krynoidowych, falistych oraz dolomitycznych i dolomitów triasu środkowego. Nadbudowują ją utwory w postaci szarych iłowców i mułowców zawierających wkładki zlepieńców, piaskowców i dolomitów należące do triasu górnego. Przykrywa je seria utworów piaszczysto-żwirowych jury dolnej, nad którymi zalega kompleks ciemnoszarych, prawie czarnych iłowców i mułowców z przewarstwieniami piaskowców oraz syderytów należących do jury środkowej - aalenu i bajosu. W serii tych utworów dokumentowane były złoża rud żelaza w regionie częstochowskim (fig. 2). Ponad tymi utworami leżą podobne litologicznie utwory batonu. Górne ogniwa utworów tego wieku tworzą wychodnie w południowo- zachodniej części obszaru arkusza. Najwyższym ogniwem jury środkowej są szarozielone wapienie z glaukonitem i wapienie margliste przechodzące ku górze w żółtoszare wapienie z glaukonitem oraz charakterystyczną warstwę bulastą. Utwory te nie mają żadnego znaczenia surowcowego. Jura górna reprezentowana jest przez miąższy kompleks wapieni oksfordu dolnego, środkowego i górnego. Wapienie oksfordu dolnego to cienkoławicowe i margliste wapienie, barwy jasnoszarej lub żółtoszarej z liczną fauną gąbek, amonitów i ramienionogów. Są one na powierzchni niedostępne. Występują jedynie w progu strukturalnym w południowo-zachodniej części arkusza, gdzie przykryte są miąższą pokrywą osadów czwartorzędowych. Mają małą grubość i złą jakość (Kutek i inni, 1977). Powyżej wymienionych wapieni zalega seria jasnoszarych, uławiconych, niezbyt zwięzłych i porowatych wapieni zawierających płaskury krzemieni, warstewki margli, faunę amonitów i ramienionogów oraz wapieni skalistych będących zwięzłą, twardą, nieporowatą odmianą wapieni gąbkowo-tuberolitowych. Zaliczane są one do oksfordu środkowego. Na tych wapieniach funkcjonowały niegdyś małe łomy gospodarskie rozlokowane w południowo - zachodniej części obszaru arkusza. Obecnie wapienie te, jak i wapienie oksfordu dolnego nie mają znaczenia surowcowego. Najwyższą część profilu oksfordu (oksford górny) budują wapienie skaliste oraz wapienie mikrytowe, margliste, litograficzne i kredowate o znacznych grubościach, tworzące

liczne wychodnie na całym omawianym obszarze. Wapienie tego wieku były przedmiotem eksploatacji w Rudnikach oraz licznych nieczynnych łomach na obszarze objętym arkuszem. Ponadto udokumentowane zostały w złożach: „Miedźno”, „Mykanów”, „Rudniki-Rędziny”, „Rudniki-Jaskrów.

Fig. 2. Położenie arkusza Ostrowy na tle szkicu geologicznego regionu wg E.Rühle (1972) 1- trias górny, 2 - jura dolna, 3 - jura środkowa, 4 - jura górn5 - kreda górna, 6 - miocen, 7 - ważniejsze uskoki

Utwory trzeciorzędu znane są wyłącznie z wierceń. W rejonie Cykarzewa stanowi je kilkunastometrowa seria burowęglowa zbudowana z czarnych iłów przewarstwionych piaskami i węglem brunatnym. W rejonie Kamyka, Libidzy, Białej i Rudnik są to drobnoziarniste i średnioziarniste piaski, wypełniające szczeliny i kieszenie krasowe rozwinięte w wapieniach jurajskich oraz rumosze wapieni i krzemieni przemieszane

z piaskiem. Rumosze te występują na stokach jurajskich lub w obniżeniach między nimi, a także u podnóża krawędzi strukturalnych i tektonicznych.

Fig. 3. Położenie arkusza Ostrowy na tle szkicu geologicznego regionu wg E.Rűhle (1986)

Czwartorzęd: 1 - holocen, 2 - plejstocen (zlodowacenia północnopolskie), 3 - plejstocen (zlodowacenia środkowopolskie), 4 - Kreda, 5 - Jura, 6 – Trias

Osady czwartorzędu występują na całym obszarze i tworzą pokrywę o zmiennej grubości, uwarunkowanej urozmaiconą rzeźbą podłoża czwartorzędowego. Najgrubsze serie osadów tego wieku około 70-90 m, stwierdzone zostały w wąskiej, głębokiej rynnie koło Szarlejki oraz w wąskiej kopalnej dolinie Prawarty na północny-wschód od Częstochowy. Najmniejszą natomiast grubość utwory czwartorzędu mają w rejonie wyniesień zbudowanych z utworów starszych, jurajskich, która wynosi od kilkudziesięciu centymetrów do 2 - 3 m. Wiekowo reprezentowane są one przez plejstocen i holocen. Wśród osadów plejstoceńskich

wyróżnione zostały kompleksy glacjalne i fluwioglacjalne związane ze zlodowaceniami południowopolskimi i środkowopolskimi oraz kompleksy osadów rzecznych z okresu interglacjałów: kromerskiego, mazowieckiego, eemskiego i zlodowaceń północnopolskich (fig. 3). Kompleksy glacjalne stanowią piaski i żwiry moren i tarasów kemowych, piaski i mułki kemów oraz gliny zwałowe. Kompleksy fluwioglacjalne reprezentowane są przez serie piasków i żwirów, natomiast kompleksy rzeczne przez piaski i żwiry rzeczne. Osady holocenu to piaski i żwiry rzeczne oraz namuły rzeczne miejscami torfiaste. Znaczenie surowcowe mają piaski i żwiry morenowe oraz fluwioglacjalne.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Ostrowy jest obecnie udokumentowanych 17 złóż. Dokumentacje geologiczne i dodatki do dokumentacji posiada 13 złóż, z których 4 rozpoznano w kategorii C2, a następne 2 w kategorii B+C1 i 7 w C1. Pozostałe 4 złoża posiadają karty rejestracyjne. W myśl instrukcji do niniejszej mapy uznane zostały za rozpoznane w kat.C1. Ponadto istniały dwa udokumentowane złoża rud żelaza, które zostały skreślone z bilansu zasobów w 1994 r. Z 17 wymienionych złóż dwa występują tylko częściowo na obszarze omawianego arkusza. Są to złoża „Łobodno” i „Latosówka – Rudniki”. Złoża scharakteryzowano w tabeli 1 podając rodzaj występującej w nich kopaliny, jej wiek i zasoby oraz przydatność gospodarczą, a także klasyfikację sozologiczną złoża i przyczyny konfliktowości złoża, które uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Dla złóż udokumentowanych i zarejestrowanych posiadających zasoby opracowano karty informacyjne złóż. Do złóż kruszywa naturalnego należą : „Łobodno” - złoże tylko częściowo występuje w granicach arkusza Ostrowy.

Większość jego obszaru znajduje się na arkuszu Kłobuck. Udokumentowano je w kat.C2 jako złoże kruszywa naturalnego przydatnego dla budownictwa drogowego w ilości 20 336 tys. ton (Stolarski, 1990). Jak dotąd nie zostało ono zagospodarowane górniczo. Ze względu na ochronę kopaliny w złożu zaliczono je do klasy 4, natomiast w klasyfikacji sozologicznej do klasy ochrony (ONO) wód podziemnych, w odległości około 100 m na północ od ujęcia wody w Łobodnie oraz przebieg jego wschodniej granicy wzdłuż kompleksu lasów chronionych. Jest to złoże niezawodnione o miąższości w granicach od 5 do 17,5 m, śr. 11 m. Grubość nadkładu wynosi średnio 1,8 m, a stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża wynosi 0,16. Parametry jakości piasku mieszczą się w normie i uśrednione wynoszą: punkt piaskowy

- 96,6%, C jako bardzo konfliktowe. Zadecydowało o tym położenie złoża w obszarze najwyższej wskaźnik piaskowy -75,9 i zawartość pyłów mineralnych - 5,6%. „Ostrowy A” - jest to niewielkie złoże kruszywa naturalnego o zasobach 867 tys. ton posiadające kartę rejestracyjną. Występują w nim piaski przydatne dla celów budowlanych (Toll, 1988). Ze względu na ochronę złóż zaliczone zostało ono do klasy 4 natomiast ze względu na ochronę środowiska do klasy B jako konfliktowe ze względu na położenie na obszarze GZWP (fig. 4). Złoże jest niezagospodarowane i ma 3,6 ha powierzchni jest ono częściowo zawodnione. Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża wynosi 0,09. Wynika to ze średniej grubości nadkładu 1,1 m i miąższości złoża wynoszącej 12,7 m. Parametry jakościowe piasku określają: punkt piaskowy od 87 do 100%, śr. 93,5%, zawartość pyłów mineralnych od 2,7 do 6,2%, średnia 4,4%, zawartość siarki 0,001%. „Ostrowy B” - złoże posiada kartę rejestracyjną. Występujące w nim piaski są przydatne dla celów budowlanych (Toll , 1987). Złoże ma niewielką powierzchnię 1,7 ha, zasoby (47 tys. ton). Zaliczone zostało do klasy 4 ze względu na rodzaj występującej w nim kopaliny. Natomiast ze względu na ochronę środowiska zaliczono je do bardzo konfliktowych (klasa C) ze względu na występowanie w obszarze najwyższej ochrony (ONO) wód podziemnych i sąsiedztwie dębów szypułkowych w Ostrowach, będących pomnikami przyrody. Ponadto omawiane złoże zlokalizowane jest na prawym brzegu koryta rzeki Białej Okszy w obrębie budowanego obecnie zbiornika retencyjnego. Jego parametry geologiczne są niekorzystne ze względu na zawodnienie i średnią miąższość wynoszącą 3 m. Z parametrów jakościowych określono średnie wartości: zawartość ziarn poniżej 2 mm - 98,5%, pyłów mineralnych - 3,4%, ciężar nasypowy w stanie luźnym - 1,5 t/m 3.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wiek Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Nr geolgiczne zagospodaro kompleksu rozpoznania (tys. ton) kopaliny złóż Przyczyny złoża Nazwa Rodzaj (tys. ton) wania złoża litologiczno- konfliktowości na złoża kopaliny surowco- Klasy Klasy złoża mapie wg stanu na 31.12.2001 rok (Przeniosło, 2002) wego 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Miedźno w J 69 459 C2 N 0 Sw, Sc 4 B W

2 Ostrowy B p Q 47 C1* Z 0 Sb 4 C W,Z

3 Ostrowy A p Q 867 C1* N 0 Sb 4 B W

4 Łobodno* p Q 20 336 C2 N 0 Sd 4 C W, L

11 6 Mykanów w J 42 788 C2 N 0 Sw 4 B Gl,W

7 Lubojenka p Q 21 939 C2 N 0 Sb 4 A

8 Borowno p Q 548 C1* Z 0 Sb 4 A

10 Lgota p Q 23 C1* Z 0 Sb 4 A

11 Grabówka III p Q 168 C1 G 18 Sb 4 A

12 Rudniki – w, me J 69 351 B+C1 N 0 Sw, Sc 4 B Gl Rędziny

13 Rudniki – w, me J 39 746 C1+C2 N 0 Sw, Sc 4 A Jaskrów

14 Latosówka - w, me J 83 508 A+B+C1 G 535 Sw, Sd, Sc 4 A Gl Rudniki II*

15 Lubojenka I p Q 5 740 C1 G 0 Sb 4 A -

16 Kamyk p Q 105 C1 N - Sb 4 A -

17 Grabówka II p Q 1 213 C1 G 24 Sb 4 A -

18 Grabówka IV p Q 145 C1 N - Sb 4 A -

19 Grabówka – p Q 37 C1 Z - Sb 4 A - Ikara Rębielice- Fe J - - ZWB - - - - - Lubojenka Kłobuck I Fe J - - ZWB - - - -

Rubryka 2 -* złoże częściowo występujące na obszarze arkusza

12 Rubryka 3 - w - wapienie, p - piaski, Fe - rudy żelaza. me - margle Rubryka 4 - J - jura, Q - czwartorzęd Rubryka 6 - A,B,C1,C2 - kategorie udokumentowania złóż, C1* - złoże posiadające kartę rejestracyjną, Rubryka 7 - Złoża: N - złoża niezagospodarowane, G - zagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB- złoże wykreślone z bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych ) Rubryka 9 - Sw – wapiennicze, Sc – cementowe, Sb – budowlane, Sd – kruszywa drogowe Rubryka10 - złoża: 4 –powszechne licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 - A – złoże małokonfliktowe, B – złoże konfliktowe, C - złoże bardzo konfliktowe Rubryka 12 -W – ochrona wód podziemnych, L – ochrona lasów, G – ochrona gleb, Z – konflikt zagospodarowania terenu Rubryka 5 do 8 – wg aktualnego „Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce

„Lubojenka” - złoże udokumentowane zostało w kat. C2 (Stolarski ,1980). Złoże to liczyło 130 ha powierzchni przed wydzieleniem z niego złoża „Lubojenka I” Występujące w nim kruszywo naturalne, przydatne dla celów budowlanych było niegdyś eksploatowane (obecnie brak danych). Położone jest w obrębie wyniesień morenowych pomiędzy zabudowanymi terenami wsi Lubojenka i Radostków. Zaliczone zostało do klasy 4 ze względu na powszechne występowanie udokumentowanej w nim kopaliny i klasy A jako złoże małokonfliktowe z uwagi na możliwość jego zagospodarowania bez większych ograniczeń. Złoże to posiada średnio 1 m grubości nadkładu co przy 9-cio metrowej miąższości złoża daje stosunek N/Z - 0,06. Parametry jakościowe piasku określają wartości średnie: punkt piaskowy - 92%, zawartość pyłu mineralnego - 5,2%.

„Lubojenka I”- złoże piasków budowlanych udokumentowanych w kat. C1 o zasobach 574 tys. t. Udokumentowano je na powierzchni 2,7 ha. Przy średniej grubości nadkładu wynoszącej 0,4 m i miąższości złoża 12 m ich stosunek N/Z wynosi 0,03. Parametry jakościowe piasków określa: punkt piaskowy - 92% i zawartość pyłów mineralnych 5,2%, oraz ciężar nasypowy w stanie zagęszczonym - 1,78/m3. Złoże jest powszechne i mało- konfliktowe 4A. „Borowno” - złoże to zarejestrowano dla Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Rząsawie (Polaczek ,1986). Zostało ono zaniechane, obecne zasoby wynoszą 548 tys. ton (Tabela 1). Udokumentowany piasek jest przydatny dla celów budowlanych. Ze względu na powszechność występowania kopaliny zaliczono je do klasy 4, a ochronę środowiska do klasy A. Złoże posiada 5,9 ha powierzchni i jest nie zawodnione. Przy średniej grubości nadkładu 1,8 m i miąższości złoża 6,3 m N/Z wynosi 0,28. Parametry jakościowe kopaliny określają: zawartość ziaren poniżej 2 mm średnicy od 81 do 100%, zawartość pyłów w granicach 2 do 7%, siarki 0,08%, a średni ciężar nasypowy w stanie luźnym wynosi 3 3 1,52 t/m , a zagęszczonym - 1,84 t/ m . „Lgota” - złoże posiada zasoby zarejestrowane (Stolarski, 1981). Występują w nim głównie piaski z domieszką żwirów przydatne dla celów budowlanych. Zaklasyfikowane zostało ze względu na powszechność występującej w nim kopaliny i ochronę środowiska do klas 4 i A. Złoże to posiada 1 ha powierzchni. Przy średniej grubości nadkładu 0,2 m i miąższości złoża wynoszącej 6,18 m stosunek N/Z wynosi 0,039. Złoże jest suche, a parametry jakości określają: punkt piaskowy – 91%, średnia zawartości pyłów mineralnych wynosi 6%.

13 „Grabówka III” - złoże posiada uproszczoną dokumentację geologiczną w kat. C1 (Malicki, 1994; Pomałecki, 2000). Kopaliną użyteczną są w nim piaski przydatne dla potrzeb budownictwa. Złoże zakwalifikowano do klas 4 i A. Złoże posiada 1,8 ha powierzchni i jest suche. Przy średniej grubości nadkładu i miąższości złoża wynoszącej 13,2 m ich stosunek wynosi 0,02. Parametry jakościowe kopaliny określają: punkt piaskowy od 84,6 do 89,3%, średnio 86,9%, zawartość pyłów od 3,2 do 5,4%, średnio 4,4%, średni ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym 1,83 t/m3.

„Kamyk” – złoże piasku o zasobach udokumentowanych w kat. C1– 105 tys. ton, powierzchnia złoża wynosi 1,5 ha, średnia miąższość złoża 3,8 m, a grubość nadkładu 0,3 m. Złoże jest częściowo zawodnione. Parametry jakościowe opracowane dla budownictwa wynoszą: punkt piaskowy 97%, zawartość pyłów 3,5%, a ciężar nasypowy w stanie zagęszczonym – 1,85 t / m3. Złoże jest powszechne i małokonfliktowe - 4A.

„Grabówka II” – złoże piasku udokumentowane w kat C1 (Stolarski, 1998). Złoże posiada 3,6 ha obszaru i jest niezawodnione. Przy średniej grubości nadkładu 0,7 m i miąższości złoża 15,8 m, stosunek N/Z wynosi 0,04. Parametry jakościowe to: punkt piaskowy od 84,6 do 94,6%, średnio 90,2%, zawartość pyłów mineralnych od 2,2 do 8,3%, średnio - 4,7%, średni ciężar nasypowy w stanie zagęszczonym - 1,82 t/m3 tony. Kopalina jest wykorzystywana do budownictwa (produkcja betonu i na podsypki). Złoże zaliczono do powszechnych i małokonfliktowych klasy 4A.

„Grabówka IV”- złoże piasku budowlanego udokumentowano w kat. C1 w ilości 145 tys. ton. Jest to złoże suche o powierzchni 1,9 ha. Przy średniej grubości nadkładu 0,6 m i miąższości złoża 4,4 m określono stosunek N/Z - 0,14. Z parametrów jakościowych określono: punkt piaskowy - 99% i zawartość pyłów - 6,4%. Złoże jest powszechne i małokonfliktowe 4A. „Grabówka – Ikara” - zaniechane złoże piasku i piasku ze żwirem zarejestrowane na obszarze 0,75 ha. Średnia grubość nadkładu wynosi 0,7 m, a miąższość złoża 5 m, co daje N/Z - 0,1. Parametry jakościowe dla pola I to punkt piaskowy wynoszący 100% i zawartość pyłów - 3%. Dla pola II punkt piaskowy waha się w granicach 55 - 70%, a zawartość pyłu między 3 a 4% (Łęgosz , 1989).

Do złóż wapieni rozpoznanych wstępnie w kat. C2 należą 2 niżej wymienione złoża: „Miedźno”- złoże posiada około 100 ha powierzchni i 69 mln ton zasobów (Michniak, 1993). Kopalinę użyteczną stanowią wapienie przydatne dla potrzeb przemysłu wapienniczego, paszowego i nawozów węglanowych i jako komponent mas bitumicznych. Złoże nie było

14 dotąd eksploatowane. Położone jest ono w obszarze najwyższej ochrony wód w odległości około 800 m od zabudowań miejscowości Ostrowy. Zaklasyfikowane zostało ze względu na ochronę złóż i elementów środowiska naturalnego do klas 4 i B. Przy średniej miąższości złoża wynoszącej 36,8 m i grubości nadkładu 5,4 m stosunek N/Z wynosi 0,25. Jest ono zawodnione częściowo. Uśrednione parametry jakości podane w procentach wynoszą: zawartość CaO - 53,89; MgO - 0,29; SiO2 - 2,36; Al2O3 - 0,39; Fe2O3 - 0,14; SO3 - 0,15;

N2O - 0,02; K2O - 0,02, straty prażenia - 41,68%. „Mykanów” - złoże udokumentowano dla celów wapienniczych w ilości 42,7 mln ton (Woliński, 1965). Złoże położone jest w obszarze najwyższej ochrony wód podziemnych i występowania gleb wysokich klas bonitacyjnych (I-IV) oraz bliskości zabudowań Mykanowa. Zaklasyfikowane zostało do klas 4 i B jako powszechne i konfliktowe. Jego parametry geologiczne są słabo rozpoznane – grubość nadkładu sięga 39,5 m (według obecnych kryteriów bilansowości jest to 15 m), średnia miąższość złoża wynosi 47,93 m. Brak jest informacji odnośnie zawodnienia. Z parametrów jakościowych określono w %:

CaO – 54,62; MgO – 0,29; SiO2. – 1,21; Al2O3 - 0,58; Fe 2O3 - 0,06.

„Rudniki -Rędziny” - złoże posiada dokumentację geologiczną w kat. B+C1 (Kotlarska, 1970). Występujące w nim wapienie i margle przydatne są dla przemysłu wapienniczego i cementowego. Złoże udokumentowano dla cementowni „Rudniki” w ilości 69 mln ton na powierzchni 51 ha. Złoże położone jest w odległości około 200 m na zachód od zabudowań wsi Rędziny. Ze względu na pospolitość występującego w złożu surowca oraz konfliktowość ze względu na częściowe położenie w obszarze występowania gleb chronionych i ochrony ujęcia wody w wygodzie zaklasyfikowano je do klas 4 i B. Z parametrów geologicznych korzystny jest stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża , który wynosi 0,08. Z parametrów jakościowych określono w % zawartość: CaO - 54, MgO -

0,43 i SiO2 -1,86. „Rudniki-Jaskrów” - jest to również złoże rozpoznane wstępnie na potrzeby cementowni „Rudniki” w kat. C1+ C2 w ilości 39,7 mln ton (Michniak, 1994). Kopaliną użyteczną występującą w nim są wapienie i margle dla przemysłu wapienniczego. Złoże posiada 63,7 ha powierzchni, przy grubości nadkładu 2,2 - 12,9 m jej stosunek do miąższości złoża (średnio 60,7m) jest w granicach 0,03 - 0,24. Złoże jest zawodnione w spągu. Parametry jakościowe podano w % zawartość: CaO - 53,48; MgO - 0,38; SiO2 - 2,14; Al2O3 - 0,8;

Fe2O3 - 0,19. Ze względu na powszechne występowanie kopaliny złoże zaliczono do klasy 4, a ze względu na ochronę środowiska do klasy A.

15 Latosówka - Rudniki II” - w granicach arkusza znajduje się tylko pole „Rudniki II” z zasobami 20,5mln ton i średnią zawartością CaO ~ 52%. W złożu udokumentowano wapienie i margle w kat. A+B+C1 (Chrzanowska, 1963). Ze względu na powszechne występowanie kopaliny złoże zaliczono do klasy 4, a ze względu na ochronę środowiska do klasy A. W obrębie obszaru omawianego arkusza mapy w latach 1968-1969 opracowane zostały dokumentacje geologiczne dla dwóch złóż rud żelaza tzn. „Rębielice-Lubojenka” i „Kłobuck I”. Ze względu na złą jakość surowca, który stanowiły cienkie przewarstwienia syderytów ilastych wśród iłowców i mułowców jury środkowej, nie były one przedmiotem zainteresowania ze strony hutnictwa skreślono je z bilansu zasobów w 1994 r.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Ostrowy są obecnie 4 złoża zagospodarowane górniczo, a więc złoża posiadające wyznaczone granice obszarów i terenów górniczych. Największe z eksploatowanych złóż to „Latosówka-Rudniki II” położone pomiędzy miejscowościami Jaskrów i Mstów. Wybierane są w nim wapienie i margle w ilości 535 tys. ton w 2001 r. na potrzeby cementowni „Rudniki”. Wschodnia część tego złoża znajduje się w obrębie arkusza Kłomnice gdzie zakończono eksploatację w polu południowym w 1991 roku. Wyznaczona granica obszaru górniczego, a także terenu górniczego pokrywa się z zasięgiem leja depresyjnego wywołanego odwadnianiem złoża. Ze złoża „Grabówka III” eksploatowany jest piasek bez przeróbki (18 tys. ton w 2001 r.) w obszarze koncesji równym obszarowi złoża i obszarowi górniczemu - 1,8 ha. Złoże „Grabówka II” posiada wyznaczony obszar górniczy - 5,4 ha równy powierzchni koncesji ważnej do 2013 roku. Teren górniczy ma powierzchnię 8,0 ha. W roku 2001 wydobycie wynosiło 24 tys. ton. W zasięgu granic obszaru i terenu górniczego złoża „Grabówka II” znalazło się złoże zaniechane „Grabówka – Ikara”. Do lat 90-tych eksploatowano małe złoża piasków budowlanych: „Ostrowy B”, „Lgota”, „Grabówka – Ikara” i „Wierzchowisko”. To ostatnie złoże wybilansowano w 1992 roku, a w końcu lat 80-tych złoże wapieni „Rudniki”. Wyrobiska zostały zrekultywowane. Ze złóż „Lubojenka” i „Mykanów” eksploatowano nielegalnie kopaliny na potrzeby lokalne. Pozostałe po nich wyrobiska stanowią „dzikie” stanowiska odpadów.

16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Ostrowy występują następujące kopaliny wg Mapy geologicznej Polski (Biernat i inni, 1980): okruchowe, węglanowe i rudy żelaza. Kopaliny okruchowe stanowią piaski i żwiry moren, tarasów kemowych, kemów i akumulacji szczelinowej oraz piaski fluwioglacjalne. Kopaliną użyteczną są piaski drobno-, średnio- i gruboziarniste zawierające od około 70 - 100% ziarn o średnicy poniżej 2 mm i domieszkę żwirów o średnicy powyżej 2 mm w ilości od około 2 do 9%. Resztę stanowią pyły mineralne. Piaski te przydatne są dla celów budowlanych i drogowych. Na omawianym obszarze istnieją złoża posiadające dokumentacje oraz karty rejestracyjne. Są również liczne niewielkie piaskownie i żwirownie eksploatowane okresowo systemem gospodarczym na cele prywatnych użytkowników tzn. właścicieli gruntów, na których są zlokalizowane. Tabela 2

Wykaz obszarów prognostycznych Grubość Nr Wiek Średnia kompleksu Zasoby Powierz- Zastoso- obszaru Rodzaj kompleksu Parametry grubość litologi- w kat. chnia wanie na kopaliny litologiczno- jakościowe nadkładu cznego D (ha) 1 kopaliny mapie surowcowego (m) od-do (tys. t) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 zawartość ziarn poniżej 2 mm (p.p) I 30,2 pż Q 0,36 0,7-46,0 4 537,5 Sd 76-96% zawartość pyłów śr.10,0 Sb mineralnych 3-9% zawartość części organicznych – barwa jaśniejsza od wzorca zawartość zanieczyszczeń obcych – brak Objaśnienia: Rubryka 3: pż - piaski i żwiry Rubryka 4: Q - czwartorzęd Rubryka 9: Sd – drogowe, Sb - budowlane

Liczne punkty potwierdzające występowanie kopaliny, a także otwory wiertnicze badawcze, surowcowe i hydrogeologiczne zdają się potwierdzać istnienie perspektyw na występowanie złóż kruszywa naturalnego. Prowadzone w terenie w ubiegłych latach prace zwiadowcze wykluczyły jednak perspektywy na występowanie złóż piasków i żwirów m.in. w rejonach złóż w Lubojence, Wierzchowisku i Kokawy (Sokołowski, 1975). Zadecydowały

17 o tym zbyt małe grubości serii użytecznej, niekorzystne parametry jakościowe kopaliny wynikające ze zbyt dużego udziału pyłów mineralnych, bliskości zabudowy mieszkalnej, cieków powierzchniowych itp. (Siliwończuk i inni, 1977). Natomiast perspektywy występo- wania złóż kruszywa potwierdzone zostały na obszarze położonym na północny-zachód od Częstochowy (Otrąbek, 1996 ). Biorąc jednak pod uwagę ograniczenia wynikające z ochrony wód podziemnych, stref ochrony pośredniej dla ujęć wód, ochrony użytków rolnych wysokich klas bonitacyjnych i lasów wydzielony został tylko obszar prognostyczny występowania piasków dla celów budowlanych w rejonie pomiędzy Żabieńcem , a Grabówką (Tabela 2). Surowce węglanowe występują prawie na całym obszarze objętym arkuszem Ostrowy za wyjątkiem jego południowo-zachodniego krańca. Są to wapienie od marglistych po krystaliczne, płytowe i skaliste zaliczone do oksfordu dolnego, środkowego i górnego. Tworzą one na omawianym obszarze pokrywę o zmiennej grubości od kilkunastu metrów w części południowo-zachodniej arkusza do około 300 m w jego części północno-wschodniej. Znaczenie surowcowe mają wapienie oksfordu górnego charakteryzujące się parametrami jakościowymi, które czynią je przydatnymi dla przemysłu wapienniczego i cementowego. Na omawianym obszarze obok złóż udokumentowanych istnieje wiele punktów potwierdzających występowanie wapieni. Są to stare, różnej wielkości łomy gospodarskie oraz kamieniołomy, w których z powodu braku zapotrzebowania na ten surowiec eksploatacja zakończona została już wiele lat temu. W wyniku analizy warunków występowania wapieni na obszarze arkusza Ostrowy oraz ich jakości nie wydzielono dla tej kopaliny obszarów perspektywicznych. Negatywne wyniki, wykluczające perspektywy występowania poza obszarami udokumentowanymi wapieni przydatnych dla przemysłu wapienniczego i cementowego uzyskano wcześniej, tzn. w trakcie prac zwiadowczych w rejonie m.in. Mykanowa, Kłobucka, Mstowa i Kościelca (Kutek i inni, 1977; Rypuszyńska, 1977; Radwan, 1982). Prowadzone w ramach tych prac badania stwierdziły niską jakość surowca. Rudy żelaza występują w utworach jury środkowej tworząc wśród iłowców i mułowców cienkie pokłady syderytów ilastych. Ze względu na bardzo niską jakość nie stanowią one przedmiotu zainteresowania dla hutnictwa. Na obszarze arkusza Ostrowy nie ma perspektyw dla występowania złóż rud żelaza, a także kopalin ilastych i glin zwałowych. Wszystkie te kopaliny charakteryzują się złymi parametrami jakościowymi.

18 VII. Warunki wodne

Obszar objęty arkuszem Ostrowy położony jest w zlewni rzeki Warty. Przebiega tu dział wodny III rzędu oddzielający zlewnie rzeki Liswarty i Strugi. Głównymi ciekami powierzchniowymi omawianego obszaru są rzeki: Czarna i Biała Oksza oraz rzeka Kocinka, będące dopływami Liswarty, a także bezpośredni dopływ Warty - rzeka Struga. Ze zbiorników powierzchniowych największy areał zajmują stawy rybne w dolinie Kocinki. W dolnym jej biegu liczne są starorzecza i projektowany jest dwuhektarowy zbiornik retencyjny w Starym Kocinie. Rzeki te prowadzą wody różnej klasy czystości wynikające ze stopnia ich zanieczyszczenia. W roku 2000 zgodnie z oceną WIOŚ rzeka Biała Oksza w punkcie pomiarowym w Łobodnie prowadziła wody pozaklasowe (Czermińska i inni, 2001). Pozostałe rzeki tzn. Czarna Oksza, Kocinka i Struga nie były badane, a w 1996 roku prowadziły wody III klasy. Ten stan zanieczyszczenia wód wynika z wprowadzenia do nich silnie skażonych chemicznie i bakteriologicznie ścieków komunalno-gospodarskich. Na omawianym obszarze użytkowe znaczenie posiada przede wszystkim poziom wodonośny jury górnej. Tworzą go utwory węglanowe wykształcone w postaci szczelino- watych, spękanych wapieni i margli, które powodują, że poziom ten charakteryzuje się znaczną zmiennością parametrów hydrogeologicznych. Wody tego poziomu są ujmowane przez trzy wielostudzienne ujęcia komunalne dla miasta Częstochowy tj. ujęcie w Łobodnie, Wierzchowisku (na mapę naniesiono studnie o wydajności pow. 100 m3/godz). Są to ujęcia o bardzo dużej wydajności, na którą składają się wydajności poszczególnych studni wahające się w granicach od kilku do 250 m3/h. Zatwierdzono strefy ochrony pośredniej dla tych ujęć (Pacholewski i inni, 1997). Ponadto wody tego poziomu eksploatowane są dwoma pojedynczymi studniami 310/K i 5kW zlokalizowanymi w południowej części arkusza. Ich wydajności wahają się w granicach od 136 do 210 m3/h. Eksploatacja wód w tych ujęciach spowodowała utworzenie się wokół nich rozległych lejów depresji. Na mapie zasięg tych lejów podany został wg danych z roku 1988. Natomiast fragment leja depresji zaznaczony w rejonie Rudnik jest częścią rozległego leja depresji powstałego w wyniku górniczego odwadniania złoża wapieni „Latosówka- Rudniki II”. Zasilanie omawianego poziomu odbywa się drogą infiltracji wód atmosferycznych poprzez warstwy utworów czwartorzędowych lub bezpośrednio w strefach wychodni utworów jury górnej.

19 Wody poziomu górnojurajskiego charakteryzują się bardzo dobrą jakością i należą najczęściej do I klasy jakości. Dla poziomu tego wydzielony został GZWP - Częstochowa E nr 326 (obecnie dokumentowany), który reprezentuje typ zbiornika szczelinowo-krasowego z wodami czystymi i bardzo czystymi, nadającymi się do użytku bez uzdatniania. Jest to jednak zbiornik otwarty zasilany w znacznej mierze bezpośrednio poprzez wychodnie utworów jury górnej. Stąd istnieje potencjalne zagrożenie zanieczyszczenia jego wód skażonymi wodami infiltrującymi z powierzchni. Czynnikami, które mają wpływ na pogorszenie się jakości wód zbiornika Częstochowa E jest czystość wód w rzekach oraz chemizacja rolnictwa. Przy niewielkich nawet punktowych ogniskach zanieczyszczeń najmniejsze skażenie może być przyczyną wysokiej i długotrwałej degradacji wód podziemnych. Przykładem tego jest zanieczyszczenie związkami chromu pochodzącymi z odpadów poprodukcyjnych zakładów chemicznych w Aniołowie, stwierdzone także w studni J-312 we Florkowie (woda pozaklasowa wg ŚWIOŚ w Katowicach). Ponad normatywną zawartość anionów NO3 stwierdzono w Łobodnie (S-8). Drugim zbiornikiem występującym w obrębie omawianego terenu jest GZWP - Niecka Miechowska NW nr 408. Występuje on fragmentarycznie w północno-wschodnim rejonie omawianego obszaru. Wydzielony został w utworach kredy górnej budującej zachodnią część Niecki Miechowskiej, których istnienie na omawianym obszarze stwierdzone zostało w trakcie prowadzonych w latach 1994-1996 prac kartograficznych. W obrębie tych utworów występuje również poziom o dobrej jakości wód spełniający kryteria głównych zbiorników wód podziemnych (Lech i inni, 2000). Poza wymienionymi wyżej poziomami w obrębie obszaru objętego arkuszem Ostrowy występuje wodonośne piętro czwartorzędowe i poziom środkowojurajski mające mniejsze znaczenie użytkowe. Piętro wodonośne czwartorzędu związane jest z występowaniem piaszczysto-żwirowych osadów czwartorzędu. Jego miąższość zależna jest od miąższości tych utworów.

Fig. 4. Położenie arkusza Ostrowy na tle mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczegółowej ochrony w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1 – granica GZWP nr 408 (Niecka Miechowska) w kredzie górnej 2 – granica GZWP nr 326 (Częstochowa – Wschód) w jurze górnej 3 – granica GZWP nr 325 (Częstochowa – Zachód) w jurze środkowej, 4 – obszar najwyższej ochrony (ONO) GZWP 5 – obszar wysokiej ochrony (OWO) GZWP

Często tworzy on kilka lokalnych poziomów zawieszonych na glinach zwałowych lub mułkach zastoiskowych. Nie jest to poziom zasobny w wody. Eksploatujące wody tego piętra studnie posiadają wydajność od kilku do kilkunastu m3/h. Jakość wód jest w nim różna. Często są to wody silnie zażelazione lub zaazotowane. Na niską ich jakość wpływa głównie

21 chemizacja rolnictwa oraz skażenie środowiska naturalnego w postaci wielu „dzikich” składowisk odpadów gromadzonych w licznych piaskowniach, żwirowniach, łomach wapiennych, a nawet przydrożnych rowach. Piętro wodonośne jury środkowej jest również eksploatowane. Jednak na omawianym obszarze ma mniejsze znaczenie ze względu na występowanie w nim licznych mało zasobnych warstw wodonośnych. Główną warstwę wodonośną stanowią piaski i słabo zwięzłe piaskowce warstw kościeliskich aalenu i bajosu, występujące na głębokości 150-160 m w południowo-zachodniej części obszaru. Na pozostałym obszarze zalegają one pod kilkuset metrową pokrywą utworów złożonych z młodszych ogniw jury środkowej, wapieni jury górnej i czwartorzędu. Są to wody typu porowego, posiadające często ponadnormatywną zawartość związków żelaza. Funkcjonujące w tej warstwie studnie mają wydajność rzędu 30-70 m3/h. Warstwy wodonośne występują w młodszych ogniwach jury środkowej. Ze względu na niekorzystne wykształcenie utworów, w których występują i małą ich miąższość posiadają niewielką zasobność. Są eksploatowane tylko lokalnie, a uzyskiwane wydajności nie przekraczają 5-6 m3/h (Zembal i inni, 2000). Położenie omawianego obszaru na tle głównych zbiorników wód podziemnych przedstawiono na fig.4 (Kleczkowski , 1990).

VIII. Geochemia środowiskowa

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 809-Ostrowy zamieszczono w tabeli 3. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w siatce około 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie analizy wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zanieczyszczeń zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli 1 próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały zatem przedstawione w postaci mapy punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania gleb (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych odmiennymi kolorami dla gleb zaklasyfikowanych do grup A i B (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do grupy B, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania gleb do grupy B punkty opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z tego miejsca.

Tabela 3 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg) Wartości Zakresy zawartości Wartość Wartość dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi w glebach na arkuszu przeciętnych przeciętnych (Rozporządzenie Ministra Środowiska 809-Ostrowy (median) (median) w glebach z dnia 9 września 2002 r.) w glebach na obszarów arkuszu 809-Ostrowy niezabudowanych Grupa A 1) Grupa B 2) Grupa C 3) Gleby N=10 Polski 4) Metale o przekroczonych N=10 N=6522 Głębokość (m ppt) dopuszczalnych Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) 0-0,3 0-2 wartościach stężeń Głębokość (m ppt) dla grupy C 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11-86 35 27 Cr Chrom 50 150 500 2-10 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 23-169 44 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-1 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1-3 2 2 Cu Miedź 30 150 600 2-20 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1-9 3 3 Pb Ołów 50 100 600 10-48 24 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 0,05 <0,05 1) grupa A Ilość badanych próbek gleb z arkusza 809-Ostrowy w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego (w %) ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, As Arsen 100 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie Ba Bar 100 przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia Cr Chrom 100 gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – Zn Cynk 90 10 dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze Cd Kadm 100 stanu faktycznego, 2) Co Kobalt 100 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem Cu Miedź 100 gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz Ni Nikiel 100 zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i Pb Ołów 90 10 zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 100 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza 809-Ostrowy do poszczególnych grup komunikacyjne, zanieczyszczeń (w %) 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 80 20 N – ilość próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeciętne ilości większości badanych pierwiastków w glebach na terenie arkusza są identyczne lub zbliżone do wartości przeciętnych obliczonych dla najmniej zanieczyszczonych gleb całego kraju. Wyższe wartości median w stosunku do gleb z terenów niezabudowanych Polski występują dla baru, cynku i ołowiu. Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że 80 % badanych gleb należy do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Ze względu na podwyższone zawartości cynku w punktach 9 i 10 gleby te zaliczono do grupy B, co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Gleby o podwyższonych zawartościach cynku zlokalizowane są w okolicy miejscowości Wyczerpy-Jaskrów. Wzbogacenie gleb tego terenu w cynk wiąże się przypuszczalnie z antropogenicznym wzbogaceniem (rejon huty szkła i okolice kamieniołomu). W zdjęciu geochemicznym terenu arkusza z gęstością 1 próbka na 1 km2 zawartości cynku wahają się w granicach 24-67 mg/kg Zn, zaś w Rudnikach dochodzą do 128 mg/kg (Lenartowicz, 2001). Ze względu na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na ocenę ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią

25 terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 5) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma, na arkuszu Ostrowy, wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od nieco powyżej 20 do ponad 50 nGy/h. Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu wschodniego są podobnego rzędu i wahają się w granicach od około 25 do 40 nGy/h. Wartość średnia wynosi około 30 nGy/h, co jest wartością nieznacznie niższą od średniej dla Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Nieco podwyższonymi wartościami promieniowania gamma charakteryzują się gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego, występujące płatami w środkowej i południowej części obszaru arkusza. Niższe wartości są związane z piaskami i żwirami wodnolodowcowymi tego samego zlodowacenia. Osady te dominują na obszarze arkusza Ostrowy. Wartości stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuż obydwu profili są dość zmienne, lecz generalnie są to wartości niskie i wahają się od 0,5 do prawie 7 kBq/m2. Są to więc wartości charakterystyczne dla obszarów słabo zanieczyszczonych.

26 Fig.5. Zanieczyszczenia glebpierwias

809W PROFIL ZACHODNI 809E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5651700 5653597 5649741 5647749 m 5645344 m 5645440 5643633 tkami promieniotwórczymi (naosirz 5635833 5641765 5635550 0 102030405060 0 1020304050 nGy/h nGy/h 27

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5651700

ę 5653597

dnych -opi 5649741 5647749 m 5645344 m 5645440

s si 5643633 at

ki 5635833 5641765 ki 5635550 l o met 012345 012345678 r owej kBq/m2 kBq/m2 arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary lokalizowania składowisk uwzględniono wymagania zawarte w Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienia rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Na mapie, uwzględniając wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery, wyznaczono: - tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizowania wszystkich typów składowisk, - tereny, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej (w rejonach tych lokalizacja składowisk odpadów jest możliwa pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu), - tereny, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, położone w obrębie określonej jednostki geomorfologicznej, stanowią potencjalne obszary dla lokalizacji składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfi-kowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: - izolacyjnych właściwości podłoża - odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów (N, K, O - objaśnienia w Tabeli nr 4), - rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyjętych obszarów ochrony (b - zabudowy mieszkaniowej i obiektów użyteczności publicznej, p - przyrody i dziedzictwa kulturowego, w - wód podziemnych, z - złóż kopalin). Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikające z występowania w obrębie wyróżnionych rejonów zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo-kulturowego. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających

wymienione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planem zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjności podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 4). Tabela 4 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąższość współczynnik filtracji [m] [m/s] rodzaj gruntów N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 ×10−9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 ×10−9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 ×10−7 gliny

Z uwagi na wykształcenie i zmienność naturalnej bariery geologicznej w obrębie preferowanych obszarów wyróżniono: - tereny, gdzie izolacyjność podłoża jest w pełni zgodna z wymaganiami przyjętymi dla określonego typu składowisk odpadów, - tereny o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoża. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowiska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B mapy. Na mapie dokumentacyjnej (dołączonej do materiałów archiwalnych) przedstawiono lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (Tabela 5) wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń potencjalnych obszarów dla lokalizowania składowisk odpadów. Na obszarze arkusza Ostrowy, z analizy dotyczącej wyznaczenia potencjalnych obszarów dla składowania odpadów wyłączono: powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Kocinki, Białej Okszy, Sękawicy, Tylinki i innych mniejszych cieków bez nazwy, strefy ochronne ujęć wód podziemnych „Łobodno” i „Wierzchowisko”, tereny pokryte lasami, których powierzchnie przekraczają 100 ha, obszary położone w strefie 250 m od terenów podmokłych, w tym łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz obszary o zwartej zabudowie miejscowości: Ostrowy, Mykanów, Kokawa, Rudniki, Kolonia Grabówka i Częstochowa. Wyłączeniem objęto

również fragment zbiornika wód podziemnych nr 408 „Niecka Miechowska Północny- Zachód” (północno-wschodnia część obszaru arkusza), dla którego wydzielona została strefa ochronna obejmująca cały obszar zbiornika. Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjności podłoża analizowano tylko te obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające wymagane kryteria przepuszczalności (Tabela 4), a ich strop znajduje się nie głębiej niż 2,5 m p.p.t. Na badanym obszarze do takich gruntów zaliczono jedynie gliny zwałowe. Osady o lepszych właściwościach izolacyjnych, do których należą iły, na powierzchni omawianego obszaru nie występują (Kaziuk, Nowak, 1996 - materiały autorskie). Ze względu na rodzaj naturalnej bariery geologicznej, którą stanowią tutaj gliny zwałowe, o przyjętym na podstawie literatury współczynniku filtracji około 10−7 m/s, wszystkie wyznaczone obszary spełniają jedynie wymagania dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Obszary, gdzie warstwa izolacyjna położona jest pod przykryciem osadów piaszczystych (o miąższości do 2,5 m), bądź charakteryzuje się zmienną miąższością i niejedno- rodnością, oraz w przypadkach, gdy istnieją wątpliwości dotyczące oceny izolacyjnych właściwości gruntów, wynikające z niejednoznacznego charakteru opisu i wydzieleń litologicznych przedstawionych na szczegółowej mapie geologicznej lub profilach otworów analizowanego arkusza, zaliczono do terenów o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża. W obrębie wyznaczonych obszarów dokonano podziału na rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań składowania odpadów na podstawie przyjętych ograniczeń warunkowych. Na omawianym obszarze warunkowe ograniczenia obejmowały: - rejony najwyższej (ONO) i wysokiej (OWO) ochrony wód podziemnych wyróżnione na mapie obszarów głównych zbiorników wód podziemnych dla GZWP nr 326 piętra górnojurajskiego, typu krasowo-szczelinowego „Częstochowa Wschód” obejmującego środkową, zachodnią i południowo- wschodnią część obszaru arkusza, - tereny w obrębie otuliny Parku Krajobrazowego Szlaku Orlich Gniazd, - rejony w odległości do 1 km od zwartej zabudowy mieszkaniowej wydzielonych miejscowości,

- chronione przyrodnicze obiekty punktowe i zabytki architektoniczne w miejsco- wościach: Kocin, Mykanów, Lubojna, Rudniki, Cykarzew, Kolonia Rędziny i Częstochowa, - udokumentowane zółoże kruszywa naturalnego „Lubojenka”. Wychodnie izolacyjnej warstwy glin zwałowych zajmują około 20 % powierzchni terenu i występują głównie we wschodniej, środkowej i południowo-zachodnie części obszaru arkusza. Gliny tworzą płaskie lub lekko faliste fragmenty wysoczyzny polodowcowej o niewielkich spadkach terenu. Typowanie potencjalnych obszarów dla lokalizowania składowisk odpadów oparto o wskazania szczegółowej mapy geologicznej i analizę profili 76 otworów hydrogeologicznych i badawczych, z których 12 znalazło się w granicach wyznaczonych rejonów (Tabela 5). Miąższość glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich stanowiących naturalną barierę izolacyjną nie przekracza zazwyczaj 10 m, jedynie w okolicach miejscowości: Broniszew Nowy i Kolonia Bogusławice (północno-wschodni fragment obszaru arkusza) miąższość glin wynosi odpowiednio 38,0 i 20,5 m. Tu można spodziewać się najkorzystniejszych warunków izolacyjnych podłoża. Na większości wytypowanych obszarów miąższość warstwy glin zwałowych wynosi 1,0-12,5 m, a w wielu przypadkach strop glin jest przykryty serią młodszych osadów piaszczysto-żwirowych. Zmienne warunki izolacyjne podłoża nie upoważniają do planowania lokalizacji składowisk odpadów innych niż obojętne i niebezpieczne. Znaczne przestrzenie w obrębie omawianego arkusza zajmują tereny pozbawione utworów izolacyjnych, co wykazują zarówno profile archiwalnych otworów wiertniczych, jak również wskazania szczegółowej mapy geologicznej. W tych rejonach spotyka się wyrobiska powstałe w wyniku eksploatacji kruszywa naturalnego oraz kamieniołomy, w których wydobywano wapienie i margle jurajskie. Na mapie zaznaczono nisze wyrobiskowe z rejonu miejscowości: Kolonia Miedźno, Cykarzew Północny, Lubojenka, Florków, Wierzchowisko, Wola Kiedrzyńska, Rząsawy i Żabiniec. Miejsca te mogą być w przyszłości wykorzystane do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych po przeprowadzeniu stosownych badań geologicznych i zaprojektowaniu sztucznych barier izolacyjnych w formie zabezpieczeń. W granicach preferowanych obszarów oraz w rejonach istniejących wyrobisk poeksploatacyjnych występuje szereg warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych związanych

ze strefą ochrony wód podziemnych zbiornika nr 326 „Częstochowa Wschód”, otuliną Parku Krajobrazowego Szlaku Orlich Gniazd, ochroną złóż kopalin oraz istniejącą zabudową. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich, projektowanie odpowiednich badań geologicznych, zgodnie z cytowanym na wstępie Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarach planowanego składowania odpadów i ich otoczenia, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno- inżynierskich i hydrogeologicznych, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zagospodarowania terenu dla składowania odpadów. Dane i oceny zaprezentowane na Planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tło dla przedstawianych informacji na Planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza 809 Ostrowy Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Zembal, Liszka, Guzik, 2000). Jak wynika z przytoczonych poniżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

Tabela 5 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie i w sąsiedztwie wydzielonych potencjalnych obszarów dla lokalizacji składowisk odpadów

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej Nr otworu Profil geologiczny Miąższoś występującego pod Archiwum na mapie ć warstwą izolacyjną i nr otworu dokumen- warstwy [m ppt] tacyjnej izola- strop zwierciadło zwierciadło B warstwy cyjnej [m ppt] litologia i wiek warstwy [m] nawiercone ustalone 1 2 3 4 5 6 7 BH 1 0,0 Nasyp 8090010 0,7 Glina 2,8 3,5 Pył, otoczaki 7,0 Żwir, otoczaki 13,9 13,9 39,0 Piasek gruboziarnisty, żwir Q BH 2 0,0 Glina piaszczysta 3,0 8090065 3,0 Piasek średnioziarnisty 8,0 Piasek średnioziarnisty, żwir 13,6 13,6 19,0 Piasek gruboziarnisty, żwir 44,0 Pył piaszczysty Q BH 3* 0,0 Glina piaszczysta Q 8090070 12,0 Glina, rumosz wapienny 38,0 12,0 38,0 Wapienie J 38,0 BH 4 0,0 Gleba 8090022 0,3 Glina piaszczysta, wapienie 15,9 6,4 16,2 Żwir Q 16,2 17,0 Wapienie J BH 5 0,0 Piasek 8090069 1,5 Glina piaszczysta 5,5 7,0 Piasek drobnoziarnisty 8,4 9,0 Glina piaszczysta 15,0 Piasek, żwir 15,0 17,0 Glina piaszczysta, otoczaki Q 22,0 Rumosz wapienny, ił J BH 6* 0,0 Glina piaszczysta Q 20,5 8090071 20,5 Otoczaki, wapienie 22,0 Rumosz wapienny 27,0 24,0 Wapienie J 32,0 BH 7 0,0 Gleba 8090024 0,2 Glina piaszczysta 2,8 3,0 Piasek drobnoziarnisty 3,2 3,2 4,0 Glina zwałowa, piasek 6,0 Glina piaszczysta 9,0 Glina zwałowa, piasek Q BH 8 0,0 Gleba, piasek 8090036 0,2 Piasek różnoziarnisty 1,0 Piasek ze żwirem, otoczaki 2,0 Glina zwałowa, otoczaki 10,5 11,5 12,5 Żwir, piasek 12,5 18,0 Piasek różnoziarnisty, okruchy skał krystalicznych Q

1 2 3 4 5 6 7 BH 9 0,0 Gleba 8090063 0,3 Glina, piasek 4,7 Glina, krzemienie 6,5 Glina, piasek 9,9 10,2 Żwir drobnoziarnisty 12,5 Glina, piasek Q 13,0 Wapienie 23,0 Glina, wapienie 25,5 26,0 Zwietrzelina, krzemienie Cr 26,0 BH 10 0,0 Gleba 8090053 0,5 Piasek gliniasty, żwir 2,0 Glina, żwir 4,0 6,0 Pył Q 12,0 Wapienie, rumosz wapienny 16,0 Wapienie J 33,7 33,7 BH 11 0,0 Gleba 8090029 0,5 Glina piaszczysta 1,5 Glina zwałowa 4,5 5,0 Piasek gliniasty gruboziarnisty, krzemienie 9,0 Piasek różnoziarnisty, otoczaki 11,0 Piasek, rumosz wapienny Q 12,0 Wapienie 19,5 19,5 30,0 Wapienie, krzemienie J BH 12 0,0 Gleba 8090012 0,3 Piasek drobnoziarnisty 1,0 Piasek z otoczakami 2,0 Glina 1,0 3,0 Piasek z otoczakami, piasek gliniasty 4,0 Glina piaszczysta 6,0 Piasek kwarcowy 7,0 Muły 9,0 Piasek pylasty 10,0 Piasek pylasty, pył 16,0 Piasek, ił 16,7 20,0 Piasek ze żwirem, ił 21,0 Pył piaszczysty 22,0 Piasek drobnoziarnisty Q 22,0 23,0 Ił, piasek 25,0 Glina, piasek 27,0 Łupki, ił J

Objaśnienia: BH – bank danych HYDRO, Q – czwartorzęd, Cr – kreda, J - jura, b.d. – brak danych * - otwory wiertnicze zlokalizowane również na MGP - Plansza B

Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięcio- stopniowym podziale przyjmując następujące kryteria oceny: stopień bardzo wysoki - obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych,

stopień wysoki - obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, stopień średni - obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej dostępności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku), bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, stopień niski - obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanieczyszczeń, stopień bardzo niski - obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności.

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego ocenione zostały dla całego arkusza Ostrowy z pominięciem obszarów: występowania złóż kopalin, lasów, użytków rolnych klasy I-IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, zwartej zabudowy miejskiej. Zgodnie z zalece- niami instrukcji naniesiono przebieg projektowanej autostrady A-1, wydzielone zostały obszary o warunkach korzystnych i niekorzystnych dla budownictwa . Na omawianym arkuszu w przewadze występują obszary o korzystnych warunkach: grunty spoiste w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty sypkie- średniozagęszczone, w których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość wody gruntowej przekracza 2 m. Obszary te dominują we wschodniej części obszaru arkusza. Na części powierzchni arkusza występują również obszary o niekorzystnych warunkach dla budownictwa. Są to obszary podmokłe i zabagnione dolin Kocinki, Sękawicy i Strugi gdzie zwierciadło wody nie przekracza 2 m głębokości, w podłożu występują piaszczyste aluwia a także grunty słabonośne takie jak: namuły, mady, torfy oraz lokalnie piaski eoliczne oraz obszary o spadkach terenu powyżej 12%. Zajmują one jednak stosunkowo niewielkie powierzchnie. Ponadto w południowo-wschodniej części arkusza, w miejscowości Rudniki występuje obszar o niedużej powierzchni po prowadzonej niegdyś eksploatacji wapieni na skalę przemysłową. Po tej eksploatacji powstałe wyrobisko zostało zrekultywowane i zalesioene. W rejonach wystąpień utworów jury rzadko spotykane jest zjawisko skrasowienia wapieni.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze objętym arkuszem Ostrowy wydzielone zostały chronione elementy przyrody i krajobrazu, które stanowią barierę dla ograniczania wpływu, często niekorzystnej działalności człowieka na środowisko naturalne. Są to: lasy ochronne, lasy gospodarcze, grunty rolne wysokich klas bonitacyjnych od I do IVa, łąki na glebach pochodzenia organicznego oraz pomniki przyrody. Lasy ochronne zwartym kompleksem występują w zachodniej, północnej i północno- wschodniej części omawianego obszaru. Należą do nich bory sosnowe i mieszane liściasto- iglaste. Z drzew liściastych występują tu często: buki, brzozy, dęby, osiki, a na gruntach podmokłych również olchy, natomiast z drzew iglastych głównie sosny, rzadziej świerki. Na pozostałym obszarze lasy tworzą skupiska o powierzchni od kilku do kilkunastu hektarów. Tabela 6 Wykaz pomników przyrody, użytków ekologicznych Numer Gmina Rok Forma Miejscowość Rodzaj obiektu obiektu zatwier- ochrony powierzchnia (ha) na mapie powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Miedźno 1 P Ostrowy Kłobuck 1994 Pż - dąb szypułkowy śląskie Miedźno 2 P Ostrowy Kłobuck 1994 Pż - dąb szypułkowy śląskie Leśn. Bartkówka Kłobuck 3 P 1954 Pż - dąb szypułkowy oddz. 133 śląskie Kłobuck 4 P Biała Górna 1996 Pż - dąb szypułkowy śląskie Kłobuck U – torfowisko leśne 5 U leśn. Kokocin 1996 śląskie „Czarne Bagno” (2,47)

Objaśnienia: Rubryka 2: P – pomnik przyrody U – urzytek ekologiczny Rodzaj pomnika przyrody: Pż – przyrody żywej

Znajdują się one w przewadze pod zarządem nadleśnictw w Kłobucku i Gildach. Ze względu na zły stan zdrowotny lasów spowodowany pobliskim przemysłem wprowadza się odporniejsze na zanieczyszczania drzewa liściaste. W obrębie tych lasów lub na ich obrzeżach często występują skupiska drzew będące własnością prywatną. Nowa ustawa o zalesieniach sprzyja zalesieniu nieużytków i gruntów rolnych V - VI klasy będących obecnie odłogami.

Na obszarze arkusza znajduje się kilka indywidualnych form ochrony przyrody, do której należą pomniki przyrody żywej i użytki ekologiczne. (Tabela 6). Na omawianym obszarze (także w jego najbliższym sąsiedztwie) nie ma rezerwatów przyrody. Na południowo-wschodnim skrawku arkusza wyznaczono strefę ochronną dla Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Gleby wysokich klas bonitacyjnych występują płatami na znacznej części omawianego obszaru. Są to gleby klas I-IVa typu rędzin wapiennych oraz gleby zailone występujące w rejonach, w których utwory czwartorzędowe wykształcone są w postaci mułków lub glin. Największe powierzchniowo obszary gleb chronionych występują pomiędzy Radostkowem, Mykanowem i Cykarzewem. Łąki na glebach organicznych z rejonu Szarlejki, gdzie występują na torfach rozwiniętych w obszarze źródliskowym rzeki Kocinki, w części środkowej obszaru arkusza w strefie dopływu rzeki Sękawicy do Kocinki oraz rejonie Kuźnicy Kiedrzyńskiej i Cykarzewa. Na omawianym obszarze występują nieliczne stanowiska geologiczne o szczególnym znaczeniu dla udokumentowania. Niegdyś takie stanowisko odsłonięto w rejonie Kamyka w jaskini krasowej rozwiniętej w wapieniach jury górnej. Wypełniały ją nanosy gliniaste, wśród których tkwiły szczątki fauny plioceńskiej i preplejstoceńskiej (Kowalski, 1960). W północnej części obszaru Jury Krakowsko-Wieluńskiej zachowal się ostaniec zbudowany z wapieni skalistych. Występująca w nim fauna amonitów dokumentuje wiek tych wapieni na oksford górny (Tabela 7). Ostaniec ten proponuje się uznać za geologiczne stanowisko dokumentacyjne. Tabela 7 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej

Numer Miejscowość Gmina Rodzaj obiektu Uzasadnienie na mapie 1 2 3 4 5 ze względu na występującą 1 Biała Kłobuck S faunę amonitów, obiekt dokumentuje wiek wapieni (jura górna)

Objaśnienia: kolumna 4 S - skałka

Zgodnie z systemem krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1995) za obszar węzłowy o znaczeniu krajowym uznano obszar Jury Wieluńskiej na terenie objętym

arkuszem. Z obszarami węzłowymi znadującymi się poza obszarem arkusza - Borów Stobrawskich i Jury Krakowsko-Częstochowskiej łączą go korytarze ekologiczne - Częstochowski Warty (fig. 6).

Fig. 6 Położenie arkusza Ostrowy na tle systemów ECONET (Liro, 1995) i CORINE (Dyduch-Falniowska, 1999)

System ECONET 1 - Granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym; 30M - Obszar Jury Krakowsko-Częstochowskiej. 2 - Granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym: 10K - Obszar Borów Stobrawskich, 15K - Obszar Wyżyny Wieluńskiej. 3 - Korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym 52k - Częstochowski Warty, 54k - Koniecpolski

System CORINE/Natura 2000 - Ostoje przyrody o znaczeniu europejskim 4 - obszar o pow. > 100 ha, 386 -Załęczański Łuk Warty, 429 - Okolice Wręczycy, 442 - Jura Krakowsko-Częstochowska, 442a - Zielona Góra, 442b - Skały Jurajskie koło Olsztyna, 442c - Sokole Góry, 442f - Parkowe, 445- Stawki, 5 - obszar o pow. < 100 ha, 386a - Węże, 393 - Jaskinia Szachownica

Według programu CORINE (Dyduch-Falniowska i inni, 1999) południowo-wschodni skrawek obszaru arkusza obejmuje ostoję przyrody o znaczeniu międzynarodowym - Jurę Krakowsko-Częstochowską.

Tabela 8 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE / Natura 2000 Numer NATURA 2000 Powierzchnia Motyw na Nazwa ostoi Typ Status Ilość (ha) wyboru Gatunki fig.6 ostoi Siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 Sd, Fl, Pł Jura Krakowsko- R,G,M, Fl, Bk, Rb, > 16 z Dyrektywy 442 268674 Rb, Zb, Fa, - Częstochowska L Pł, Pt, Gd, Ss Habitatowej Gm, Kr

Rubryka 4: R - tereny rolnicze, L - lasy, M – murawy i łąki, G - unikatowe formy geomorfologiczne Rubryka 5 i 7: Sd - siedliska, Zb -zbiorowisko, Rb - ryby, Pł - płazy, Gd - gady, Ss – ssaki, Fl – flora, Fa - fauna, Gm – geomorfologia, Kr – krajobraz, Bk - bezkręgowce, Pt - ptaki

XII. Zabytki kultury

Ze względu na ilość i klasę zabytków obszar arkusza Ostrowy nie jest zasobny w obiekty zabytkowe. Występujące na nim zabytki to głównie obiekty sakralne. Obok nich występują również pozostałości zabudowań dworskich, domy i zagrody, a pojedynczo również obiekty architektury przemysłowej. Większość z wymienionych zabytków nie posiada statusu obiektu prawnie chronionego. Wymienione obiekty pochodzą z okresu od pierwszej połowy XIX wieku do początku wieku XX. Wyjątek stanowi drewniana dzwonnica w Białej Górnej, pochodząca z XVIII wieku. Starszych zabytków na omawianym obszarze nie ma. Do zabytków z pierwszej połowy XIX wieku należą głównie zabytki sakralne, tzn. kaplice w Jamnie i Kocinie Nowym, kościoły w Mykanowie i Rudnikach oraz dzwonnica w Lubojni i zespół dworski w Kamyku. Z okresu późniejszego, tzn. z drugiej połowy XIX wieku lub jego końca pochodzą: kaplica w Kuźnicy Kiedrzyńskiej, kościół w Rędzinach oraz pozostałości zespołu dworskiego w Kościelcu. Pozostałe zabytki są z początków XX wieku. W 1978 roku w województwie częstochowskim przeprowadzono spis zabytków. Znalazły się w nim obok kościołów i kaplic również domy mieszkalne i zagrody wiejskie. Niektóre z tych zabytków, jak np. dom w Gruszewni, obecnie nie istnieją, a część z nich

ulega systematycznej dewastacji. W spisie tym jako zabytek znalazły się ruiny wapiennika z Białej Górnej pochodzącego z początków XX wieku. Na obszarze arkusza występują liczne stanowiska archeologiczne. Zlokalizowane są one głównie wzdłuż rzeki Kocinki, Białej Okszy w rejonie Ostrów, a także w rejonie Czarnego Lasu oraz Wyczerpów Dolnych. Są to osady kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich, kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza oraz ślady osadnictwa z epoki kamienia, a także okresu wczesnego średniowiecza.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze objętym arkuszem Ostrowy występują złoża kruszywa naturalnego, tzn. piaski przydatne dla celów budowlanych i drogowych oraz wapienie dla przemysłu cementowego i wapienniczego. Występują one w 17 złożach, z których cztery największe udokumentowano w kat. C2, pozostałe 11 w kat.C1. Złoża wapieni „Rudniki – Rędziny i „Latosówka – Rudniki II” udokumentowano w kat. B+C1 jako bazę surowcową dla cementowni Rudniki. Duże złoża kruszyw „Łobodno” i „Lubojenka” rozpoznane wstępnie z zasobami powyżej 20mln. ton nie znajdują zainteresowania ze strony inwestorów mimo projektowanej trasy autostrady A-1. Obserwowane jest natomiast zainteresowanie małymi złożami piasków w rejonie Częstochowy i Kłobucka. Na wymienionym obszarze udokumentowane były również złoża rud żelaza „Rębielice-Lubojenka” oraz „Kłobuck I”. Ze względu na złą jakość kopaliny i brak zainteresowania nią ze strony hutnictwa skreślono je z bilansu zasobów. Ewentualna eksploatacja udokumentowanych złóż nie będzie uciążliwa dla środowiska naturalnego. Ograniczenia związane z koniecznością ochrony wód, lasów i krajobrazu spowodowały, że tylko złoże „Łobodno” i „Ostrowy B” zaliczono do klasy C. Omawiany obszar nie jest perspektywiczny dla występowania kopalin, szczególnie kruszyw grubych. Ze względu na małe zapotrzebowanie na surowce, w wielu udokumentowanych lub zarejestrowanych złożach nie rozpoczęto eksploatacji lub ją zarzucono. Barierą do wyznaczania obszarów perspektywicznych są również elementy przyrody wymagające ochrony jak występowanie gleb wysokich klas bonitacyjnych, ujęcia wód komunalnych dla Częstochowy, chronione kompleksy leśne itp. Dlatego w trakcie opracowywania arkusza Ostrowy wytypowano tylko jeden obszar prognostyczny i perspektywiczny dla kruszywa naturalnego w rejonie Grabówki.

Obszar arkusza poza aglomeracją Częstochowy posiada charakter rolniczy ze znaczącą uprawą roślin szklarniowych, z upadającym przemysłem ciężkim i lekkim. W regionie częstochowskim przemysł skupia się w dużych ośrodkach miejskich. Rozwinięty jest tu zarówno przemysł ciężki jak i lekki. Drobny przemysł natomiast rozwija się w małych miejscowościach, głównie produkcja obuwia i drobnego sprzętu. Jednak ze względu na obecną recesję obszar omawianego arkusza nie ma perspektyw na znaczny rozwój przemysłu, w tym przemysłu wydobywczego. Plany budowy autostrady A-1 mogą spowodować rozpoczęcie eksploatacji kruszywa naturalnego, tzn. piasków i kamieni dla celów drogownictwa. Wystarczą na to udokumentowane zasoby kopalin. Nie ma więc konieczności poszerzenia bazy tych surowców. Obszar arkusza Ostrowy znajduje się na uboczu głównych szlaków turystycznych. Nie ma również zabytków, które przyciągałyby zwiedzających. Leży jednak na pograniczu dwóch obszarów atrakcyjnych turystycznie: Jury Krakowsko-Częstochowskiej i Jury Wieluńskiej. Duże obszary leśne z dzikimi lecz zanieczyszczonymi rzeczkami, znajdujące się w północnej części arkusza wymagają inwestycji proekologicznych typu kanalizacji ściekowych i oczyszczalni ścieków. Przykładem tego jest wstrzymana budowa zbiornika retencyjnego w Ostrowach, który w wyniku nie spełnienia tych wymogów stał by się zbiornikiem ścieków. Największym zagrożeniem są „dzikie” wysypiska śmieci, wśród których nierzadko spotkać można odpady toksyczne pochodzące z zakładów przemysłowych. Do składowania śmieci wykorzystywane są liczne kopanki i łomy, obecnie nieczynne, stanowiące pozostałości po prowadzonej niegdyś eksploatacji piasków i wapieni. Śmietniska te stanowią ogromne niebezpieczeństwo dla głównego zbiornika wód podziemnych Częstochowa E 326, gdzie funkcjonują liczne studnie oraz ujęcia komunalne wód m.in. w Łobodnie i Wierzchowisku. Następnym zagrożeniem dla jakości wód podziemnych jest chemizacja rolnictwa oraz nadmierne zanieczyszczenie bakteriologiczne wód w rzekach, spowodowane zrzutami do nich ścieków gospodarskich. Niezbędne jest więc podjęcie działań, które zapobiegałyby coraz większemu zanieczyszczeniu środowiska, a szczególnie wód podziemnych omawianego obszaru. Problem rozwiązać mogłoby wybudowanie lokalnych oczyszczalni ścieków oraz odpowiednio zabezpieczonych składowisk odpadów komunalnych. W wyniku zmniejszenia się emisji pyłu z cementowni Rudniki została ona skreślona w roku 2000 z listy zakładów najbardziej uciążliwych w skali kraju. Ważnym dla poprawienia jakości środowiska

naturalnego jest program unijny zalesiania nieużytków i gruntów rolnych poniżej V klasy bonitacyjnej i budowa zbiorników małej retencji. Na obszarze arkusza Ostrowy istnieją warunki dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Naturalna warstwa izolacyjna wykształcona w postaci glin zwałowych osiąga miąższość zmieniającą się w granicach od 1,0-10,5 m, do 15,9-38,0 m. Wychodnie glin zwałowych zajmują rozległe obszary, głównie we wschodniej części terenu i tu można spodziewać się najkorzystniejszych warunków izolacyjnych podłoża. Obszarom o dobrych warunkach izolacyjności podłoża towarzyszą rejony o warunkach zmiennych, gdzie przypowierzchniowe serie gruntów spoistych mają mniejsze miąższości lub są przykryte warstwą młodszych utworów piaszczysto-żwirowych. Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. XIV. Literatura

AKERBLOM G.,1986 – Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. BIERNAT S., HAISIG J., LEWANDOWSKI J.,WILAMOWSKI S., 1980 - Mapa geologiczna Polski 1:200 000 arkusz Częstochowa. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa CHRZANOWSKA M., 1963 - Dokumentacja geologiczna złoża wapieni jurajskich ”Rudniki- Latosówka” dla cementowni „Rudniki”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. CZERMIŃSKA B., GŁĄB J., SZYMAŃSKA L., 2000 – Stan środowiska w woj. śląskim w latach 1999 -20000, Śląski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska Katowice. DYDUCH-FALNIOWSKA A., 1999 - CORINE biotopes w integracji danych przyrodniczych w Polsce, Instytut Ochrony Przyrody, PAN, Kraków. INSTRUKCJA wykonania i aktualizacji Mapy Geologiczno-Gospodarczej Polski – 2002, Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa. KAZIUK H., DOMINIAK S., 1997 - Mapa Geologiczno-Gospodarcza Polski, arkusz Ostrowy. Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa KLECZKOWSKi A.S., 1990 - Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Wydawnictwo. Instytutu Hydrogeologii Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków. KONDRACKI J., 1998 - Geografia regionalna Polski, PWN Warszawa.

KOTLARSKA B, 1970 - Dokumentacja geologiczna złoża wapieni jurajskich „Rudniki- Rędziny”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. KUTEK J., WIERZBOWSKI A., BEDNAREK J., MATYJA B., MARCINKOWSKI E R., 1977 - Wyznaczenie perspektywicznych rejonów zasobów węglanowych wysokich i niskich klas w paśmie Jury Krakowsko-Częstochowskiej w oparciu o analizę facjalną rozwoju tej formacji, Arch. Uniwersytetu. Warszawskiego Warszawa. LECH R., ŁUKACZYŃSKI I., MUSIAŁ T., 2000 – Dokumentacja hydrogeologiczna GZWP 408 – Niecka Miechowska część NW. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. LIRO A., 1995 – koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET, Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas Geochemiczny Polski 1:2500000, Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa. ŁĘGOSZ B., 1978 - Surowce użyteczne gminy Miedźno i możliwości ich wykorzystania. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. ŁĘGOSZ B., 1989 - Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Grabówka Ikara” Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. MALICKI W., 1994 - Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża piasków „Grabówka III” Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

MICHNIAK M., 1993 - Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoża wapieni jurajskich w miejscowości Miedźno. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. MICHNIAK M., 1994 - Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża wapieni „Rudniki-

Jaskrów” w kat.C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. OTRĄBEK L., 1996 - Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska miasta i gminy Kłobuck. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. PACHOLEWSKI A., GUZIK M., LISZKA P., MALICKI W., 1997 - Dokumentacja stref ochronnych ujęć WPWiK w Częstochowie. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. POLACZEK R., 1986 - Karta rejestracyjna złoża piasków budowlanych Borowno, Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

POMAŁECKI L., 2000 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kategorii C1 złoża piasków „Grabówka III” Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2002 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2000 r. – 2001, Państwowy Instytut. Geologiczny, Warszawa.

RADWAN D., 1982 – Sprawozdanie z badań poszukiwawczych złóż surowców węglanowych w rejonie Rudniki – Mstów. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. RÜHLE E., 1972 - Mapa geologiczna Polski bez utworów czwartorzędowych w skali 1:500 000 Instytut Geologiczny, Warszawa. RÜHLE E., 1977 - Mapa geologiczna Polski 1:500 000 Instytut Geologiczny, Warszawa RYPUSZYŃSKA S., 1969 - Surowce użyteczne gminy Mykanów i możliwości ich wykorzystania. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. SILIWOŃCZUK Z., GIĘTKA H., KARDAŚ R., ŁĘGOSZ B., 1977 - Mapa geologiczno- surowcowa kruszywa naturalnego województwa częstochowskiego w skali 1:200 000, Instytut Geologiczny Warszawa. SOKOŁOWSKI H., 1975 - Sprawozdanie z robót i badań geologiczno-zwiadowczych wykonanych za kruszywem naturalnym w rejonie byłego powiatu częstochowskiego. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. STOLARSKI S., 1980 - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Lubojenka” w kat.C2, Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. STOLARSKI S., 1981 - Karta rejestracyjna złoża piasków budowlanych „Lgota”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. STOLARSKI S., 1990 - Dokumentacja piasków „Łobodno” dla potrzeb budownictwa drogowego. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. STOLARSKI S., 1994 - Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża piasków „Grabówka II”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. STOLARSKI S., 1998 – Dodatek nr 2 do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoża piasków budowlanych „Grabówka II” w kategorii C1. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. TOLL J., 1987 - Karta rejestracyjna złoża piasków budowlanych „Ostrowy B”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. TOLL J., 1988 - Karta rejestracyjna złoża piasków budowlanych „Ostrowy A”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. WOLIŃSKI W., 1965 - Dokumentacja geologiczna złoża wapieni jurajskich „Mykanów” k/Częstochowy. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. ZEMBAL M., LISZKA P., GUZIK M., 2000 - Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.