PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz OSTROWY (809) Warszawa 2004 Autorzy: Jan PINKOSZ*, Janusz WRONA***, Józef LIS**, Anna PASIECZNA**, Stanisław WOŁKOWICZ** , Elżbieta OSENDOWSKA****, Tomasz LICHWIEROWICZ**** Główny koordynator MGP: Małgorzata SIKORSKA – MAYKOWSKA** Redaktor regionalny: Albin ZDANOWSKI** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska** * Katowickie Przedsiębiorstwo Geologiczne, Al. W. Korfantego 125 a, 40-156 Katowice, **Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ***Częstochowskie Przedsiębiorstwo Geologiczne, Sp. z o.o., Al. Wolności 77/79 ****Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL S.A., ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa ISBN 83-7372-036-7 Copyright by PIG and MŚ , Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp (J. Pinkosz) .............................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (J. Pinkosz) ............................................... 3 III. Budowa geologiczna (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak) ........................................... 5 IV. Złoża kopalin (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak) ....................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S .Dominiak..................... 16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak)….17 VII. Warunki wodne (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak) .................................................. 19 VIII. Geochemia środowiska ………………………………………………………………..22 1. Gleby (J. Lis, A. Piaseczna) ............................................................................................... 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze (S. Wołkowicz)……………………………………………25 IX. Składowanie odpadów (E. Osendowska, T. Lichwierowicz) ……………………………28 X. Warunki podłoża budowlanego (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak)…………………35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (J. Pinkosz, H. Kaziuk, S. Dominiak)…………………36 XII. Zabytki kultury (H. Kaziuk, S. Dominiak)……………………………………………39 XIII. Podsumowanie (Jan Pinkosz) ………………………………………………………..40 XIV. Literatura…………………………………………………………………………… 42 I. Wstęp Przy opracowaniu arkusza Ostrowy Mapy geośrodowiskowej Polski, w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Ostrowy Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanej w roku 1997 roku w Częstochowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym Spółka z o.o., (Kaziuk i inni, 1997). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji (Instrukcja, 2002) w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym. Mapa geośrodowiskowa jest zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury na tle wybranych elementów hydrogeologicznych, geologiczno-inżynierskich, przyrody i zabytków kultury. W opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne znajdujące się w: Wydziale Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, Wojewódzkim Inspektoracie i Okręgowym Zarządzie Lasów Państwowych w Katowicach, Instytucie Upraw i Nawożenia w Puławach. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o złożach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Ostrowy obejmuje powierzchnię około 328 km2, ograniczony jest - współrzędnymi geograficznymi 50o50’ - 51o00’ szerokości geograficznej północnej oraz 19o00’ - 19o15’ długości geograficznej wschodniej. Położony jest on w obrębie dwóch makroregionów: Wyżyny Przedborskiej obejmującej północno-wschodni fragment arkusza oraz Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej obejmującej większość obszaru arkusza (Kondracki, 1998). Jest to obszar zróżnicowany morfologicznie. W części południowej charakteryzuje się występowaniem bardzo urozmaiconej rzeźby polodowcowej. Tworzy ją szereg morenowych pagórów wznoszących się na wysokość 240-260 m n.p.m., rozciętych licznymi obniżeniami. Towarzyszą im liczne wyniesienia zbudowane z wapieni górnojurajskich, miejscami o charakterze ostańców jak np. w rejonie Białej. Towarzyszą im liczne wyniesienia zbudowane z wapieni górnojurajskich, miejscami o charakterze ostańców jak np. w rejonie 3 Białej. Natomiast jego część północną stanowi płaska wyrównana powierzchnia, położona na wysokości 215 - 220 m n.p.m. pocięta wąskimi dolinami rzek: Białej Okszy, Kocinki, Sękawicy i Strugi. Fig. 1. Położenie arkusza Ostrowy na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) granice: 1 - prowincji, 2 - podprowincji, 3 - makroregionu, 4 - mezoregionu Nizina Południowowielkopolska 318.23 – Kotlina Szczercowska Wyżyna Woźnicko-Wieluńska 341.21 –Wyżyna Wieluńska Wzniesienie Południowomazowieckie 318.81 – Wysoczyzna Bełchatowska 341.22 – Obniżenie Liswarty Nizina Śląska 318.57 – Równina Opolska 341.23 - Próg Woźnicki Wyżyna Przedborska 342.11 – Wzgórza Radomszczańskie 341.24 - Próg Herbski 342.13 - Próg Lelowski 341.25 – Obniżenie Górnej Warty 342.14 – Niecka Włoszczowska 341.26 – Obniżenie Krzepickie Wyżyna Krakowsko-Częstochowska 341.31 – Wyżyna Częstochowska Administracyjnie omawiany obszar należy do województwa śląskiego i obejmuje gminy: Mykanów, Kruszyna, Rędziny, Mstów w powiecie częstochowskim, a także gminy 4 Miedźna, Kłobuck i Wręczyca Wielka w powiecie kłobuckim, oraz fragment gminy Nowa Brzeźnica, powiat Pajęczno. Jest to obszar typowo rolniczy. Grunty rolne stanowią około 60% jego powierzchni, natomiast wskaźnik lesistości mieści się w granicach średniej krajowej (około 28%). Reszta obszaru to łąki, sady, pastwiska oraz nieużytki. Gleby obszaru arkusza są w większości brunatne wyługowane, wytworzone z piasków glinianych i glin zwałowych oraz gleby bielicowe piasków rzecznolodowcowych. Niewielki ich procent gleb przypada na gleby torfowe i murszowe dolin rzecznych oraz rędziny w miejscach wychodni utworów jury. Ogólnie należą one do kompleksu dobrego i średniego żytniego. Poziom produkcji rolnej jest tu średni dzięki uprawom warzyw głównie szklarniowych i hodowli drobiu. W drobnych gospodarstwach uprawia się przede wszystkim żyto, jęczmień i ziemniaki. Obszar omawianego arkusza położony jest w centrum przejściowego i zmiennego klimatu Polski, na granicy dwóch dzielnic klimatycznych, łódzkiej i częstochowsko- kieleckiej. Suma opadów rocznych dochodzi tu do 700 mm, natomiast średnia roczna temperatura wynosi około 70 C (Hereżniak, 1993). Gęstość zaludnienia kształtuje się powyżej średniej krajowej. Najbardziej zurbanizowana jest południowa część gdzie znajduje się aglomeracja Częstochowy. Jest ona ośrodkiem skupiającym większość zakładów przemysłowych. Poza nią zakłady przemysłowe, związane głównie z przemysłem cementowym i wapienniczym, znajdują się w Rudnikach. Ponadto w wielu miejscowościach w ciągu ostatnich kilku lat powstały małe, prywatne warsztaty produkujące głównie obuwie i różne drobne akcesoria. Nie rozwinął się tutaj jak dotąd przemysł wydobywczy. Na skalę przemysłową prowadzona była jedynie eksploatacja wapieni w Rudnikach. Cały obszar arkusza posiada gęstą sieć dróg i doskonałą infrastrukturę techniczną. Głównymi szlakami komunikacyjnymi jest odcinek drogi DK-1 Katowice-Warszawa oraz linie kolejowe Częstochowy do Warszawy i Chorzewa-Siemkowic. Natomiast do ważniejszych szlaków komunikacyjnych należą drogi łączące: Częstochowę z Kłobuckiem nr 43 i Radomskiem - nr 91. Ponadto na obszarze arkusza istnieje lotnisko aeroklubu w Rudnikach, które ma szansę stać się lotniskiem krajowym III. Budowa geologiczna Obszar arkusza Ostrowy na tle budowy tektonicznej prawie w całości znajduje się na obszarze monokliny przedsudeckiej. Północno-wschodni skraj arkusza należy do synklino- rium mogileńsko-łódzkiego. Podłoże podczwartorzędowe budują utwory: karbonu, permu, 5 triasu, jury, trzeciorzędu, kredy i czwartorzędu. Natomiast najstarszymi odsłaniającymi się na powierzchni są utwory jury środkowej i górnej (Rühle, 1986). Utwory paleozoiczne nawiercono tylko jednym otworem wiertniczym Rzeki JG-1, w którym stwierdzono występowanie ciemnoszarych wapieni, iłowców i mułowców karbonu dolnego oraz zlepieńców, piaskowców, iłowców piaszczystych i mułowców permu. Utwory te podścielają niezgodnie na nich leżące utwory triasu dolnego, wykształcone jako pstre iły i piaski oraz wapienie margliste i dolomity. Powyżej nich leży seria wapieni marglistych, krynoidowych, falistych oraz dolomitycznych i dolomitów triasu środkowego. Nadbudowują ją utwory w postaci szarych iłowców i mułowców zawierających wkładki zlepieńców, piaskowców i dolomitów należące do triasu górnego. Przykrywa je seria utworów piaszczysto-żwirowych jury dolnej, nad którymi zalega kompleks ciemnoszarych, prawie czarnych iłowców i mułowców z przewarstwieniami piaskowców oraz syderytów należących do jury środkowej - aalenu i bajosu. W serii tych utworów dokumentowane były złoża rud żelaza w regionie częstochowskim (fig. 2). Ponad tymi utworami leżą podobne litologicznie utwory batonu. Górne ogniwa utworów tego wieku tworzą wychodnie w południowo- zachodniej części obszaru arkusza. Najwyższym ogniwem jury środkowej są szarozielone wapienie z glaukonitem i wapienie margliste przechodzące ku górze w żółtoszare wapienie z glaukonitem oraz charakterystyczną warstwę bulastą. Utwory te nie mają żadnego znaczenia surowcowego. Jura górna reprezentowana jest przez miąższy kompleks wapieni oksfordu