PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

JOANNA RYCHEL

G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionu Polski pó³nocno-wschodniej i wschodniej — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Kêtrzyn (102) (z 1 fig., 2 tab. i 3 tabl.)

WARSZAWA 2014 Autor: Joanna RYCHEL Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Redakcja merytoryczna: Agnieszka £UKASIK

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor ds. pañstwowej s³u¿by geologicznej mgr in¿. A. PRZYBYCIN

ISBN 978-83-7863-365-5

© Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2014

Przygotowanie wersji cyfrowej: Jadwiga GAC-JACHOWICZ, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 8 III. Budowa geologiczna ...... 11 A. Stratygrafia ...... 11 1. Kreda ...... 12 a. Kreda górna ...... 12 Mastrycht ...... 12 2. Paleogen ...... 12 a. Paleocen ...... 12 b. Eocen ...... 14 c. Oligocen...... 14 3. Neogen ...... 15 a. Miocen ...... 15 4. Czwartorzêd ...... 15 a. Plejstocen ...... 15 Zlodowacenia najstarsze ...... 16 Zlodowacenie Narwi ...... 16 Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 16 Zlodowacenie Nidy ...... 17

Stadia³ dolny ...... 17

Stadia³ górny ...... 17 Zlodowacenie Sanu 1 ...... 18 Zlodowacenie Sanu 2 ...... 18

Stadia³ dolny ...... 18

Stadia³ górny ...... 19 Interglacja³ wielki ...... 20 Interglacja³ mazowiecki ...... 20 Zlodowacenie Liwca ...... 21 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 21 Zlodowacenie Odry ...... 21 Zlodowacenie Warty ...... 22 Interglacja³ eemski ...... 22 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 23 Zlodowacenie Wis³y ...... 23

Stadia³ œrodkowy ...... 24

Stadia³ górny ...... 25 b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 27 c. Holocen ...... 28 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 29 C. Rozwój budowy geologicznej ...... 30 IV. Podsumowanie ...... 35 Literatura ...... 37

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 Tablica III — Przekrój geologiczny C–D I. WSTÊP

Granice obszaru arkusza Kêtrzyn Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) wyznaczaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geograficzne: 21°15'–21°30' d³ugoœci geograficznej wschodniej i 54°00'–54°10' szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia terenu objêtego arkuszem wynosi w przybli¿eniu 304 km2, z czego jeziora zajmuj¹ oko³o 2,5 km2. Obszar arkusza le¿y w obrêbie trzech mezoregionów — Niziny Sêpopolskiej (pó³nocna i zachodnia czêœæ obszaru), Pojezierza Mr¹gow- skiego (czêœæ po³udniowa) i Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (czêœæ wschodnia), w prowincji Ni¿ Wschodnioba³tycko-Bia³oruski i w dwóch podprowincjach — Pobrze¿ach Wschodnioba³tyckich i Pojezierzach Wschodnioba³tyckich (Kondracki, 2009). Pod wzglêdem administracyjnym, wed³ug podzia³u z 1999 r., nale¿y do województwa warmiñsko-mazurskiego i powiatu kêtrzyñskiego z gmi- nami: Korsze, Barciany, Srokowo, Reszel oraz Kêtrzyn (gmina wiejska i miejska). Na terenie oma- wianego arkusza jest zlokalizowany oœrodek miejski i przemys³owy — miasto Kêtrzyn (stan na 31.12.2012 r. — 28 256 mieszkañców). Mapa geologiczna arkusza Kêtrzyn zosta³a opracowana na podstawie projektu badañ geologicz- nych zatwierdzonego przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ nr DGkok/AO/489-NY-39/2003 z dnia 27.06.2003 r. Na potrzeby opracowania arkusza Kêtrzyn zebrano profile 182 otworów wiertniczych, w tym 173 otworów hydrogeologicznych, czterech badawczych dla SMGP (kartograficznych) i piêciu badawczych. Zestawiono dokumentacje, sprawozdania i orzeczenia dotycz¹ce czterech z³ó¿ kruszyw naturalnych i jednego z³o¿a surowca ilastego. W celu rozpoznania utworów powierzchniowych na terenie aglomeracji miejskiej dokonano przegl¹du oko³o 200 dokumentacji geotechnicznych zgroma- dzonych w archiwum dokumentacji w Olsztynie. Na terenie ca³ego arkusza by³y przeprowadzone poszukiwania i badania torfów. Dokumentacje tych prac s¹ zebrane w Instytucie Melioracji U¿ytków Zielonych w Falentach pod Warszaw¹. Terenowe prace kartograficzne wykonano w latach 2006–2009, przy czym w 2008 r. tak¿e przy wspó³udziale M. Parchema i £. Nowackiego. Zosta³ skartowany obszar o powierzchni oko³o

5 304 km2. Wykonano i opisano 1370 punktów dokumentacyjnych, w tym 1241 sondowañ rêcznych o g³êbokoœci 2,0–3,0 m oraz 125 sondowañ mechanicznych o g³êbokoœci 4,5–24,0 m. Oczyszczono i udokumentowano cztery ods³oniêcia. Œrednia gêstoœæ punktów dokumentacyjnych uzyskana w wyniku tych dzia³añ na obszarze badañ wynosi oko³o 4,5 punktu na 1 km2. Wykaz wybranych punktów doku- mentacyjnych przedstawia tabela 1. W celu okreœlenia przybli¿onej g³êbokoœci zalegania osadów paleogeñskich i neogeñskich, roz- poziomowania osadów czwartorzêdowych na poziomy lodowcowe oraz uœciœlenia danych doty- cz¹cych lokalizacji otworów kartograficznych, wykonano w czterech ci¹gach 125 sondowañ geo- elektrycznych elektrooporowych (SGE) typu Schlumbergera o rozstawach AB/2 = 500 m. Ogó³em ³¹czna d³ugoœæ ci¹gów wynios³a oko³o 30 km (B¹k i in., 2008), w tym dwa z nich le¿¹ na linii przekroju geologicznego A–B z wy³¹czeniem aglomeracji miejskiej, a dwa kolejne pokrywaj¹ siê w wyznaczonych fragmentach z przekrojem geologicznym C–D.

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych (sond mechanicznych)

Numer Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi na mapie wg notatnika (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) geologicznej terenowgo 1 21 Saduny 64,0 14,0 Przekrój geologiczny A–B 2 32 Kiem³awki Ma³e 62,7 10,0 Budowa zastoiska 3 40 Na S od Windy 92,5 16,0 Przekrój geologiczny C–D 4 26 Grabno 65,0 14,0 Przekrój geologiczny A–B 5 27 Banaszki 72,0 24,0 Przekrój geologiczny A–B 6 9 Olchowo 84,8 10,0 Budowa sandru 7 46 Na SW od Nowej Ró¿anki 121,5 10,0 Budowa równiny jeziornej 8 48 Nowa Ró¿anka 155,0 20,0 Budowa moreny czo³owej 9 58 Na W od Gryz³awek 151,5 11,0 Budowa moreny czo³owej 10 55 Na SE od Gryz³awek 143,0 18,0 Budowa moreny czo³owej 11 28 Na SW od Je¿ewa 72,5 12,0 Osady wodnomorenowe 12 7 Na NW od Marszewa 74,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B 13 30 Marszewo 87,0 16,0 Przekrój geologiczny A–B 14 29 Marszewo 98,0 32,0 Przekrój geologiczny A–B 15 64 Ba³trucie (Jaglak) 118,5 14,0 Budowa wysoczyzny morenowej 16 43 Na S od Starej Ró¿anki 130,0 4,5 Budowa moreny czo³owej 17 103 Karolewo 110,0 15,0 Przekrój geologiczny A–B 18 53 Na N od Gier³o¿y 132,4 8,0 Osady wodnomorenowe 19 106 BrzeŸnica 109,0 16,0 Przekrój geologiczny C–D 20 104 Na N od Wajsznor 117,7 12,0 Budowa wysoczyzny morenowej 21 49 Kwiedzynia 155,0 10,0 Budowa moreny czo³owej 22 107 Nowa Wieœ Ma³a 107,5 16,0 Przekrój geologiczny C–D 23 3 S³awkowo 150,0 14,0 Budowa moreny czo³owej 24 91 Na N od Godzikowa 136,0 10,0 Budowa sandru 25 87 Zalesie Kêtrzyñskie 155,0 8,0 Budowa formy akumulacji szczelinowej 26 90 Poganowo 136,0 12,0 Przekrój geologiczny C–D 27 89 Na SW od Nakomiad 155,0 8,0 Budowa kemu 28 88 Na SW od Nakomiad 151,3 8,0 Budowa wysoczyzny morenowej 29 96 Nakomiady 151,5 16,0 Gytie 30 100 Ba³owo 138,3 10,0 Budowa kemu

6 W 2007 r. wykonano cztery otwory kartograficzne o ³¹cznym metra¿u 929,8 m, aby udokumen- towaæ pe³ny profil osadów czwartorzêdowych i okreœliæ g³êbokoœæ wystêpowania stropu utworów podczwartorzêdowych. S¹ to kolejno: Szaty Wielkie (K-3) — otwór 16, Marszewo (K-1) — otwór 28, Gier³o¿ (K-2) — otwór 44 i S³awkowo (K-4) — otwór 71. Z rdzeni wiertniczych uzyskanych z tych otworów pobrano 194 próbki na potrzeby charakterystyki litologicznej, genetycznej i stratygraficznej utworów czwartorzêdowych i paleogeñskich. 175 próbek poddano badaniom litologiczno-petro- graficznym (Rychel, 2008a). Wykonano analizê sk³adu petrograficznego ¿wirów o œrednicy 5–10 mm z glin zwa³owych. Wyniki analiz palinologicznych 19 próbek osadów paleogeñskich pobranych we wszystkich odwierconych otworach kartograficznych opracowa³a S³odkowska (2009). Analizy paleobotaniczne 61 próbek pochodz¹cych z trzech wybranych otworów kartograficznych (otw.: 16, 28 i 71) wykona³ Krupiñski (2008a, b, c), natomiast badania malakologiczne i ostrakodologiczne 19 próbek z otworów 28 i 71 — Krzymiñska (2008). Analizê wieku bezwzglêdnego metod¹ optoluminescencyjn¹ (OSL) trzech próbek pochodz¹cych z ods³oniêæ w rejonie K¹tów i Szat Wielkich przeprowadzono w Laboratorium Datowania Lumines- cencyjnego w Gliwicach (Adamiec, 2009). Materia³ do datowañ pobrano z piasków drobnoziarnistych przykrytych glinami lodowcowymi — w K¹tach na g³êbokoœci 2,0 m, a w Szatach Wielkich na g³êbokoœci oko³o 1,5 m. Otrzymany wiek bezwzglêdny próbek, odpowiednio 34,3 ka BP i 26,3 ka BP, mo¿na korelowaæ ze stadia³em œrodkowym zlodowacenia Wis³y — próbki reprezento- wa³y piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne i górne) tego zlodowacenia. Najstarsze opracowania dotycz¹ce tego terenu pochodz¹ z koñca XIX i pocz¹tku XX w. Prace by³y prowadzone przez geologów niemieckich, a dotyczy³y mapy geologiczno-glebowej w skali 1:25 000, arkuszy: Garbno (Klebs, 1897), Winda (Klautzsch, 1904) i Kêtrzyn (Kaunhowen, 1904). Autorzy tych map zwrócili uwagê na du¿¹ mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdu i liczne poziomy lodowcowe. Najwa¿niejszym opracowaniem geologiczno-kartograficznym tego obszaru jest Mapa Geolo- giczna Polski 1:200 000, arkusz Kêtrzyn (S³owañski, 1974a, b) wraz z objaœnieniami (S³owañski, 1975b). Ponadto temat budowy geologicznej omawianego obszaru poruszali tak¿e w swoich pracach Zwierz (1948, 1953), Mojski i Rühle (1965) oraz Kondracki (2009). Informacje o ogólnej budowie geologicznej i rozprzestrzenieniu osadów czwartorzêdowych uzyskano miêdzy innymi z publikacji £yczewskiej (1958), Ciuka (1966a, b, c) i Nowickiego (1965). Korzystano tak¿e z innych prac dotycz¹cych geologii utworów czwartorzêdu w Polsce, autorstwa Halickiego (1935, 1950), Mojskiego (1969) i Roszko (1968), a tak¿e Rühlego (1955, 1974). Bardziej szczegó³owe badania budowy geologicznej czwartorzêdu wystêpuj¹cego w tym rejo- nie prowadzi³ S³owañski (1975a, 1981). W 1981 r. ukaza³o siê jego opracowanie, w którym zawar³ on i zinterpretowa³ dane uzyskane w trakcie realizacji arkuszy Mapy Geologicznej Polski 1:200 000.

7 Natomiast Lisicki (1996, 1997b, 1998a, 2003) szczegó³owo omówi³ litostratygrafiê glin lodowco- wych, która razem z wynikami badañ palinologicznych umo¿liwi³a stratygraficzny podzia³ utworów plejstocenu w pó³nocnej Polsce (Pojezierze Mazurskie). Morfologi¹ i geomorfologi¹ terenu w pó³nocnej Polsce zajmowa³ siê Kondracki (1952, 1957, 1972), a tak¿e Kondracki i Pietkiewicz (1967). Przy opracowywaniu arkusza Kêtrzyn wziêto pod uwagê wyniki prac wykonanych w ramach realizacji innych arkuszy SMGP: Rynu ( Laskowski, Lewiñska, 1993, 1994), Ster³awek Wielkich (Muchowski i in., 1995, 2000), Piecków (Lisicki 1995; 1998b), Mr¹gowa (Lisicki, 1997a, 2001), Stradun (Miros³aw-Grabowska, Grabowski, 2006, 2007) oraz Reszla (Lisicki, i in., 2011, 2012).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar objêty arkuszem Kêtrzyn jest po³o¿ony w obrêbie trzech mezoregionów fizycznogeogra- ficznych. Pó³nocna i zachodnia jego czêœæ wchodzi w sk³ad Niziny Sêpopolskiej, wschodnia nale¿y do Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, zaœ po³udniowa do Pojezierza Mr¹gowskiego ( Kondracki, 2009). Kulminacjê terenu stanowi kem le¿¹cy na po³udniowej granicy badanego obszaru i wznosz¹cy siê na wysokoœæ 170 m n.p.m. Najni¿ej po³o¿ony obszar znajduje siê w dolinie rzeki Guber, na pó³nocny zachód od Sadun, na wysokoœci 42 m n.p.m. Deniwelacja bezwzglêdna powierzchni obszaru wynosi oko³o 128 m. Wysokoœæ wzglêdna krawêdzi wysoczyzny morenowej w centralnej czêœci obszaru arkusza dochodzi do oko³o 15–20 m, lokalnie przekracza 20 m. Na omawianym obszarze wyró¿niono g³ówne jednostki geomorfologiczne: morenowe wyso- czyzny polodowcowe ze wzgórzami i wa³ami moren czo³owych (wyciœniêcia i miejscami na granicy z obszarem arkusza Ster³awki Wielkie — akumulacyjnych), formami akumulacji szczelinowej, kemami oraz plateau kemowymi, stosunkowo w¹skie równiny wodnolodowcowe oraz miejscami pojawiaj¹ce siê równiny zastoiskowe i wodnomorenowe. Na szkicu geomorfologicznym (tabl. I) przedstawiono formy lodowcowe, wodnolodowcowe i utworzone w strefie martwego lodu, a tak¿e formy rzeczne, jeziorne, denudacyjne, utworzone przez roœlinnoœæ oraz antropogeniczne. Najrozleglejsz¹ czêœæ powierzchni arkusza tworzy wysoczyzna morenowa falista o deniwelacjach ponad 5 m. Wyró¿niono równie¿ wysoczyznê p³ask¹,o deniwelacjach poni¿ej 5 m, która rozci¹ga siê w pó³nocno-zachodniej i zachodniej czêœci obszaru arkusza. Jest ona porozci- nana dolinami rzecznymi. Wysoczyzna morenowa falista zajmuje tereny Pojezierza Mr¹gowskiego i Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Buduja j¹ g³ównie piaszczyste gliny zwa³owe, które powsta³y w wyniku deglacjacji obszaru z udzia³em subglacjalnego i proglacjalnego odp³ywu wód roztopowych. Na wysoczyŸnie p³askiej wystêpuj¹ silnie ilaste (niem. thonmergel) gliny zwa³owe Niziny Sêpopolskiej,

8 których powstanie wi¹¿e siê z procesem deglacjacji przez ablacjê, przy braku subglacjalnego odp³ywu wód roztopowych. W œrodkowej czêœci obszaru badañ, na pó³noc od Kêtrzyna, wysoczyzna moreno- wa falista opada ku p³askiej d³ugim stokiem. Najwiêksze powierzchniowo wzgórze moren czo³owych spiêtrzonych (wyciœ- niêcia) znajduje siê na pó³noc od K¹tów. Pas mniejszych wzgórz morenowych rozci¹ga siê na po³udnie od K¹tów do Kolonii Starej Ró¿anki. Drugi pas morenowy wystêpuje w po³udniowo- -wschodniej czêœci obszaru arkusza od S³awkowa w kierunku Po¿arek oraz na wschód od Jeziora Kwiedziñskiego. Ze wzglêdu na zró¿nicowanie moren czo³owych na spiêtrzone i akumulacyjne na te- renie s¹siedniego arkusza Ster³awki Wielkie SMGP, na obszarze badañ wprowadzono tak¹ sam¹ kla- syfikacjê dla form usytuowanych na jego wschodniej granicy. W zwi¹zku z tym dwa wzniesienia na pó³noc od Gier³o¿y i czêœæ wzgórza w okolicach K¹tów zosta³y zaliczone do moren czo³owych akumulacyjnych. Kemy towarzysz¹ wysoczyŸnie morenowej falistej we wschodniej czêœci obszaru arkusza oraz na jej granicy z wysoczyzn¹ p³ask¹ w pó³nocnej czêœci terenu. Plateau kemowe wystêpuje we wschodniej czêœci omawianego obszaru, s¹siaduj¹c od wschodu z jeziorem Siercze. Formy akumulacji szczelinowej owysokoœci wzglêdnej maksymalnie do 10 m powsta³y przede wszystkim w zachodniej oraz po³udniowej czêœci obszaru arkusza. Najd³u¿sze z nich maj¹ d³ugoœæ oko³o 1,5–2,0 km i swym przebiegiem zaznaczaj¹ inicjalny odp³yw wód w szczelinach lodowych na linii póŸniejszego, lokalnego szlaku sandrowego o kierunku pó³noc–po³udnie. Na granicy z terenem arkusza Ster³awki Wielkie, na po³udniowo-wschodnim skraju omawianego obszaru, wystê- puje forma akumulacji szczelinowej, która wed³ug Muchowskiego i innych (1995, 2000) jest ozem. Jednak z uwagi na brak w niej ods³oniêæ, a co za tym idzie, mo¿liwoœci jednoznacznego rozpoznania wewnêtrznej budowy geologicznej, autorka opracowania obszaru arkusza Kêtrzyn zaklasyfikowa³a ten wa³ do form akumulacji szczelinowej. Na wschodniej granicy terenu arkusza Reszel SMGP znajduje siê taras kemowy (Lisicki i in., 2011, 2012), którego obecnoœæ na obszarze s¹siedniego arkusza Kêtrzyn nie zosta³a potwierdzona. Moreny martwego lodu stanowi¹ pojedyncze wzniesienia. Dwa z nich stwierdzono na zachód od jeziora Mój, na powierzchni wysoczyzny morenowej. Dwa kolejne pagórki znaleziono na granicy z obszarem arkusza Mr¹gowo SMGP. Równiny zastoiskowe wystêpuj¹ w pó³nocnej czêœci terenu arkusza jako stosunkowo niewielkie powierzchnie. Ich wysokoœæ bezwzglêdna wynosi oko³o 70–97 m n.p.m. Formy te le¿¹ na obszarze Niziny Sêpopolskiej i kontynuuj¹ siê na terenie s¹siedniego arkusza Barciany SMGP. Na polodowcowej wysoczyŸnie morenowej towarzysz¹ im równiny torfowe oraz doliny cieków, które odprowadzaj¹ wody do doliny Prego³y. Formy dolinne zaczê³y ju¿ formowaæ siê u schy³ku plejstocenu, znacz¹c szlaki odp³ywu wód zbiornikowych.

9 Najrozleglejsze równiny sandrowe i wodnolodowcowe znajduj¹ siê w czêœci wschodniej i po³udniowo-wschodniej obszaru arkusza — na po³udnie i na wschód od zgrupowania jezior: Moja, Siercza, Jeziora Kwiedziñskiego i Tuchla. Równie¿ na po³udnie od Bez³awek, w po³udniowo-zachodniej czêœci, rozci¹ga siê fragment równiny wodnolodowcowej, który przecho- dzi na teren arkusza Mr¹gowo. Niewielkie obszary równin sandrowych wystêpuj¹ tak¿e na pó³noc od Wangut oraz na po³udnie od Gromek. Du¿e zagêszczenie izolowanych, niedu¿ych powierzchni tych równin zaznacza siê w po³udniowej czêœci omawianego obszaru — na po³udnie od S³awkowa. Równiny wodnomorenowe wystêpuj¹ przede wszystkim wzd³u¿ doliny Gubra i Dajny w zachodniej czêœci obszaru arkusza. Du¿y obszar zajmowany przez nie rozci¹ga siê tak¿e wokó³ Skierek. Doœæ rozleg³y fragment równin znajduje we wschodniej czêœci omawianego terenu, w okolicy jezior — Moja, Siercza i Tuchla. Przez obszar arkusza Kêtrzyn biegn¹ dwie wyraŸne doliny erozyjne. Najwiêksz¹ z nich jest dolina Gubra, rzeki p³yn¹cej z po³udniowego wschodu na pó³nocny zachód. Druga z nich to dolina Dajny, która na terenie arkusza bierze pocz¹tek z jego po³udniowo-zachodniego naro¿a i ³¹czy siê z dolin¹ Gubra w pobli¿u Biedaszek, na zachód od Kêtrzyna. Mniejsze i s³abiej wykszta³cone dolinki erozyjne s¹ równie¿ powszechne na terenie badañ. Równiny jeziorne tostare dna jezior — s¹ silnie rozcz³onkowane i rozrzucone nierów- nomiernie po ca³ym terenie badañ. Najwiêksze powierzchnie zajmuj¹ one w dolinie Gubra w pó³nocno- -zachodniej czêœci obszaru arkusza. Mniejsze powierzchniowo równiny koncentruj¹ siê nad Gubrem na zachód i na po³udnie od Kêtrzyna. Pozosta³e fragmenty równin jeziornych buduj¹ czêœæ dolin erozyjnych ma³ych cieków w pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru oraz na zachód od jeziora Mój. W obni¿eniach na równinach sandrowych i w wiêkszych zag³êbieniach na wysoczyŸnie morenowej powsta³y równiny torfowe.Dodatkowo powierzchniê wysoczyzny urozmaicaj¹ zag³êbie- nia po martwym lodzie. Spoœród form antropogenicznych na obszarze badañ wyró¿niaj¹ siê nasypy —naterenie Kêtrzyna oraz w Gier³o¿y, a tak¿e ¿wirownie, piaskownie-¿wirownie oraz pias- kownie (tabl. I). Na obszarze arkusza Kêtrzyn wystêpuje kilka jezior. Najwiêksze jezioro Mój ma powierzchniê 116,3 ha i maksymaln¹ g³êbokoœæ 4,1 m. Drugie pod wzglêdem wielkoœci to jezioro Siercze, o powierz- chni 55,4 ha i maksymalnej g³êbokoœci 2,0 m (Jañczak, red., 1999). Pozosta³e jeziora o charakterze wytopiskowym to: Jezioro Kwiedziñskie o powierzchni 19,5 ha i g³êbokoœci maksymalnej 1,8 m, Tuchel o powierzchni 42,7 ha i g³êbokoœci maksymalnej 5,1 m oraz Jezioro Pieckowskie o powierzchni 22,5 ha i g³êbokoœci maksymalnej 1,7 m. Najmniejsze jezioro w rejonie badañ znajduje siê na terenie

10 Kêtrzyna i jest to Jezioro Kêtrzyñskie (inna nazwa to Jezioro Górne) — 8,2 ha powierzchni i 6,0 m g³êbokoœci maksymalnej. Sieæ rzeczna na tym terenie nie rozwinê³a siê w wysokim stopniu. Najd³u¿szym ciekiem jest rzeka Guber, odwadniaj¹ca ca³y obszar arkusza Kêtrzyn. Pocz¹tkowo p³ynie ona w kierunku pó³nocno- -zachodnim, a¿ do Karolewa, sk¹d kieruje siê na zachód, do Biedaszek, a nastêpnie w okolicy Kêtrzyna ponownie przybiera kierunek pó³nocno-zachodni. Kolejny wiêkszy ciek na obszarze arkusza — rzeka Dajna pod wzglêdem wielkoœci przep³ywów, sp³ywów jednostkowych i powierzchni zlewni stanowi najwiêkszy lewobrze¿ny dop³yw Gubra. Niewielki fragment jej doliny zarysowuje siê w po³udniowo- -zachodnim skrawku terenu badañ. Guber z kolei jest prawym dop³ywem rzeki £yny. Guber jako rzeka ma³o zasobna w wodê charakteryzuje siê wysokim wskaŸnikiem nieregularnoœci odp³ywu. Doœæ s³aba przepuszczalnoœæ pod³o¿a i ma³e spadki terenu na wiêkszoœci obszaru ograni- czaj¹ infiltracjê i sp³yw powierzchniowy. Na wskutek niewielkiego stopnia zalesienia terenu utrud- niona jest regulacja obiegu wody. Wszystkie te czynniki kszta³tuj¹ m³od¹ sieæ rzeczn¹, która rozwinê³a siê w holocenie i nadal siê rozwija.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Na obszarze arkusza Kêtrzyn, w rejonie Stachowizny, otwór badawczy Kêtrzyn IG II (otw. 73), odwiercony do g³êbokoœci 1533,0 m, dotar³ do utworów proterozoicznych. W otworze tym mi¹¿szoœæ ska³ paleozoicznych wynosi 180,0 m, utworów mezozoicznych — 1077,0 m, a kenozoicznych — 276,0 m. Przewiercono kolejno ska³y starsze od utworów kenozoicznych: kambru o mi¹¿szoœci 84,4 m, permu — 95,6 m, triasu — 410,5 m, jury — 342,5 m i kredy górnej — 324,0 m. Strop ska³ mezozoicznych znajduje siê na wysokoœci 161,3 m p.p.m. Pozosta³e otwory badawcze zosta³y zakoñ- czone w ska³ach kredowych (otw.: 4, 55 i 65) oraz w utworach paleogenu (otw. 32). Badania stratygraficzne, wykonane w trakcie realizacji arkusza Kêtrzyn, koncentrowa³y siê g³ównie na dostêpnych dla prac zdjêciowych i dokumentacyjnych utworach czwartorzêdowych i pod- œcielaj¹cych je osadach paleogeñskich i neogeñskich. Stratygrafia utworów czwartorzêdowych zosta³a opracowana przede wszystkim na podstawie wyników badañ palinologicznych (Krupiñski, 2008a, b, c), malakologicznych i ostrakodologicznych (Krzymiñska, 2008) oraz litologiczno-petro- graficznych drobnookruchowej frakcji ¿wirowej z glin zwa³owych (Rychel, 2008a), dodatkowo w powi¹zaniu z litostratygrafi¹ glin du¿ego obszaru dorzecza Wis³y (Lisicki, 2003). Przedstawiaj¹c stratygrafiê osadów pod³o¿a podczwartorzêdowego pos³u¿ono siê wynikami badañ palinologicznych (S³odkowska, 2009).

11 1. Kreda

a. Kreda górna

Mastrycht

Mu³owce margliste, i³owce, margle i gezy. Osady kredy górnej — mastrychtu wystêpuj¹ w otworze badawczym 73 (Stachowizna) i s¹ to mu³owce margliste, i³owce i margle z faun¹ otwornicow¹ oraz czertami. Natomiast w otworze badawczym 65 (Bez³awecki Dwór) s¹ one wy- kszta³cone w postaci margli piaszczystych, miejscami z fragmentami skorup ma³¿y. W otworze badawczym 55 (Kêtrzyn) znajduj¹ siê tak¿e mu³owce. Ponadto utwory kredy górnej — margle i gezy znaleziono na obszarze arkusza w postaci kier tkwi¹cych w glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Wychodz¹ one na powierzch- niê terenu w samym Kêtrzynie i w okolicach K¹tów, gdzie ich obecnoœæ by³a ju¿ potwierdzona przez geologów niemieckich (Klautzsch, 1901). Utwory te s¹ znane równie¿ z profili wierceñ opisywanych przez Kaunhowena (1910), gdzie ich mi¹¿szoœæ wynosi 2–16 m. Zawieraj¹ one faunê typow¹ dla osadów mastrychtu. Wiek i wykszta³cenie tych osadów potwierdzaj¹ wyniki badañ wykonanych na potrzeby dokumentacji geotechnicznych dla kilku obiektów w Kêtrzynie (Liszkowski, 1983). Analo- giczne utwory, jako kry w utworach czwartorzêdowych, opisano równie¿ na obszarze s¹siedniego arkusza Ster³awki Wielkie (Muchowski i in., 1995, 2000).

2. Paleogen

Osady paleogeñskie na obszarze arkusza Kêtrzyn zosta³y nawiercone w wielu miejscach, w tym we wszystkich otworach kartograficznych (otw.: 16, 28, 44 i 71), w czterech archiwalnych otworach badawczych (otw.: 4, 32, 55 i 73) oraz w jedenastu otworach hydrogeologicznych (otw.: 7, 11, 13, 14, 19, 23, 29, 30, 47, 59 i 70 ). S¹ to utwory palocenu, eocenu i oligocenu. Osady paleogenu ³¹cznie z osa- dami mioceñskimi stanowi¹ bezpoœrednie pod³o¿e osadów czwartorzêdowych (tabl. II). W Stacho- wiŸnie (otw. 73) mi¹¿szoœæ utworów paleogenu wynosi 95 m.

a. Paleocen

Osady z pogranicza kredy i paleocenu buduj¹ nisko po³o¿on¹ powierzchniê utworów podczwar- torzêdowych w pó³nocnej, centralnej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza. Stwierdzono je bezpoœrednio pod utworami plejstoceñskimi w otworze kartograficznym 16 (Szaty Wielkie) oraz pod eoceñskimi w dwóch kolejnych otworach kartograficznych — 28 (Marszewo) i 44 (Gier³o¿). W ¿adnym z nich osady paleocenu nie zosta³y przewiercone.

12 S¹ to zielone piaski kwarcowe i piaski glaukonitowe zlicznymi minera³ami ciemnymi, miejscami margliste, w Marszewie (otw. 28) zaczynaj¹ce siê na g³êbokoœci 184,5 m, o stwierdzonej ³¹cznej mi¹¿szoœci 75,5 m. Ich strop le¿y na wysokoœci 87,0 m p.p.m. (fig. 1). Po prze- badaniu tych osadów palinologicznie (S³odkowska, 2009) okaza³o siê, ¿e w dolnej czêœci ich profilu o mi¹¿szoœci 35,5 m (na g³êbokoœci 224,5–260,0 m), gdzie w piaskach glaukonitowych oznaczono wystêpuj¹cy obficie fitoplankton morski z taksonami charakterystycznymi dla paleocenu, wystêpuj¹

Fig. 1. Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

1 — bruk, 2 — ¿wiry, 3 — piaski, 4 — mu³ki, 5 — i³y, 6 — gliny zwa³owe, rezydua glin zwa³owych, 7 — gliny, 8 — torfy, 9 — glaukonit, 10 — wykresy wspó³czynników petrograficznych, 11 — znaleziska flory kopalnej, 12 — znaleziska fauny kopalnej, 13 — przypuszczalna granica Pc1 iPc2 ustalona na podstawie badañ palinologicznych, Q 3–4 — interglacja³ eemski, M p Q 2–3 — interglacja³ mazowiecki, Q — czwartorzêd, E3 — eocen górny, E — eocen, Pc2 — paleocen œrodkowy, Pc1 — p paleocen dolny, N1, N2, S1, G1, G2, C, O, W, B2, B3 — symbole litotypów glin zwa³owych wed³ug Lisickiego (2003)

13 tak¿e formy kredowe. S¹ to redeponowane taksony kredy, które œwiadcz¹ o dolnopaleoceñskim wieku tych osadów (dan). Utwory z górnej partii profilu o mi¹¿szoœci 27,5 m (na g³êbokoœci 186,5–214,0 m) zosta³y zaliczone do paleocenu œrodkowego (fig. 1). Równie¿ tutaj rozpoznano morski fitoplankton, a zespó³ sporomorf nagonasiennych i okrytonasiennych wystêpowa³ w œladowej iloœci. Ze wzglêdu na obecnoœæ Palaeoperidinium pyrophorum, zespó³ fitoplanktonowy mo¿na korelowaæ ze œrodkowo- eoceñskim (zeland) poziomem dinocystowym D3 (S³odkowska, 2009). W profilu otworu 16 (Szaty Wielkie) zalegaj¹cy na g³êbokoœci 228,2–236,8 m piasek glaukoni- towy i marglisty, ze wzglêdu na obecnoœæ fitoplanktonu reprezentowanego przez taksony paleogeñ- skie i redeponowanych form kredowych, zaliczono do utworów paleocenu dolnego. W otworze 44 (Gier³o¿) natomiast, na g³êbokoœci 216,5–218,5 m, znaleziono zespó³ fitoplankto- nowy ³¹czony z œrodkowopaleoceñskim poziomem dinocystowym D3 (zeland).

b. Eocen

Utwory eoceñskie wystêpuj¹ na powierzchni osadów podczwartorzêdowych w po³udniowej i centralnej czêœci arkusza i nawiercono je w trzech otworach kartograficznych: 28 (Marszewo), 44 (Gier³o¿) i 71 (S³awkowo). S¹ to piaski kwarcowe z glaukonitem, miejscami piaski ilaste. WMarszewie (otw. 28), na zachód od Kêtrzyna, piaski kwarcowe i piaski glaukonitowe le¿¹ na utworach paleoceñskich, natomiast w S³awkowie (otw.71), na po³udnie od Kêtrzyna, na- wiercono bezwapniste piaski kwarcowe, drobno- i œrednioziarniste, z lekko zielonkawymi warstew- kami glaukonitowymi i ze znacznym udzia³em frakcji i³owej. Strop piasków eocenu w obydwu otworach znajduje siê na wysokoœci 79,6–79,8 m p.p.m. Ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 10 m, miejscami wiêcej (33 m w otw. 30). W otworze 28 (Marszewo) poddano badaniom palinologicznym próbkê z g³êbokoœci 184,0 m. Wystêpuj¹cy w osadach morski fitoplankton z gatunkiem Deflandrea oebisfeldensis i nieliczny py³ek roœlin nasiennych sugeruje górnoeoceñski (priabon) wiek zespo³u porównywany z pozio- mem dinocystowym D12. W otworze 71 (S³awkowo) sk³ad zespo³u fitoplanktonu przebadanego w próbce z g³êbokoœci 213,0 m równie¿ wskazuje na to, ¿e osady powsta³y w eocenie górnym (S³odkowska, 2009).

c. Oligocen

Utwory oligoceñskie wystêpuj¹ doœæ powszechnie na powierzchni podczwartorzêdowej obszaru arkusza Kêtrzyn. Przewiercono je w archiwalnych otworach — badawczym 73 (Stachowizna) i hydro- geologicznym 29 (Kêtrzyn). S¹ to piaski kwarcowe i piaski glaukonitowe, i³y oraz mu³ki. Ichstrop znajduje siê w otworze 73 (Stachowizna) na wysokoœci 66,3 m p.p.m.,

14 a w otworze 29 (Kêtrzyn) — 50,6 m p.p.m. Utwory oligocenu wystêpuj¹ równie¿ prawdopodobnie w oœmiu archiwalnych otworach hydrogeologicznych (otw.: 1, 2, 11, 13, 14, 19, 23 i 47). Ich strop le¿y przewa¿nie na wysokoœci od oko³o 24,1 m p.p.m. (otw. 23) do prawie 80,0 m p.p.m. (tabl. II).

3. Neogen

Osady neogeñskie na obszarze arkusza Kêtrzyn zosta³y stwierdzone w dwóch archiwalnych otworach badawczych 65 (Bez³awecki Dwór) i 73 (Stachowizna) oraz w czterech archiwalnych otwo- rach hydrogeologicznych (otw.: 11, 19, 20 i 68).

a. Miocen

Utwory mioceñskie wystêpuj¹ na powierzchni podczwartorzêdowej wzd³u¿ zachodniej granicy obszaru arkusza (otw.: 11, 19, 20, 65, 68, i 73). S¹ to i ³ y i piaski, miejscami z wk³adkami wêgla brunatnego.Ich strop le¿y na wysokoœci 6,3–26,1 m p.p.m. Otwór 65 (Bez³awecki Dwór) znajduje siê nieopodal otworu kartograficznego 64 (Staniewo — poza terenem arkusza Kêtrzyn), wykonanego na potrzeby opracowania obszaru s¹siedniego arkusza Reszel SMGP, gdzie strop miocenu zosta³ okreœlony na wysokoœci 9,8 m p.p.m. (Lisicki i in., 2011, 2012), a opis petrograficzny tego wydzielenia wskazuje na jego wyraŸne podobieñstwo do utworów miocenu wystêpuj¹cych na obszarze badañ. Otrzymane spektra py³kowe s¹ najbardziej zbli¿one do obrazów palinologicznych z wy¿szej czêœci profilu utworów miocenu œrodkowego w formacji poznañskiej (S³odkowska, 2006). Maksy- malna mi¹¿szoœæ osadów mioceñskich wynosi oko³o 60 m (otw. 73).

4. Czwartorzêd

Na obszarze arkusza Kêtrzyn pokrywa osadów plejstocenu charakteryzuje siê du¿¹ mi¹¿szoœci¹, która wynosi œrednio 100–250 m. We wszystkich otworach kartograficznych, z wyj¹tkiem otworu 28 (Marszewo), gdzie stwierdzona mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych to 177,3 m, przekracza ona 200 m (przekrój geologiczny A–B i tabl. III). Najmniejsza mi¹¿szoœæ utworów plejstocenu, 80–100 m, wystêpuje w trzech archiwalnych otworach hydrogeologicznych (otw.: 11, 20 i 23), na pó³nocno- -zachodnim skraju badanego obszaru — na Nizinie Sêpopolskiej, w bliskim s¹siedztwie doliny Gubra. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (259,6 m) osady te osi¹gaj¹ w Nakomiadach (otw. 76), a nawet wiêcej miejscami w po³udniowo-wschodniej czêœci terenu, na Pojezierzu Mr¹gowskim.

a. Plejstocen

Piaski kwarcowe i piaski glaukonitowe oraz i³y paleogeñskie jako kry w utworach plejstoceñskich. Utwory tego typu zosta³y stwierdzone w Kêtrzynie (otw. 29) — s¹ to i³y o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do oko³o 60 m, i prawdopodobnie w otworze kartogra-

15 ficznym w Szatach Wielkich (otw. 16), gdzie s¹ to zwarte piaski kwarcowe i piaski glaukonitowe o mi¹¿szoœci 1,8 m.

Zlodowacenia najstarsze

Zlodowacenie Narwi

Utwory tego zlodowacenia znaleziono w otworze kartograficznym 71 (S³awkowo). Zosta³y one równie¿ wyró¿nione w archiwalnym otworze hydrogeologicznym 76 (Nakomiady). Ich strop spoczywa na wysokoœci od oko³o 75 m p.p.m. do ponad 130 m p.p.m. Osady tego wieku maj¹ mi¹¿szoœæ 8,4 m w otworze 71 (S³awkowo), a ich strop wystêpuje tam na wysokoœci 71,2 m p.p.m. Zalegaj¹ one bez- poœrednio na osadach paleoceñskich i eoceñskich pod³o¿a podczwartorzêdowego. Bruk rezydualny, bêd¹cy pozosta³oœci¹ po glinach zwa³owych, zosta³ przewiercony w dwóch otworach kartograficznych — 16 (Szaty Wielkie) i 71 (S³awkowo) oraz w pobliskim archi- walnym otworze hydrogeologicznym 76 (Nakomiady). S¹ to ¿wiry, g³aziki i okruchy wapieni pó³noc- nych i granitoidów, o œrednicy dochodz¹cej do oko³o 10 cm, przykryte warstw¹ glin ilastych i mu³ków ilastych. Tworz¹ one poziom bruku. Osady te wystêpuj¹ zarówno w pó³nocnej (otw. 16), jak i w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru (otw. 71 i 76). Utwory tego samego wieku i charakteryzuj¹ce siê tak¹ sam¹ litologi¹ zosta³y opisane na s¹siaduj¹cym od po³udnia obszarze arkusza Mr¹gowo SMGP, z tym ¿e w tym miejscu stwierdzono ich kontakt ze stropem margli mastrychtu (Lisicki, 1997a). Nato- miast na terenie badañ sp¹g utworów rezydualnych znajduje siê na osadach paleocenu i eocenu, a w otworach wiertniczych nie znaleziono ich bezpoœrednio na powierzchni utworów kredowych. Piaski i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ nad rezyduami glin zwa³owych tego wieku (brukiem rezydualnym) w otworze kartograficznym 16 (Szaty Wielkie) i w otworze hydrogeo- logicznym 76 (Nakomiady) i maj¹ mi¹¿szoœæ odpowiednio 8,8 i 4,0 m. Osady zastoiskowe tego wieku zosta³y znalezione tak¿e na terenie arkusza Reszel SMGP (Lisicki i in., 2011, 2012).

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Na badanym obszarze wystêpuj¹ prawdopodobnie cztery poziomy glin zwa³owych zlodowaceñ po³udniowopolskich. Gliny te s¹ rozdzielone utworami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi. Zali- czono je kolejno do stadia³u dolnego i górnego zlodowacenia Nidy, zlodowacenia Sanu 1 oraz stadia³u dolnego i górnego zlodowacenia Sanu 2. Podzia³ stratygraficzny utworów zlodowaceñ po³udniowo- polskich opracowano na podstawie wyników interpretacji paleogeograficznej i badañ litologiczno- -petrograficznych (Rychel, 2008a) osadów pobranych z rdzeni wiertniczych otworów kartograficz- nych. Potwierdzona wierceniami ³¹czna ich maksymalna mi¹¿szoœæ wynosi 90,1 m w otworze 16 (Szaty Wielkie). W profilu tego otworu zalegaj¹ one na osadach zlodowacenia Narwi, ale najczêœciej znajduj¹ siê bezpoœrednio na utworach pod³o¿a poczwartorzêdowego. Minimalna mi¹¿szoœæ osadów

16 tego wieku zosta³a stwierdzona w otworze 44 (Gier³o¿) i wynosi ona 29,5 m, w tym samych glin zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 2 — 24,4 m.

Zlodowacenie Nidy

Utwory tego zlodowacenia maj¹ mi¹¿szoœæ od 17,9 m w otworze 71 (S³awkowo) do 55,0 m w otworze 16 (Szaty Wielkie) (tabl. III). Wyró¿nia siê osady stadia³u dolnego i górnego.

Stadia³ dolny

Utwory tego stadia³u s¹ reprezentowane przez gliny zwa³owe, osady wodnolodowcowe i utwory zastoiskowe. Gliny zwa³owe zosta³y przewiercone w otworze kartograficznym 16 (Szaty Wielkie). S¹ one piaszczyste, silnie wapniste, szare i maj¹ mi¹¿szoœæ 28,9 m. Uœrednione wartoœci wspó³czynników petrograficznych1 tych glin O/K–K/W–A/B wynosz¹: 2,06–0,50–1,83 (Rychel, 2008a). W zbadanych glinach ¿wiry ska³ wêglanowych wyraŸnie przewa- ¿aj¹ iloœciowo nad ¿wirami ska³ krystalicznych, a wœród ¿wirów ska³ skandynawskich dominuj¹ wapienie pó³nocne (47,1–60,1%). Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe znaleziono w otworze kartogra- ficznym 16 (Szaty Wielkie). W profilu tego otworu, w sp¹gu omawianych utworów, pod g³azem granitoidowym wystêpuje wk³adka zielonych piasków glaukonitowych zinterpretowana jako kra osadów wydartych z pod³o¿a podczwartorzêdowego. Na obszarze arkusza osady te osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do 18 m, a najwiêcej (24 m) w Nowej Wsi Kêtrzyñskiej (otw. 56). Piaski i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w otworach — kartograficznym 71 (S³awkowo) i w badawczym 55 (Kêtrzyn), bezpoœrednio na rezyduach (bruku) glin zwa³owych zlodowacenia Narwi (otw. 71) lub na osadach pod³o¿a podczwartorzêdowego (otw. 55) oraz pod glinami zwa³owymi stadia³u górnego zlodowacenia Nidy. Ich mi¹¿szoœæ jest niewielka i wynosi 2–3 m. Odznaczaj¹ siê zielonym zabarwieniem i wysok¹ wapnistoœci¹.

Stadia³ górny

Utwory tego stadia³u reprezentuj¹ równie¿ gliny zwa³owe, osady wodnolodowcowe i zastoiskowe. Gliny zwa³owe przewiercono w otworach kartograficznych: 71 (S³awkowo), 28 (Marszewo) i prawdopodobnie w 16 (Szatach Wielkich). S¹ one piaszczyste, wysoko wapniste, szare i szaro- -br¹zowe, o mi¹¿szoœci maksymalnie do 20 m.

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A – ska³y nieodporne na wietrzenie, B — ska³y odporne na wietrzenie.

17 Uœrednione wartoœci wspó³czynników petrograficznych tych glin O/K–K/W–A/B wynosz¹: 1,52–0,69–1,39 (Rychel, 2008a). W badanych utworach ¿wiry ska³ wêglanowych nieznacznie prze- wa¿aj¹ nad ¿wirami ska³ krystalicznych, a wœród ¿wirów ska³ skandynawskich dominuj¹ wapienie pó³nocne (47,1–55,7%). Udzia³ ¿wirów ska³ lokalnych jest wyraŸnie podwy¿szony. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ w otworze kartograficznym 71 (S³awkowo). Maj¹ mi¹¿szoœæ 10,7 m i przykrywaj¹ gliny stadia³u górnego tego samego zlodowacenia. S¹ to szare piaski ró¿noziarniste, z przewag¹ œrednio- i drobnoziarnistych, z pojedynczymi ¿wirami. I³y zastoiskowe zosta³y przewiercone w otworze kartograficznym 28 (Marszewo). Odznaczaj¹ siê one br¹zow¹ barw¹ i niewielk¹ mi¹¿szoœci¹—6m.I³ytego wieku wystêpuj¹ prawdo- podobnie pod glinami zlodowacenia Sanu 2 w archiwalnym otworze badawczym 55 (Kêtrzyn).

Zlodowacenie Sanu 1

Na terenie arkusza Kêtrzyn osady tego zlodowacenia zosta³y stwierdzone w otworach kartogra- ficznych 28 (Marszewo) i 44 (Gier³o¿). Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w otworze 44 (Gier³o¿) przy wschodniej granicy obszaru ar- kusza Kêtrzyn. S¹ to br¹zowe gliny ilasto-piaszczyste o mi¹¿szoœci 4,6 m. Uœrednione wartoœci wspó³czynników petrograficznych tych glin zwa³owych O/K–K/W–A/B wynosz¹: 1,01–1,04–0,95 (Rychel, 2008a), co jest spowodowane przewag¹ ¿wirów ska³ krystalicznych nad ¿wirami ska³ wêgla- nowych. Ich sp¹g le¿y na wysokoœci 75,5 m n.p.m., bezpoœrednio na utworach eoceñskich. Piaski i mu³ki zastoiskowe zosta³y nawiercone w otworze 28 (Marszewo) w pó³nocno- -zachodniej czêœci obszaru arkusza. Osady te maj¹ niewielk¹ mi¹¿szoœæ — 5,1 m. S¹ to piaski py³owate, miejscami mu³ki z glaukonitem, zielonawoszare. W czêœci sp¹gowej osadów wystêpuje 1,9-metrowa wk³adka zielono-szarych glin z du¿¹ iloœci¹ glaukonitu. Podobne osady wystêpuj¹ na obszarze s¹sied- niego arkusza Reszel SMGP i zosta³y one zaliczone do profilu stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 (Lisicki i in., 2011, 2012).

Zlodowacenie Sanu 2

Kompleks osadów zlodowacenia Sanu 2 tworzy ci¹g³¹ pokrywê na wiêkszoœci obszaru arkusza Kêtrzyn. Osady tego wieku zosta³y przewiercone we wszystkich otworach kartograficznych. Do utworów zlodowacenia Sanu 2 zaliczono dwa poziomy glin zwa³owych, osady wodnolodowcowe i osady zastoiskowe.

Stadia³ dolny

Profil utworów stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 2 buduj¹ w ca³oœci gliny zwa³owe.

18 Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w nastêpuj¹cych otworach: kartograficznych — 16 (Szaty Wielkie), 28 (Marszewo) i 71 (S³awkowo), prawdopodobnie w hydrogeologicznych (otw.:1, 2, 7, 13, 14, 59, 70 i 76) oraz w badawczym 32 (Kêtrzyn). S¹ to br¹zowe gliny piaszczyste o mi¹¿szoœci do- chodz¹cej do 20,6 m w otworze 28 (Marszewo). Uœrednione wartoœci wspó³czynników petrograficznych glin zwa³owych O/K–K/W–A/B wy- nosz¹: 1,78–0,60–1,56 (Rychel, 2008a). Wskazuj¹ one na du¿¹ przewagê ¿wirów pó³nocnych ska³ wêglanowych nad ¿wirami ska³ krystalicznych, szczególnie zaznacza siê tutaj du¿y udzia³ dolomitów (ponad 20%) oraz znaczne iloœci ¿wirów ska³ lokalnych (ponad 10%). W profilach otworów kartogra- ficznych sp¹g tych glin znajduje siê na wysokoœci 53,3–67,0 m p.p.m. (fig.1).

Stadia³ górny

Utwory stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 2 reprezentuj¹ mu³ki i piaski zastoiskowe, gliny zwa³owe, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe oraz czerwone mu³ki i i³y zastoiskowe. Mu³ki i piaski zastoiskowe zosta³y przewiercone w otworze kartograficznym 28 (Marszewo). S¹ to br¹zowo-szare mu³ki piaszczyste oraz be¿owo-szare piaski, drobnoziarniste. Odzna- czaj¹ siê one niewielk¹ mi¹¿szoœci¹ — 3,6 m. Osady te powsta³y przed czo³em oscylacyjnie nasu- waj¹cego siê l¹dolodu stadia³u górnego. Utwory tego wieku i o podobnym charakterze wystêpuj¹ prawdopodobnie w archiwalnych otworach hydrogeologicznych — 1 (Dubliny) i 2 (Garbno). Gliny zwa³owe wystêpuj¹ we wszystkich otworach kartograficznych. S¹ one przewa¿nie czerwonobr¹zowe lub czerwonawobr¹zowe, ilasto-piaszczyste, zwarte i wapniste. Ich mi¹¿szoœæ wy- nosi: 24,3 m w otworze 44 (Gier³o¿), 14,7 m ³¹cznie z warstw¹ bruku w czêœci sp¹gowej w otworze 16 (Szaty Wielkie), 4,6 m w otworze 28 (Marszewo) oraz zaledwie 2,8 m w otworze 71 (S³awkowo). Wspó³czynniki petrograficzne glin zwa³owych O/K–K/W–A/B przyjmuj¹ kolejno wartoœci: 1,65–0,63–1,54; 1,99–0,54–1,80; 1,69–0,64–1,40 i 1,98–0,54–1,64 (Rychel, 2008a). Sk³ad badanych glin charakteryzuje siê du¿¹ zawartoœci¹ dolomitów pó³nocnych, w niektórych partiach tych utworów nawet do ponad 10%, oraz obecnoœci¹ ¿wirów ska³ lokalnych (do 4,4%). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ prawdopodobnie w otworach: badaw- czym 55 (Kêtrzyn), hydrogeologicznym 53 (Kêtrzyn) i kartograficznym 28 (Marszewo). S¹ to jasno- be¿owo-szare, wapniste ¿wiry i piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, z niewielk¹ domieszk¹ mu³ków (py³ów) i miejscami glin sp³ywowych. Mi¹¿szoœæ osadów nie przekracza 18 m. Mu³ki i i³y zastoiskowe, miejscami gliny ilaste deluwialne wystêpuj¹ na obszarze arkusza Kêtrzyn w trzech otworach kartograficznych: 16 (Szaty Wielkie), 28 (Marszewo) i 71 (S³awkowo). Wystêpuj¹ te¿ prawdopodobnie w archiwalnych otworach hydrogeologicznych: 7 (Skierki), 70 (Windykajmy) i 76 (Nakomiady). S¹ to wzajemnie przewarstwiaj¹ce siê, czerwono-

19 -br¹zowe, utwory mu³kowo-ilaste i gliny ilaste o genezie sp³ywowej (deluwialnej), których mi¹¿szoœæ w otworach kartograficznych nie przekracza 8,9 m. Utwory tego wieku na obszarze Pojezierza Mazurskiego by³y opisywane szeroko w literaturze jako czerwony kompleks ilasty, czêsto nazywany dolnym lub pierwszym. (Lisicki, Winter, 1999; Rychel 2005; Miros³aw-Grabowska, Grabowski, 2006, 2007). Podobne osady podœcielaj¹ce utwory interglacja³u mazowieckiego nawiercono na obszarach s¹siednich arkuszy SMPG (Mr¹gowo, Piecki, Reszel, Wêgorzewo, Budry i Barciany).

Interglacja³ wielki

Utwory interglacja³u wielkiego rozdzielono na osady interglacja³u mazowieckiego i zlodo- wacenia Liwca. Interglacja³ mazowiecki

Piaski i mu³ki z detrytusem roœlinnym oraz i³y z faun¹ miêczaków, jeziorno-rzeczne tego interglacja³u zosta³y udokumentowane w otworze kartograficznym 71 (S³awkowo). Zosta³y one tak¿e przewiercone prawdopodobnie w trzech archiwalnych otworach hydro- geologicznych: 70 (Windykajmy), 75 (Godzikowo) i 76 (Nakomiady). S¹ to szare piaski drobnoziarniste i piaski py³owate oraz zielonkawo-szare mu³ki, warstwowane poziomo, miejscami z nagromadzeniami i laminami brunatnej substancji humusowej, a tak¿e ciemno-szare i³y, przepe³nione detrytusem z muszli miêczaków. Ich mi¹¿szoœæ siêga do 31,3 m, w tym samych i³ów — do 3,0 m (otw. 71). Stratygrafia tych osadów zosta³a okreœlona na podstawie wyników badañ palinologicznych (Krupiñski, 2008c) i mala- kologicznych wykonanych na próbkach pobranych z 3-metrowej warstwy ilasto-mu³kowej (Krzymiñ- ska, 2008) oraz litologiczno-petrograficznych glin podœcielaj¹cych i nadk³adu ( Krzymiñska, Rychel, 2008; Rychel, 2008a, b). Sp¹g kompleksu le¿y na wysokoœci 41,0 m p.p.m, a strop — na 9,7 m p.p.m. Sedymentacja badanych osadów pocz¹tkowo mia³a miejsce w p³ytkim zbiorniku w warunkach zimnego klimatu, co zosta³o potwierdzone obecnoœci¹ zimnolubnych ma³¿oraczków. O wyp³ycaniu zbiornika i zmianie warunków troficznych mo¿e œwiadczyæ pojawienie siê ciep³olubnych gatunków miêczaków, do których zalicza siê œlimak Lithoglyphus jahni, typowy komponent fauny rzecznej, oraz ma³¿oraczków Scottia browniana i Scottia tumida, charakterystycznych dla interglacja³u mazowiec- kiego (niektóre z nich wymar³y u schy³ku tego interglacja³u). W czêœci stropowej warstwy ilasto- -mu³kowej zanotowano obecnoœæ s³onawowodnego gatunku ma³¿oraczka Cyprideis torosa — mo¿e to wskazywaæ na okresowy kontakt wód s³odkich z wodami morskimi. Wystêpuj¹ce w wy¿ej le¿¹cym piaszczysto-mu³kowym kompleksie spektra py³kowe charakte- ryzuj¹ sukcesjê zbiorowisk roœlinnych m³odszego odcinka stadium mezokratycznego interglacja³u mazowieckiego (zawartoœæ py³ku Abies, Quercus i Alanus). Cech¹ wspóln¹ spektrów tych próbek jest obecnoœæ w nieznacznych iloœciach zredeponowanych sporomorf roœlin paleogeñskich i neogeñskich lub starszych (Krupiñski, 2008c).

20 Analogiczne wykszta³cenie osadów tego samego wieku zosta³y opisane na obszarach pobliskich arkuszy SMGP — Wêgorzewa (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 2004b, c) i Budr (Pochocka-Szwarc, Lisicki, 2004a, 2005). S¹ znane równie¿ inne stanowiska osadów tego samego wieku w centralnej czêœci Pojezierza Mazurskiego: w Wêgorzewie (Krupiñski, 1997a; S³owañski, 1975a; Sobolewska, 1975), Koczarkach (Borówko-D³u¿akowa, S³owañski, 1991) i Pozezdrzu (Krupiñski, 1997b).

Zlodowacenie Liwca

Profil utworów zlodowacenia Liwca buduj¹ gliny zwa³owe. Wystêpuj¹ one w dwóch otworach kartograficznych — 16 (Szaty Wielkie) i 28 (Marszewo), a tak¿e prawdopodobnie w wielu archiwalnych otworach hydrogeologicznych, m.in.: 7 (Skierki), 13 (Je¿ewo), 53 (Kêtrzyn), 56 (Nowa Wieœ Kêtrzyñska) i 59 (Kêtrzyn) oraz w badawczych — 32 i 55 (Kêtrzyn) (przekrój geologiczny A–B i tabl. III). S¹ to br¹zowe i br¹zowoczerwone gliny piaszczysto-ilaste i piaszczyste, wapniste i silnie zwiêz³e. W otworach kartograficznych utwory te le¿¹ na czerwonych mu³kach i i³ach zastoiskowych stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 2, a ich sp¹g — na wysokoœci 19,3–32,0 m p.p.m. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych O/K–K/W–A/B obliczone dla glin w profilu otworu 16 (Szaty Wielkie ) wynosz¹: 2,86–0,37–2,48, a dla tego typu utworów znalezionych w otworze 28 (Marszewo) — 1,85–0,55–1,75 (Rychel, 2008a). Wœród ¿wirów ska³ pó³nocnych dominuj¹ wa- pienie, a miejscami dolomity (do 28,6%), natomiast w sk³adzie ¿wirów ska³ lokalnych zawartoœæ wapieni siêga maksymalnie 1,6%.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na obszarze arkusza Kêtrzyn wystêpuj¹ prawdopodobnie dwa poziomy glin zwa³owych tych zlodowaceñ. Gliny te s¹ rozdzielone utworami zastoiskowymi.

Zlodowacenie Odry

Sp¹g utworów zlodowacenia Odry znajduje siê prawdopodobnie najni¿ej w otworze hydrogeo- logicznym 76 (Nakomiady) — na wysokoœci oko³o 29 m p.p.m. Do utworów zlodowacenia Odry zali- czono gliny zwa³owe i osady zastoiskowe. Gliny zwa³owe tego zlodowacenia wystêpuj¹ w otworze kartograficznym 71 (S³awkowo), przykrywaj¹c osady interglacja³u mazowieckiego, oraz prawdopodobnie w archiwalnych otworach hydrogeologicznych: 7 (Skierki), 56 (Nowa Wieœ Kêtrzyñska), 70 (Nowa Wieœ Ma³a), 75 (Godzikowo) i 76 (Nakomiady). Na obszarze arkusza Kêtrzyn tworz¹ one nieci¹g³¹ pokrywê (tabl. III). Gliny te s¹ piaszczyste i szare, a ich maksymalna mi¹¿szoœæ osi¹ga oko³o 40 m. Uœrednione wartoœci wspó³czynników petrograficznych O/K–K/W–A/B glin zwa³owych zlodowa- cenia Odry wynosz¹: 2,26–0,46–2,10. W sk³adzie frakcji ¿wirowej ska³ pó³nocnych wapienie przewa¿aj¹

21 ponad dwukrotnie nad ska³ami krystalicznymi, przy nieznacznym udziale dolomitów (oko³o 5%). Badane utwory s¹ praktycznie pozbawione ¿wirów ska³ lokalnych. I³y i mu³ki zastoiskowe przewiercono w otworach kartograficznych 16 (Szaty Wielkie) i 28 (Marszewo) (przekrój geologiczny A–B i tabl. III). S¹ to wapniste mu³ki ilaste i i³y, o br¹zowej barwie przechodz¹cej miejscami w br¹zowo-czerwony odcieñ. Mi¹¿szoœæ tych osadów jest najwiêksza w otworze 7 (Skierki) i siêga do oko³o 16 m. Podœcielaj¹ one seriê osadów interglacja³u eemskiego i na obszarze arkusza Kêtrzyn tworz¹ m³odszy czerwony kompleks ilasty (starszy czerwony kompleks ilasty stanowi¹ utwory mu³kowo-ilaste stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 2).

Zlodowacenie Warty

Kompleks osadów zlodowacenia Warty tworzy na obszarze arkusza Kêtrzyn prawdopodob- nie ci¹g³¹ pokrywê. Do utworów tego zlodowacenia zaliczono gliny zwa³owe i osady wodno- lodowcowe. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w otworze 71 (S³awkowo) bezpoœrednio nad glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry. S¹ one obecne prawdopodobnie w archiwalnych wierceniach hydrogeologicznych (otw.: 1, 2, 7, 13, 14, 25, 26, 29, 39, 41, 53, 56, 59, 70, 75 i 76) oraz w dwóch otworach badawczych 32 i 55 (Kêtrzyn). S¹ to gliny piaszczyste, br¹zowe, miejscami z czerwonymi przebarwieniami, tak jak w profilu otworu kartograficznego 71 (S³awkowo), gdzie ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 12,6 m. Uœrednione wartoœci wspó³czynników petrograficznych O/K–K/W–A/B glin zwa³owych zna- lezionych w otworze kartograficznym 71 (S³awkowo) wynosz¹: 2,48–0,42–2,35 (Rychel, 2008a). Sk³ad frakcji ¿wirowej charakteryzuje siê przewag¹ pó³nocnych ska³ wêglanowych nad ska³ami krystalicznymi. Zaznacza siê tak¿e udzia³ dolomitów (oko³o 18%). Sp¹g tych glin le¿y na wysokoœci 12,2 m n.p.m. Obecnoœæ piasków i piasków ze ¿wirami wodnolodowcowych zosta³a udo- kumentowana i potwierdzona wynikami badañ SGE (B¹k i in., 2008) w otworze kartograficznym 44 (Gier³o¿). Utwory wodnolodowcowe tego zlodowacenia wystêpuj¹ jako seria wapnistych piasków, stanowi¹cych wype³nienie rynny lodowcowej. Kompleks zaczyna siê od naprzemianleg³ych warstw be¿owych piasków i ¿wirów z widoczn¹ niekiedy gradacj¹ frakcji od gruboziarnistej do drobnoziar- nistej, a jego czêœæ stropowa koñczy siê monotonn¹ seri¹ szaro-be¿owych piasków drobnoziarnistych, miejscami py³owatych. Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi oko³o 77 m.

Interglacja³ eemski

Utwory interglacja³u eemskiego zosta³y przewiercone w otworach kartograficznych — 16 (Szaty Wielkie) i 28 (Marszewo), a tak¿e prawdopodobnie w 71 (S³awkowo). Wystêpuj¹ te¿ w archiwalnych

22 otworach hydrogeologicznych: 2 i 12 (Garbno), 14 (Banaszki), 56 (Nowa Wieœ Kêtrzyñska) oraz 76 (Nakomiady). Piaski i mu³ki z faun¹ miêczaków jeziorno-rzeczne oraz torfy wyka- zuj¹ maksymaln¹ mi¹¿szoœæ w otworze 16 (Szaty Wielkie), gdzie dochodzi ona do 40,9 m. S¹ to szare piaski drobnoziarniste (py³owate) lub szarozielonkawe mu³ki ze smugami substancji organicznej oraz silnie skomprymowane brunatne torfy. Sp¹g tych osadów le¿y na wysokoœci od 2,0 m p.p.m. w Marszewie (otw. 28) do 8,9 m p.p.m. w Szatach Wielkich (otw.16). Ich stratygrafia zosta³a okreœlona na podstawie wyników badañ palinologicznych próbek pobra- nych z warstwy torfów w otworze kartograficznym 16 (Krupiñski, 2008b). Spektra py³kowe charak- teryzuj¹ sukcesjê protokratycznego, mezokratycznego i telokratycznego odcinka interglacja³u eem- skiego. Ponadto badania paleobotaniczne próbek torfów wykaza³y obecnoœæ zredeponowanych spo- romorf egzotycznych roœlin oraz znajduj¹cych siê we wtórnym z³o¿u dinocyst planktonu morskiego. Wykonane badania malakologiczne osadów mu³kowo-piaszczystych w profilu otworu karto- graficznego 28 (Marszewo) pozwoli³y opisaæ asocjacjê miêczaków typowych dla œrodowiska l¹dowego (Krzymiñska, 2008). Obecnoœæ fauny oraz torfów w osadach piaszczysto-mu³kowych by³a tak¿e opi- sywana w profilu archiwalnego otworu hydrogeologicznego 14 (Banaszki). W otworze kartograficz- nym 71 (S³awkowo) z podobnej warstwy osadów o mi¹¿szoœci 10,4 m i zalegaj¹cej bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Warty pobrano tylko jedn¹ próbkê z 10-centymetrowej warstewki tor- fów. Analiza nie dostarczy³a jednak danych umo¿liwiaj¹cych okreœlenie przynale¿noœci stratygraficz- nej tych utworów. Ze wzglêdu na znalezione podobieñstwa w wykszta³ceniu litologicznym i wysokoœ- ci zalegania warstwy do porównania z osadami interglacja³u eemskiego w pozosta³ych profilach, utwory w otworze 71 zosta³y powi¹zane wiekowo z tym interglacja³em. Profile otworów 16 (Szaty Wielkie) i 28 (Marszewo) s¹ pierwszymi udokumentowanymi paleobotanicznie stanowiskami inter- glacja³u eemskiego na obszarze Pojezierza Mr¹gowskiego.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

Na obszarze arkusza Kêtrzyn gliny zwa³owe zlodowaceñ pó³nocnopolskich maj¹ znaczne mi¹¿szoœci. Razem z osadami im towarzysz¹cymi zosta³y zaliczone do utworów zlodowacenia Wis³y.

Zlodowacenie Wis³y

Kompleks osadów zlodowacenia Wis³y tworzy na obszarze arkusza Kêtrzyn ci¹g³¹ pokrywê. Zosta³ on przewiercony we wszystkich otworach kartograficznych. Sp¹g utworów zlodowacenia Wis³y le¿y w otworze kartograficznym 28 (Marszewo) na wysokoœci 20,5 m n.p.m., a ich mi¹¿szoœæ dochodzi do oko³o 98 m w otworze badawczym 32 (Kêtrzyn).

23 Do utworów zlodowacenia Wis³y zaliczono dwa poziomy glin zwa³owych, osady wodnolodow- cowe i zastoiskowe, a tak¿e osady form morfologicznych wystêpuj¹cych na powierzchni wysoczyzny morenowej. Utwory tego zlodowacenia wiekowo przynale¿¹ do dwóch stadia³ów.

Stadia³ œrodkowy

Piaski i mu³ki zastoiskowe (dolne) przewiercono w otworze kartograficznym 44 (Gier³o¿). S¹ to wapniste, be¿owe piaski , drobnoziarniste (py³owate), w sp¹gowej czêœci laminowane poziomo. Maj¹ one mi¹¿szoœæ oko³o 18 m. Wystêpuj¹ prawdopodobnie równie¿ w archiwalnych otworach hydrogeologicznych 55 i 59 (Kêtrzyn). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) wystêpuj¹ w otworze kartograficznym 71 (S³awkowo) i maj¹ mi¹¿szoœæ 9,7 m. S¹ to utwory wapniste, a w sp¹gu lekko zaglinione. Tworz¹ jednolit¹ warstwê, podœcielaj¹c¹ gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y. Tego typu utwory znaleziono równie¿ w otworze kartograficznym 28 (Marszewo) gdzie maj¹ mi¹¿szoœæ 10,7 m i w profilu znajduj¹ siê pod piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi (górnymi) tego stadia³u. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w trzech otworach kartograficznych. W otworze 16 (Szaty Wielkie) wapniste i szaro-br¹zowe gliny ilasto-piaszczyste maj¹ mi¹¿szoœæ 14 m. W otworze 44 (Gier³o¿) gliny o podobnych cechach s¹ przewarstwione piaskami py³owatymi i mu³kami piaszczysty- mi oraz wykazuj¹ mi¹¿szoœæ 11,8 m. W otworze 71 (S³awkowo) mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi 23,2 m. Uœrednione wartoœci wspó³czynników petrograficznych O/K–K/W–A/B wynosz¹ kolejno: 1,88–0,55–1,70; 2,05–0,54–1,94 i 2,27–0,52–1,92 (Rychel, 2008a). W glinach stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y, podobnie jak w glinach stadia³u górnego tego zlodowacenia, wœród ¿wirów ska³ pó³nocnych wapienie wyraŸnie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi przy oko³o 13-procentowym udziale dolomitów, natomiast zawartoœæ ska³ lokalnych siêga do oko³o 8%. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) wystêpuj¹ w otworach: kartograficznych 28 (Marszewo) i 44 (Gier³o¿), hydrogeologicznych — 14 (Banaszki), 25 i 26 (Je¿ewo), 40 (Czerniki) i 75 (Godzikowo), a tak¿e w badawczym 32 (Kêtrzyn). Ich zasiêg zosta³ wyznaczony tak¿e na podstawie wyników badañ SGE (B¹k i in., 2008) terenu pomiêdzy otworami 71 (S³awkowo) i 76 (Nakomiady). Mi¹¿szoœæ tych utworów osi¹ga oko³o 30 m (otw. 28). Miejscami jednak mog¹ one byæ jeszcze bardziej mi¹¿sze (otw. 26). Piaski i mu³ki zastoiskowe (górne) wype³niaj¹ zag³êbienia w glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego, a ich mi¹¿szoœæ mo¿e dochodziæ do 26 m (otw.16). Przewiercono je w otworach kartograficznych 44 (Gier³o¿) i 16 (Szaty Wielkie), gdzie wystêpuj¹ jako szare piaski i mu³ki oraz szaro-br¹zowe i³y i mu³ki ilaste, miejscami z wk³adkami szarobr¹zowych deluwialnych glin ilastych. Utwory tego wieku znaleziono tak¿e w otworach hydrogeologicznych — 1 (Dubliny), 31 (Ba³trucie), 40 (Czerniki) i 53 (Kêtrzyn) oraz w otworze badawczym 55 (Kêtrzyn).

24 Stadia³ górny

Margle i gezy górnokredowe jako kry w glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y zosta³y stwierdzone na powierzchni terenu w Kêtrzynie i w K¹tach. Mi¹¿szoœæ tych utworów wynosi od 1,5 m (K¹ty) do oko³o 4,0 m w Kêtrzynie, gdzie zosta³a oszacowana na podstawie wyników badañ in¿ynierskich na potrzeby budowy osiedli mieszka- niowych w tym mieœcie. Zosta³y one ju¿ opisane dok³adniej w rozdziale dotycz¹cym osadów kredo- wych. Podobne utwory zosta³y równie¿ znalezione na obszarze s¹siedniego arkusza Ster³awki Wielkie SMGP (Muchowski i in., 1995, 2000). Gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y tworz¹ po³acie wysoczyzny polo- dowcowej. Na Pojezierzu Mr¹gowskim, w centralnej i po³udniowej czêœci obszaru arkusza, s¹ one piaszczyste, natomiast gliny wystêpuj¹ce na prawie p³askiej Nizinie Sêpopolskiej, w pó³nocnej i pó³nocno-zachodniej czêœci terenu badañ, przechodz¹ w odmiany ilaste. Widoczne s¹ w tym wzglêdzie podobieñstwa z s¹siaduj¹cym od zachodu obszarem arkusza Reszel SMGP (Lisicki i in., 2011, 2012). Utwory tego stadia³u odznaczaj¹ siê znaczn¹ mi¹¿szoœci¹ i wystêpuj¹cymi lokalnie przewarstwieniami ¿wirów, zarówno w postaci bruku, jak i niewielkich rozmiarów ¿wirowo-piaszczystych soczew, przez co gliny wydaj¹ siê byæ dwudzielne. W otworze kartograficznym 28 (Marszewo) wapniste gliny piasz- czysto-ilaste charakteryzuj¹ siê barw¹ od be¿owo-br¹zowej, czerwono-br¹zowej i br¹zowej w czêœci stropowej do br¹zowo-szarej w partii sp¹gowej. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 36,4 m. W otworze kartograficz- nym 44 (Gier³o¿) s¹ to szare i wapniste gliny piaszczyste, rozdzielone metrowej mi¹¿szoœci warstw¹ szarych i³ów z br¹zowo-szarymi glinami ilastymi. £¹czna mi¹¿szoœæ osadów wynosi tutaj 40,8 m. W otworze kartograficznym 16 (Szaty Wielkie) bezwapniste, zwietrza³e w stropie gliny piaszczyste i piaszczysto-ilaste wykazuj¹ barwê br¹zowo-szar¹ do g³êbokoœci 8,0 m. W sp¹gowej partii tych utworów na g³êbokoœci 8,0–23,0 m (mi¹¿szoœæ 15 m) znaleziono szarobr¹zowe i wapniste gliny piaszczysto- -ilaste. W otworze 71 (S³awkowo) wapniste, br¹zowo-szare gliny ilaste wystêpuj¹ w kilku warstwach rozdzielonych mu³kami ilastymi. £¹czna mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi oko³o 50 m. Badania petrograficzne glin zwa³owych (Rychel, 2008a) pozwoli³y na okreœlenie ich wspó³czyn- ników petrograficznych O/K–K/W–A/B: 1,88–0,56–1,67 w Szatach Wielkich (otw. 16); 2,18–0,51–1,71 w Marszewie (otw. 28); 2,12–0,50–1,57 w Gier³o¿y (otw. 44) i 2,05–0,55–1,57 w S³awkowie (otw. 71). W niezwietrza³ych glinach stadia³u górnego, podobnie jak w glinach stadia³u œrodkowego, wœród ¿wirów ska³ pó³nocnych wapienie wyraŸnie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi, przy wyraŸnym udziale dolomitów (do oko³o 10%). Zawartoœæ ska³ lokalnych maksymalnie dochodzi do oko³o 10%. Piaski lodowcowe wystêpuj¹ w formie rozleg³ego p³ata w centralnej czêœci obszaru arkusza Kêtrzyn — na pó³noc od Windykajm i na zachód od Gnatowa. S¹ to s³abo wysortowane piaski

25 drobno- i ró¿noziarniste, silnie py³owate i gliniaste, obocznie przechodz¹ce w gliny. Mi¹¿szoœæ ich wynosi do 15 m. Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren czo³owych wewschodniej czêœci obszaru arkusza Kêtrzyn buduj¹ wyniesienia, których wysokoœci wzglêdne przekraczaj¹ 20 m. Najrozleglejsza morena czo³owa znajduje siê na pó³noc od K¹tów. Pod oko³o metrow¹ pokryw¹ glin i oko³o 1,5-metrow¹ warstw¹ zlepionych glinami ¿wirów o œrednicy do 10 cm zalegaj¹ warstwowane horyzontalnie piaski ró¿noziarniste i drobnoziarniste ze ¿wirami, o mi¹¿szoœci do 3 m, a pod nimi piaski drobnoziarniste i py³owate. Pas mniejszych, przykrytych glinami pagórków rozci¹ga siê na obszarze na po³udnie od K¹tów a¿ do Kolonii Starej Ró¿anki i stanowi on przed³u¿enie strefy wyznaczonej przez formy morenowe na s¹siaduj¹cym od wschodu terenie arkusza Ster³awki Wielkie (Muchowski i in., 1995, 2000). Podobnie drugi ci¹g moren wystêpuje w po³udniowo-wschodniej czêœci badanego obszaru — od S³awkowa w kierunku Po¿arek oraz na wschód od jeziora Kwiedziñskiego. Czêsto s¹ to mniejsze wzniesienia piaszczysto-¿wirowe. Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej wystêpuj¹ licznie w po³udniowej, po³udniowo-zachodniej i zachodniej czêœci badanego terenu, na granicy wysoczyzny gliniastej i poziomu sandrowego. Tworz¹ one dobrze widoczne, liniowo wyd³u¿one wzgórza, m.in. w rejonie Linkowa, Pudw¹g, Bez³awek czy Prêgowa. S¹ to warstwowane równolegle piaski drobno- i ró¿noziarniste, miejscami przepe³nione ¿wirami, z domieszk¹ mu³ków (py³ów) i z widocznymi strukturami p³askiego dna (riplemarki typu b). Mi¹¿szoœæ tych utworów przekracza 10 m. Eksploatacja w piaskowniach- -¿wirowniach w okolicach Pudw¹g by³a prowadzona od pocz¹tków ubieg³ego stulecia. Obecnie s¹ czynne jedynie pojedyncze wyrobiska. Forma akumulacji szczelinowej zlokalizowana w po³udniowo-wschodnim naro¿u terenu badañ, na granicy z obszarem arkusza Ster³awki Wielkie, przez autorów opracowania tego rejonu (Muchow- ski i in., 1995, 2000) zosta³a uznana za oz. Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe w sp³ywach moren martwego lodu buduj¹ pagórki i pojedyncze izolowane drobne wyniesienia w s¹siedztwie zag³êbieñ wytopiskowych. Najlepiej poznane osady tego typu wystêpuj¹ w ods³oniêciu (piaskownia-¿wirownia) na po³udnie od Szat Wielkich. S¹ to piaski drobno- i ró¿noziarniste ze ¿wirami, ze znaczn¹ domieszk¹ mu³ków (py³ów), z widocznym warstwowaniem horyzontalnym. Osady te s¹ przykryte glinami o genezie sp³ywowej, a ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 4 m. Piaski i mu³ki, miejscami gliny zwa³owe w sp³ywach, plateau kemowych w s¹siedztwie torfów we wschodniej czêœci obszaru arkusza, w rejonie Czernik, przylegaj¹ do linii brzegowej jeziora Siercze. S¹ to g³ównie osady mu³kowe i piaski drobnoziarniste. Utwory te miejscami przykrywaj¹ gliny sp³ywowe, a ³¹czna ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 7 m.

26 Gliny zwa³owe w sp³ywach kemów tworz¹ pagórki wystêpuj¹ce g³ównie w pó³nocnej czêœci terenu, a tak¿e w samym Kêtrzynie i w po³udniowej czêœci obszaru — w okolicach Nakomiad i Wólki. S¹ to formy zbudowane z glin o genezie sp³ywowej o mi¹¿szoœci do 10 m. Piaski i mu³ki, miejscami gliny zwa³owe w sp³ywach, kemów najliczniej pojawiaj¹ siê na powierzchni wschodniej i po³udniowo-wschodniej czêœci wysoczyzny morenowej falistej. Tworz¹ one wyodrêbnione w terenie pagórki, czêsto w s¹siedztwie obni¿eñ wytopiskowych. Pagórki kemowe buduj¹ piaski drobnoziarniste (py³owate) oraz mu³ki, miejscami przykryte glinami o genezie sp³ywowej. Najwiêksza i najbardziej rozleg³a forma tego typu wystêpuje na granicy poziomu sandrowego i wysoczyzny morenowej w po³udniowo-wschodnim naro¿u obszaru arkusza, na pó³noc od Kolonii Nakomiad. W tym miejscu mi¹¿szoœæ tych osadów siêga do oko³o 14 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe buduj¹ szlak sandrowy o szerokoœci ponad 5 km w po³udniowej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza Kêtrzyn. W ods³oniêciu, w rejonie Ma¿an wystêpuj¹ warstwowane poziomo piaski ró¿noziarniste z przewag¹ frakcji drobnoziarnistej ze ¿wirami. W otworze kartograficznym 44 (Gier³o¿) nawiercono je do g³êbokoœci 23,5 m, a w otworze hydrogeologicznym 43 (Gier³o¿) mi¹¿szoœæ tych utworów wynosi oko³o 15 m (przekrój geologiczny A–B). Gliny ilaste, miejscami piaski ilaste, wodnomorenowe powsta³y w wy- niku akumulacji osadów krótkiego transportu wodnego w formie jêzorów b³otnych na utworach wodnolodowcowych, na glinach zwa³owych oraz przy kontakcie z osadami zastoiskowymi. Gliniasto- -ilaste osady wodnomorenowe przykrywaj¹ holoceñskie osady zastoiskowe i lokalnie je podœcielaj¹. Ich mi¹¿szoœæ siêga zazwyczaj 2 m, a lokalnie mo¿e przekroczyæ 5 m (przekrój geologiczny A–B). Mu³ki i i³y zastoiskowe wystêpuj¹ doœæ powszechnie na pó³nocnym skraju badanego obszaru, m.in. w okolicach Kiem³awek Ma³ych (punkt dok. 2). Czêsto kontynuuj¹ siê one na obszar s¹siedniego arkusza Barciany SMGP, gdzie pojawiaj¹ siê powszechnie i dlatego zosta³y dobrze rozpoznane (Pochocka-Szwarc, Krawczyk, 2009). S¹ to wapniste i³y py³owate, br¹zowe i stalowo- szare. Mi¹¿szoœæ tych osadów zbiornikowych mo¿e dochodziæ do 10 m.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Osady te powstawa³y powszechnie u schy³ku plejstocenu, kiedy badany teren charakteryzowa³ brak pokrywy roœlinnej, oraz w holocenie, w wyniku procesu odlesiania obszaru przez dzia³alnoœæ cz³owieka. Piaski i gliny deluwialne, osadzone w wyniku sp³ukiwania osadów przez wody opa- dowe, maj¹ mi¹¿szoœæ do kilku metrów. Lokalnie przykrywaj¹ one gliny zwa³owe zlodowacenia Wis³y, ale g³ównie zalegaj¹ na holoceñskich osadach jeziornych i rzecznych oraz na torfach.

27 c. Holocen

Do utworów holocenu zaliczaj¹ siê: osady jeziorne, osady rzeczne, osady w¹skich den dolin- nych i zag³êbieñ bezodp³ywowych oraz gytie, torfy, miejscami namu³y torfiaste. Mu³ki i piaski jeziorne najczêœciej wystêpuj¹ w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Wype³niaj¹ one rozleg³e zag³êbienia wzd³u¿ koryta Gubra o szerokoœci do oko³o 1 km oraz przy po³udniowo-wschodniej granicy obszaru arkusza, gdzie s¹siaduj¹ z najwiêkszym na terenie badañ kemem. Osady te zawieraj¹ liczne szcz¹tki roœlinne, a ich mi¹¿szoœæ dochodzi do kilku metrów. W okolicach Gier³o¿y holoceñskie utwory jeziorne przechodz¹ na obszar arkusza SMGP Ster³awki Wielkie, gdzie zosta³y one opisane jako piaski i mu³ki piaszczyste o genezie takiej samej jak na terenie arkusza Kêtrzyn z t¹ ró¿nic¹, ¿e zaliczono je do osadów stadia³u górnego (g³ównego) fazy pomorskiej zlodowacenia Wis³y (Muchowski i in., 2000). Nie zosta³y tu jednak wykonane ¿adne eks- pertyzy palinologiczne dokumentuj¹ce wiek osadów wystêpuj¹cych na powierzchni. Jednoczeœnie nie jest wykluczone, ¿e akumulacja tych utworów mog³a jeszcze odbywaæ siê na pocz¹tku holocenu. Dodat- kowo na wschodniej granicy terenu, w rejonie Po¿arek, osady jeziorne pojawiaj¹ siê pod przykryciem torfów. Na obszarze arkusza Ster³awki Wielkie na holoceñskie utwory jeziorne w tym miejscu sk³adaj¹ siê przede wszystkim i³y, miejscami mu³ki. Piaski rzeczne naogó³ drobnoziarniste, z niewielkim udzia³em frakcji œrednioziarnistej, odznaczaj¹ siê dobrym wysortowaniem, obecnoœci¹ minera³ów odpornych na wietrzenie z przewag¹ kwarcu i zawieraj¹ lokalnie domieszkê szcz¹tków roœlinnych. S¹ one zwi¹zane z dolinami Gubra i Dajny, gdzie zazwyczaj wype³niaj¹ w¹skie obni¿enia, mierz¹ce do oko³o 150 m szerokoœci i do 20 m g³êbokoœci. Buduj¹ równie¿ rozleg³e równie w dolinach obu rzek o szerokoœci dochodz¹cej do oko³o 750 m w po³udniowej czêœci obszaru (rejon Mu³awek i Owczarek). Piaski humusowe i namu³y den dolinnych i zag³êbieñ bezodp³ywowych stanowi¹ wype³nienie przede wszystkim d³ugich, w¹skich dolin o stromych zboczach g³ównych rzek tego obszaru — Gubra i Dajny. Stwierdzono je równie¿ w krótkich dolinkach rzecznych oraz niekiedy w drobnych zag³êbieniach po bry³ach martwego lodu. Namu³y torfiaste wype³niaj¹ce niewielkie dolinki cieków zosta³y znalezione jedynie na po³udniowej granicy terenu badañ z obszarem arkusza Mr¹gowo SMGP. Gytie —g³ównie wêglanowe, podrzêdnie drobnodetrytusowe, znajduj¹ siê w pojedynczych zag³êbieniach jeziornych albo zalegaj¹ pod torfami. Lokalnie le¿¹ one na utworach jeziornych i rzecz- nych holocenu oraz na glinach zwa³owych zlodowacenia Wis³y. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (do 6 m) osi¹gaj¹ w dolinie Gubra, miêdzy Nakomiadami a Ba³owem. Torfy zaczê³y tworzyæ siê w holocenie — proces ich powstawania trwa do dzisiaj, wszêdzie tam, gdzie pozwalaj¹ na to zachowane w miarê naturalne warunki wodne. Wystêpuj¹ one zarówno na

28 rozleg³ych obszarach torfowisk, jak i w ma³ych zag³êbieniach bezodp³ywowych. G³ównie spotyka siê torfy niskie, których mi¹¿szoœæ dochodzi do kilku metrów.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Wyniki badañ SGE (B¹k i in., 2008) i dane pochodz¹ce z otworów kartograficznych oraz otworów archiwalnych przebijaj¹cych utwory czwartorzêdowe pokaza³y, ¿e powierzchnia utworów paleo- geñskich i neogeñskich jest doœæ urozmaicona. Na obszarze arkusza Kêtrzyn buduj¹ j¹ utwory paleo- ceñskie, eoceñskie, oligoceñskie i mioceñskie (tabl. II). Jest ona porozcinana formami dolinnymi. Obni¿enie wystêpuj¹ce w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru badañ to kontynuacja doliny wyznaczonej na terenie arkusza Mr¹gowo SMGP (Lisicki, 1997a). Depresja ta charakteryzuje siê najwy¿sz¹ na obszarze badañ kopaln¹ krawêdzi¹ o przebiegu NW–SE, przy której ods³aniaj¹ siê utwory kredy. Na obszarze arkusza Kêtrzyn stanowi¹ one kontynuacjê osadów tego wieku w pod³o¿u podczwartorzêdowym z terenu arkusza Mr¹gowo i dlatego zosta³y uwzglêdnione w interpretacji budowy geologicznej, mimo ¿e na terenie badañ nie stwierdzono w otworach wiertniczych ich kontaktu ze sp¹giem utworów plejstoceñskich. Najg³êbsza forma dolinna znajduje siê w pó³nocnej czêœci terenu arkusza Kêtrzyn, a jej dno opada prawdopodobnie na wysokoœæ poni¿ej 130 m p.p.m. Powierzchnia paleogeñsko-neogeñska powsta³a w wyniku procesów tektonicznych, na które na³o¿y³y siê byæ mo¿e procesy glacitektoniczne, a na pewno czwartorzêdowe procesy erozji wodnej i lodowcowej. Dowodami na to s¹ brakuj¹ce w wielu miejscach osady mioceñskie i doœæ wysoko wy- niesione utwory paleocenu. Pod koniec neogenu powsta³ system uskoków. System g³ówny, prawdo- podobnie starszy, ma przebieg NW–SE, a nawet zbli¿ony do W–E. M³odszy uk³ad sk³ada siê z usko- ków przesuwczych o przebiegu N–S. Oba systemy uskoków zosta³y pokazane na szkicu geologicz- nym odkrytym (tabl. II). Ich obecnoœæ potwierdza mapa liniowych elementów strukturalnych Polski (Graniczny i in., 1995). Wyinterpretowany w centralnej czêœci obszaru arkusza Kêtrzyn uskok o prze- biegu po³udnikowym, któremu towarzyszy 20-metrowa skarpa, zdaje siê byæ najistotniejszy, bo znajduj¹cy odzwierciedlenie w dzisiejszej morfologii terenu — w tym miejscu wystêpuje kontakt trzech regionów fizycznogeograficznych: Niziny Sêpopolskiej od zachodu, Krainy Wielkich Jezior Mazurskich od wschodu i Pojezierza Mr¹gowskiego od po³udnia. Istnieje przypuszczenie, ¿e obszar Niziny Sêpopolskiej podlega³ procesom subdukcji, która trwa do chwili obecnej. Mog³oby to t³uma- czyæ obecnoœæ jedynych w tym rejonie stanowisk osadów interglacja³u eemskiego oraz znaczne mi¹¿szoœci utworów zlodowacenia Wis³y. Zaburzenia glacitektoniczne w osadach czwartorzêdowych s¹ doœæ hipotetyczne, gdy¿ nawet na podstawie analizy wyników badañ SGE (B¹k i in., 2008) czyli wzajemnego zalegania osadów nisko-

29 i wysokooporowych, nie mo¿na dokonaæ wiarygodnej interpretacji. W otworach kartograficznych nie znaleziono struktur osadów, które sugerowa³yby istnienie tego typu zaburzeñ. Przypuszczalne kopal- ne zaburzenia glacitektoniczne wystêpuj¹ w rejonie obecnego styku obszaru nisko po³o¿onego hipso- metrycznie czyli Niziny Sêpopolskiej z wysoczyzn¹ pojeziern¹ Pojezierza Mr¹gowskiego. W czwar- torzêdzie by³a to zawsze strefa kontaktu obszarów ni¿ej i wy¿ej po³o¿onych, a któr¹ l¹dolody musia³y pokonaæ w trakcie ich transgresji. Na Mapie Glacitektonicznej Polski w³aœnie obszar Niziny Sêpopol- skiej na styku z obszarem Pojezierza Mr¹gowskiego (dolina rzeki Guber) zosta³ nazwany depresj¹ glacitektoniczn¹ widoczn¹ we wspó³czesnej rzeŸbie (Ber, 2006). Prawdopodobnie na tym odcinku doli- na Gubra ma za³o¿enia tektoniczne. Natomiast wzgórza morenowe o przebiegu SW–NE zosta³y zi- dentyfikowane jako wzgórza i wa³y oraz pojedyncze wzgórza zbudowane z zaburzonych osadów przedczwartorzêdowych lub czwartorzêdowych (Ber, 2006), na co potwierdzeniem mo¿e byæ wystê- powanie w ich s¹siedztwie, w glinach stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y, kier margli i gez kredy gór- nej w Kêtrzynie oraz w okolicach K¹tów (Liszkowski, 1983).

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

W kredzie górnej, paleocenie i prawdopodobnie eocenie na omawianym obszarze odbywa³a siê sedymentacja morska (tab. 2). Osady powsta³e w okresie kredy górnej to mu³owce margliste, i³owce, margle i gezy. Pod koniec paleocenu nast¹pi³a regresja morska, a na badanym obszarze panowa³o morze epikontynentalne, w którym osadzi³y siê piaski kwarcowe i glaukonitowe. Ostatni raz morze wkro- czy³o na teren arkusza Kêtrzyn w eocenie. Po ponownej eoceñskiej transgresji morskiej pojawi³y siê piaski kwarcowe z glaukonitem, miejscami piaski ilaste. W oligocenie dolnym morze epikontynentalne, w którym dalej by³y akumulowane piaski kwarcowe i glaukonitowe oraz i³y, powoli uleg³o wycofaniu. Zacz¹³ siê okres sedymentacji l¹dowej, który zaznaczy³ siê powstaniem osadów z substancj¹ brunatno- wêglow¹. W miocenie na omawianym obszarze trwa³a sedymentacja l¹dowa w jeziorzyskach, gdzie by³y akumulowane i³y i piaski, miejscami wêgiel brunatny. Pod koniec neogenu utworzy³y siê systemy uskoków, bêd¹ce echem orogenezy alpejskiej. Na obszarze objêtym arkuszem Kêtrzyn nie zosta³a stwierdzona obecnoœæ osadów plejstocenu dolnego. W plejstocenie l¹dolód zlodowacenia Narwi egzarowa³ powierzchniê i z³o¿y³ gliny, których rezydua zachowa³y siê tylko w obni¿eniach o za³o¿eniach prawdopodobnie tektonicznych. Lokalnie tworzy³y siê zastoiska, w których osadza³y siê piaski i mu³ki. Dwukrotne pokrycie obszaru przez l¹dolód podczas stadia³ów dolnego i górnego zlodowacenia Nidy pozostawi³y mi¹¿sze kompleksy glin zwa³owych, zalegaj¹ce czêsto bezpoœrednio na utworach

30 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) Podpiêtro System Oddzia³ Piêtro

Torfy — Q th Akumulacja bagienna Namu³y torfiaste — Q nht

Gytie — Q Akumulacja jeziorna gy h Piaski humusowe i namu³y den dolinnych i zag³êbieñ Zamulanie dolin i zag³êbieñ bezodp³ywowych,

Holocen bezodp³ywowych — Q akumulacja mineralno-organiczna pnh h

Piaski rzeczne — f Q Erozja i akumulacja rzeczna p h

Mu³ki i piaski jeziorne — li Q Akumulacja jeziorna mp h

Piaski i gliny deluwialne — d Q Zmywanie osadów ze zboczy i ich akumulacja pg u podnó¿a stoków lub w obni¿eniach

Mu³ki i i³y zastoiskowe — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych mi p4 obni¿eniach Gliny ilaste, miejscami piaski ilaste, wodnomorenowe — Wytapianie osadów z bry³ martwego lodu i ich fgg Q B3 osadzanie w formie jêzorów b³otnych po krótkim gi p4 transporcie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa, p¿ p4 powstanie szlaku sandrowego Piaski i mu³ki, miejscami gliny zwa³owe w sp³ywach, kemów — k Q B3 pm p4

Gliny zwa³owe w sp³ywach kemów — k Q B3 gzw p4 Akumulacja przez wody lodowcowe Piaski i mu³ki, miejscami gliny zwa³owe w sp³ywach, plateau miêdzy bry³ami martwego lodu kemowych — pk Q B3 pm p4 Stadia³ górny Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe w sp³ywach moren martwego lodu — gm Q B3 p¿ p4

Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — gs QB3 Akumulacja przez wody lodowcowe p¿ p4 w szczelinach lodowych gc B3 Akumulacja osadów u czo³a l¹dolodu, depozycja Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren czo³owych — Q 4 Czwartorzêd p¿ p grawitacyjna i przez wody lodowcowe g B3 Piaski lodowcowe — p Q 4 p Egzaracja i akumulacja lodowcowa — nasuniêcie Zlodowacenie Wis³y Plejstocen B3 l¹dolodu Gliny zwa³owe — g Q Zlodowacenia pó³nocnopolskie gzw p4 Margle i gezy górnokredowe jako kry w glinach zwa³owych Egzaracja lodowcowa, tworzenie siê B3 kier lodowcowych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y — Q 4 Crm p B2 Piaski i mu³ki zastoiskowe (górne) — b Q Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿eniach pm2 p4 B2 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿2 p4 przed czo³em topniej¹cego l¹dolodu B2 Gliny zwa³owe — g Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa — nasuniêcie gzw p4 l¹dolodu fg B2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa Stadia³ œodkowy Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q p¿1 p4 przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu B2 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych Piaski i mu³ki zastoiskowe (dolne)— b Q pm1 p4 obni¿eniach przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu

Piaski i mu³ki z faun¹ miêczaków jeziorno-rzeczne oraz torfy Erozja i akumulacja jeziorno-rzeczna li-f — Q - pm p34 eemski Interglacja³ Czwartorzêd

Plejstocen

Zlodowacenia Interglacja³ Zlodowacenia Zlodowacenia po³udniowopolskie najstarsze wielki œrodkowopolskie

Zlodowacenie Zlodowacenie Interglacja³ Zlodowacenie Interglacja³ Zlodowacenie Zlodowacenie Zlodowacenie Zlodowacenie Nidy Narwi Sanu 1 ferdynandowski Sanu 2 mazowiecki Liwca Odry Warty

Stadia³ Stadia³ Stadia³ dolny Stadia³ górny dolny górny isiim³izsosoe— zastoiskowe mu³ki i Piaski — zastoiskowe mu³ki i Piaski — zastoiskowe I³y — zastoiskowe mu³ki i Piaski — zwa³owe Gliny — deluwialne ilaste gliny miejscami zastoiskowe, i³y i Mu³ki miêczaków, faun¹ — z jeziorno-rzeczne i³y i roœlinnym detrytusem z mu³ki i Piaski — zwa³owe Gliny — zastoiskowe mu³ki i I³y — wodnolodowcowe ¿wirami ze piaski i Piaski uk isizsosoe— zastoiskowe piaski i Mu³ki — zwa³owe Gliny — wodnolodowcowe ¿wiry i Piaski — zwa³owe Gliny — zwa³owe Gliny aokywuwrc ljtcñkc — plejstoceñskich utworach w kry paleogeñskie jako i³y oraz glaukonitowe piaski i kwarcowe Piaski — rezydualny Bruk — zwa³owe Gliny — wodnolodowcowe ¿wirami ze piaski i Piaski — zwa³owe Gliny — wodnolodowcowe ¿wiry i Piaski — zwa³owe Gliny mi b Q p G3 2 b g g g g g g i g g zw zw zw zw zw zw Q zw zw pmi g g g g g g li-f bk g g r Q Q Q Q Q Q p N3 Q Q Q 2 Q p p p G1 p G3 p C p O W S p p N1 N3 p 2 23 3 3 2 2 A p 2 2 - M 1 im 23 b - Q pm pm pm mp p O b b b b 3 Q Q Q Q p p p A p G3 N1 S p¿ fg 1 2 2 2 p¿ fg Q Q gp Pg p G3 p N3 2 2 Q pp¿ pp¿ fg fg Q Q p W p N1 3 2 l¹dolodu siê nasuwaj¹cego czo³em przed obni¿eniach lokalnych w zastoiskowa Akumulacja nasuniêcie l¹dolodu — lodowcowa akumulacja i Egzaracja l¹dolodu recesji czasie w wodnolodowcowa akumulacja i Erozja obni¿eniach lokalnych w zastoiskowa Akumulacja jeziorno-rzeczna akumulacja i Erozja nasuniêcie l¹dolodu — lodowcowa akumulacja i Egzaracja nasuniêcie — l¹dolodu lodowcowa akumulacja i Egzaracja obni¿eniach lokalnych w zastoiskowa Akumulacja nasuniêcie l¹dolodu — lodowcowa akumulacja i Egzaracja l¹dolodu recesji czasie w wodnolodowcowa akumulacja i Erozja irlodowcowych kier siê tworzenie lodowcowa, Egzaracja przemywanie i rozmywanie potem wietrzenie, i Egzaracja l¹dolodu recesji czasie w obni¿eniach lokalnych w zastoiskowa Akumulacja nasuniêcie l¹dolodu — lodowcowa akumulacja i Egzaracja l¹dolodu topniej¹cego czo³em przed i Erozja l¹dolodu recesji czasie w obni¿eniach lokalnych w zastoiskowa Akumulacja nasuniêcie l¹dolodu — lodowcowa akumulacja i Egzaracja l¹dolodu topniej¹cego czo³em przed wodnolodowcowa akumulacja i Erozja l¹dolodu recesji czasie w obni¿eniach lokalnych w zastoiskowa Akumulacja nasuniêcie l¹dolodu — lodowcowa akumulacja i Egzaracja l¹dolodu siê nasuwaj¹cego czo³em przed obni¿eniach lokalnych w zastoiskowa Akumulacja denudacja Silna denudacja Silna nasuniêcie l¹dolodu — lodowcowa akumulacja i Egzaracja kmlcawodnolodowcowa akumulacja kmlcalodowcowa, akumulacja d aei2 tabeli cd. cd. tabeli 2

I³y i piaski, miejscami z wk³adkami wêgla brunatnego — Akumulacja jeziorzyskowa M

Miocen ip Neogen

Piaski kwarcowe i piaski glaukonitowe, i³y oraz mu³ki — Akumulacja morska oraz l¹dowa Ol p Oligocen Powolna regresja morska

Piaski kwarcowe z glaukonitem, miejscami piaski ilaste — Akumulacja morska Transgresja morska

Paleogen E Eocen p

Piaski kwarcowe i piaski glaukonitowe — Pc Akumulacja morska (morze epikontynentalne) p Paleocen

Mu³owce margliste, i³owce, margle i gezy — Cr Mastrycht mcme m Akumulacja morska górna Kreda Kreda

podczwartorzêdowych. Sedymentacja osadów lodowcowych by³a przerywana erozj¹ i akumulacj¹ wód roztopowych oraz sedymentacj¹ zastoiskow¹. Podczas zlodowacenia Sanu 1 zosta³y z³o¿one gliny zwa³owe, które zachowa³y siê jedynie we wschodniej czêœci omawianego obszaru. Prawdopodobnie s¹ to utwory stadia³u dolnego tego zlodo- wacenia, gdy¿ w m³odszej czêœci stadia³u górnego tego zlodowacenia i w interglacjale ferdynandow- skim zachodzi³y procesy silnej denudacji. Doprowadzi³a ona do ca³kowitego zniszczenia osadów sta- dia³u górnego na terenie badañ. Podobna sytuacja by³a opisywana na obszarze arkusza Reszel SMGP (Lisicki i in., 2011, 2012). Z transgresj¹ l¹dolodu w stadiale dolnym zlodowacenia Sanu 2 wi¹¿¹ siê sedymentacja zastois- kowa w lokalnych obni¿eniach oraz osadzenie siê glin zwa³owych. W stadiale górnym tego zlodowa- cenia, przed transgreduj¹cym l¹dolodem, równie¿ mia³a miejsce akumulacja osadów zastoiskowych, a póŸniej powszechnie osadzi³y siê gliny zwa³owe o czerwonawym zabarwieniu. W czasie deglacjacji obszaru zosta³y z³o¿one w dolinach osady wodnolodowcowe, a nastêpnie mu³ki i i³y zastoiskowe, zwane w literaturze czerwonym kompleksem ilastym (Lisicki, 2003). W interglacjale mazowieckim mia³a miejsce sedymentacja jeziorna, której wynikiem jest obecnoœæ i³ów z faun¹ miêczaków i sedymentacja osadów rzecznych z detrytusem roœlinnym (Rychel, 2008c). Prawdopodobnie pocz¹wszy od zlodowacenia Sanu 2 kolejne l¹dolody mog³y znacznie zaburzaæ glacitektonicznie strefê krawêdziow¹ kontaktu obszaru nizinnego i wysoczyznowego, co mo¿e potwierdzaæ obecnoœæ kry utworów ilastych o ponad 60-metrowej mi¹¿szoœci (przekrój geologiczny A–B). Wed³u Baranieckiej (1981) prawdopodobnie powodem tych procesów by³o podniesienie obszaru wysoczyznowego w czasie interglacja³u mazowieckiego (faza tektoniczna mazowiecka).

33 Natomiast l¹dolód zlodowacenia Liwca na terenie badañ pozostawi³ po sobie tylko poziom glin zwa³owych. Transgreduj¹cy z pó³nocy l¹dolód zlodowacenia Odry z³o¿y³ gliny zwa³owe. Z jego recesj¹ jest wi¹zane powstanie drugiego poziomu ilastych i mu³kowych osadów charakteryzuj¹cych siê czer- won¹ barw¹. L¹dolód zlodowacenia Warty pozostawi³ po sobie gliny zwa³owe i bardzo znacznej mi¹¿szoœci osady wodnolodowcowe, które zachowa³y siê jako wype³nienie rynny nawierconej w otworze karto- graficznym 44 (Gier³o¿) we wschodniej czêœci obszaru. W interglacjale eemskim w niskoenergetycznym œrodowisku odbywa³a siê sedymentacja rzecz- na utworów piaszczysto-mu³kowych z namyciami humusu, a miejscami jeziorna, daj¹ca torfy. Tworz¹ce siê w ten sposób osady wype³nia³y liczne, miejscami g³êbokie doliny. L¹dolód zlodowacenia Wis³y dwukrotnie nasun¹³ siê na powierzchniê arkusza Kêtrzyn. Przed transgreduj¹cym l¹dolodem stadia³u œrodkowego lokalnie osadza³y siê utwory zastoiskowe, a nastêp- nie wodnolodowcowe. Po utworzeniu siê poziomu glin zwa³owych, w czasie deglacjacji obszaru, by³y równie¿ akumulowane w dolinach i w obni¿eniach terenu osady wodnolodowcowe i zastoiskowe, ale o znacznie wiêkszej mi¹¿szoœci. W czasie transgresji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y gliny zwa³owe pokry³y ca³y obszar omawianego arkusza, tworz¹c powierzchniê wysoczyzny morenowej. Zaznaczy³y siê tu co najmniej dwie, a mo¿e trzy fazy recesyjne l¹dolodu, widoczne w linijnym uk³adzie moren czo³owych. Grupuj¹ siê one w ci¹gi znajduj¹ce kontynuacjê, a raczej zwieñczenie, na obszarach s¹siaduj¹cych od wschodu arkuszy SMGP (Ster³awki Wielkie i Budry). Taki stan rzeczy wymusi³a skomplikowana sytuacja geologiczna w tym rejonie. Prawdopodobna jest sytuacja opisana przez autorów opracowania obszaru arkusza Ster³awki Wielkie, ¿e w trakcie recesji l¹dolodu, gdy na po³udniu tego terenu odbywa³y siê ju¿ procesy zwi¹zane z zanikiem martwych lodów, na pó³nocy mog³a jeszcze istnieæ strefa lodów czynnych. Ró¿noczasowe nasuniêcia l¹dolodu mog³y powodo- waæ spiêtrzanie materia³u skalnego — na powierzchni terenu s¹ odnajdowane kry ska³ kredowych czyli fragmenty pod³o¿a, które przymarz³y do stopy l¹dolodu podczas jego ruchu. W pocz¹tkowym etapie deglacjacji obszaru w szczelinach lodowych p³ynê³y wody, akumuluj¹c lokalnie materia³ przysz³ych form szczelinowych. Równoczeœnie w przetainach i rozpadlinach osadza³ siê materia³ przysz³ych kemów. Proces deglacjacji postêpowa³ i nast¹pi³a stagnacja l¹dolodu, który zacz¹³ siê rozpadaæ na p³aty. Rozleg³y i mi¹¿szy p³at takiego l¹dolodu pokrywa³ obszar Niziny Sêpopolskiej. Na terenie wysoczyzny utworzy³y siê bry³y martwego lodu, a miejscami miêdzy nimi gromadzi³y siê osady przysz³ych moren martwego lodu. W strefach krawêdziowych wysoczyzny czêsto tworzy³y siê formy kemowe, a od stref morenowych uformowa³ siê id¹cy na po³udnie szlak odp³ywu sandrowego.

34 W izolowanych obni¿eniach na obszarze wysoczyzny funkcjonowa³y niewielkie zastoiska. Z bry³ mar- twych lodów wytapia³ siê materia³, który w formie jêzorów b³otnych, po krótkim transporcie by³ deponowany jako nieregularne p³aty osadów wodnomorenowych. Akumulacja piaszczystych glin zwa- ³owych na obszarze wysoczyzny morenowej falistej by³a prawdopodobnie spowodowana w znacznym stopniu odprowadzeniem najdrobniejszego materia³u ilasto-py³owatego w warunkach niskoenergetycz- nego przep³ywu wód lodowcowych. Obszar wysoczyzny morenowej p³askiej w tym samym czasie jeszcze d³ugo przykrywa³ martwy lód, dlatego te¿ wody lodowcowe mia³y utrudniony odp³yw, co z kolei powodowa³o deglacjacjê g³ównie przez ablacjê i osadzenie siê ilastych glin zwa³owych. Przypuszcza siê, ¿e pod koniec plejstocenu (interstadia³ Allerød), jeszcze na pogrzebanych w osadach bry³ach martwego lodu, w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza, w rejonie Nakomiad, mog³y ju¿ powstawaæ lokalnie torfy. Nie jest to jeszcze jednak potwierdzone odpowiednimi badaniami. W czasie och³odzenia klimatu, na prze³omie plejstocenu i holocenu, w dolinach erozyjnych i u podnó¿a skarp by³y deponowane osady deluwialne. W holocenie, pod koniec okresu preborealnego, nastêpowa³o intensywne zanikanie ostatnich bry³ martwego lodu. Proces ten doprowadzi³ do powstania jeszcze liczniejszych ni¿ pod koniec plej- stocenu zbiorników jeziornych. W nich powstawa³y m³odsze osady jeziorne. Zaczê³a formowaæ siê sieæ dolin rzecznych odprowadzaj¹ca wody generalnie w kierunku pó³nocnym. Widoczne g³êbokie wciêcie erozyjne doliny Gubra i jego dop³ywu Dajny œwiadczy o obni¿eniu bazy erozyjnej na tym obszarze. W zag³êbieniach bezodp³ywowych i w¹skich rozciêciach dolinnych osadza³y siê piaski humusowe i namu³y, a misy jeziore wype³nia³y siê gytiami i torfami. Akumulacja osadów jeziornych, rzecznych, deluwialnych i bagiennych trwa do dziœ.

IV. PODSUMOWANIE

Cztery otwory kartograficzne wykonane na obszarze arkusza Kêtrzyn dotar³y do utworów pod³o¿a podczwartorzêdowego. Oprócz nich uwzglêdniono w opracowaniu profile piêciu otworów badawczych i 16 hydrogeologicznych, przebijaj¹cych osady plejstocenu. Na podstawie badañ palino- logicznych rozpoznano utwory paleocenu i eocenu. Badania petrograficzne osadów pobranych z rdzeni wiertniczych umo¿liwi³y rozpoziomowanie glin zwa³owych i zaklasyfikowanie ich do odpowiednich litotypów stratygraficznych. W wyniku badañ okaza³o siê, ¿e na terenie arkusza wystêpuje jedenaœcie poziomów glin zwa³owych nale¿¹cych do oœmiu zlodowaceñ oraz rozdzielaj¹ce gliny osady wodno- lodowcowe i zastoiskowe, jeziorne i rzeczne, a rzadziej wodnomorenowe. Wspó³czynniki petro- graficzne glin zwa³owych i procentowa zawartoœæ wystêpuj¹cych w nich ¿wirów s¹ zgodne z danymi

35 otrzymanymi wczeœniej z badañ odpowiednich glin z obszarów arkuszy SMGP: Piecki, Mr¹gowo, Bredynki (Kalinowska-JaŸwiñska i in., 2012a, b) i Reszel. S¹ one charakterystyczne nie tylko dla Ma- zur, ale i dla ca³ej Polski pó³nocno-wschodniej oraz ca³ego dorzecza Wis³y (Lisicki, 2003). Stwierdzono obecnoœæ dwóch poziomów osadów interglacjalnych, które udokumentowano palinologicznie i paleontologicznie. Wyniki tych analiz s¹ prze³omowe w przypadku osadów intergla- cja³u eemskiego i pos³u¿¹ do korelacji stratygraficznej utworów z innych stanowisk w tej czêœci pó³nocno-wschodniej Polski. Przedstawiono szczegó³owy model budowy tektonicznej pod³o¿a osadów czwartorzêdowych. Podczas prac terenowych i w trakcie analizy uzyskanych materia³ów okreœlono charakter i budowê geologiczn¹ form morfologicznych wystêpuj¹cych na badanym obszarze. Odtworzono kolejnoœæ tworzenia siê tych form. Rozró¿niono strefy najm³odszej deglacjacji arealnej i deglacjacji przez ablacjê oraz powi¹zano je z morfologicznymi odpowiednikami w terenie. Przeœledzono przebieg recesyjnych stref czo³owo- morenowych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Niew¹tpliwie dalszych badañ wymagaj¹ mi¹¿sze osady lodowcowe, szczególnie gliny zaliczone do stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y, które zdaj¹ siê wykazywaæ dwudzielnoœæ. Nale¿y te¿ podj¹æ próbê powi¹zania w ca³oœæ wystêpuj¹cych tu dwóch lub trzech stref form morenowych, które zanikaj¹ w okolicach Kêtrzyna, a z pewnoœci¹ kontynuuj¹ siê na wschód, na obszarach innych arkuszy SMGP (Ster³awki Wielkie, Wêgorzewo i Budry). Inne warte rozwa¿enia zagadnienie stanowi identyfikacja ewentualnych zaburzeñ glacitekto- nicznych w rejonie kontaktu Niziny Sêpopolskiej z Pojezierzem Mr¹gowskim, a œwiadcz¹cych o wp³ywach tektoniki starszego pod³o¿a. Bardzo obiecuj¹ce s¹ osady torfiaste odnajdywane w profilach sond mechanicznych, wykony- wanych w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru (rejon Nakomiad). Nale¿y je w odpowiedni sposób pobraæ i poddaæ analitycznym badaniom laboratoryjnym, co pozwoli³oby okreœliæ ich przynale¿noœæ stratygraficzn¹. Prawdopodobnie s¹ to osady organiczne prze³omu plejstocenu i holocenu (interfaza Allerød), odnajdywane na obszarach arkuszy Mr¹gowo i Reszel SMGP.

Warszawa, 2009 r.

36 LITERATURA

Adamiec G., 2009 — Sprawozdanie z wykonania pomiaru wieku metod¹ luminescencyjn¹ próbek: Kêtrzyn 2, Kêtrzyn 4 i S³awkowo. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Baraniecka M. D., 1891 — Fazy ma³opolska, kujawska i mazowiecka jako fazy tektoniczne w czwartorzêdzie Polski. 2. Sympozjum: Wspó³czesne i geotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce. Ossolineum, Wroc³aw. B¹k T., Pacanowski G., Dziasek A., Lasocki M., 2008 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat: Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Kêtrzyn (102). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. B e r A . , 2006 — Mapa Glacitektoniczna Polski 1:1 000 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Borówko-D³u¿akowa Z., S³owañski W., 1991 — Wyniki analizy py³kowej osadów interglacjalnych w Koczarkach ko³o Mr¹gowa. Kwart. Geol., 35,3. Ciuk E., 1966a — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa ukszta³towania stropu miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E., 1966b — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa ukszta³towania sp¹gu miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E., 1966c — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa mi¹¿szoœci miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Graniczny M., Doktór S., Kucharski R., 1995 — Sprawozdanie opracowania mapy liniowych elementów strukturalnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geo- fizycznych i teledetekcyjnych, ark. E³k 1:200 000. Narod Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Halicki B., 1935 – O zasiêgu zlodowacenia ba³tyckiego w Polsce pó³nocno-wschodniej. Posiedz. nauk. Pañstw. Inst. Geol., 41. Halicki B., 1950 — Z zagadnieñ stratygrafii plejstocenu na Ni¿u Europejskim. Acta Geol. Pol., 1,2. Jañczak J. (red.), 1999 — Atlas jezior Polski. 3. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ. Kalinowska-JaŸwiñska E., Kacprzak L., Lisicki S., 2012a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Bredynki (140). Pañstw. Inst. Geol-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Kalinowska-JaŸwiñska E., Kacprzak L., Lisicki S., 2012b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Bredynki (140). Pañstw. Inst. Geol-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Kaunhowen F., 1904 — Geologiche Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten 1:25 000, Blatt Rastenberg (ark. Kêtrzyn). Preuss. Geol. Landesanst., Berlin. Kaunhowen F., 1910 — Beobachtungen über Diluvium, Tertiar und Kreide In Ostpreussen. Jahrb. Preuss. Geol. Landesanst., 28. Klautzsch A., 1901— Bericht über Endmoränen und Tiefbohrungen im Grundmoränengebiete des Blattes Rastenburg (Ostenprussen). Berlin. Klautzsch A., 1904 — Geologiche Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten 1:25 000, Blatt Wenden (ark. Winda). Preuss. Geol. Landesanst., Berlin. Klebs R., 1897 — Geologiche Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten 1:25000, Blatt. Lamgarben (ark. Garbno). Preuss. Geol. Landesanst., Berlin. Kondracki J., 1952 — Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 65.

37 Kondracki J., 1957 — Pojezierze Mazurskie jako region naturalny. Geogr. w szk. 10,5. Kondracki J., 1972 — Nizina Staropruska i Pojezierze Mazurskie. W: Geomorfologia Polski. 2. Ni¿ Polski. PWN, Warszawa. Kondracki J., 2009 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kondracki J., Pietkiewicz S., 1967 — Czwartorzêd pó³nocno-wschodniej Polski. W: Czwartorzêd Polski. PWN, Warszawa. Krupiñski K.M., 1997a — O ekspertyzie palinologicznej czerwonych i³ów z KoŸlaka ko³o Wêgorzewa. Prz. Geol., 45,7. Krupiñski K.M., 1997b — Osady interglacjalne w Pozezdrzu ko³o Gi¿ycka. Prz.Geol., 45,6. Krupiñski K.M., 2008a — Opracowanie paleobotaniczne wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego Marszewo (ark. Kêtrzyn ). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Krupiñski K.M., 2008b — Opracowanie paleobotaniczne wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego Szaty Wielkie (ark. Kêtrzyn). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Krupiñski K.M., 2008c — Opracowanie paleobotaniczne wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego S³awkowo (ark. Kêtrzyn). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Krzymiñska J., 2008 — Analiza malakologiczna i ostrakodologiczna dla Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Krzymiñska J., Rychel J., 2008 — Wstêpne wyniki badañ malakofauny w osadach interglacjalnych w rejonie Kêtrzyna. Mat. 24. Krajowego Seminarium Malakologicznego. Gdañsk–Gdynia, 2–4 kwietnia. Laskowski K., Lewiñska A., 1993 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Ryn (142). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Laskowski K., Lewiñska A., 1994 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Ryn (142). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S., 1995 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Piecki (179). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S., 1996 — Stratygrafia plejstocenu centralnej czêœci Pojezierza Mazurskiego. W: Stratygrafia plejstocenu Polski (red. L. Marks). Mat. 2. Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Grabanów, 18–20 wrzeœnia 1995. Lisicki S., 1997a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Mr¹gowo (141). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S., 1997b — Pleistocene of the Mr¹gowo Lakeland. Geol. Quart., 41,3. Lisicki S., 1998a — Osady interglacja³u mazowieckiego w centralnej czêœci Pojezierza Mazurskiego. Prz. Geol., 46,2. Lisicki S., 1998b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Piecki (179). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S., 2001 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Mr¹gowo (141). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Lisicki S., 2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177. Lisicki S., Rychel J., Nizicka D., 2011 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Reszel (101). Pañstw. Inst. Geol-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Lisicki S., Rychel J., Nizicka D., 2012 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Reszel (101). Pañstw. Inst. Geol-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny]

38 Lisicki S., Winter H., 1999 — Mrongovian and Brokian, new stratigraphic units of the Middle Pleistocene in northeastern Poland. Kwart. Geol., 43,1. Liszkowski J., 1983 — Dokumentacja geologiczno-in¿ynierska dla budynku administracyjnego w Kêtrzynie, ulica Wojska Polskiego. Arch. PTU „Geoprojekt Olsztyn” Sp. z o.o., Olsztyn. £yczewska J., 1958 — Stratygrafia paleogenu i neogenu Polski pó³nocnej. Kwart. Geol., 2,1. Miros³aw-Grabowska J., Grabowski D.,2006 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Straduny (145). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Miros³aw-Grabowska J., Grabowski D., 2007 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Straduny (145). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Mojski J.E., Rühle E., 1965 — Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne. 12. Czwartorzêd. Inst. Geol.,Warszawa. Mojski J.E., 1969 — Stratygrafia zlodowacenia pó³nocnopolskiego na obszarze Ni¿u Polskiego i wy¿yn œrodkowo- polskich. Biul. Inst. Geol., 220. Muchowski J., Stêpieñ A., Hoffmann E., 1995 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Ster³awki Wielkie (103). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Muchowski J., Stêpieñ A., Hoffmann E., 2000 — Szczegó³owa Mapa Geologicznaj Polski 1:50 000, ark. Ster³awki Wielkie (103). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Nowicki A.J., 1965 — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:50 000. Mapa mi¹¿szoœci nadk³adu miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Pochocka-Szwarc K., Krawczyk M., 2009 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Barcia- ny (66) (wraz z Objaœnieniami). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Pochocka-Szwarc K., Lisicki S., 2004a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Budry (68). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Pochocka-Szwarc K., Lisicki S., 2004b — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Wêgorzewo (141). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Pochocka-Szwarc K., Lisicki S., 2004c — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wêgo- rzewo (141). Pañstw. Inst Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Pochocka-Szwarc K., Lisicki S., 2005 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Budry (68). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Roszko L., 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce (red. R. Galon). Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Rühle E., 1955 — Przegl¹d wiadomoœci o pod³o¿u czwartorzêdu pó³nocno-wschodniej czêœci Ni¿u Polskiego. Biul. Inst. Geol., 70. Rühle E., 1974 — Pokrywa kenozoiczna. W: Ska³y platformy prekambryjskiej w Polsce, 2. Pokrywa osadowa (red. A. £aszkiewicz). Pr. Inst. Geol., 74. Rychel J., 2005 — Correlations of tills from several boreholes in North-East Poland. Mat. 6. Ba³tyckiej Konf. Strat. Sankt Petersburg, 23–25 sierpnia. Rychel J., 2008a — Badania litologiczne osadów czwartorzêdowych. Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Kêtrzyn. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.

39 Rychel J., 2008b — New interglacial sites in the Mazury Lakeland. International Field Symposium of the INQUA Peribaltic Group. Frombork, 14–19 wrzeœnia. Rychel J., 2008c — Osady interglacjalne okolic Kêtrzyna (Mazury Zachodnie). Mat. 1. Polskiego Kongresu Geolo- gicznego. Kraków, 26–28 czerwca. S³odkowska B., 2006 — Wyniki badañ palinologicznych osadów trzeciorzêdowych z ark. Reszel (101), profile: Samulewo, Staniewo, Klewno i £ankiejmy. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB,. Warszawa. S³odkowska B., 2009 — Wyniki badañ palinologicznych osadów paleogenu przeprowadzone na ark. Kêtrzyn (102), w profilach: S³awkowo, Szaty Wielkie, Gier³o¿ i Marszewo. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. S³owañski W., 1974a — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Kêtrzyn, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa S³owañski W., 1974b — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Kêtrzyn, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W., 1975a — Czwartorzêd w Wêgorzewie i okolicy. Biul. Inst. Geol., 288. S³owañski W., 1975b — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Kêtrzyn. Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W., 1981 — Czwartorzêd na Mazurach. Biul. Inst. Geol., 321. Sobolewska M., 1975 — Analiza palinologiczna osadów interglacjalnych z Wêgorzewa. Biul. Inst. Geol., 288. Zwierz S., 1948 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S., 1953 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa.

40