ว.วิทย. มข. 40(3) 981-991 (2555) KKU Sci. J. 40(3) 981-991 (2012)

พฤกษศาสตร#พื้นบ(านของพืชกินได(จากป0าชายเลน และป0าชายหาดบริเวณคาบสมุทรสทิงพระ จังหวัดสงขลา Ethnobotany of Edible from Mangrove and Beach Forest in Sating Phra Peninsula, Songkhla Province อรทัย เนียมสุวรรณ 1* นฤมล เสงนนท1 กรกนก ยิ่งเจริญ 1 และ พัชรินทร สิงหดํา 1

บทคัดยRอ การศึกษานี้มีวัตถุประสงคเพื่อสํารวจพืชกินได"จากป#าชายเลนและป#าชายหาดใน 3 อําเภอของคาบสมุทร สทิงพระ จังหวัดสงขลา คือ สิงหนคร สทิงพระ และระโนด ระหว/างเดือน กรกฎาคม-พฤศจิกายน 2553 กับผู"ให" ข"อมูลจํานวน 5 ท/าน โดยการสัมภาษณแบบกึ่งมีโครงสร"าง ด"วยคําถามหลักคือ ชนิดของพืช ชื่อพื้นเมือง ส/วนที่ใช" และวิธีการใช" นําพืชที่สํารวจได"มาตรวจสอบชื่อวิทยาศาสตร และวิเคราะหผลโดยสถิติเชิงพรรณนาและการตีความ ผลการศึกษาพบว/ามีพืชกินได"จํานวน 40 ชนิด จัดเป;นพืชป#าชายเลนอย/างเดียว 32.5% พืชป#าชายหาดอย/างเดียว 50% และพืชที่พบทั้งสองบริเวณ 17.5% วงศที่พบชนิดพืชมากที่สุด 3 อันดับ คือ Myrtaceae 4 ชนิด Euphorbiaceae Fabaceae และ Rhamnaceae วงศละ 3 ชนิด Asteraceae Pteridaceae Rutaceae และ Sapindaceae วงศละ 2 ชนิด ส/วนของพืชที่นํามาใช"เป;นอาหารมากที่สุด 3 อันดับ คือ ใบ 40% ผล 38% และ ดอก/ช/อดอก และส/วนเหนือดิน 10% ผลการศึกษาครั้งนี้จะเป;นข"อมูลพื้นฐานในการส/งเสริมให"ประชาชนสามารถ จัดหาพืชผักธรรมชาติ มาใช"บริโภคในชีวิตประจําวันมากขึ้นเพื่อลดรายจ/ายในการซื้อพืชผักเศรษฐกิจ

1คณะการแพทยแผนไทย มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร อ.หาดใหญ/ จ.สงขลา 90110 *Corresponding Author, E-mai: [email protected]

982 KKU Science Journal Volume 40 Number 3 Research

ABSTRACT This study aimed to survey edible plants from mangrove and beach forest from 3 districts of Sating Phra peninsula, Songkhla Province including Singhanakhon, Sating Phra and Ranode. Semi-structure interviews were done with 5 old informants between July to November 2010. The main issues for consulting were species used, vernacular name, plant part used and how to consume each plant. Then, collected plants were identified. The results showed that 40 species were used. Among them, 32.5% were mangrove plants only, 50% were beach plants only and 17.5% were both mangrove and beach plants. The most species found were in family Myrtaceae (4 species), Euphorbiaceae, Fabaceae, and Rhamnaceae (3 species) and Asteraceae, Pteridaceae, Rutaceae, and Sapindaceae (2 species), respectively. The plant parts mostly used were leaves (40%), fruits (38%) and flowers/inflorescences and aerial part (10%), respectively. In conclusion, this result will be the basis information for promoting consumption of wild edible plants of Thai people to decrease expense in buying economic plant.

คําสําคัญ: พืชกินได" ป#าชายเลน ป#าชายหาด คาบสมุทรสทิงพระ สงขลา Keywords: Edible plant, Mangrove forest, Beach forest, Sating Phra peninsula, Songkhla

บทนํา การใช"พืชป#าเป;นอาหารจํานวนมาก อย/างไรก็ตาม พืชกินได" (edible plant) คือ พืชที่มีหนึ่ง ความรู"เหล/านั้นมักสืบทอดอยู/ในคนสูงอายุในชนบท หรือหลายส/วนสามารถใช"เป;นอาหารได" ถ"าเก็บเกี่ยวใน ส/วนลูกหลานซึ่งเป;นคนรุ/นใหม/จะรู"จักพืชอาหาร ระยะที่เหมาะสมและมีวิธีการเตรียมที่เหมาะสม เฉพาะที่มีขายตามตลาด จึงเป;นเรื่องน/าเสียดายที่ (Kallas, 1996) ประเทศไทยตั้งอยู/ในเขตร"อนชื้นของ ความรู"เรื่องพืชกินได"จากป#าจะสูญหายไปกับการจากไป โลก และเป;นบริเวณที่มีความหลากหลายของพรรณพืช ของคนรุ/นเก/า ดังนั้นจึงมีความจําเป;นอย/างยิ่งที่จะได" สูง มีพืชที่มีท/อลําเลียงในประเทศประมาณ 10,000 ทําการศึกษาและรวบรวมองคความรู"เกี่ยวกับพืช ชนิด ในปuจจุบันพบว/าไม/เกิน 2 เปอรเซ็นตของจํานวน อาหารป#า ทั้งหมดที่นํามาใช"ประโยชน (ธวัชชัย, 2532) และการใช" การวิจัยในอดีตจํานวนมากในประเทศไทย ประโยชนจากพืชมากเป;นอันดับต"น ๆ ก็คือการนําพืช พบว/าพืชป#ากินได"นั้น มักได"รับการศึกษาในกลุ/มชนที่ มาใช"เป;นอาหาร โดยสามารถยืนยันได"จากการศึกษา อาศัยอยู/ในพื้นที่ป#าแบบเต็งรัง ป#าดิบเขา ป#า- การนําพรรณพืชมาใช"ประโยชนในคนไทย และพบว/า เบญจพรรณ หรือป#าดิบชิ้น แต/ป#าชายเลนและป#า หลายกลุ/มประชากร เช/น ชาวลัวะ ชาวถิ่น ชาว ชายหาดซึ่งมีพรรณพืชที่แตกต/างออกไป รวมทั้งมีกลุ/ม กะเหรี่ยง มีการนําพืชป#ามาใช"เป;นอาหารมากที่สุด คนที่อาศัยอยู/บริเวณใกล"เคียงและใช"ประโยชนจากป#า (วิทยา, 2549; ไพศาล, 2544 และ ขวัญฤทัย, 2551) ดังกล/าวเช/นกัน กลับมีการศึกษาถึงพืชป#ากินได"จํานวน จึงเห็นได"ว/าประเทศไทยมีองคความรู"พื้นบ"านเกี่ยวกับ น"อย (Upho, 2005; อรุณ, 2543)

งานวิจัย วารสารวิทยาศาสตร มข. ปyที่ 40 ฉบับที่ 3 983

ดังนั้นงานวิจัยนี้จึงมีวัตถุประสงคเพื่อสํารวจ ปากระวะ อําเภอระโนด รวมทั้งคัดเลือกผู"ให"ข"อมูลหลัก พืชป#ากินได"หรือพืชอาหาร จากป#าชายเลนและป#า เป;นผู"สูงอายุในพื้นที่ศึกษา จํานวน 5 คน ชายหาด บริเวณคาบสมุทรสทิงพระ จังหวัดสงขลา เพื่อ 2. ดําเนินการวิจัยภาคสนามเพื่อรวบรวมความรู(เรื่อง รวบรวมภูมิปuญญาการใช"พืชอาหารเอาไว"ก/อนที่จะสูญ พืชสมุนไพร หายไป และเพื่อเป;นข"อมูลพื้นฐานในการส/งเสริมการ ดําเนินการตั้งแต/เดือนกรกฎาคม-พฤศจิกายน บริโภคผักจากธรรมชาติ หรือผักพื้นบ"านต/อไป พ.ศ. 2553 เดือนละ 1 ครั้ง โดยการสัมภาษณผู"รู" เดือน ละ 1 ท/าน รวมทั้งโครงการจํานวน 5 ท/าน เป;นการ ระเบียบวิธีวิจัย สัมภาษณแบบกึ่งมีโครงสร"าง ซึ่งหัวข"อหลักที่ใช"ในการ 1. พื้นที่ศึกษา สัมภาษณ คือ ชื่อพื้นเมืองของพืชกินได" ส/วนที่ใช" และ คาบสมุทรสทิงพระจังหวัดสงขลา วิธีการใช" ข"อมูลการใช"ประโยชนพันธุพืชแต/ละชนิดจะ ประกอบด"วย 4 อําเภอ คือ อําเภอระโนด อําเภอสทิง ได"รับการยืนยันจากผู"รู"อย/างน"อย 2 ท/าน ซึ่งการ พระ อําเภอกระแสสินธุ และอําเภอสิงหนคร ทิศเหนือ สัมภาษณจะดําเนินการในบริเวณบ"านของผู"ถูก ติดต/อกับอําเภอหัวไทร จังหวัดนครศรีธรรมราช และ สัมภาษณและขณะเก็บตัวอย/างในพื้นที่ศึกษา จังหวัดพัทลุง ทิศใต"ติดต/ออําเภอเมืองสงขลาและอําเภอ 3. จัดเตรียมตัวอยRางพันธุ#ไม(แห(ง หาดใหญ/ ทิศตะวันออกติดต/อทะเลอ/าวไทย (ภาพที่ 1) จัดเตรียมตัวอย/างพันธุไม"แห"งของพืชอาหาร ทิศตะวันตกติดต/อทะเลสาบสงขลา มีพื้นที่ 1,228.2 ทุกชนิดตามวิธีการของก/องกานดา (2541) เพื่อทําเป;น ตารางกิโลเมตร มีประชากร 211,714 คน ส/วนใหญ/ ตัวอย/างอ"างอิง และเก็บรักษาไว"ที่พิพิธภัณฑพืช เป;นชาวไทยพุทธ อาชีพหลักคือทํานา รองลงมาคือ ภาควิชาชีววิทยา คณะวิทยาศาสตร และพิพิธภัณฑพืช ประมงชายฝu{ง (สํานักงานสถิติจังหวัดสงขลา, 2553) สมุนไพร คณะการแพทยแผนไทย มหาวิทยาลัย ภูมิประเทศของคาบสมุทรมีลักษณะเป;นสันดอน ทอด สงขลานครินทร วิทยาเขตหาดใหญ/ เป;นแนวยาวแคบ ๆ กั้นอ/าวไทยไว"ภายนอก และมีห"วง 4. ตรวจสอบชื่อวิทยาศาสตร#ของพืช น้ําทะเลสาบสงขลาอยู/ภายใน เริ่มตั้งแต/อําเภอระโนด ดําเนินการโดยใช"เอกสารทางอนุกรมวิธานพืช ไปสิ้นสุดที่ปากน้ําทะเลสาบสงขลา ของประเทศไทย (Flora of ) และประเทศ การศึกษาครั้งนี้เลือกพื้นที่ป#าชายเลนและป#า เพื่อนบ"าน (เช/น Flora Malesiana, Flora of , ชายหาด จาก 3 อําเภอ คือ สิงหนคร สทิงพระ และระ และ Flora of British เป;นต"น) และเปรียบเทียบ โนด ได"แก/ ป#าชายเลนบ"านชะแล" ป#าชายเลนบ"านบ/อ กับตัวอย/างอ"างอิงในพิพิธภัณฑพืช ภาควิชาชีววิทยา ปาบ ป#าชายเลนบ"านหัวเขา ป#าชายหาดหาดแก"ว ป#า คณะวิทยาศาสตร มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร ชายหาดม/วงงาม อําเภอสิงหนคร ป#าชายหาดดีหลวง 5. วิเคราะห#ข(อมูล อําเภอสทิงพระ ป#าชายหาดบ/อตรุ และป#าชายหาด- โดยการใช"สถิติเชิงพรรณนาและการตีความ รวมทั้งนําข"อมูลที่ได"เปรียบเทียบกับผลการศึกษาที่ ใกล"เคียงในอดีต

984 KKU Science Journal Volume 40 Number 3 Research

ภาพที่ 1 แสดงพื้นที่ศึกษา ซ"าย: จังหวัดสงขลา (ก และ ข) และ คาบสมุทรสทิงพระ (ก) ขวา : คาบสมุทรสทิงพระ แสดงอําเภอที่เลือกศึกษา

ผลการศึกษาและวิจารณ#ผล ป#าชายเลนจํานวน 13 ชนิด (32.5%) เป;นพืชที่พบ จากการศึกษาสามารถรวบรวมพืชอาหารป#า เฉพาะในป#าชายหาดจํานวน 20 ชนิด (50%) และเป;น ได" 40 ชนิด (species) (ตารางที่ 1) จัดอยู/ใน 37 สกุล พืชที่พบทั้งป#าชายเลนและป#าชายหาดจํานวน 7 ชนิด (genus) และ 27 วงศ (family) เป;นพืชที่พบเฉพาะใน (17.5%) (ภาพที่ 2)

ภาพที่ 2 แสดงร"อยละของพืชที่พบในพื้นที่ศึกษา (ป#าชายเลน ป#าชายหาด และป#าชายเลนและป#าชายหาด)

งานวิจัย วารสารวิทยาศาสตร มข. ปyที่ 40 ฉบับที่ 3 985

ตารางที่ 1 แสดงชนิดพืชกินได" จากป#าชายเลนและป#าชายหาดในคาบสมุทรสทิงพระ จังหวัดสงขลา ลักษณะ บริเวณ สRวนที่ ตัวอยRาง ชื่อวิทยาศาสตร# วงศ# ชื่อท(องถิ่น การนํามาใช( วิสัย ที่พบ ใช( อ(างอิง Acrosticum speciosum N. Sengnon Pteridaceae H ปรงทะเล M ใบ แกงคั่วกลิ้ง แกงเลียง Willd. 001 N. Sengnon Acrosticum aureum L. Pteridaceae H ปรงทะเล M ใบ แกงคั่วกลิ้ง แกงเลียง 127 1) ลวก จิ้มน้ําพริก N. Sengnon Amaranthus viridis L. Amaranthaceae H ผักโขม B ใบ 2) แกงเลียง 081 Asperagus recemosus ส/วน N. Sengnon Asparagaceae C รากสามสิบ B แกงส"ม แกงเลียง Willd. เหนือดิน 117 Barringtonia เป;นผักสดจิ้มน้ําพริก หรือ N. Sengnon acutangula (L.) Lecythidaceae T จิกน้ํา M ใบ ดอก เป;นผักเคียงกับอาหารรสเผ็ด 034 Gaertn. Bruguiera cylindrica ขูดเอาผิวออก นําไปนึ่ง แล"ว N. Sengnon Rhizophoraceae T ถั่วขาว M ฝuก (ผล) (L.) Blume คลุกกับมะพร"าว เป;นขนม 004 Canavalia rosea (Sw.) N. Sengnon Fabaceae C ถั่วผี B ดอก เป;นผักสดจิ้มน้ําพริก DC. 020 Cardiospermum N. Sengnon Sapindaceae C โคกกระออม B ใบ ลวกจิ้มน้ําพริก halicacabum L. 077 Cayratia trifolia (L.) เถาคันขาว/ N. Sengnon Vitaceae C B, M ผล แกงส"ม แกงพุงปลา Domin เถาคันแดง 071 Ceratopteris ส/วน N. Sengnon thalictroides (L.) Parkeraceae H กูดเขากวาง M ต"มกับกะทิ แล"วจิ้มน้ําพริก เหนือดิน 119 Brongn. Clausena excavata สําปะหลุย/ N. Sengnon Rutaceae S B, M ใบ เป;นผักในข"าวยํา Burm.f. หมุย 125 Colubrina asiatica (L.) N. Sengnon Rhamnaceae C คันทรง M ใบ เป;นผักสดจิ้มน้ําพริก Brongn. 006 N. Sengnon Derris trifoliata Lour. Fabaceae C ถอบแถบน้ํา M ใบ เป;นผักในข"าวยํา 009 Garcinia hombroniana มังคุดทะเล / N. Sengnon Clusiaceae T B ผล ผลไม" Pierre วา 114 Glycosmis pentaphylla N. Sengnon Rutaceae S เขยตาย B ผล ผลไม" (Retz.) DC 089 Melaleuca cajuputi ช/อดอก/ N. Sengnon Myrtaceae T เสม็ดขาว B, M เป;นผักในข"าวยํา Powell ใบ 014 Microstachys หมากดิบ- N. Sengnon chamaelea (L.) Euphorbiaceae S B ผล ผลไม" น้ําค"าง 079 Müll.Arg.

986 KKU Science Journal Volume 40 Number 3 Research

ตารางที่ 1 แสดงชนิดพืชกินได" จากป#าชายเลนและป#าชายหาดในคาบสมุทรสทิงพระ จังหวัดสงขลา (ต/อ) ลักษณะ บริเวณ สRวนที่ ตัวอยRาง ชื่อวิทยาศาสตร# วงศ# ชื่อท(องถิ่น การนํามาใช( วิสัย ที่พบ ใช( อ(างอิง Mischocarpus N. Sengnon Sapindaceae T สีฟuน B ผล ผลไม" sundaicus Blume 015 N. Sengnon Morinda elliptic Ridl. Rubiaceae T ยอป#า M ผล ขณะยังอ/อน ใช"เป;นผักสด 010 Nypa fruticans N. Sengnon Arecaceae S จาก M ผล ผลไม" Wurmb 124 Olax psittacorum 1) แกงเลียง แกงส"ม แกงกะทิ N. Sengnon Oleaceae C เจาะเทาะ B, M ใบ (Willd.) Vahl 2) ผักสด ลวก จิ้มน้ําพริก 035 Pandanus N. Sengnon Pandanaceae T ลําเจียก B ผล ผลไม" odoratissimus L.f. 116 โปร/งฟ†า/ 1) แกงเลียง N. Sengnon Passiflora foetida L. Passifloraceae C B ใบ/ผล รกช"าง 2) ผลไม" 018 Phyla nodiflora (L.) หญ"าเหล็ก ส/วน N. Sengnon Verbenaceae H B ลวก จิ้มน้ําพริก Greene ขูด เหนือดิน 070 Pithecellobium dulce N. Sengnon Fabaceae T มะขามเทศ B ผล ผลไม" (Roxb.) Benth. 005 opposita N. Sengnon Celastomataceae S ทิ้งทวด B ใบ รับประทานเป;นผักสด (Wall.) Alston 107 Pluchea indica (L.) 1) ลวก จิ้มน้ําพริก N. Sengnon Asteraceae S ขลู/ B, M ใบ Less. 2) แกงคั่ว 092 Rhodomyrtus โทะ/ N. Sengnon tomentosa (Aiton) Myrtaceae S B ผล ผลไม" พญารากดํา 098 Hassk. Sapium indicum N. Sengnon Euphorbiaceae T สมอทะเล M ผล แกงคั่ว Willd. 120 Sauropus bacciformis N. Sengnon Euphorbiaceae H พร"าวนกคุ/ม B ผล ผลไม" (L.) Airy Shaw 093 Sesuvium ส/วน ลวกสุก นํามาประกอบอาหาร N. Sengnon portulacastrum Aizoaceae C ผักเป†ะ B, M เหนือดิน เช/น ยํา แกงส"ม 075 (L.) L. Sonneratia 1) แกงส"ม N. Sengnon caseolaris (L.) Sonneratiaceae T ลําพู M ดอก 2) เป;นผักสด รับประทาน 082 Engl. กับขนมจีน Syzygium gratum 1) เป;นผักสด รับประทาน เสม็ดชุน/ N. Sengnon (Wight) S.N. Mitra Myrtaceae T B, M ใบ กับน้ําพริกหรือขนมจีน เสม็ดแดง 050 var. gratum 2) เป;นผักในข"าวยํา

งานวิจัย วารสารวิทยาศาสตร มข. ปyที่ 40 ฉบับที่ 3 987

ตารางที่ 1 แสดงชนิดพืชกินได" จากป#าชายเลนและป#าชายหาดในคาบสมุทรสทิงพระ จังหวัดสงขลา (ต/อ) ลักษณะ บริเวณ สRวน ชื่อวิทยาศาสตร# วงศ# ชื่อท(องถิ่น การนํามาใช( ตัวอยRางอ(างอิง วิสัย ที่พบ ที่ใช( ใส/ในแกงขี้เหล็ก เพื่อลด N. Sengnon Tiliacora triandra Menispermaceae C ย/านาง B ใบ ความขม 104 ใบแห"งบดผง ผสมในแป†งข"าว N. Sengnon Vitex rotundifolia L.f. Lamiaceae S คนทีสอทะเล B ใบ เหนียวและน้ํา แล"วจึงนําไป 057 นึ่ง เป;นขนม ชื่อ คนที Wedelia biflora (L.) N. Sengnon Asteraceae C บิณมาศ M ใบ ต"มหรือลวก จิ้มน้ําพริก DC. 046 หน/อ เป;นผักสด เป;นเครื่องเคียง N. Sengnon Xyris sp. Xyridaceae H กง B อ/อน รับประทานกับอาหารรสเผ็ด 049 Ziziphus mauritiana N. Sengnon Rhamnaceae T พุทรา B ผล ผลไม" Lam. 088 Ziziphus oenopolia N. Sengnon (L.) Mill. var. Rhamnaceae C ยับเยี่ยว B ผล ผลไม" 096 enopolia หมายเหตุ B = ป#าชายหาด M = ป#าชายเลน T = ไม"ยืนต"น C = ไม"เลื้อย H = ไม"ล"มลุก S = ไม"พุ/ม

1. พืชที่มีการใช(เปdนอาหารมากที่สุด เลือกใช"ประโยชนจากพืชที่หาได"ง/ายจากสิ่งแวดล"อมที่ ในวงศพืชทั้ง 27 วงศ พบว/าวงศที่มีการใช" อยู/รอบตัว เป;นพืชอาหารมากที่สุด คือ วงศ Myrtaceae จํานวน 4 เมื่อพิจารณาถึงถิ่นที่อยู/ พบพืชป#าชายหาด ชนิด เช/น เสม็ดขาว (Melaleuca cajuputi Powell) จํานวน 27 ชนิด และพืชป#าชายเลนจํานวน 20 ชนิด โทะ (Rhodomyrtus tomentosa (Aiton) Hassk.) แสดงว/าพืชป#าชายหาดที่ใช"เป;นอาหารได"มีมากกว/าพืช และ เสม็ดชุน (Syzygium gratum (Wight) ป#าชายเลน ซึ่งสอดคล"องกับการศึกษาพฤกษศาสตร S.N. Mitra var. gratum ) วงศ Euphorbiaceae, พื้นบ"านของชาวมอรแกน ในอุทยานแห/งชาติหมู/เกาะ Fabaceae และ Rhamnaceae วงศละ 3 ชนิด วงศ สุรินทร จังหวัดพังงา (อรุณ, 2543) ทั้งนี้อาจเป;นเพราะ Asteraceae Pteridaceae Rutaceae และ พืชในป#าชายหาดมีจํานวนชนิดพรรณมากกว/าพืชในป#า Sapindaceae มีพืชที่ใช"เป;นอาหารวงศละ 2 ชนิด ชายเลน (คณะจัดทํามาตรฐานด"านวิชาการของอุทยาน ส/วนที่เหลืออีก 19 วงศ มีพืชที่นํามาใช"เป;นอาหาร วงศ แห/งชาตินําร/อง, 2550) ละ 1 ชนิด (ตารางที่ 1) และจากวงศพืชที่นํามาใช"เป;น เมื่อพิจารณาถึงลักษณะวิสัย (habit) ของพืช อาหาร เช/น Asteraceae และ Fabaceae ซึ่งจัดเป;น กินได" สามารถแบ/งตามลักษณะวิสัยได"เป;น 4 แบบ วงศพืชที่มีจํานวนสมาชิกมากเป;นอันดับหนึ่งและสอง ได"แก/ ไม"ยืนต"น (tree) ไม"เลื้อย (climber) ไม"พุ/ม ของโลกตามลําดับ (Clayton and Renvoize, 1986) (shrub) และไม"ล"มลุก (herb) โดยลักษณะวิสัยที่นํามา และมักกระจายพันธุอยู/ในพื้นที่เขตร"อนซึ่งรวมทั้ง เป;นพืชอาหารมากที่สุดคือ ไม"ยืนต"น จํานวน 13 ชนิด ภาคใต"ของไทย แสดงให"เห็นว/ามนุษยมีแนวโน"มที่จะ (32%) ไม"เลื้อย 12 ชนิด (30%) ไม"พุ/ม 8 ชนิด (20%)

988 KKU Science Journal Volume 40 Number 3 Research

และไม"ล"มลุก 7 ชนิด (18%) (ภาพที่ 3) ซึ่งการนิยมใช" Teklehaymanot and Giday (2010) ไม"ยืนต"นเป;นพืชอาหารสอดคล"องกับการศึกษาของ

18 %

32%        20%   

30%

ภาพที่ 3 แสดงร"อยละของลักษณะวิสัยของพืชอาหาร

พืชกินได"ที่ได"รับความนิยมมากกว/า 80% โดย และส/วนเหนือดิน พบในพืช 4 ชนิด (10%) (ภาพที่ 4) พิจารณาจากมีผู"ให"ข"อมูลในแต/ละชนิด พบว/ามีจํานวน ซึ่งการนิยมใช"ใบและผล เพื่อประกอบอาหารนั้น 12 ชนิด คือ ปรงทะเล 2 ชนิด (Acrosticum สอดคล"องกับผลการศึกษาของ Della et al. (2006), speciosum Willd. และ Acrosticum aureum L.) Teklehaymanot and Giday (2010) และ Addis et เถาคันขาว/เถาคันแดง (Cayratia trifolia (L.) al. (2005) Domin) สําปะหลุย/หมุย (Clausena excavata อย/างไรก็ตาม พบว/าพืชบางชนิดสามารถใช"ได" Burm.f.) เสม็ดขาว (Melaleuca cajuputi Powell) มากกว/า 1 ส/วน ได"แก/ จิกน้ํา (Barringtonia เจาะเทาะ (Olax psittacorum (Willd.) Vahl) acutangula (L.) Gaertn.) และ เสม็ดขาว โปร/งฟ†า/รกช"าง/ไข/ตวง (Passiflora foetida L.) (Melaleuca cajuputi Powell) สามารถใช"ได"ทั้ง ใบ มะขามเทศ (Pithecellobium dulce (Roxb.) และดอก/ช/อดอก Benth.) โทะ/พญารากดํา (Rhodomyrtus tomen- ในพืชบางชนิดซึ่งมีวิสัยแบบไม"ล"มลุกไม/มีเนื้อ tosa (Aiton)) ลําพู (Sonneratia caseolaris (L.) ไม" พบว/าส/วนเหนือดินทั้งหมด คือ ลําต"น ใบ ดอก หรือ Engl.) เสม็ดชุน/เสม็ดแดง (Syzygium gratum ผล สามารถนํามาประกอบอาหารได" ซึ่งพบในพืช 4 (Wight) S.N. Mitra var. gratum ) และคนทีสอทะเล ชนิด คือ กูดเขากวาง (Ceratopteris thalictroides (Vitex rotundifolia L.f.) (L.) Brongn .) หญ"าเกล็ดปลา/หญ"าเหล็กขูด (Phyla nodiflora (L.) Greene) ผักเป†ะ (Sesuvium portu- 2. สRวนของพืชที่ใช(เปdนอาหาร lacastrum (L.) L.) และ รากสามสิบ (Asperagus ส/วนของพืชที่นํามาใช"เป;นอาหารมากที่สุด 3 recemosus Willd.) นอกจากนี้พบว/าส/วนใต"ดินของ ลําดับแรก คือ ใบ พบในพืช 17 ชนิด (40%) รองลงมา พืชที่นํามาใช"เป;นอาหารคือ ลําต"นใต"ดิน (rhizome) คือ ผล พบในพืช 16 ชนิด (38%) และ ดอก/ช/อดอก พบในพืช 1 ชนิด คือ กง (Xyris sp.)

งานวิจัย วารสารวิทยาศาสตร มข. ปyที่ 40 ฉบับที่ 3 989

10% 2%

10%  40%   /   !   !

38%

ภาพที่ 4 แสดงร"อยละของส/วนของพืชที่นํามาใช"เป;นอาหาร

3. รูปแบบของการบริโภค (Clausena excavata Burm.f.) และ 3) การ รูปแบบของการบริโภคพืชอาหารนั้นมี 2 รับประทานผลสุกเป;นผลไม" พบในพืช 13 ชนิด (27%) แบบหลัก คือ แบบดิบ (ไม/ผ/านความร"อน) และแบบสุก เช/น ผลมังคุดทะเล/วา (Garcinia hombroniana (ผ/านความร"อน) (ภาพที่ 5) โดยในจํานวนพืชอาหารทั้ง Pierre) ผลลําเจียก (Pandanus odoratissimus L.f.) 40 ชนิด เป;นพืชที่ใช"เป;นอาหารขณะยังดิบจํานวน 18 และผลจาก (Nypa fruticans Wurmb) ชนิด (45%) และพืชที่ใช"เป;นอาหารหลังจากทําให"สุก ในส/วนของการบริโภคแบบสุก ซึ่งจะต"องนํา แล"วมีจํานวน 25 ชนิด (62.5%) ทั้งนี้พืชบางชนิด พืชมาผ/านกระบวนการให"ความร"อนก/อน โดยรูปแบบ สามารถนํามารับประทานได"ทั้งแบบดิบหรือแบบที่ต"อง ของการบริโภคจะแบ/งเป;น 4 แบบย/อยคือ 1) การนํา ทําให"สุกก/อนขึ้นอยู/กับประเภทรายการอาหารที่จะ ส/วนของพืชมาลวกและรับประทานกับน้ําพริก พบใน บริโภค พืช 6 ชนิด (13%) ได"แก/ ใบผักโขม (Amaranthus การบริโภคพืชแบบดิบจะแบ/งเป;น 3 แบบ viridis L.) ใบโคกกระออม (Cardiospermum ย/อย คือ 1) การใช"เป;นผักสดเพื่อเป;นเครื่องเคียง halicacabum L.) และใบขลู/ (Pluchea indica (L.) รับประทานกับแกงรสเผ็ด (แกงส"ม แกงคั่ว แกงพุงปลา) Less.) 2) การใช"ส/วนของพืชเป;นส/วนประกอบในแกง น้ําพริก หรือขนมจีน พบในพืช 9 ชนิด (19%) เช/น ผล แบบต/าง ๆ เช/น แกงส"ม แกงเลียงแบบปuกษใต" แกงคั่ว อ/อนของยอป#า (Morinda elliptic Ridl.) ใบเจาะเทาะ กลิ้ง พบในพืช 12 ชนิด (26%) เช/น ใบปรงทะเล (Olax psittacorum (Willd.) Vahl) ดอกและใบ (Acrosticum speciosum Willd.) ใบรากสามสิบ เสม็ดชุน/ เสม็ดแดง (Syzygium gratum (Wight) (Asperagus recemosus Willd.) และผลสมอทะเล S.N. Mitra var. gratum ) และดอกลําพู (Sonneratia (Sapium indicum Willd.) 3) การใช"ทําเป;นขนม caseolaris (L.) Engl.) 2) การใช"เป;นผักสดใส/ในข"าวยํา หวาน พบในพืช 2 ชนิด (4%) คือ ฝuกถั่วขาว ซึ่งเป;นอาหารพื้นเมืองของภาคใต" โดยผักที่นํามาเป;น (Bruguiera cylindrica (L.) Blume) และคนทีสอ ส/วนผสมจะต"องซอยให"มีขนาดเล็กและบางก/อน พบใน ทะเล (Vitex rotundifolia L.f.) 4) เป;นเครื่องเทศ พบ พืช 4 ชนิด (9%) เช/น ช/อดอกและใบของเสม็ดขาว ในพืช 1 ชนิด (2%) คือ ย/านาง (Tiliacora triandra (Melaleuca cajuputi Powell) ใบถอบแถบน้ํา (Colebr.) Diels) โดยจะใช"เพื่อใส/ในแกงขี้เหล็ก เพื่อลด (Derris trifoliate Lour.) และใบสําปะหลุย/หมุย ความขมของแกง

990 KKU Science Journal Volume 40 Number 3 Research

ภาพที่ 5 แสดงรูปแบบของการบริโภคพืชอาหาร

ในการศึกษาครั้งนี้ ยังพบว/ามีพืชกินได"บาง แพร/หลายทั้งในและนอกพื้นที่คาบสมุทรสทิงพระ ชนิด ได"มีการนํามาทําเป;นขนมที่น/าสนใจ ได"แก/ จังหวัดสงขลา 1. ขนมคนที เป;นขนมหวานจําพวกแป†งกวนมี สีดํา มีชื่อเรียกตามพืชที่เป;นส/วนผสมคือ คนทีสอทะเล สรุป (Vitex rotundifolia L.f.) ซึ่งเป;นพืชที่พบในป#า จากการศึกษา สํารวจพบว/าพืชอาหารจากป#า ชายหาด โดยพืชชนิดนี้จะทําให"ขนมมีสีดํา มีวิธีการทํา ชายเลนและป#าชายหาด มีจํานวนน"อย เมื่อเปรียบ คือ นําใบคนทีสอทะเลมาตากแห"งและบดให"ละเอียด เทียบกับจํานวนชนิดพรรณของพืชป#าชายเลนและป#า ผสมกับผงแป†งข"าวเหนียว และน้ําให"เข"ากัน นําไปนึ่ง ชายหาดที่คาดว/าน/าจะพบในภาคใต"ของไทย จนนสุก แล"วจึงตัดเป;นชิ้นบางๆ บริโภคโดยการคลุกกับ (Laongpol และคณะ, 2009 และ คณะจัดทํา มะพร"าวขูด เกลือเล็กน"อย และน้ําตาลทราย มาตรฐานด"านวิชาการของอุทยานแห/งชาตินําร/อง, 2. ฝuกถั่วขาวนึ่ง เป;นการนําฝuกของพืชที่มีชื่อ 2550) ทั้งนี้เป;นเพราะสภาพถิ่นที่อยู/คือป#าชายเลนและ วิทยาศาสตรว/า Bruguiera cylindrica (L.) Blume ป#าชายหาดของพื้นที่ศึกษา บริเวณคาบสมุทรสทิงพระ ซึ่งเป;นพืชที่พบในป#าชายเลนมาทําเป;นขนม โดยนําฝuก ได"ถูกบุกรุกจากการกสิกรรม การท/องเที่ยว และเป;นที่ มาขูดผิวที่เปลือกออก แล"วนําไปนึ่งให"สุก จากนั้นนํามา อยู/อาศัยของประชาชนในพื้นที่จํานวนมาก ทําให"ชนิด คลุกด"วยมะพร"าวขูดเป;นฝอยและเกลือ พืชกินได"ในป#าทั้งสองแบบมีปริมาณน"อยลง ดังนั้นการ 4. ชนิดของพืชกินได(ที่นRาสRงเสริมการปลูกและการ สํารวจพืชกินได"ในครั้งนี้จึงเป;นการรวบรวมองคความรู" บริโภค เพื่อเป;นหลักฐานก/อนที่จะสูญหายไปพร"อมกับป#าที่ลด จากการสํารวจพบว/า เจาะเทาะ (Olax ปริมาณลง รวมทั้งเป;นข"อมูลพื้นฐานในการส/งเสริมการ psittacorum (Willd.) Vahl) เป;นพืชที่พบได"ทั่วไปใน บริโภคพืชผักพื้นเมืองของประชาชนต/อไป ป#าชายหาด รวมทั้งบริเวณข"างถนน ในที่ได"รับแสงมาก และยังได"รับความนิยมบริโภคอยู/ในปuจจุบัน รวมทั้ง กิตติกรรมประกาศ สามารถนํามาประกอบอาหารได"หลายแบบ ดังนั้นจึง ขอขอบคุณทุนวิจัยจากเงินรายได" เป;นพืชที่น/าจะส/งเสริมให"มีการปลูกและบริโภคให" ปyงบประมาณ 2553 สํานักวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร

งานวิจัย วารสารวิทยาศาสตร มข. ปyที่ 40 ฉบับที่ 3 991

เอกสารอ(างอิง Human Ecology 33: 1. doi: 10.1007/s10745- ก/องกานดา ชยามฤต. (2541). คู/มือจําแนกพรรณไม". กรุงเทพฯ: 005-1656-0 บริษัทไดมอนด พริ้นติ้ง จํากัด. 12-14. Clayton, W.D. and Renvoize, S.A. (1986). Genera ขวัญฤทัย คําฝาเชื้อ. (2551). พฤกษศาสตรพื้นบ"านของชาว Graminum: Grass of the World. London: Her กะเหรี่ยง ที่ตําบลบ"านจันทรและแจ/มหลวง อําเภอ Majesty’s Stationery Offoce. 1. แม/แจ/ม จังหวัดเชียงใหม/. เชียงใหม/: ภาควิชา Della, A., Paraskeva-Hadjichambi, D. and Hadjichambis, ชีววิทยา บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยเชียงใหม/. 66 A. C. (2006). An ethnobotanical survey of คณะจัดทํามาตรฐานด"านวิชาการของอุทยานแห/งชาตินําร/อง. wild edible plants of Paphos and Larnaca (2550). การจัดทําเกณฑมาตรฐานด"านวิชาการของ countryside of Cyprus. Journal of อุทยานแห/งชาติ. กรุงเทพฯ: ส/วนศึกษาและวิจัย Ethnobiology and Ethnomedicine. 2:34. doi: อุทยานแห/งชาติ สํานักอุทยานแห/งชาติ. 1-40. 10.1186/1746-4269-2-34 ธวัชชัย สันติสุข. (2532). พรรณพฤกษชาติของประเทศไทย: Kallas, J.N. (1996). Edible wild plants from อดีต ปuจจุบัน และอนาคต. กรุงเทพฯ: ประชาชน. neighborhood to wilderness: a catalyst for 81-90. experiential education. In 1996 Association ไพศาล ทองสอน. (2544). พฤกษศาสตรพื้นบ"านของชาวเขาเผ/า for Experiential Education 24th Annual ถิ่นในตําบลดงพญา อําเภอบ/อเกลือ จังหวัดน/าน. International Conference Proceedings, วิทยานิพนธปริญญามหาบัณฑิต. ภาควิชาชีววิทยา Spokane, WA, September 26-29, 1996 pp. บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยเชียงใหม/. 76 140-144. วิทยา ปองอมรกุล. (2549). พฤกษศาสตรพื้นบ"านของชาวลัวะใน Laongpol, C., Suzuki, K., Katzensteiner, K. and Sridith, เขตพัฒนาโครงการหลวง จังหวัดแม/ฮ/องสอน. K. (2009). Plant community structure of the ภาควิชาชีววิทยา บัณฑิตวิทยาลัย coastal vegetation of peninsular Thailand. มหาวิทยาลัยเชียงใหม/. 50. Thai Forest Bulletin (Bot.), Special issue: สํานักงานสถิติจังหวัดสงขลา. (2553). รายงานสถิติจังหวัด พ.ศ. 106–133. 2552. สงขลา: เลิศวิถีการพิมพ. 1-19. Teklehaymanot, T. and Giday, M. (2010). อรุณ แถวจัตุรัส. (2543). พฤกษศาสตรพื้นบ"านของชาวมอแกน Ethnobotanical study of wild edible plants อุทยานแห/งชาติหมู/เกาะสุรินทร อําเภอคุระบุรี of Kara and Kwego semi-pastoralist people จังหวัดพังงา. วิทยานิพนธปริญญามหาบัณฑิต. in Lower Omo River Valley, Debub Omo ภาควิชาวนวัฒนวิทยา บัณฑิตวิทยาลัย Zone, SNNPR, Ethiopia. Journal of มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร. 1-86. Ethnobiology and Ethnomedicine. 6: 23. doi: Addis, G., Urga, K. and Dikasso, D. (2005). 10.1186/1746-4269-6-23. Ethnobotanical Study of Edible Wild Plants Upho, U., (2005). Ethnobotany of Buddhist and Muslim in Some Selected Districts of Ethiopia. Thais in some locations in the lower part of Southern Thailand. Dissertation, Graduate School, Chiang Mai University. 1-386.