Arkusz KĘTRZYN (102)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy plansza A: Katarzyna Bednarz*, Alicja Pobratyn*, Mateusz Szymanowski* Autorzy plansza B: Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Krystyna Wojciechowska*** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – Przedsi ębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o., ul. Hanke Bosaka 3A, 25-214 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp K. Bednarz ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza K. Bednarz ...... 4 III. Budowa geologiczna A. Pobratyn ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin K. Bednarz ...... 11 V. Górnictwo kopalin K. Bednarz ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin K. Bednarz ...... 15 VII. Warunki wodne A. Pobratyn ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne ...... 18 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby P. Kwecko ...... 21 2. Osady I. Bojakowska ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze H. Tomassi-Morawiec ...... 27 IX. Składowanie odpadów K. Wojciechowska ...... 30 X. Warunki podło Ŝa budowlanego K. Bednarz ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu K. Bednarz ...... 39 XII. Zabytki kultury M. Szymanowski ...... 44 XIII. Podsumowanie K. Bednarz , K. Wojciechowska ...... 46 XIV. Literatura ...... 48

I. Wst ęp

Arkusz K ętrzyn Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowany został w 2011 roku Przedsi ębiorstwie Geologicznym Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A), Przedsi ę- biorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA w Warszawie oraz Pa ństwowym Instytucie Geolo- gicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Wykonano go zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza K ętrzyn Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Sroga, 2006 r.). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą du Ŝą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do niniejszego opracowania zebrano w archiwach: Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Olsztynie, Starostwa Powiatowego w K ętrzynie, Centralnym Ar- chiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, a takŜe w Wo-

3 jewódzkim Oddziale Słu Ŝby Ochrony Zabytków w Olsztynie. Wykorzystane zostały równie Ŝ materiały uzyskane w Urz ędzie Miasta K ętrzyna i urz ędach gmin, a tak Ŝe ze stron interneto- wych Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie. Dane zostały zweryfi- kowane w terenie. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej, jako baza danych Mapy Geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza K ętrzyn wyznaczaj ą współrz ędne 21 o15’ −21o30’ długo ści geograficznej wschodniej i 54 o00’ −54 o10’ szeroko ści geograficznej północnej. Jest on poło Ŝony w północ- nej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego i obejmuje środkow ą cz ęść powiatu k ę- trzy ńskiego. W granicach arkusza znajduj ą si ę fragmenty gmin: Korsze, Barciany i Srokowo, wi ększa cz ęść gminy K ętrzyn oraz miasto K ętrzyn. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) obszar omawianego arkusza znajduje si ę na pograniczu dwóch podprowincji: Pobrze Ŝa Wchodniobałtyckie i Po- jezierza Wschodniobałtyckie (prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski). Zgodnie z po- działem na mniejsze jednostki − mezoregiony, cała północno-zachodnia cz ęść obszaru arkusza nale Ŝy do Niziny S ępopolskiej (makroregion Nizina Staropruska), cz ęść środkowa i połu- dniowa do Pojezierza Mr ągowskiego, a północno-wschodnia do Krainy Wielkich Jezior Ma- zurskich. Dwa ostatnie mezoregiony stanowi ą element rozległego makroregionu Pojezierze Mazurskie (fig. 1). Nizina S ępopolska jedynie w cz ęś ci północnej omawianego obszaru przedstawia nieck ę wypełnion ą glin ą morenow ą. W rejonie na północ i zachód od K ętrzyna powierzchnia terenu wznosi si ę do wysoko ści rz ędu 85-110 m n.p.m. i jest morfologicznie urozmaicona wzgórza- mi morenowymi. Dodatkowym urozmaiceniem rze źby s ą tu erozyjne doliny rzeczne Gubra i jego dopływu – Dajny, wci ęte w podło Ŝe na gł ęboko ść do 20 m. Ku wschodowi i południo- wemu wschodowi falista nizina przechodzi w wysoczyzn ę morenow ą Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i Pojezierza Mr ągowskiego. Kraw ędź wysoczyzny ze wzgórzami strefy marginal- nej lodowca przebiega od Wilkowa przez K ętrzyn, Star ą i Now ą Ró Ŝank ę. Dominuj ącym elementem w krajobrazie wysoczyzny s ą wzgórza morenowe o znacznych niekiedy wysoko- ściach wzgl ędnych (do 40 m) i kemy. Wznosz ą si ę one ponad pofalowan ą wysoczyzn ę do wysoko ści 140-160 m n.p.m. Obni Ŝenia s ą wypełnione utworami zastoiskowymi, wodnolo-

4 dowcowymi i torfowymi tworz ąc równiny na wysoczy źnie. W cz ęś ci wschodniej zagł ębienia wytopiskowe s ą wypełnione wodami jezior.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Kętrzyn na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – miejscowo ści, 4 – granica pa ństwa, 5 – jeziora, 6 – rzeki

Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) Podprowincja Pobrze Ŝe Wschodniobałtyckie (841) Makroregion Nizina Staropruska (841.5) Mezoregion Nizina S ępopolska (841.59) Podprowincja Pojezierze Wschodniobałtyckie (842) Makroregion Pojezierze Mazurskie (842.8) Mezoregiony: Pojezierze Mr ągowskie (842.82), Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (842.83), Kraina Węgorapy (842.84)

Pod wzgl ędem klimatycznym obszar w granicach arkusza K ętrzyn nale Ŝy do Regionu Północnomazurskiego (Wo ś, 1999). Kontynentalizm klimatu, typowy dla Mazur, jest łago- dzony blisko ści ą Bałtyku. Średnia temperatura roczna wynosi +7 oC, roczna suma opadów atmosferycznych – 600 mm, najmniej opadów przypada na styczeń, najwi ęcej na lipiec. Śred- nia liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi 80, a wilgotno ść powietrza oscyluje w granicach od 81 do 85%. Przy ogólnej przewadze wiatrów z kierunku zachodniego wiosn ą i jesieni ą zwi ęk- sza si ę udział wiatrów wschodnich. Okres wegetacji ro ślin jest wyra źnie skrócony w stosunku

5 do terenów centralnej Polski i trwa zaledwie 157 dni. Specyficzne dla tego regionu jest bardzo rzadkie wyst ępowanie pogody przymrozkowej bardzo chłodnej i jednocze śnie słonecznej. W granicach arkusza na wysoczy źnie dominuj ą gleby bielicowe i pseudobielicowe, wy- tworzone na glinach zwałowych i piaskach gliniastych. W dolinach rzecznych i obni Ŝeniach terenu wyst ępuj ą gleby organogeniczne: torfowe, murszowo-torfowe, mułowo-torfowe i murszowo-mineralne. Zaj ęte s ą one przewa Ŝnie przez ł ąki i pastwiska. Na glinach zwałowych i iłach zastoiskowych Niziny S ępopolskiej wytworzyły si ę ci ęŜ kie gleby brunatne i czarne ziemie o du Ŝej urodzajno ści. Stosunkowo mał ą powierzchni ę zajmuj ą tu gleby hydrogeniczne. Tereny le śne zajmuj ą około 11% powierzchni arkusza, w wy Ŝszych poło Ŝeniach cz ęś ci pojeziernej, na nieco słabszych glebach. S ą to w zdecydowanej wi ększo ści lasy pa ństwowe, administrowane przez nadle śnictwa w Srokowie i w Mr ągowie. Dominuj ącym typem siedliska jest las świe Ŝy; znaczne powierzchnie na terenach podmokłych zajmuje las mieszany świe Ŝy i ols. Gatunkami panuj ącymi w drzewostanie s ą gatunki li ściaste, zajmuj ące około 60% powierzchni le śnej. S ą to głównie: brzoza, d ąb i olcha. Na południu wzrasta udział so- sny, modrzewia i świerka. Podstaw ą gospodarki omawianego regionu jest rolnictwo, czemu sprzyja stosunkowo wysoka jako ść gleb, dobre warunki agroklimatyczne oraz korzystna struktura własno ściowa gospodarstw rolnych. Pod wzgl ędem urodzajno ści gleb powiat k ętrzy ński plasuje si ę na pierwszym miejscu w województwie. Znaczny odsetek gleb nale Ŝy do klasy bonitacyjnej IIIb i IIIa, szczególnie w cz ęś ci nizinnej (na północnym zachodzie). W strukturze zasiewów dominuj ą ro śliny zbo Ŝowe (pszenica, j ęczmie ń, gryka), uprawia si ę tak Ŝe rośliny przemysłowe (bu- raki cukrowe, rzepak) (Biesiacki,1980). W hodowli bardzo istotn ą rol ę odgrywa hodowla trzody chlewnej. Ilościowo przewa Ŝaj ą średnie i du Ŝe gospodarstwa indywidualne, powstałe po zlikwidowanych PGR-ach. Najwi ększ ą miejscowo ści ą w granicach arkusza jest blisko 30-tysi ęczny K ętrzyn. Mia- sto, pomimo szeregu przekształce ń stosunków własno ściowych, utrzymało tradycyjn ą rol ę ośrodka przemysłu rolno-spo Ŝywczego (m.in. SPPH „Majonezy”, Lesaffre-Bio-Corporation Sp. z o.o.). Funkcjonuj ą tu równie Ŝ niewielkie zakłady przemysłowe: Philips Lighting Farel Mazury Sp.z o.o. (elektrotechnika), MTI Furninova Polska Sp. z o.o. (produkcja mebli), ZPO Warmia (produkcja odzie Ŝy). Lokalnymi o środkami obsługi rolnictwa s ą wi ększe miejscowo- ści: Winda, Kruszewiec, Biedaszki (fabryka maszyn rolniczych – POL-MOT TUR SA), Na- komiady.

6 Kętrzyn jest siedzib ą starostwa powiatowego i władz gminy, a tak Ŝe wa Ŝnym w ęzłem komunikacji drogowej i kolejowej. Prowadzi t ędy kilka dróg wojewódzkich: nr 592 z Bar- toszyc do Gi Ŝycka, nr 591 z Mr ągowa do granicy pa ństwowej oraz droga nr 594 z Bisztynka i Reszla. G ęsta jest sie ć lokalnych dróg powiatowych i gminnych. Utrzymywana jest jeszcze linia kolejowa z Olsztyna przez Korsze i K ętrzyn do Ełku, a linia z K ętrzyna do W ęgorzewa słu Ŝy jedynie do przewozu towarów. Zupełnej dewastacji uległa natomiast g ęsta niegdy ś (i wykorzystywana) sie ć linii w ąskotorowych. W sferze planów pozostaje uruchomienie dro- gowego przej ścia granicznego z Rosj ą (w Michałkowie, poza arkuszem), co z pewno ści ą przyczyniłoby si ę do znacznego o Ŝywienia gospodarczego w regionie.

III. Budowa geologiczna

Przedstawiony poni Ŝej rys budowy geologicznej obszaru arkusza Kętrzyn jest uprosz- czony i ogranicza si ę jedynie do tych elementów, które s ą istotne dla omawianej dalej proble- matyki zło Ŝowej, wód podziemnych i warunków podło Ŝa budowlanego. Bli Ŝsz ą charakterystyk ę geologiczn ą omawianego obszaru zawiera arkusz Kętrzyn Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Rychel, 2009). Omawiany obszar jest poło Ŝony w obr ębie platformy wschodnioeuropejskiej, na pograniczu dwóch du Ŝych jednostek tektonicznych: tzw. obni Ŝenia perybałtyckiego (na północy) i wyniesienia mazursko-suwalskiego. Prekambryjskie podło Ŝe krystaliczne nawiercono tu trzema otworami: dwoma strukturalnymi – K ętrzyn IG-1 i K ętrzyn IG-2 oraz poszukiwaw- czym za rop ą naftow ą (Klewno 1), poło Ŝonymi tu Ŝ za granicami arkusza. Podło Ŝe zalega na gł ęboko ści około 1400-1800 m i jest zbudowane z: gnejsów, granitów typu rapakiwi, migma- tytów, monzonitów, anortozytów i skał gabrowych. Pokrywa osadowa platformy tworzy dwa pi ętra strukturalne: dolne, paleozoiczne o charakterze uskokowo-zr ębowym, zbudowane ze skał kambru, ordowiku, syluru i permu oraz górne – zbudowane ze skał triasu, jury, kredy, trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Poszczególne pi ętra paleo- i mezozoiczne ku południowi wykazuj ą znaczn ą redukcj ę mi ąŜ szo ści. Szereg z nich wyklinowuje si ę na skłonie wyniesienia mazursko-suwalskiego. Skały krystalicznego podło Ŝa, a tak Ŝe pokrywy osadowej nie zawieraj ą koncentracji kopalin metalicznych, czy te Ŝ chemicznych; nie stanowi ą równie Ŝ kolektorów dla ropy i gazu. Spo śród utworów paleozoicznych najwi ększ ą mi ąŜ szo ść (do 200 m) osi ągaj ą utwory kambru, wykształcone jako piaskowce i mułowce. Wy Ŝejległa seria osadów ordowicko-sylurskich o zmiennej mi ąŜ szo ści (rz ędu kilkudziesi ęciu metrów) zbudowana jest z wapieni wi-

7 śniowych i mułowców. Bezpo średnio na skałach sylurskich zalegaj ą utwory permu wykształ- cone jako pstre piaskowce i zlepie ńce, anhydryty i dolomity oraz wapienie, iłowce i mułowce. Ich sumaryczna mi ąŜ szo ść wynosi od 140 do 190 m. Górne pi ętro strukturalne reprezentowane jest przez osady od triasu po kenozoik: trzeciorz ęd oraz czwartorz ęd. Skały triasowe: iłowce, piaskowce, wapienie i mułowce najwi ększ ą mi ąŜ szo ść (do 400 m) osi ągaj ą w rejonie Windy. Z kolei mi ąŜszo ść serii jurajskich (szarych wapieni, iłowców i mułowców) wynosi od 150 do 300 m. Osady kredowe, rozpoznane w nielicznych otworach, wykształcone s ą jako piaszczyste mułowce i margle, lokalnie jako piaski kwarcowo-glaukonitowe. Zalegaj ą one na całym obszarze arkusza i stanowi ą wraz z utworami trzeciorz ędu bezpo średnie podło Ŝe dla osadów czwartorz ędu. Powierzchnia podczwartorz ędowa jest morfologicznie silnie zró Ŝnicowana. Dominuj ącym elementem jest rynna erozyjna o szeroko ści 2 km, której dno jest zało Ŝone w skałach kredowych. Biegnie ona łukiem z południowego wschodu w rejon Pieckowa, skr ę- ca ku północy i nast ępnie w rejonie Windy – ku wschodowi. Osady mastrychtu (górna kreda) są w niej zredukowane o około 80 m. Podobna, lecz płytsza rynna biegnie od Pieckowa w kierunku K ętrzyna. Geneza rynien nie jest jasna; maj ą one prawdopodobnie zało Ŝenia tektonicz- ne. Sumaryczna mi ąŜ szo ść utworów kredy górnej na obszarze arkusza wynosi około 200 m. Profil trzeciorz ędu rozpoczynaj ą utwory paleocenu reprezentowane przez piaski kwarcowo-glaukonitowe, podrz ędnie mułowce piaszczyste i mułki margliste z pirytem i muskowi- tem, o ł ącznej mi ąŜ szo ści do 35 m. Utwory eocenu: piaski kwarcowe z glaukonitem i pirytem (miejscami z domieszk ą Ŝwirów kwarcowych) występuj ą powszechnie na omawianym obszarze osi ągaj ąc mi ąŜ szo ść do 50 m. Podobnie wykształcone s ą utwory oligocenu. Osady mioce- nu stwierdzono otworami wiertniczymi tylko w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Są to piaski kwarcowe, podrz ędnie Ŝwiry, a w stropie iły i mułki z piaskami, maj ące mi ąŜszo ść do 20 m. Osady czwartorz ędowe wyst ępuj ą zwart ą pokryw ą na całym omawianym obszarze (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść jest znaczna i wynosi od 150 m na południowym zachodzie, przez oko- ło 200-250 w centrum, do niemal 300 m w cz ęś ci południowo-wschodniej. W profilu osadów czwartorz ędowych całego regionu dominuj ą gliny zwałowe, których sumaryczna mi ąŜszo ść lokalnie przekracza 200 m. Nierozpoznany jest dotychczas wpływ procesów lodowcowych na budow ę osadów czwartorz ędowych. Miały one z pewno ści ą znacz ący wpływ na modelowanie osadów plejstoce ńskich, szczególnie w obszarze strefy kontaktowej Niziny Staropruskiej z Pojezierzem Mazurskim. Procesy glacitektoniczne spowodowały deformacje w obr ębie mo-

8 ren czołowych zbudowanych z glin zwałowych. Równie Ŝ zło Ŝono ść budowy podczwartorz ę- dowego podło Ŝa w rejonie K ętrzyna spowodowana jest zapewne procesami glacitektonicznymi.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Kętrzyn na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Czwartorz ęd, holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 10 – gliny, piaski i gliny z ru- moszami, soliflukcyjno-deluwialne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej w skali 1:500 000 (Marks i in. 2006)

Utwory najstarszego ze zlodowace ń – narwi, s ą wykształcone jako dwudzielne gliny zwałowe rozdzielone piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Stwierdzono je lokalnie (otwór Kruszewiec), gdzie osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do 30 m. Górne gliny zlodowacenia narwi na-

9 wiercono w szeregu otworów (Skierki, Sławkowo, Radosze) na gł ęboko ści poni Ŝej 200 m. Le Ŝą ce powyŜej w gł ębokich obni Ŝeniach piaski i Ŝwiry rzeczne o mi ąŜ szo ści około 50 m oraz iły, mułki i piaski jeziorne zostały wł ączone do interglacjału kromerskiego. Powy Ŝej tych utworów powszechnie wyst ępuj ą osady zlodowace ń nidy, sanu i wilgi, wykształcone w postaci dwóch do czterech poziomów glin zwałowych i rozdzielaj ących je osadów wodno lodowcowych, rzadziej zastoiskowych (w cz ęś ci tworz ących charakterystyczny poziom tzw. czer- wonego kompleksu ilastego). Ich ł ączna mi ąŜ szo ść wynosi 120 m. Osady interglacjału mazowieckiego: jeziorne iły, mułki i piaski z torfami o ł ącznej mi ąŜ szo ści do 60 m stwierdzono w rejonie Sławkowa, Bezławek i Nakomiadów. Wy Ŝej zalega kompleks osadów zlodowace ń środkowopolskich: odry i warty, rozdzielony utworami in- terglacjału lubelskiego. Kompleks ten składa si ę z czterech poziomów glin zwałowych roz- dzielonych osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi o ł ącznej mi ąŜ szo ści do 80 m. Najmłodsze utwory plejstoce ńskie to osady zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenia wisły) powi ązane umownie z faz ą leszczy ńsk ą i pomorsk ą. Omawiany okres reprezento- wany jest cz ęsto przez jeden nierozdzielony poziom glin zwałowych, który zaliczono umownie do fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Lokalnie jednak w otworach wiertniczych stwier- dza si ę obecno ść poziomów piaszczysto-Ŝwirowych b ądź ilasto-mułkowych, które pozwalaj ą wydzieli ć dwa poziomy glin zwałowych – dolny i górny. Glina zwałowa dolna (fazy leszczy ń- skiej) jest najcz ęś ciej brunatna, rzadziej szara, silnie piaszczysta i zawiera liczne Ŝwiry skał osadowych i krystalicznych. Stwierdzono jej wyst ępowanie w całej południowej cz ęś ci obszaru, gdzie osi ąga mi ąŜ szo ść do 80 m. Na glinach lokalnie zalegaj ą osady zastoiskowe – iły, mułki i piaski. S ą one szare, wapniste i osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do kilku metrów. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą osady zwi ązane z faz ą pomorsk ą: zastoiskowe, wodnolodowcowe i lodowcowe, a tak Ŝe jeziorne i rzeczne. Najwi ększe rozprzestrzenienie na powierzchni maj ą gliny zwałowe, które przykrywaj ą niemal cały omawiany obszar. S ą one zwykle br ązowe, silnie ilaste, a w śród materiału okruchowego w glinie przewa Ŝaj ą Ŝwiry północ- nych skał osadowych, miejscami du Ŝy udział maj ą górnokredowe gezy wapienne (np. w otwo- rze Skierki). Poziom gliny zwałowej ma stosunkowo stał ą mi ąŜ szo ść około 20 m. Wzdłu Ŝ doliny Gubra i Dajny glina zwałowa przechodzi ku stropowi w iły lodowcowe – facjaln ą od- mian ę gliny, powstał ą w środowisku wodnym (przy utrudnionym odpływie wód). Iły te osi ą- gaj ą miejscami mi ąŜ szo ść kilkunastu metrów, na ogół jednak nie przekraczaj ą 2-5 m mi ąŜ szo- ści. Osady wodnolodowcowe s ą dwudzielne: zalegaj ą zarówno pod jak i na glinach zwało- wych fazy pomorskiej. Dolne piaski i Ŝwiry stwierdzono lokalnie, m.in. w rejonie Bezławek,

10 gdzie ich mi ąŜ szo ść wynosi 8,5 m. Górne piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ą wi ęk- szymi płatami na terenach le śnych w południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru i w rejonie Linkowa. Ich mi ąŜ szo ść , szacowana na podstawie nielicznych odsłoni ęć i z wierce ń, wynosi do kilkunastu metrów. Utwory czołowomorenowe – piaski, Ŝwiry i głazy tworz ą pojedyncze wzgórza o wysoko ści wzgl ędnej do 40 m na wysoczy źnie pojeziernej. S ą one zwykle warstwowane poziomo, słabo wysortowane, silnie wapniste. W budowie szeregu wałów moren czołowych na Nizinie Sępopolskiej (w rejonie Windy) oraz na Pojezierzu Mazurskim bierze udział glina zwałowa, która okrywa materiał piaszczysto-Ŝwirowy. Ich powstanie nale Ŝy wi ąza ć najprawdopodobniej z procesami glacitektonicznymi. Na zapleczu moren czołowych lokalnie wyst ępuj ą wysokie na kilkana ście metrów wały i wzgórza kemowe zbudowane z materiału piaszczysto-ilastego ze Ŝwirem, o charakterystycznym, deltowym warstwowaniu. W s ąsiedztwie kemów wyst ępuj ą mułki, piaski i Ŝwiry jeziorne. Stwierdzono je na powierzchni w cz ęś ci wysoczyznowej, gdzie tworz ą na ogół płaskie powierzchnie tarasów kemowych. Miejscami na osadach jeziornych zalegaj ą drobnoziarniste i pylaste piaski eoliczne o mi ąŜ szo ści do 3 m. Wyst ępuj ą lokalnie w dolinie Gubra na Pojezierzu Mr ągowskim. Holoce ńskie osady rzeczne (mułki, piaski i Ŝwiry) wyst ępuj ą w dolinach rzek i potoków. Ze wzgl ędu na w wi ększo ści erozyjny charakter tych dolin mi ąŜ szo ść osadów rzecznych jest niewielka – osi ąga co najwy Ŝej 2-3 m. Gytie i kredy jeziorne wyst ępuj ą w szeregu obni Ŝeń bezodpływowych, cz ęsto pod holoce ńskimi osadami jeziornymi. Te ostatnie przykrywaj ą osady rzeczne w dolinie Gubra od Linkowa po Saduny. Namuły i torfy stanowi ą na omawianym obszarze najmłodszy, pokrywowy element zwi ązany z obni Ŝeniami terenu. Le Ŝą one na osadach jeziornych b ądź wprost na glinie zwało- wej fazy pomorskiej. Namuły charakteryzuje du Ŝa zmienno ść litologiczna. S ą to głównie ciemnoszare mułki i piaski drobnoziarniste i pylaste, z du Ŝą zawarto ści ą substancji humuso- wych i szcz ątków ro ślinnych oraz z przewarstwieniami torfów. Torfy z kolei wyst ępuj ą w obni Ŝeniach na wysoczy źnie morenowej. S ą to głównie torfy niskie zasilane przez wody gruntowe. Mi ąŜszo ść torfów waha si ę w granicach od 0,5 do 3 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach arkusza K ętrzyn rozpoznano i udokumentowano wyst ąpienia piasków oraz piasków ze Ŝwirem. Zlokalizowano tu trzy zło Ŝa o zasobach udokumentowanych i zarejestro- wanych (Szuflicki (red.) i in., 2011). Ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozolo-

11 giczn ą przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zamieszczono równie Ŝ w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych. W zachodniej cz ęś ci arkusza w odległo ści 3 km na wschód od miejscowo ści Nowa Ró- Ŝanka, udokumentowano w formie karty rejestracyjnej zło Ŝe „Mazany II” (Helwak, 1985). Kopalin ę główn ą stanowi ą tu piaski o punkcie piaskowym (procentowej zawartości frakcji do 2 mm średnicy) poni Ŝej 85%, kopalin ę towarzysz ącą piaski o punkcie piaskowym powy Ŝej 85%. Zło Ŝe zostało udokumentowano w dwóch polach o ł ącznej powierzchni 4,7 ha. Mi ąŜ- szo ść serii zło Ŝowej waha si ę w granicach od 2,6 do 8,7 m ( średnio 6,39 m), a grubo ść nad- kładowych piasków gliniastych nie przekracza 2 m ( średnio wynosi 1,19 m). Kopalina główna jest przydatna w drogownictwie do nawierzchni z mas bitumicznych i do warstw ods ączaj ą- cych. Jej punkt piaskowy wynosi od 70,0 do 84,8% ( średnio 79,3%), zawarto ść pyłów mineralnych jest niska (od 1,5 do 3,7%; średnio 2,2%), a nasi ąkliwo ść i mrozoodporno ść średnio wynosz ą odpowiednio 7,6 i 8,5%. Praktycznie brak jest zanieczyszcze ń obcych i organicznych. Punkt piaskowy kopaliny towarzysz ącej – piasków nieklasyfikowanych (w polu wschodnim (tzw. B) wynosi średnio 86,9%, a zawarto ść pyłów mineralnych – 2,9%. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Zło Ŝe piasku ze Ŝwirem „Pudw ągi I” poło Ŝone jest w zachodniej cz ęś ci arkusza. Zostało udokumentowane w kat. C 1 na powierzchni 1,4 ha ( Zaprzelski, 2009). Zło Ŝe le Ŝy w obr ębie terenów wysoczyznowych, o rze źbie lekko falistej jest form ą akumulacji wodnolodowcowej zlodowacenia północnopolskiego. Utwory podzło Ŝowe stanowi ą gliny piaszczyste i pylaste na nich zalega seria Ŝwirowo-piaszczysta w przewarstwieniach Ŝwiru z piaskiem, piasku ze Ŝwi- rem i piasku o mi ąŜ szo ści 2,0 do 4,1 m ( średnio 3,2 m). W nadkładzie o średniej grubo ści 0,6 m wyst ępuje gleba oraz gliniaste piaski ze Ŝwirem. Z wykonanych bada ń jako ściowych wynika, Ŝe kopalina przydatna jest do robót drogowych. Punkt piaskowy wynosi od 43,5 do 52,1% ( średnio 47,3%). Zawarto ść frakcji Ŝwirowej jest wysoka, wynosi średnio 52,7%, zawarto ść pyłów mineralnych maksymalnie wynosi 8,7%, średnia g ęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsionym 1,90 t/m 3, a zawarto ść zanieczyszcze ń obcych jest w normie. Lokalnie sp ągowe partie zło Ŝa s ą zawodnione.

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geo- Stan zago- logiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Nr Wiek komplek- spodarowa- Rodzaj bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny złó Ŝ Przyczyny kon- zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa su litologiczno- nia zło Ŝa kopaliny (tys. t) fliktowo ści zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2009 r. (Szuflicki , (red.) 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Mazany II p Q 437 C1* Z - Sd 4 A

2 Pudw ągi I pŜ Q 90 C1 G - Sd 4 A

3 Pudw ągi pŜ Q 100 C1 G - Sb,Sd 4 A Rubryka 3 – p – piaski ; p Ŝ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: C 1; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7 – zło Ŝa: Z – zaniechane, G – zagospodarowane; Rubryka 9 – Sb – budowlane, Sd – drogowe; Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – złoŜa: A – mało konfliktowe. 13 13

Udokumentowane w kat. C 1 zło Ŝe piasku ze Ŝwirem „Pudw ągi” o powierzchni 1,6 ha (Zaprzelski, 2007), poło Ŝone jest około 500 m na południowy wschód od zabudowy osady Pudw ągi. Teren poło Ŝony jest w krajobrazie rolniczym, przylega do gruntów rolnych i wyrobiska po dawnej eksploatacji kruszywa naturalnego, którego wi ększ ą cz ęść zajmuje składowi- sko odpadów gospodarczych. Rze źba terenu jest falista. Zło Ŝe to buduj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia północnopolskiego o mi ąŜ szo ści od 2,0 do 5,6 m ( średnio 3,35 m). Warstw ą pod ściełaj ącą jest glina piaszczysta, nadkład o średniej grubo ści 0,21 m stanowi gleba. Kopalina znajduje zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Jej punkt piaskowy wynosi od 51,3 do 85,5% ( średnio 77,8%). Zawarto ść frakcji Ŝwirowej w zło Ŝu waha od 16,7 do 41,6%, zawarto ść pyłów jest niewielka i wynosi od 1,8 do 2,8% ( średnio 2,4%), a g ęsto ść nasypowa po utrz ęsieniu waha si ę od 1,78 do 1,96 t/m 3 (średnio 1,84). Woda gruntowa zalega lokalnie w zagł ębieniach stropu gliny, pod sp ągiem zło Ŝa. Dla złó Ŝ wyst ępuj ących na obszarze arkusza K ętrzyn przeprowadzono ocen ę sozolo- giczn ą w formie klasyfikacji złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady…, 2002) oraz ze wzgl ędu na ochron ę środowiska (tabela 1). Wszystkie zło Ŝa kopalin pospolitych z omawianego obszaru, z punktu widzenia ich ochrony, nale Ŝą do złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ą- cych, łatwo dost ępnych (klasa 4) natomiast ze wzgl ędu na ochron ę środowiska zaliczono je do małokonfliktowych (klasa A).

V. Górnictwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem K ętrzyn aktualnie koncesjonowana eksploatacja kopalin prowadzona jest na zło Ŝach „Pudw ągi I” i „Pudw ągi”. Eksploatacja zło Ŝa piasku „Mazany II” została zaniechana. Ze wzgl ędu na wielko ść powierzchni złó Ŝ wła ściwym organem koncesyjnym dla eks- ploatowanych złó Ŝ jest Starosta K ętrzy ński. Prywatny inwestor rozpocz ął eksploatacj ę zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Pudw ągi I” w 2009 roku, w ramach koncesji, wa Ŝnej do 2017 roku. Prace wydobywcze prowadzone s ą w granicach obszaru górniczego o powierzchni pokrywaj ącym si ę z obszarem zło Ŝa, wynosi ona 1,4 ha. Teren górniczy posiada powierzchni ę 1,9 ha. Zło Ŝe eksploatowane jest odkrywkowo w wyrobisku wgł ębnym, jednym poziomem wydobywczym poło Ŝonym na sp ągu zło Ŝa lub powy Ŝej lustra wody gruntowej (w rejonach gdzie sp ągowe partie zło Ŝa s ą zawodnione). Nad- kład składowany jest na zwałowiskach wewn ętrznych, na dnie wyrobiska. Kopalina jest ura-

14 biana mechanicznie i w stanie surowym sprzedawana. Przewiduje si ę rekultywacj ę w kierunku rolnym ze zbiornikami wodnymi. Eksploatacja piasku ze Ŝwirem w zło Ŝu „Pudw ągi” jest prowadzona metod ą odkrywko- wą w wyrobisku wgł ębnym jednym poziomem. Obszar i teren górniczy zostały ustanowione wraz z decyzj ą koncesyjn ą w 2008 roku, wa Ŝną do 2012 roku. Eksploatacj ę rozpocz ęto od strony istniej ących wyrobisk poeksploatacyjnych w cz ęś ci północno-zachodniej. Nadkład składuje si ę na zwałowiskach wewn ętrznych. Kopalina bez przeróbki jest transportowana do odbiorców. Wyrobisko po eksploatacji ma by ć zrekultywowane w kierunku rolnym i leśnym. Na podstawie zwiadu terenowego, zlokalizowano dwa punkty niekoncesjonowanego pozyskiwania kopaliny, dla których sporz ądzono karty informacyjne. Punkty te znajduj ą si ę w rejonie miejscowo ści Siniec i Sławkowo. Eksploatowane s ą w nich piaski i Ŝwiry, w wyniku tej działalności powstały wyrobiska o do ść znacznych rozmiarach. W okolicach osady Mała Wie ś okoliczni mieszka ńcy eksploatuj ą na własne potrzeby piasek ze Ŝwirem. Miejsce to zaznaczono na mapie jako punkt wyst ępowania kopaliny, dla którego nie sporz ądzono karty informacyjnej.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy zło Ŝowe na obszarze arkusza K ętrzyn zwi ązane s ą z kompleksami okru- chowymi, na które składaj ą si ę piaski i Ŝwiry stanowi ące kruszywo naturalne dla budownictwa i drogownictwa oraz z torfami do celów opałowych. Po przeanalizowaniu wyników prac geologiczno-poszukiwawczych i dokumentacyj- nych, opracowa ń surowcowych, danych z zakresu ochrony przyrody i wód podziemnych wyznaczono obszary, dla których wyniki poszukiwa ń okazały si ę perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ kopalin oraz obszary, gdzie wyniki prac okazały się negatywne. Obszary prognostyczne wyst ępowania torfów wyznaczono wsz ędzie tam, gdzie parametry jako ściowe kopaliny oraz geologiczno-górnicze warunki jej wyst ępowania spełniaj ą kryteria bilansowo ści, a tak Ŝe nie wyst ępuj ą ograniczenia środowiskowe przyszłej eksploatacji (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). W obszarze prognostycznym w rejonie Garbna (nr I) wyst ępuj ą niskie torfy turzycowiskowe. Obszar na południe od Si ńca (nr II) wykracza swym zasi ęgiem na s ąsiedni arkusz Sterławki Wielkie. Na torfowisku mieszanotypowym wyst ępuj ą torfy brze- zinowo-olesowe. Z kolei na południe od Pr ęgowa (obszar prognostyczny nr III), na torfowisku wysokim zalegaj ą torfy bórbagienne. Wykaz obszarów prognostycznych wraz z wybranymi parametrami kopaliny przedstawia tabela 2.

15 Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych

Parametry jako- Grubo ść kom- Nr Wiek kom- Grubo ść Zasoby ściowe pleksu litolo- obszaru Powierzchnia Rodzaj pleksu litolo- nadkładu w kategorii Zastosowanie popielno ść giczno- na (ha) kopaliny giczno- D kopaliny rozkład surowcowego 1 mapie surowcowego (m) (tys. m 3) (%) średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 I 1,7 t Q 12,0 / 40,0 do 0,5 2,76 48 Sr II 43,0* t Q 10,7 / 45,0 do 0,5 1,73 737 Sr III 7,5 t Q 20,0 / 25,0 do 0,5 2,62 196 Sr

Rubryka 2: * – cz ęś ciowo poza obszarem arkusza Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – dla rolnictwa;

We wschodniej cz ęś ci arkusza w rejonie udokumentowanego zło Ŝa piasków „Mazany II” wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków oraz piasków i Ŝwirów akumulacji wodnolodowcowej zlodowacenia wisły. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski i piaski ze Ŝwirem wyst ępuj ące pod nadkładem piasków gliniastych o średniej grubo ści 1,19 m. Mi ąŜ- szo ść warstwy zło Ŝowej w tym rejonie wynosi od 2,6 do 8,7 m, a punkt piaskowy waha si ę od 70,0 do 84,8% (Helwak, 1985; Rychel, 2009). Kopalina mo Ŝe by ć stosowana w drogownictwie. Omawiany obszar perspektywiczny ma kontynuację na arkuszu Sterławki Wielkie. Obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów akumulacji wodnolodowcowej wyznaczono równie Ŝ w rejonie udokumentowanych złó Ŝ „Pudw ągi I” i „Pudw ągi” we wschodniej cz ęś ci omawianego arkusza. Kopalina z tego obszaru mo Ŝe by ć przydatna do robót drogowych i budowlanych. Zawarto ść frakcji Ŝwirowej wynosi od 21,6 do 52,7%, punkt piaskowy waha si ę od 47,3 do 77,8% natomiast zawarto ść pyłów oscyluje od 2,4 do 6,4%. Seria Ŝwirowo- piaszczysta w przewarstwieniach Ŝwiru z piaskiem, piasku ze Ŝwirem i piasku o średniej mi ąŜ szo ści 3,3 m wyst ępuje pod nadkładem gleby i piasków gliniastych o niewielkiej grubo- ści od 0,21 do 0,6 m (Zaprzelski, 2007, 2009; Rychel, 2009). Poszukiwania iłów ceramicznych w rejonie starej cegielni w Wilkowie, pomimo ich znacznego zakresu przyniosły wynik negatywny (Doma ńska, 1959). Wykonano tu 13 sond do gł ęboko ści 3-6 m i 11 otworów wiertniczych o ł ącznym metra Ŝu 136 m. Pod niewielkim nad- kładem (od 0,4 do 1,0 m) zalega seria średnioplastycznych i zapiaszczonych iłów o mi ąŜ szo- ści ponad 12 m. Potencjalny surowiec dyskwalifikuje zbyt du Ŝa zawarto ść okruchów wapieni (zawarto ść CaO wynosi około 10%, zawarto ść MgO od 3,7 do 4,34%). Negatywnym wynikiem zako ńczyły si ę równie Ŝ poszukiwania zło Ŝowych wyst ąpie ń kruszywa naturalnego. W połowie lat 70. XX wieku prace wiertnicze prowadzono m.in. w re-

16 jonie na południe od Wajsznor. Wykonano tu 7 wierceń o ł ącznym metra Ŝu 80,1 m i sprofilo- wano odsłoni ęcia naturalne. Ze wzgl ędu na du Ŝą zmienno ść litologiczn ą i niekorzystne parametry jako ściowe stwierdzonego kruszywa dalsze prace wstrzymano (Autowicz, 1974). W la- tach 1991–92 poszukiwano kruszywa naturalnego dla przemysłu materiałów budowlanych w pi ęciu rejonach. W okolicy Linkowa i Filipówki odwiercono po 2 sondy do gł ęboko ści 6 m, stwierdzaj ąc zbyt mał ą mi ąŜ szo ść utworów piaszczystych i przewarstwienia gliny. W rejonach na zachód i południe od Starej Ró Ŝanki wykonano po 2 sondy do gł ęboko ści 6–8 m i natrafio- no na podobnego typu utwory (piaski zaglinione). Z kolei w rejonie na południe od Nowej Ró Ŝanki stwierdzono zbyt mał ą mi ąŜ szo ść piasków ró Ŝnoziarnistych i przerosty gliny piasz- czystej (Muszy ńska, Kasprzyk, 1992).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar odwzorowany arkuszem K ętrzyn niemal w cało ści nale Ŝy do dorzecza Pregoły (zlewnia I rz ędu), jedynie niewielki jego fragment w rejonie Kolonii Nakomiady nale Ŝy do dorzecza Wisły (zlewnia jeziora Wersmina w dorzeczu Pisy). Do zlewni Pregoły na omawianym obszarze nale Ŝą fragmenty zlewni II rz ędu: W ęgorapy – na wschód od Nowej Ró Ŝanki, bezodpływowego jeziora Mój – na południowy wschód od Nowej Ró Ŝanki oraz Łyny – w pozostałej cz ęś ci. Główn ą rzek ą zlewni Łyny jest tu rzeka Guber, prowadz ąca wody z połu- dniowego wschodu przez K ętrzyn i dalej ku północnemu zachodowi. Dopływ Gubra – Dajna, płynie z południa przez Bezławki i uchodzi do niego poni Ŝej K ętrzyna. Cz ęść północn ą obszaru arkusza odwadnia Struga Rawa, wpadaj ąca do Gubra w miejscowo ści Garbno. Sie ć hydro- graficzna jest na omawianym obszarze g ęsta i dobrze rozwini ęta, brak jednak Ŝe rzek o znacz- niejszym przepływie. Na terenie całego arkusza w zagł ębieniach bezodpływowych wyst ępuj ą liczne niewielkie jeziora o charakterze „oczek wodnych”. Wi ększe jeziora wyst ępuj ą głównie w cz ęś ci wschodniej (cz ęść Krainy Wielkich Jezior Mazurskich). S ą to jeziora o genezie wy- topiskowej: Mój, Siercze, Kwiedzi ńskie, Tuchel. Najwi ększe z nich – jezioro Mój – zajmuje powierzchni ę 116,5 ha i osi ąga gł ęboko ść do 2,4 m; najgł ębsze jest jezioro Tuchel – do 10 m (Maszo ńska, 2004). Ocena stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych województwa warmi ńsko- mazurskiego w 2009 roku wykonana została przez wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowi- ska w Olsztynie, zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych

17 (DzU z 2008 r. nr 162, poz. 1008) (Rozporz ądzenie…, 2008). Według opublikowanych przez WIO Ś danych, 2009 roku badani takie na obszarze arkusza nie były prowadzone. Przeprowa- dzono natomiast ocen ę stanu czysto ści w punktach pomiarowo-kontrolnych. Według obowi ą- zuj ącego rozporz ądzenia Ministra Środowiska wody rzeki Guber poni Ŝej Garbna wykazuj ą dobry stan ekologiczny (II klasa) natomiast w punkcie poni Ŝej K ętrzyna wykazuj ą umiarkowany stan ekologiczny (III klasa). Spośród jezior na omawianym obszarze badano jedynie wody jeziora Mój. Ostatnie badania, wykonane w 2008 roku wykazały umiarkowany stan ekologiczny (pozwoliły zaliczy ć wody tego jeziora do III klasy czysto ści) (Raport…, 2010).

2. Wody podziemne

W regionalizacji hydrogeologicznej obszar obj ęty arkuszem Kętrzyn poło Ŝony jest w obr ębie regionu Narwi, Pregoły i Niemna. Według podziału na jednolite cz ęś ci wód podziemnych omawiany obszar le Ŝy na pograniczu zlewni Łyny (JCWPd nr 20) i północnej cz ę- ści Krainy Wilekich Jezior Mazurskich (JCWPd nr 21) (Paczy ński, Sadurski, (red.), 2007). Opis wód podziemnych wykonano na podstawie Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz K ętrzyn (Maszo ńska, 2004). UŜytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą w obr ębie dwóch pi ęter wodono śnych: czwartorz ędowego i trzeciorz ędowego. Wody w utworach starszych (kreda) nie spełniaj ą wymaga ń poziomu u Ŝytkowego ze wzgl ędu na wysok ą mineralizacj ę i zbyt du Ŝą zawarto ść chlorków. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne charakteryzuje si ę znacznym zró Ŝnicowaniem przestrzennym i litologicznym. W jego obr ębie wyró Ŝniono górny i dolny poziom wodono śny. Po- ziom górny wyst ępuje powszechnie na obszarze arkusza w piaskach i Ŝwirach interglacjału mazowieckiego oraz w utworach interstadialnych starszych zlodowace ń (tzw. poziom mi ędzy- glinowy). Ujmuje go wi ększo ść studni. Mi ąŜ szość warstwy ujmowanej wynosi od 5 do około 30 m (wyj ątkowo do 52 m). W centralnej cz ęś ci terenu wydajno ści potencjalne studni wynosz ą miejscami ponad 100 m 3/h, przy depresjach około 4 m. Strop warstwy wodonośnej wyst ępuje na rz ędnej od –21 m n.p.m. do 105 m n.p.m.; na gł ęboko ści od 50 do 100 m (w dolinie rzeki Guber w rejonie uj ęcia miejskiego dla K ętrzyna – punktowo na gł ęboko ści 10 m). Zwierciadło wody tego poziomu jest napi ęte, jedynie w rejonie uj ęcia Je Ŝewo ma charakter swobodny w wyniku spadku ci śnienia, spowodowanego wieloletni ą eksploatacj ą (lej depresyjny). Dolny poziom wodono śny wyst ępuje w piaskach i Ŝwirach interglacjału kromerskiego lub w interstadialnych utworach zlodowace ń południowopolskich (tzw. poziom podglinowy). Zalega on w południowej cz ęś ci terenu arkusza i aktualnie jest uj ęty 9 studniami. Mi ąŜszo ść

18 warstwy wodono śnej w studniach wynosi od 4,5 do 21 m, wydatki studni – od 7 do 67 m 3/h, przy depresjach od 14 do 58 m. Strop tego poziomu wyst ępuje na rz ędnej od 8 m n.p.m. do – 107 m n.p.m.; na gł ęboko ści od 8 do 250 m. Zwierciadło wody jest napi ęte. Wody podziemne w utworach trzeciorz ędu (paleocenu, eocenu i prawdopodobnie mio- cenu) wyst ępuj ą w drobnoziarnistych i pylastych piaskach z mułkami. S ą one ujmowane na północnym zachodzie (rejon Starynia – Garbno – Skierki) i w okolicach K ętrzyna. W obu rejonach utwory trzeciorz ędowe i czwartorz ędowe pozostaj ą w kontakcie hydraulicznym tworz ąc wspólny poziom wodono śny. Jest on uj ęty przez 14 studni o wydatkach od 15 do 75 m3/h, przy depresjach od 11 do 60 m. Mi ąŜ szo ść poziomu trzeciorz ędowo-czwartorz ędowego wynosi od 4,5 do 42 m. Napi ęte zwierciadło wody tego poziomu stabilizuje si ę na rz ędnej od około 70 m n.p.m. w rejonie Garbna do około 95 m n.p.m. w okolicach K ętrzyna, gdzie staje si ę on głównym poziomem u Ŝytkowym. Jako ść wód podziemnych, mieszcz ącą si ę w klasie od IIb do III, okre ślono na podstawie około 260 analiz. Do klasy IIb (wód o średniej jako ści) zaliczono wody wymagaj ące uzdatniania ze wzgl ędu na wyra źnie przekroczon ą dopuszczaln ą zawarto ść Ŝelaza i manganu, pod warunkiem ich wyst ępowania w ilo ści nie wi ększej ni Ŝ 5 mg/dm 3 (Fe) oraz 0,5 mg/dm 3 (Mn). Klasa jako ści IIb wyst ępuje w północnej, północno-wschodniej i południowo-wschodniej cz ę- ści obszaru arkusza. Na pozostałym obszarze wyst ępuje klasa III – wody wymagaj ące skom- plikowanego uzdatniania. Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych okre ślono na obszarze arkusza jako niski i bardzo niski, ze wzgl ędu na dobr ą izolacj ę od powierzchni i stosunkowo du Ŝą gł ęboko ść ich wyst ępowania. Bardzo wysoki stopie ń zagro Ŝenia okre ślono lokalnie w rejonie leja depresji uj ęcia miejskiego Je Ŝewo (brak izolacji poziomu wodono śnego i zanieczyszczenie wód rzeki Guber). Eksploatacja wód podziemnych odbywa si ę poprzez studnie wiercone i sporadycznie – kopane. Na mapie zaznaczono wa Ŝniejsze otwory studzienne. Do najwa Ŝniejszych uj ęć komunalnych nale Ŝą : uj ęcie gminne w Kiemławkach Wielkich (trzy studnie o gł ęboko ści rz ędu 70– 80 m i wydajno ści: 33, 54 i 48 m 3/h) ujmuj ące poziom czwartorz ędowy, uj ęcie w Morunach (dwie studnie w utworach czwartorz ędowych, o gł ęboko ści 113 i 121 m i wydajno ści odpowiednio: 31 i 45 m 3/h), uj ęcie gminne w Garbnie (studnia pobieraj ąca wod ę z poziomu pale- oge ńsko-czwartorz ędowego z gł ęboko ści 138-172 m oraz dwie studnie czwartorz ędowe o gł ęboko ści od 55 do 61 m), uj ęcie miejskie w Je Ŝewie bazuj ące na siedmiu studniach (gł ębo- ko ść rz ędu 50-80 m i wydajno ści maksymalne od 115 do 200 m 3/h, przy depresjach rz ędu kilku metrów), uj ęcie miejskie Czerniki-Karolewo (siedem otworów studziennych w górnym poziomie czwartorz ędowym), uj ęcie w Godzikowie (trzy studnie w poziomie czwartorzędowym). Do

19 najwa Ŝniejszych uj ęć przemysłowych nale Ŝą czwartorz ędowe uj ęcia w Ma Ŝanach, Wopławkach, Putw ągach i Kwiedzinie oraz trzeciorz ędowo-czwartorz ędowe uj ęcia w K ętrzynie. Według A. S. Kleczkowskiego (1990) w granicach arkusza K ętrzyn znajduj ą si ę fragmenty dwóch głównych zbiorników wód podziemnych. Pierwszy z nich – trzeciorz ędowy subzbiornik Warmia (GZWP nr 205), obejmuje południowo-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza. Został on okre ślony jako zbiornik porowo-szczelinowy w utworach trzeciorz ędu i kredy, a jego szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynosz ą 60 tys. m 3/dobę. Nie jest on udokumentowany szczegółowo; średnia gł ęboko ść uj ęć wynosi tu od 150 do 200 m (fig. 3). Drugi zbiornik – GZWP nr 206 K ętrzyn, si ęgaj ący według opracowania Kleczkowskie- go (1990) na obszar arkusza od wschodu, został szczegółowo udokumentowany jako Zbiornik Wielkich Jezior Mazurskich. Granice tego zbiornika zostały zmienione: poło Ŝony jest on nieco dalej na wschód i nie si ęga na obszar arkusza K ętrzyn (Hakenberg, Sienkiewicz, 1996).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Kętrzyn na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990).

1 – granice GZWP w o środku porowym, 2 – granice GZWP w o środku szczelinowo-porowym, 3 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 4 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 5 – miejscowo ści, 6 – granica pa ństwa, 7 – jeziora, 8 – rzeki Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia (Tr, K), 206 – Kętrzyn, czwartorz ęd (Q), 208 – Zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec (Q)

20 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359; Rozporz ądzenie…, 2002). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 102 – Kętrzyn, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono da- nymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

21 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- to ści w glebach ci ętnych (me- nych (median) w na arkuszu 102 – dian) w gle- glebach obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w gle- Kętrzyn bach na arku- niezabudowanych bie lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 102 – Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Kętrzyn

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa Grupa B Grupa C <1 mm Grupa A 2) 3) Mineralizacja 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 15–101 43 27 Cr Chrom 50 150 500 3–14 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 22–122 44 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–6 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–15 7 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–17 7 3 Pb Ołów 50 100 600 5–13 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 102 – K ętrzyn 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Zn Cynk 7 1 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Cd Kadm 8 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Co Kobalt 8 rów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze Cu Mied ź 8 stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Pb Ołów 8 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów po d Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane sza 102 – K ętrzyn do poszczególnych grup u Ŝytkowania z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) 7 1 Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

22 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbol pierwiastka decyduj ącego o zanieczyszczeniu gleb z da- nego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź, nikiel i rt ęć ; przy czym wzbogacenie w przypadku niklu jest ponad dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 7 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) zaklasyfi- kowano próbk ę gleby z punktu 4, z uwagi na wzbogacenie w cynk (122 mg/kg). Koncentracja zlokalizowana jest w pobli Ŝu drogi lokalnej w obszarze zabudowanym (Kolonia Czerniki). Wyst ępuje na terenie podmokło – bagiennym, wykształconym na najmłodszych osadach czwartorz ędowych (gliny zwałowe oraz ich zwietrzeliny) zasobnych w metale. Podwy Ŝszona zawarto ść wi ąŜ e si ę z ich obfito ści ą w skałach macierzystych, jak i z wzbogaceniem antropo- genicznym pochodz ącym z zanieczyszcze ń. Dokładne okre ślenie źródła i zasi ęgu podwy Ŝszo- nej zawarto ści wymaga szczegółowych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

23 2. Osady

W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału, pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych) oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) a tak Ŝe rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in. 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in. 2001; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in. 2009; Rama- moorthy, Ramamoorthy 1997; Wildi i in. 2004). Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink 2009., Albering i in. 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia śro- dowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uru- chomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in. 2004; Bordas, Bourg 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in. 2001; Gabler, Schneider 2000; Weng, Chen 2000). Przemieszczenie zanieczyszczonych osa- dów na tarasy zalewowe powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałych zanieczyszcze ń organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in.. 1996; Middelko- op 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska

24 z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.; Rozporz ądzenie …, 2002). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto- ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydo- bywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Pol- sce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ę- boczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą niŜ

25 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifi- kowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Mój. Osady jeziora charakteryzuj ą si ę nieznacznie podwy Ŝszon ą zawarto ści ą chromu, cynku i ołowiu w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddzia- ływanie na organizmy wodne.

26 Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć one jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Mój Parametr 1998 r. Arsen (As) 10 Chrom (Cr) 26 Cynk (Zn) 105 Kadm (Cd) 0,5 Mied ź (Cu) 13 Nikiel (Ni) 17 Ołów (Pb) 36 Rt ęć (Hg) 0,1 * WWA 11 WWA n.o. ** WWA 7 WWA n.o. PCB *** n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przeci- naj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar-

27 kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 26 do około 72 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta w profilu zachodnim wynosi około 50 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 14 do około 51 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 37 nGy/h. W profilu zachodnim pomierzone dawki promieniowania gamma s ą do ść wysokie (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu: 40-72 nGy/h), gdy Ŝ w zdecydowanej wi ększo ści s ą zwi ązane z glinami zwałowymi zlodowacenia północnopolskiego, zazwyczaj charakteryzuj ącymi si ę podwy Ŝszonymi warto ściami promieniowania gamma w stosunku do innych utworów np. piaszczysto-Ŝwirowych. Nieco ni Ŝsze warto ści promieniowania gamma zarejestrowane lokalnie w południowej cz ęś ci tego profilu pomiarowego (ok. 25-30 nGy/h) pochodz ą od utworów wodnolodowcowych (piaski i Ŝwiry) zlodowacenia północnopolskiego. W profilu wschodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą nieco bardziej zró Ŝnicowane. Podobnie jak w profilu zachodnim najwy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego (ok. 35-51 nGy/h). Ni Ŝsze dawki promieniowania gamma (15-30 nGy/h) s ą zwi ązane z utworami wodnolodowcowymi (piaski i Ŝwiry) i z osadami jeziornymi (mułki, piaski i Ŝwiry) zlodowacenia północnopolskiego oraz z holoce ńskimi torfami. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,2 do 7,5 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 2,6 do 10,0 kBq/m 2.

28 102 W PROFIL ZACHODNI 102 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6001981 5994781

6001078 5991378 m m 5997774 5989928

5994712 5988429

5992709 5986949 0 20 40 60 80 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 29 29

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6001981 5994781

6001078 5991378 m m 5997774 5989928

5994712 5988429

5992709 5986949 0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza K ętrzyn (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów,

30 ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS.

31 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza K ętrzyn Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Maszo ńska, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parame- trem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem K ętrzyn bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa K ętrzyna b ędącego siedzib ą urz ędów miasta i gminy oraz starostwa powiatowego, ─ zabytkowy zespół architektoniczny w K ętrzynie, ─ obszar obj ęty ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Gierło Ŝ” PLH 280002 (ochrona siedlisk), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Pieckowo, Mój, Siercze, Kwiedzi ńskie, Tuchel i pozo- stałych akwenów, ─ strefa (do 250 m) wokół źródła w rejonie miejscowo ści Pudw ągi, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Guber, Dajna, Radzieje, Struga Rawa i pozostałych licznych cieków, ─ tereny zagro Ŝone ruchami masowymi: wzdłu Ŝ doliny Dajny od St ąpławek do Biedaszek (Grabowski, 2007), ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (rejony Poleskiej Góry, Wajsznor, Czernik, Kolonii Nakomiady, Bezławek, Kolonii Pr ęgowa). Centralna, zachodnia i południowa strona terenu objętego arkuszem K ętrzyn znajduje si ę w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych nr 205 Warmia. W tym roku rozpocz ęto dokumentowanie zbiornika. Nale Ŝy si ę liczy ć z mo Ŝliwo ści ą wył ączenia cz ęś ci rekomendo-

32 wanych do składowania odpadów obszarów z tego typu zagospodarowania z chwil ą okre śle- nia dokładnych granic zbiornika i stref jego ochrony.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Najbardziej rozległ ą cz ęść powierzchni analizowanego terenu tworzy falista wysoczy- zna morenowa o deniwelacjach powy Ŝej 5 m, w cz ęś ci północno – zachodniej wyst ępuje wy- soczyzna płaska o deniwelacjach poni Ŝej 5 m. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych piaszczystych i glin ilastych (lokalnie pia- sków gliniastych wodnomorenowych) stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Gliny zwałowe buduj ące wysoczyzn ę pojeziern ą w centralnej i południowej cz ęś ci analizowanego terenu s ą piaszczyste, natomiast w cz ęś ci północnej i północno zachodniej ilaste. Gli- ny tego stadiału maj ą znaczne mi ąŜ szo ści (maksymalna 40,8 m w Gierło Ŝy), lokalnie przewar- stwione s ą niewielkiej mi ąŜ szo ści soczewkami piasków, Ŝwirów i brukiem morenowym lub warstwami szarego iłu z glin ą ilast ą. W partiach stropowych s ą one na ogół zwietrzałe. Wyst ępuj ące w rejonie PGR Staniszewo oraz wzdłu Ŝ rzek Guber i Dajna gliny ilaste, lokalnie piaski gliniaste wodnomorenowe to utwory powstałe w wyniku akumulacji osadów jęzorów błotnych i osadów krótkiego transportu wodnego. Pokrywaj ą one osady zastoiskowe lub sporadycznie pod ścielaj ą je. Ich mi ąŜ szo ść wynosi na ogół 2 m, największe nie przekraczaj ą 5 m (rejon Garbna, Dublin, Marszewa). Z uwagi na lokalnie bardziej piaszczysty charakter tych utworów mog ą one mie ć mniejszy ni Ŝ wymagany współczynnik filtracji. W granicach tych obszarów warunki izolacyjne mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Lokalnie gliny zwałowe kilku zlodowace ń poło Ŝone bezpo średnio na sobie tworz ą pakiet izolacyjny o mi ąŜ szo ści dochodz ącej nawet do 240 m. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazane w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia wisły znajduj ą si ę na terenie gmin: Korsze, Barciany, Srokowo, K ętrzyn i Reszel.

33 Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i znajduj ą si ę przy licznych drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej odległo ści od zabudowy miejscowo ści. Warunkowym ograniczeniem budowy obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowi- ska w cz ęś ci wyznaczonych obszarów jest ich poło Ŝenie w pobli Ŝu zabudowy K ętrzyna (b) oraz w granicach obszarów chronionego krajobrazu Doliny rzeki Guber i Jezior Legi ńsko- Mr ągowskich (p). Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Budowa składowisk w ich granicach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą do- datkowego uszczelnienia podło Ŝa obiektu przesłon ą mineraln ą lub syntetyczn ą.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów niebezpiecznych i innych, ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalnych). Obszary rekomendowane do składowania odpadów komunalnych wskazano w granicach powierzchniowego wyst ępowania mułków i iłów zastoiskowych stadiału górnego zlodowacenia wisły zlodowace ń północnopolskich. S ą one wykształcone w postaci w ęglanowych iłów pylastych, br ązowych i stalowo-szarych o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 6 m (Rychel, 2009). Lokalnie ich mi ąŜ szo ść jest wi ększa, w otworach wykonanych w rejonie Skierek wynosi 7,8 m, w Staryni 29,7 m, w Owcz ętach 9,6 m. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodne- go wykształcenia litologicznego osadów zastoiskowych ich własno ści izolacyjne okre ślono na zmienne (mniej korzystne). Obszary rekomendowane do składowania odpadów komunalnych wskazano w okolicach miejscowo ści Nakomiady w gminie K ętrzyn, Saduny w gminie Korsze oraz Kiemławki Małe i Winda w gminie Barciany. Znajduj ą si ę one w pobli Ŝu dróg dojazdowych, a ich du Ŝe powierzchnie umo Ŝliwiaj ą lokalizacj ę składowisk w dogodnej, niebudz ącej konfliktów społecznych odległo ści od zabudowy miejscowo ści. Wskazane obszary nie maj ą środowiskowych ogranicze ń warunkowych. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna równie Ŝ rozpatrywa ć tereny w bezpo średnim s ą-

34 siedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie warstw osadów gliniasto- ilastych lub glin o bardzo du Ŝych mi ąŜ szo ściach. W rejonie Skierek na gł ęboko ści 0,2 m wyst ępuje 7,8 m warstwa iłów pod ścielona 10 m warstw ą glin, w Płutnikach gliny o mi ąŜ szo ści 9,1 m i 27 m przewarstwiaj ą iły o mi ąŜszo ści 5,9 m, w Kaskajmach 4,3 m warstw ę glin pod ścielaj ą iły 1,5 m mi ąŜ szo ści, w Staryni na gł ę- boko ści 0,3 m wyst ępuje 29,7 m warstwa iłów, pod którymi wyst ępuj ą gliny o mi ąŜ szości 4,5 m, w Owcz ętach na gł ęboko ści 0,4 m zalegaj ą iły piaszczyste o mi ąŜ szo ści 9,6 m, które pod ścielaj ą gliny o mi ąŜszo ści 2,5 m. Gliny o bardzo du Ŝych mi ąŜ szo ściach wyst ępuj ą w rejonie Wilanowa (83,6 m i 75 m), Karolewa (95 m) i Nakomiadów (66,5 m). Na analizowanym terenie funkcjonuj ą dwa składowiska odpadów komunalnych. Skła- dowisko w Pudw ągach ma wa Ŝną decyzj ę zatwierdzaj ącą instrukcję eksploatacji, przegl ąd ekologiczny i pozwolenie na u Ŝytkowanie. Obiekt ma naturalne uszczelnienie podło Ŝa, pro- wadzony jest monitoring wód podziemnych i gazu składowiskowego. Składowisko w Ma Ŝanach ma wa Ŝną instrukcj ę eksploatacji i przegl ąd ekologiczny. Uszczelnione jest geomembran ą PEHD 0,02, odcieki rozdeszczowywane s ą na kwatery, osady wywo Ŝone s ą do oczyszczalni ścieków. Gaz ujmowany studniami wypuszczany jest do atmosfery. Składowisko jest wyposa Ŝone w wag ę do wa Ŝenia odpadów. Składowiska s ą odizolowane pasami zieleni i dozorowane całodobowo.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizacji składowisk odpadów Warunki geologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Za- równo gliny zwałowe rekomendowane jako naturalna bariera geologiczna dla składowania odpadów oboj ętnych, jak i iły zastoiskowe przewidziane do składowania odpadów komunalnych spełniaj ą przyj ęte kryteria izolacyjno ści. Przy wyborze miejsca ewentualnych inwestycji tego typu w pierwszej kolejno ści po- winno si ę rozpatrywa ć miejsca powierzchniowego wyst ępowania osadów zastoiskowych (iłów) oraz tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie pakietów ilasto-gliniastych (Skierki, Płutniki, Kuskajmy, Starynia, Owcz ęta) oraz glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (rejon Wilamowa, Karolewa, Nakomiadów). Gliny zwałowe kilku zlodowace ń (północno-, środkowo- i południowopolskich) mog ą tworzy ć wspólne pakiety o bardzo du Ŝych, dochodz ących do 120-240 m mi ąŜ szo ściach. Są to rejony miejscowo ści Dubliny, Garbno, K ętrzyn Czerniki oraz Winda – Szaty Wielkie – Kę-

35 trzyn – Nowa Wie ś K ętrzy ńska – Nowa Wie ś Mała – Nakomiady i na południe od Nakomia- dów (przekroje geologiczne – SmgP). Przekroje hydrogeologiczne wykonane dla MhP wskazują na wyst ępowanie glin zwało- wych o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do 160 m w rejonach Biedaszki – Smokowo – Windy- kajmy – Sławkowo – Godzikowo – Nakomiady; Łazdoje – Wólka – Sławkowo – Kruszewiec – Karolewo oraz Gardno – Je Ŝewo. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Prawie wszystkie wytypowane obszary znajduj ą si ę na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych wyst ępuj ących na gł ęboko ści 50-100 m i 15-50 m, podrz ędnie powy Ŝej 150 m. Najbardziej korzystny jest wariant lokalizacji składowisk w rejonie Windykajm, gdzie nie ma u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. W rejonie Gry źlaka, Galwun i Kotkowa stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na średni. Jest to zwi ązane z mo Ŝliwo ścią niepełnej izolacji przy płytszym (15-50 m ppt.) wyst ępowaniu czwartorz ędowego poziomu wodono śnego. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na składowisko odpadów, po uprzednim zako ńczeniu eksploatacji, mo Ŝna b ędzie prze- znaczy ć wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Pudw ągi” wraz ze znajduj ącymi si ę w kierunku północno zachodnim miejscami dawnej eksploatacji na cele lokalne. W podło Ŝu zło Ŝa zalega glina zwałowa. Nale Ŝy zaznaczy ć bezwzgl ędn ą konieczno ść rozpoznania geologicznego i hy- drogeologicznego terenu, tym bardziej, Ŝe wyrobisko zło Ŝa „Pudw ągi I”, udokumentowanego w odległo ści około 500 m na północny zachód, jest zawodnione. Nale Ŝy równie Ŝ uwzgl ędni ć konieczno ść wykonania dodatkowej przesłony skarp obiektu – syntetycznej lub mineralnej. Na składowisko odpadów mo Ŝna równie Ŝ rozpatrywa ć punkty lokalnej eksploatacji kruszyw w rejonie Nowej Wsi Małej (obszar pozbawiony naturalnej izolacji) i Si ńca. Tu równie Ŝ konieczna b ędzie dodatkowa przesłona ścian i podło Ŝa ewentualnych obiektów. Środowisko- wym ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w wyrobiskach jest blisko ść zabudowy oraz poło Ŝenie w granicach udokumentowanego zło Ŝa. Pozostałe niewielkie punkty lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji piasków znajdu- ją si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca

36 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz zmieniaj ącego je Rozporz ądzenia Mini- stra Środowiska z 26 lutego 2009 r. wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno- in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza K ętrzyn analizowano korzystaj ąc ze Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Rychel, 2009), mapy topograficz- nej, obserwacji terenowych oraz informacji uzyskanych w urz ędach gmin. Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝy- nierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter ogólny. Przy ocenie warunków uwzgl ędniono następuj ące kryteria: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie powierzchni, a tak Ŝe połoŜenie zwierciadła wód gruntowych. Z analizy wył ączono: obszary lasów i gleb chronionych, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zieleni urz ądzonej, wód śródl ądowych, a tak Ŝe obszar zwartej zabudowy miasta K ętrzyna. Ocen ą obj ęto około 15% powierzchni terenu mapy. Za- stosowano dwa podstawowe wydzielenia: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe na obszarze obj ętym arkuszem K ętrzyn, a w szczególno ści w jego cz ęś ci nale Ŝą cej do Pojezierza Mazurskiego, zaznacza si ę bardzo du Ŝa zmienno ść przestrzenna warunków geologiczno- in Ŝynierskich, wynikaj ąca z wytopiskowego charakteru młodoglacjalnego terenu. Obszary o korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego charakteryzuj ą si ę wyst ępo- waniem gruntów niespoistych: średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych, gdzie gł ęboko ść

37 zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t., oraz gruntów spoistych w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym. Grunty najlepsze na omawianym obszarze to piaski ró Ŝno- ziarniste, piaski ze Ŝwirami, a tak Ŝe piaski grube z domieszk ą Ŝwirów (lokalnie z głazikami), pochodzenia wodnolodowcowego fazy pomorskiej zlodowacenia wisły . Ni Ŝej le Ŝą ce piaski są zag ęszczone, wy Ŝej – średniozag ęszczone. Wyst ępuj ą one na niewielkich obszarach w cz ęś ci zachodniej omawianego obszaru – w rejonie Linkowa i Pieckowa oraz na południe od K ętrzyna, w okolicach Sławkowa. Do gruntów korzystnych do posadowienia budowli nale Ŝą te Ŝ piaski i Ŝwiry lodowcowe z okresu tego zlodowacenia. S ą to piaski ze Ŝwirami, oto- czakami i głazami, średnio zag ęszczone i zag ęszczone. Wyst ępuj ą one niewielkimi płatami na północ od K ętrzyna (K ętrzy ńska K ępa), pomi ędzy jeziorami Mój i Siercze, w rejonie Kolonii Karolewo, a tak Ŝe na wschód od Sławkowa. Korzystne podło Ŝe budowlane stanowi ą tak Ŝe grunty spoiste w postaci piaszczystych glin zwałowych fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Są to grunty mało skonsolidowane, twardoplastyczne lub półzwarte. Gliny te wyst ępuj ą powszechnie w podło Ŝu na całym analizowanym obszarze za wyj ątkiem cz ęś ci południowo- wschodniej obszaru arkusza. Dobrymi gruntami s ą te Ŝ spoiste, nieskonsolidowane mułki zastoiskowe i utwory zwałowe o składzie glin zwi ęzłych, a nawet iłów. Odsłaniaj ą si ę one izo- lowanymi płatami w wy Ŝszych cz ęś ciach profilu wzdłu Ŝ doliny Gubra i Dajny. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą zwi ązane przede wszystkim z płytszym ni Ŝ 2 m poło Ŝeniem wód gruntowych i z wyst ępowaniem gruntów organicznych. Są to dna dolin rzek i potoków oraz tereny podmokłe i zabagnione, wypełnione holoce ńskimi torfami, namułami torfiastymi, piaskami humusowymi i mułkami z detrytusem ro ślinnym. Tereny takie znajduj ą si ę przede wszystkim w dolinie Gubra i Dajny. Na północy i południo- wym wschodzie zwi ązane s ą one z zagł ębieniami bezodpływowymi. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa zwi ązane s ą równie Ŝ z wyst ępowaniem słabono śnych grun- tów spoistych w stanie mi ękko-plastycznym i plastycznym. NaleŜą do nich najmłodsze mułki i piaski lodowcowo-jeziorne fazy pomorskiej zlodowacenia wisły, wyst ępuj ące w cz ęś ci połu- dniowo-zachodniej (rejon Stachowizny i Wilkowa). Ponadto na terenach niekorzystnych dla budownictwa, płytko wyst ępuj ące wody charakteryzuj ące si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą kwa- sów huminowych wykazuj ą agresywno ść w stosunku do betonu i stali. Dotychczas nie rozpoznano rozprzestrzenienia zaburze ń glacitektonicznych na pograniczu Niziny Staropruskiej i obszaru wysoczyznowego Pojezierza Mazurskiego Istnieje tam mo Ŝliwo ść płytkiego wyst ępowania tego typu zaburze ń (Rychel, 2009). Na mapie uwzgl ęd- niono natomiast (jako utrudniaj ące budownictwo) rejony płytkiego wyst ępowania zaburzo-

38 nych glacitektonicznie glin zwałowych, buduj ących przypowierzchniowe partie pojedynczych wzgórz morenowych. Odsłaniaj ą si ę one w rejonie na północ od Starej i Nowej Ró Ŝanki, a tak Ŝe na zachód od Windy. Konieczne jest wykonywanie szczegółowych dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich lub operatów geotechnicznych przed podj ęciem prac budowlanych, w szczególno ści du Ŝych i ci ęŜ kich obiektów na wszystkich terenach gdzie wyst ępuj ą zaburze- nia glacitektoniczne. Na obszarze arkusza praktycznie nie wyst ępuje zagro Ŝenie powodziowe, główne wezbrania rzek maj ą miejsce przede wszystkim wiosn ą i zwi ązane s ą z topnieniem pokrywy śnie Ŝnej, a letnie wezbrania dotycz ą jedynie małych cieków. St ąd nie wyznaczono obszarów o warunkach utrudniaj ących budownictwo ze wzgl ędu na zagro Ŝenie podtopieniami (Nowicki, (red), 2007). W obr ębie omawianego arkusza wyst ępuj ą obszary predysponowane do powstawania powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, obrywy, spełzywania) obejmuj ące strome zbocza doliny Gubra. Tereny te wyst ępuj ą od miejscowo ści Nowy Młyn a Ŝ do miejscowo ści Bezławki (Grabowski, (red.), 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Gleby klas bonitacyjnych (klasy I–IVa u Ŝytków rolnych) zajmuj ą zdecydowan ą wi ęk- szo ść powierzchni terenu arkusza Kętrzyn (około 75%). Wi ększe kompleksy takich gleb wyst ępuj ą w cz ęś ci północnej, zachodniej i południowej arkusza. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą jedynie płatami w górnym odcinku doliny Gubra, a tak Ŝe w zagł ębie- niach bezodpływowych, głównie na południu. Do terenów zieleni urz ądzonej nale Ŝy park miejski w centrum K ętrzyna oraz ogrody działkowe na północno-zachodnich obrze Ŝach miasta i w pobliskich Wopławkach, na północny wschód od miasta. Lasy zajmuj ą około 11% omawianego obszaru obj ętego map ą. Porastaj ą one wzgórza morenowe i wysoczyzn ę pojeziern ą w cz ęś ci wschodniej i miejscami na południu. W granicach arkusza znajduj ą si ę tereny obj ęte ochron ą prawn ą w formie obszarów Na- tura 200, systemu ECONET- Polska, obszary chronionego krajobrazu, u Ŝytek ekologiczny, a tak Ŝe obiekty chronione – pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej. Tereny le śne wokół jeziora Mój, Siercze i Tuchel, a tak Ŝe cała dolina rzeki Guber wraz z jego dopływem – Dajn ą, stanowi ą na obszarze arkusza cz ęść rozległego Obszaru Chronione-go Krajobrazu Doliny Rzeki Guber. Został on utworzony w 1993 r. celem

39 ochrony i renatury-zacji wci ętych w podło Ŝe dolin rzecznych. Jego całkowita powierzchnia wynosi 14 363,8 ha. W granicach arkusza K ętrzyn znajduje si ę równie Ŝ odcinek doliny Dajny powy Ŝej Bez- ławek, który stanowi fragment rozległego Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior Legi ńsko- Mr ągowskich. Utworzono go na powierzchni 20 615,9 ha w 1993 r. celem ochrony ekosyste- mów le śno-jeziornych znacznej cz ęś ci Pojezierza Mr ągowskiego. Za pomniki przyrody uznano 28 drzew rosn ących pojedynczo b ądź grupowo (16 d ębów szypułkowych, trzy klony srebrzyste, dwa jarz ęby szwedzkie, lip ę drobnolistn ą, olsz ę szar ą, klon jawor, wierzb ę biał ą, leszczyn ę tureck ą, Ŝywotnik zachodni i sosn ę), a tak Ŝe 2 granitowe głazy narzutowe (tabela 7).

Tabela 7 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Gmina obiektu Forma Rok za- Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ochrony twierdzenia (powierzchnia w ha) Powiat mapie 1 2 3 4 5 6 Kiemławki Barciany 1 P 1994 PŜ – 4 d ęby szypułkowe Wielkie kętrzy ński Srokowo 2 P Kąty 1994 PŜ – d ąb szypułkowy kętrzy ński Kętrzyn 3 P Gry źlak 1994 PŜ – lipa drobnolistna kętrzy ński Kętrzyn 4 P Góry 1952 Pn – G, granit kętrzy ński Kętrzyn 5 P le śn. D ąbrowa 1994 PŜ – 6 d ębów szypułkowych kętrzy ński Kętrzyn 6 P le śn. Gierło Ŝ 1957 Pn – G, granit kętrzy ński m. K ętrzyn 7 P Kętrzyn 1986 PŜ – 2 klony srebrzyste kętrzy ński m. K ętrzyn 8 P Kętrzyn 1984 PŜ – d ąb szypułkowy kętrzy ński m. K ętrzyn 9 P Kętrzyn 1997 PŜ – olsza szara kętrzy ński m. K ętrzyn 10 P Kętrzyn 1997 PŜ – klon jawor kętrzy ński m. K ętrzyn 11 P Kętrzyn 1997 PŜ – klon srebrzysty kętrzy ński m. K ętrzyn 12 P Kętrzyn 1997 PŜ – d ąb szypułkowy kętrzy ński m. K ętrzyn 13 P Kętrzyn 1997 PŜ – wierzba biała kętrzy ński m. K ętrzyn 14 P Kętrzyn 1986 PŜ – leszczyna turecka kętrzy ński

40 1 2 3 4 5 6 m. K ętrzyn 15 P Kętrzyn 1997 PŜ – 2 jarz ąby szwedzkie kętrzy ński m. K ętrzyn 16 P Kętrzyn 1997 PŜ – Ŝywotnik zachodni kętrzy ński Kętrzyn 17 P le śn. Nakomiady 1994 PŜ - d ąb kętrzy ński Kętrzyn 18 P le śn. Nakomiady 1994 PŜ - sosna kętrzy ński Kętrzyn 19 P le śn. Nakomiady 1994 PŜ - d ąb kętrzy ński Kętrzyn 20 P le śn. Poganowo 1994 PŜ – d ąb kętrzy ński Kętrzyn „Rozlewisko Wopławki” 21 U Wopławki 1993 kętrzy ński (65,91)

W roku 1993 utworzono u Ŝytek ekologiczny o nazwie „Rozlewisko Wopławki”, który obejmuje teren podmokłych ł ąk bezpo średnio na północ od K ętrzyna. U Ŝytek stanowi obszar bardzo cenny pod wzgl ędem ornitologicznym, w którym chroni si ę siedliska i miejsca l ęgowe wielu gatunków ptaków wodno-błotnych, w tym gatunków rzadkich i gin ących. Powierzchnia uŜytku wynosi 65,91 ha (tabela 8). Według systemu ECONET-Polska (Liro, 1998) tereny leśne we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza stanowi ą fragment obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym – tzw. Obszaru Wschodniomazurskiego. Został on wyznaczony ze wzgl ędu na rzadkie w skali europejskiej typy siedlisk, zachowane naturalne i półnaturalne zbiorowiska ro ślinne (m.in. krajo- braz pojezierny i sandrowy; subkontynentalny gr ąd, torfowiska) i zwi ązane z nimi gatunki flory i fauny. Z kolei cała południowa cz ęść omawianego obszaru, obejmuj ąca dolin ę Gu- bra do miejscowo ści Linkowo oraz zlewni ę Dajny stanowi fragment mi ędzynarodowego korytarza ekologicznego – tzw. Mazurskiego korytarza ekologicznego (fig. 5). Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 jest sieci ą obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W jej skład wchodz ą: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Zgodnie z systemem NATURA 2000 na obszarze arkusza K ętrzyn znajduje si ę specjalny obszar ochrony siedlisk „Gierło Ŝ”. Poło Ŝony jest on w lesie, w zespole obiektów dawnej kwatery wojskowej Adolfa Hitlera w rejonie Gierło Ŝy (tzw. Wilczy Szaniec). Stanowi on zimowisko nietoperzy. W podziemnych cysternach, kanałach i piwnicach wyst ępuje nietoperz mopek (zimowisko na północ od grani-

41 cy zasi ęgu tego gatunku) oraz 5 innych gatunków nietoperzy. Obszar ochrony obejmuje kompleks bunkrów i budynków oraz przyległe tereny le śne o powierzchni 56,95 ha, cz ęściowo w granicach s ąsiedniego arkusza Sterławki Wielkie (tabela 8). Zagro Ŝeniem dla tego obszaru są zmiany mikroklimatu spowodowane działalno ści ą ludzk ą oraz mo Ŝliwe zawalenie stropu w niektórych obiektach (http://natura2000.gdos.gov.pl/).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Kętrzyn na tle systemów ECONET (Liro, 1998)

1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 14M – Obszar Puszczy Piskiej, 15M – Obszar Wschodniomazurski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 13k – Łyny; 4 – miejscowo ści, 5 – granica pa ństwa; 6 – jeziora, 7 – rzeki

42 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Nazwa obszaru Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod obszaru Lp. i symbol oznacze- obszaru obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod nia na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH Gierło Ŝ warmi ńsko- 1 B E 21°29’49” N 54°04’47” 56,9 PL622 Kętrzyn Kętrzyn 2800020 (S) mazurskie

Rubryka 2: B – SOO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 3: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – obszar specjalnej ochrony siedlisk

43 43

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza K ętrzyn zachowały si ę bardzo liczne stanowiska archeologiczne, co wynika z uwarunkowa ń historycznych i kulturowych (wczesne osadnictwo, korzystne warunki dla osiedlania si ę). Do najcenniejszych stanowisk nale Ŝą grodziska: kultury pruskiej w Bezławkach, wczesnej epoki Ŝelaza koło Nakomiad, a tak Ŝe wczesno średniowieczne grodziska w: Garbnie, dolinie Gubra koło Por ębka, Wopławkach, Wólce, Kwiedzinie i w rejonie Nakomiad. Niemniej cenne s ą średniowieczne i wielokulturowe osady w rejonie Sadun, Kru- szewca, Grabna, fortyfikacje krzy Ŝackie w Bezławkach i dwór w Nakomiadach. Z kolei do najstarszych stanowisk naleŜą : neolityczne w Sadunach, Filipówce i Po Ŝarkach i z epoki br ązu w Kiemławkach, Wopławkach (cmentarzysko), w rejonie Muławki – Wajsznory i w Wilko- wie. Ponadto w rejonie Starej RóŜanki odkryto staro Ŝytne kurhany, a w Po Ŝarkach i Wólce cmentarzyska z okresu kultury zachodniobałtyjskiej (okres przedrzymski). Pozostałe stanowiska archeologiczne zaznaczone na mapie to osady i ślady osadnictwa, przede wszystkim ze średniowiecza, ale tak Ŝe z okresu osadnictwa ludów kultury kurhanów zachodniobałtyjskich i kultury zachodniobałtyjskiej, charakterystycznych dla Niziny Staropruskiej i wschodnich Mazur. Na mapie zaznaczono stanowiska, które są w ewidencji zabytków archeologicznych maj ą du Ŝą warto ść poznawcz ą lub s ą zagro Ŝone zniszczeniem, ale nie są obj ęte ochron ą kon- serwatorsk ą. Najwa Ŝniejsze zabytki architektury na omawianym obszarze skupione s ą w centrum K ę- trzyna, które obj ęte jest stref ą ochrony konserwatorskiej. W granicach zabytkowego zespołu architektonicznego znajduje si ę gotycki zamek pokrzy Ŝacki z XIV wieku, przebudowany w XVI–XVII wieku, ko ściół pw. św. Jerzego z lat 1359–1407 z XVI-wieczn ą ambon ą, ko ściół pw. św. Katarzyny z neogotyckim wyposa Ŝeniem, ko ściół ewangelicki z XVI wieku, dwie kaplice – baptystów z XIX wieku i ewangelicko-augsburska z 1930 r. (obecnie cerkiew). Spo- śród licznych zabytków świeckich do wa Ŝniejszych nale Ŝą : eklektyczny ratusz z 1885 r., zabytkowe kamienice z XIX i pocz ątku XX wieku, szkoła z 1865 r., budynek obecnego starostwa powiatowego, zespół schronów z II wojny oraz cmentarz z XVIII/XIX wieku z zabytko- wymi kaplicami i bram ą. Do zabytków sakralnych na obszarze omawianego arkusza nale Ŝą ponadto: cmentarz rodowy w Dublinach, ko ściół w Windzie pw. Matki Boskiej Nieustaj ącej Pomocy z XIV–XV wieku, wie Ŝa ko ścioła w Garbnie (z XV wieku, przebudowywana do 1824 r.), ko ściół ewangelicki w Karolewie (obecnie rzymskokatolicki pw. Stanisława Kostki) z 1899 r., ko ściół pa-

44 rafialny pw. św. Jana z cmentarzem z XIV-XVIII wieku w Czernikach, ko ściół ewangelicki (dawny zamek krzy Ŝacki) przebudowywany od 1513 r. do XVIII wieku z ogrodzeniem i bra- mą w Bezławkach, ko ściół parafialny w okresu mi ędzywojennego w Wilkowie, cmentarz au- gsburski z I połowy XIX wieku w Wólce oraz ko ściół ewangelicki z cmentarzem (z XVI, XIX i XX wieku) w Nakomiadach. Niemniej cenne s ą zespoły pałacowo-parkowe i dworsko-folwarczne, b ędące dawniej własno ści ą junkrów pruskich. W K ątach jest to zespół dworski z ko ńca XIX wieku z ku źni ą i parkiem, w Skierkach – zespół pałacowy z XVIII-XIX wieku z parkiem, w Banaszkach – dwór z połowy XIX wieku. W Kaskajmach zachował si ę dwór z II połowy XIX wieku, a w pobliskich Borkach zespół dworski z tego samego okresu wraz z niewielkim parkiem. Z kolei w Starej Ró Ŝance znajduj ą si ę pozostało ści zespołu dworskiego z XVII-XVIII wieku i park dworski; podobnego typu zespół dworski istnieje w Kotkowie (dwór z 1895 r. i park o powierzchni 2,62 ha). Stosunkowo du Ŝy zespół pałacowy znajduje si ę w Wopławkach. Obejmuje on pó źnoklasycystyczny pałac z II połowy XIX wieku, zabudowania folwarczne (brama, spichrz) i park o powierzchni 5 ha. Po niedoko ńczonym remoncie z lat 90. XX w. pałac pozostaje w ruinie. W Smokowie zachował si ę folwark z lat 1850–60 wraz z parkiem podworskim, w Grabnie i w Muławkach – dwory z XIX wieku. Barokowy dwór z 1768 r. wraz z parkiem krajobrazowym o powierzchni 5,5 ha zachował si ę w Windykajmach. We wsi Stachowizna nad rzek ą Dajn ą znajduje si ę zespół dworski z XVIII-XIX wieku z parkiem. Du- Ŝy i dobrze zachowany zespół pałacowo-parkowy znajduje si ę w Nakomiadach. Barokowy pałac z lat 1664–80 był przebudowywany w 1705 r. i 1905 r. Zabudowania folwarczne (m.in. owczarnia) oraz park pochodz ą z XIX i XX wieku. Z innych, zabytkowych budowli na omawianym obszarze zachowały si ę: karczma we wsi Winda z 1792 r., wiatrak typu holenderskiego z XVIII–XIX wieku w Starej Ró Ŝance i dwa domy drewniane z XVIII wieku w Nowej Ró Ŝance. Do obiektów zabytkowych na terenie arkusza nale Ŝą równie Ŝ pozostało ści linii kolejowej K ętrzyn – W ęgorzewo wraz z infrastruktur ą techniczn ą z pocz ątku XX. W jej skład na omawianym ternie wchodzą: linia kolejowa z nasypem ziemnym, zespół zabudowy dworca w Kętrzynie (budynek dworca, dwie nastawnie, dwie parowozownie, wie Ŝa ci śnie ń i pozosta- ło ści wiaduktu); pozostało ści stacji kolejowej w Czernikach i Gierło Ŝy oraz dwa wiadukty drogowe i jeden kolejowy w Czernikach. Zabytkowe parki, b ędące ostatni ą pozostało ści ą po istniej ących dawniej dobrach rodo- wych, zachowały si ę w: Dublinach, Linkowie, Górach, K ętrzynie (park w stadninie ogierów),

45 Gierło Ŝy (park pałacowy z ko ńca XVIII i z XIX wieku o powierzchni 4,1 ha), Wajsznorach, Sławkowie, Po Ŝarkach i Wólce. W Gierło Ŝy, niegdy ś Wolfsschaanze, czyli Wilczym Sza ńcu mie ściła si ę kwatera Głow- na Adolfa Hitlera. Jest to najbardziej znany zespół fortyfikacji na terenie byłych Prus Wschodnich i jedno z bardziej znanych miejsc w Europie. Udost ępnione do zwiedzania od 1959 roku, jest tematem wielu prac i przewodników w ró Ŝnych j ęzykach, lecz nie ze wzgl ędu na architektur ę i rozwi ązania techniczne zastosowane przy budowie tego kompleksu, lecz na fakt dokonania nieudanego zamachu na Ŝycie Adolfa Hitlera w lipcu 1944 roku.

XIII. Podsumowanie

Północno-zachodnia cz ęść obszaru arkusza nale Ŝy do Niziny S ępopolskiej cz ęść środ- kowa i południowa do Pojezierza Mr ągowskiego, natomiast północno-wschodnia do Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Administracyjnie teren poło Ŝony jest w województwie warmi ń- sko-mazurskim. W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej, która obejmuje trzy zło Ŝa kruszywa naturalnego. Kopaliny te maj ą głównie znaczenie lokalne. Obecnie eksploatowane dla potrzeb budownictwa i drogownictwa s ą dwa zło Ŝa kruszywa piaskowo- Ŝwirowego „Pudw ągi I” i „Pudw ągi”. Na mapie zaznaczono obszary rokuj ące w świetle dotychczasowych bada ń perspektywy dla udokumentowania złó Ŝ kopalin, w szczególno ści kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych (pia- sków, piasków ze Ŝwirem na potrzeby lokalne) oraz torfów. Głównym źródłem zaopatrzenia w wod ę mieszka ńców regionu jest czwartorz ędowe i trzeciorz ędowo-czwartorz ędowe pi ętro wodono śne. Zarówno wydajno ść uj ęć jak i jako ść ujmowanej wody jest wystarczaj ąca w stosunku do potrzeb. Specyfik ą omawianego regionu jest koncentracja eksploatacji wód podziemnych w dwóch uj ęciach dla miasta K ętrzyna. Na wi ększo ści obszaru wodom podziemnym nie zagra Ŝa zanieczyszczenie, poniewa Ŝ poziomy wodono śne s ą dobrze izolowane od powierzchni. Konieczna jest jednak poprawa czysto ści wód powierzchniowych; przede wszystkim Gubra w rejonie uj ęcia Je Ŝewo. Obszar obj ęty arkuszem K ętrzyn nale Ŝy do regionu z tradycjami intensywnego rolnictwa i hodowli. Atutem w intensyfikacji produkcji rolnej jest przede wszystkim korzystna struktura własno ściowa gospodarstw, odziedziczona po zlikwidowanych pa ństwowych gospodarstwach rolnych: przewaga du Ŝych, prywatnych zakładów rolnych nastawionych na produkcj ę wielko-

46 towarow ą. Nie bez znaczenia s ą bardzo dobre warunki glebowe – urodzajne gleby brunatne i tzw. czarne ziemie k ętrzy ńskie. Na terenie tym znajduje si ę specjalny obszar ochrony siedlisk „Gierło Ŝ” wydzielony w ramach systemu Natura 2000. Słabo zagospodarowane s ą pod wzgl ędem turystycznym atrakcyjne tereny le śne we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, za wyj ątkiem znanego w całej Polsce kompleksu bunkrów dawnej kwatery wojskowej Adolfa Hitlera koło Gierło Ŝy (tzw. Wilczy Szaniec), z okresu II wojny światowej. Perspektywy rozwojowe regionu nale Ŝy wi ąza ć z jego wysokimi walorami kraj- obrazowymi, bogactwem florystycznym i faunistycznym oraz skuteczn ą ochron ą przyrody. Nadrz ędnym celem, jaki stawiaj ą przed sob ą władze samorz ądowe jest poprawa stanu środo- wiska w powiecie k ętrzy ńskim ze szczególnym uwzgl ędnieniem gospodarki ściekowej. Do priorytetowych celów strategicznych na najbli Ŝsze lata nale Ŝą : poprawa stanu czysto ści powietrza i gospodarki odpadami oraz przywrócenie równowagi ekologicznej w zlewni rzeki Guber i na obszarach źródliskowych rzeki Omet. Na terenie obj ętym arkuszem K ętrzyn wskazano obszary mo Ŝliwej lokalizacji składo- wisk odpadów oboj ętnych i komunalnych. Odpady oboj ętne mo Ŝna składowa ć w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia wisły. Obszary wytypowano na terenie gmin: Korsze, Barciany, Srokowo, K ętrzyn i Reszel. Jako miejsca rekomendowane do składowania odpadów komunalnych wytypowano tereny w granicach kartograficznych wydziele ń mułków i iłów zastoiskowych zlodowacenia wisły. Znajduj ą si ę one w rejonach miejscowo ści Nakomiady w gminie K ętrzyn, Saduny w gminie Korsze oraz Kiemławki Małe i Winda w gminie Barciany. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Wskazane obszary znajduj ą si ę na ogół na terenach o bardzo niskich i niskich stopniach zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych. Najbardziej korzystny jest rejon miejscowo ści Windy- kajmy, gdzie nie ma u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Na składowiska odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Pudw ągi” oraz punkty lokalnej eksploatacji kruszyw w rejonie Nowej Wsi Małej i Si ńca. Decyzj ę o przeznaczeniu terenu pod składowiska odpadów musi ka Ŝdorazowo poprze- dzi ć rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji.

47 XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. AUTOWICZ Z., 1974 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego przeprowadzonych w rejonach: Martiany – Kronowo oraz Wajsznory – Sław- kowo. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIESIACKI A., 1980 – Warunki przyrodnicze produkcji rolnej – województwo warmi ńsko- mazurskie. Inst. Upraw Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa, Puławy. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. (1996) — Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P. (1995) – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391– 400. DOMA ŃSKA Z., 1959 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ glin ceramicznych w rejonie Wilkowa. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Wo- jew. w Olsztynie. GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721.

48 GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – System Osłony Prze- ciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępo- wania ruchów masowych w województwie warmi ńsko – mazurskim. CAG PIG War- szawa. HAKENBERG H., SIENKIEWICZ A., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Wielkich Jezior Mazurskich GZWP 206, woj. suwalskie, olszty ńskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L., 1985 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mazany II” w miejsco wo ści Ma Ŝany. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Wojew. w Olsztynie. http://natura2000.gdos.gov.pl/ Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Wyd. AGH w Krakowie, Kraków. KONDRACKI J., 2002 − Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3– 4 p. 363–383. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Contamina- tion and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K.,(red), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

49 MASZO ŃSKA D., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz K ętrzyn (102). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geoscien- ces 79 (4): 411–428. MUSZY ŃSKA E., KASPRZYK S., 1992 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rej. Martiany – Ró Ŝanka. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce”. Infor- mator Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 − Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 − Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp. 370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 r. Woj. Insp. Ochr. Środow., 2010. Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution vol 159: 101–113.

50 ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159: 67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. RYCHEL J., 2009 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz K ętrzyn (102) (materiały autorskie). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. SROGA C., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz K ętrzyn Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

51 SZUFLICKI M., (red). MALON A., TYMI ŃSKI M., 2011– Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg. stanu na 31. 12. 2009 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J. (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X. (2000) – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C. 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WO Ś A., 1999 − Klimat Polski. Wyd. PWN, Warszawa. ZAPRZELSKI Z., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝą kruszywa naturalnego „Pudw ągi”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 2009 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego Ŝwirowo-piaskowego „Pudw ągi I”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002. Ministerstwa Środowiska, Warszawa.