Muğla Yöresi Kirkitli Dokumalarında Nazar Inanışlı Motifler
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
idil, 2018, cilt / volume 7, sayı / issue 48 DOI: 10.7816 /idil-07-48-06 MUĞLA YÖRESİ KİRKİTLİ DOKUMALARINDA NAZAR İNANIŞLI MOTİFLER Filiz Nurhan ÖLMEZ*, Sema ETİKAN** *Prof. Dr., Ahi Evran Üniversitesi, filnurol(at)gmail.com **Prof. Dr., Ahi Evran Üniversitesi, semaetikan(at)mynet.com ÖZ Anahtar kelimeler: Anadolu’nun önemli dokuma merkezlerinden olan Muğla’da dokumacılık köklü bir gelenektir. Nazar, dokuma, Üretilen dokumalar aynı zamanda yöre halkının geçim kaynağı da olmuştur. İlin dokuma kültürünü Bodrum, Milas, Fethiye, Seydikemer ve Marmaris ilçelerinde dokunan başta Milas halısı olmak üzere motif, Muğla Karacahisar, Karaova ve Kaya köy halıları ile yoğun olarak Fethiye ve Seydikemer ilçelerinde do- kunan Alaçul, Alara kilim, Sarı namazlağı, Aynalı kilim ve Yantırlı kilim ile Bodrum ilçesi’nın Parmak- lı ve Turnalı kilimlerinden oluşan düz dokumalar oluşturmaktadır. Bu çalışmada yöre dokumalarının zengin motif çeşitliliği içerisinde nazar inanışına göre yer alan motifler incelenmiş ve farklı form- larının örneklerle açıklanması amaçlanmıştır. Nazar, bazı insanların bakışlarındaki zararlı güç olarak düşünülmekte ve bir kişiye, bir hayvana ya da bir nesneye bakmakla, canlı üzerinde hastalık, sakatlık, ölüm gibi olumsuz bir etkinin meydana geleceğine inanılmaktadır. Halk arasında “göz”, “göz değme- si” “göze gelme”, “pis göz”, “kötü göz”, “kemgöz” olarak da adlandırılmaktadır. Dokumalarda da göz, pıtrak, muska, el-parmak-tarak ve çengel nazar inanışa göre korunmayı sembolize etmekte ve yörelere göre değişiklik göstererek farklı şekillerde motifler olarak yer almaktadırlar. Muğla yöresi kirkitli dokumalarında göz, beş taş, kedi izi, koyun gözü, beş geçirim, iyilik, pıtrak, heybe yanışı, yoz pıtrak, göbekli pıtrak gül bahçe, muska yeşil hamaylı, yan hamaylı dip hamaylı, don ayağı, tabaka, el-parmak-tarak tırnak, çift tırnak, parmak, yantır, çengel ise koşan köpek, gelin öldüren çakmaca, eğri demir, çuval yanışı gibi isimler alarak farklı şekillerde dokunmaktadır. NAZAR MOTIFS ON COMBED WEAVINGS OF MUĞLA REGION ABSTRACT Keywords: Weaving is a rooted tradition in Muğla which is one of the important weaving centers of Anatolia. The weaving Nazar, weaving, products have also become the source of income for the region folk. The weaving culture in the province consists motif, Muğla of the weavings made in the districts Bodrum, Milas, Fethiye, Seydikemer and Marmaris; primarily Milas carpets, Karacahisar, Karaova and Kaya village carpets, Alaçul, Alara kilim, Sarı namazlağı, Aynalı kilim and Yantırlı kilim which are frequently woven in Fethiye and Seydikemer districts and flat weavings which consist of Par- maklı and Turnalı kilim of the Bodrum province. In this study, among rich motif variety of the region weavings, motifs which are considered to be a part of the nazar faith have been examined and it is intended to explain their different forms with examples. Nazar is considered to be the harmful power within some people’s gaze, and it Filiz Nurhan Ölmez, Sema Etikan - Muğla Yöresi Kirkitli Dokumalarında Nazar İnanışlı Motifler Yöresi Ölmez, Sema Etikan - Muğla Filiz Nurhan is believed that a negative effect such as illness, disability or death may occur by gazing into a person, an animal or an object. Among the folk, nazar is also referred to as “the eye”, “touch of the eye”, “to be coveted”, “the dirty eye”, “the evil eye”, “the bad eye”. The eye, the burdock, the amulet, the hand-finger-crest and the hook patterns symbolize protection within the nazar faith, and in the weavings, they exist as motifs with different shapes ac- cording to the region. In the combed weavings of the Muğla region, the eye takes names such as “beş taş”, “kedi izi”, “koyun gözü”, “beş geçirim”, “iyilik”, the burdock may also be called “heybe yanışı”, “yoz pıtrak”, “göbekli pıtrak”, “gül bahçe”, the amulet may also be referred to as “yeşil hamaylı”, “yan hamaylı”, “dip hamaylı”, “don ayağı”, “tabaka”, the hand-finger-crest is also called “tırnak”, “çift tırnak”, “parmak”, “yantır”, and the hook is also known as “koşan köpek”, “gelin öldüren”, “çakmaca”, “eğri demir”, “çuval yanışı” and they are woven in different shapes. 951 www.idildergisi.com idil, 2018, cilt / volume 7, sayı / issue 48 DOI: 10.7816 /idil-07-48-06 1. GİRİŞ ği ile dokunan önemli dokumalarıdır (Etikan ve Ölmez, 2013:2, Ölmez ve Etikan, 2013a: 96). Fethiye ve Seydike- Antikçağda Karya medeniyetinin, sonrasında da mer ilçeleri ve köylerinde de kilim ile birlikte cicim ve Menteşe Beyliği’nin en eski ve önemli yerleşim merkezi zili teknikli düz dokumalar yaygın olarak üretilmekte- olan Muğla ili 11. yüzyılda Bizans İmparatorluğun ege- dir. Fethiye İlçesinin Eldirek, Esenköy, Çamköy, Kara- menliğine girmiş, iki yüzyıl kadar sonra, 13. yüzyılın çulha, Bozyer, Gökben, Seydikemer İlçesinin de Seki, ikinci yarısında da (1261) Menteşeoğullarının toprakla- Seydiler, Atlıdere, Boğalar, Kayabaşı, Arsa bu dokuma- rına katılmıştır. Bölgenin Osmanlı hakimiyetine girmesi ların üretildiği önemli yerleşim merkezleridir. Seydiler 1451’de Yıldırım Bayezid zamanında olmuştur. Önce ve Eldirek kilimleri ile zili teknikli Alaçul, Aynalı kilim, Filiz Nurhan Ölmez, Sema Etikan - Muğla Yöresi Kirkitli Dokumalarında Nazar İnanışlı Motifler Yöresi Ölmez, Sema Etikan - Muğla Filiz Nurhan “Menteşe” adıyla anılan ilin ismi Cumhuriyetin ilanın- Sarı namazlağı (Deli zili) ve cicim teknikli Alara (Deve dan sonra Muğla olarak değiştirilmiştir. Kuzeyde Ay- yünü kilim) kilimler yörenin önemli dokumaları olarak dın, doğuda Denizli ve Burdur, güneydoğuda Antalya bilinmektedir. Marmaris ilçesi de düz dokumacılığın illeri, güneyde Akdeniz, batıda da Ege denizi ile çevrili- sürdürüldüğü bir ilçedir. Ancak bu ilçede dokumacılık dir. 13.247 km2 yüzölçümüne sahip olan Muğla’nın top- diğer ilçeler kadar yaygın değildir. İlçede namazlağı, ala raklarının bir kısmı Ege Bölgesi, bir kısmı da Akdeniz çuval ve ala kilim gibi cicim teknikli düz dokumalar Sö- Bölgesinin sınırları içerisinde yer almaktadır (Anonim, ğüt, Armutalan, İçmeler ve Bayır köylerinde üretilmek- 1967:85, Anonim, 1993:298-302, Anonim, 1994:180-181, tedir (Etikan, 2005:5, Etikan ve Ölmez, 2013:2-3, Etikan Anonim, 2010:3, Uykucu, 1968:46). ve Ölmez, 2014a:120, Etikan ve Ölmez, 2014b:29, Etikan Dokuma kültürü Muğla ve çevresinde köklü bir ge- ve Ölmez, 2016b:968, Ölmez ve Etikan, 2013b:78 , Öl- leneğe sahiptir ve yörede kirkitli dokumalar en fazla mez ve Etikan, 2016:212) üretilen dokuma türüdür. Muğla ilinde Bodrum, Fethi- Bu çalışmada, Anadolu dokuma kültürünün ye, Seydikemer, Marmaris ve Milas ilçeleri ve bu ilçelere önemli bir merkezi olan Muğla ve yöresinde, geçmişten bağlı belde ve köyler başta olmak üzere birçok ilçe ve bugüne üretilen ve günlük yaşam içerisinde kullanımı köyler uzun yıllardır bu uğraşıyı devam ettirmektedir. halen devam eden dokumalarda nazar inanışına bağlı Günlük kullanım amaçlı üretilen dokumalar aynı za- olarak yer alan motifler incelenmiştir. Bu amaçla ilin manda yöre halkının geçim kaynağı da olmuştur. dokuma kültürünü oluşturan Bodrum, Milas, Fethiye, Bodrum ve Milas ilçelerinde yoğun olarak “Milas Seydikemer ve Marmaris ilçelerinde dokunan kirkitli halısı” dokunmaktadır. Bunun yanısıra Karacahisar dokumalar taranarak nazar inanışını sembolize eden köyünde dokunan “Karacahisar halısı”, Bodrum ilçe- motifler ve farklı tipleri belirlenmiş, bu zengin çeşitliliğe sinin Mumcular (Karaova) beldesi ve çevresinde doku- sahip dokumalardan seçilen bazı örnekler üzerinde de nan “Karaova halıları” ve Fethiye ilçesine bağlı Kaya açıklanmıştır. köyde dokunan “Kaya halıları” da yörenin diğer önemli 2. NAZAR İNANIŞI VE MUĞLA KİRKİTLİ DOKU- halı gruplarıdır (Akarca ve Akarca, 1951:41, Bayrakta- MALARINDA BU İNANIŞI SEMBOLİZE EDEN MO- roğlu, 1988:56, Deniz, 1987:14, Deniz, 2000:122, Etikan, TİFLER 2002:73,74, Etikan, 2006:124-128, Etikan, 2007:85, Etikan ve Ölmez, 2013:2-3, Etikan ve Ölmez, 2016a:200, Ölmez Nazar, bazı insanların bakışlarındaki zararlı güç ve Etikan, 2017:210). olarak düşünülmektedir. Bu bakışlarla karşı karşıya ka- lan kişi ya da nesnenin üzerinde olumsuz bir etkinin Yörede ayrıca düz dokumacılıkla da uğraşılmakta- meydana geleceğine inanılmaktadır. Bütün canlı var- dır. Bodrum ilçende Geriş, Çamlık ve Kızılağaç köyleri lıklarla bunların dışında kalan maddi manevi büyük düz dokumacılığın uğraşıldığı yerleşim yerlerinin ba- veya küçük her türlü değerlere karşı, bir kimsenin kin, şında gelmektedir. “Parmaklı ( Al kilim)” Turnalı (Ay- nefret ya da kıskançlık dolu bakışından doğan kötü so- nalı kilim) ve Çubuklu kilimler yörenin düz kilim tekni- nuçların hepsine birden halk arasında ‘nazar değmek’ 952 www.idildergisi.com idil, 2018, cilt / volume 7, sayı / issue 48 DOI: 10.7816 /idil-07-48-06 adı verilmektedir. “Göz”, “göz değmesi” “göze gelme”, lerin kötü gözün zararlı etkisini uzaklaştırdığına inanıl- “pis göz”, “kötü göz”, “kemgöz”, nazarın halk arasın- masındandır. Bitki stilize edilerek birçok farklı formda da kullanılan diğer adlarıdır (Ertem, 2009:2, Akpınarlı, dokumalarda yer almaktadır (Erbek, 2002:108). 1987:2,14, Artun, 2014:357,358, Örnek, 1977:30, Örnek, Muska: Nazar değmemesi için yapılan uygula- 1995:167). maların arasında kişinin üzerinde nazarlık taşınmasının Kötü niyetli bakışlardan korunmak ve bunla- yanı sıra muska bulundurulması da vardır. Muska şek- rın zararlı etkilerini önlemek için halk arasında bazı linin üçgen olması nedeniyle dokumalarda genellikle yöntemlere başvurulmaktadır. “Nazarlık” adı verilen üçgen formunda yer almaktadır (Erbek, 2002:122-124). bazı objelerin kullanılması bu yöntemlerin başında gel- El-parmak-tarak: