[)I = S-Aa Tsa "Zt - E 11': Va~ ~Ie Za ~

Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

[)I = S-AA TSA "ZT - _E 11': VA~ ~IE ZA ~

The eventual establishment of the Transvaal State Artillery in 1881 represents the culmination of several attempts to create an orthodox European-style force to act as a core for the burger commandos in the field. 'The Pretoria Rifle Corps' the 'Batterij Dingaan' and various volunteer 'Schutzencorps' had all enjoyed a brief existence during the 1870's. The war of 1880-81, albeit successfully concluded, indicated the need for a more permanent and professional approach to the problem. The result was that the restored South African Republic raised its own artillery and mounted police corps in 1881, along the same lines as that of the Orange Free State. Various refoms were necessary in the first years of the corps' existence and certain changes of designation occurred. Only in 1890 was the money available to pui: the education and training of the State's artillerists on a sounder basis. In 1896 a further reorganisation resulted in the Corps adopting the form in which it would enter the Anglo-Boer War. For the next three years there was a considerable expansion in the number of personnel and substantial purchases of equipment to prepare the 'Staats- Clrtillerie' for the increasingly likely event of war. When war did break out, the 'Staatsartillerie' was immediately in the front line, distin- guishing itself at the sieges of Ladysmih and Mafeking. The transition to a more mobile form of warfare in March 1900 made certain challt- ges necessary in the constitution of the unit however, and after Ber- gendal, the last pitched battle of the war, only light artillery was em- ployed by the commandos. Personnel of the 'Staatsartillerie' thus stayed in the field until the war's end and the Treaty of Vereeniging •. which marked the end of the 'Staatsartillerie', as well as that of the Republic which the unit had served.

Ontstaan en Ontwikkeling niseer word. Artikel 81 van die grondwet het Die Afrikaner in pionier-Transvaal het, van- naamlik bepaal dat die President en lede van wee sy sterk individualisme, 'n diepgewortel- die Uitvoerende Raad vir die toesig oar die de afkeer van die krygsdiens as beroep g6- kruitmagasyne en kanonne van die Staat ver- had omdat hy dit nie kon duld am gere- antwoordelik sou wees." Van die bestaan van gimenteer te word nie. In krisistye was daar 'n artilleriekorps was daar nag geen sprake egter altyd genoeg vrywilligers am 'n tyde- nie, maar die instandhouding en die bedie- like artilleriekorps op die been te bring; dus ning van die kanonne tydens ekspedisies teen 'n nasionale mag in die ware sin van die oproerige Bantoestamme was die verantwoor- woore!. delikheid van verskeie 'kanonkommandante'. Vaal' 1860 het as sodanig gefungeer Johan- Teen die he/fte van die negentiende eeu is nes van Aswegen, Marthinus W. Brits, Mar- verskeie pogings aangewend am meer kanon- thinus Viljoen en Francois Alwyn Smit." Op ne tel' verdediging van die staat te bekom. laasgenoemde se pia as Skurweberg, naby In Oktober 1850 het die Volksraad byvoor- Pretoria, is 'n paar kanonne in vredestyd in beeld op Potchefstroom besluit am 'n kanon 'n skuur gehuisves. Moontlik kan hierin die van Stephanus Schoeman aan te koop, ter- begin van 'n staatsartillerie en van 'n eerste wyl kmdt-genl Andries Pretorius die Volks- militere organisasie in Pretoria gesien word.' raad in Junie 1852 goedkeuring vir die aan- Tydens die Burgeroorlog in Transvaal gedu- koop van twee kanonne gevra het. Twee rende die vroeg sestigerjare was die kanonne jaar later slaag M. W. Pretorius daarin am van die Staat ongeveer gelykop tussen die nag twee kanonne van die firma Evans en ondersteuners van Paul Kruger en Stephanus Churchill van Pretoria in die hande te kry. Schoeman verdeel. Die aanwesigheid van Ten tyde van die stigting van Pretoria in 1855 hierdie enkele stukke geskut aan beide kante was daar dus verskeie stukke grofgeskut in het heelwat beroering meegebring totdat vre- die staat, maar baie daarvan was verouderde de uiteindelik aan die begin van 1864 ge- tipes, byvoorbeeld 'Ou Grietjie' en 'Die sluit is." Weeskind', wat albei in die slag by Bloed- rivier gebruik is, en 'n Spaanse kanon wat Bantoe-onluste het in hierdie jare dikwels 'n gevoel van onveiligheid by die Transvaalse A. H. Potg:eter in Delagoabaai gekry het.1 burgers laat ontstaan en het gevolglik tot Met die aanname van die grondwet van 1858 die stigting van die Pretoria Rifle Corps aan- kon oak die verdediging van die Suid-Afri- leiding gegee. Hierdie korps is in Julie 1865 kaanse Republiek op 'n vaste basis georga- deur 'n aantal inwoners van Pretoria geves-

1: Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

Pres. T. F. Burgers (met keil) en andere by 'n voor:aaierkanon. Dit was een van die eerste stukke wat bekom is deur die Staatsartillerie van die Suid-Afrikaanse Republiek. tig. met Stephan us Schoeman as bevelvoe- ampsaanvaarding. het president Burgers dus rende kaptein en Hendrik Stiemens as sek- 'n artilleriekorps, die Batterij Dingaan, met retaris. Gereelde oefeninge is gehou. streng Riedel as hoofoffisier, tot stand laat kom.'" dissipline is nagestreef en die regering het Die ietwat ongewone naam van die korps was sover moontlik ammunisie aan die korps ver- waarskynlik aan die vindingrykheid van die skaf. Na enkele jare is d:e korps egter ont- President te danke."\ Aanvanklik het Riedel bind:; slegs een luitenant, twee sersante en vier ar- Soos op die ander gebiede was Thomas tilleriste onder hom gehad. Hulle kaserne en Francois Burgers. wat op 1 Julie 1872 as magasyn was in die middel van Pretoria, op president van die Suid-Afrikaanse Republiek die terrein net agter die huidige hoofposkan- ingesweer is. ook op militere gebied ver- toOl', met die oefenterrein net daarnaas.'1 in siende en vooruitstrewend.' Die eel' vir die 1874 het president Burgers ook daarin ge- eerste bewuste poging om 'n georganiseerde slaag om geskut en ammunisie van Duits- militere korps op die been te bring. kom land aan te koop. Dit is direk na Deiagoa- president Burgers toe. omdat die gedagte by baai verskeep en het uit 'n battery van vier hom ontstaan het om nuwe kanonne aan te ligte Krupp-kanonne, 'n mitrailleuse, wat uit koop en jong Transvalers onder deskundige die Franse leer afkomstig was en blykbaar leiding met die bediening daarvan vertroud tydens die Frans-Pruisiese oorlog (1870-1871) te maak.8 Reeds op 22 Julie 1872 gee die deur die Duitsers buitgemaak is, honderd Volksraad aan die Uitvoerende Raad opdrag 'r;fles', 33 000 pond lood, 14 000 pond kruit, om ammunisie aan te koop en 'n plan op te ens., bestaan. Die totale koste vir hierd:e stel vir die oprigting van 'n 'wapenhuis' of aankoop het ongeveer R4 065 beloop en is fort in Pretoria. In Augustus van dieselfde deur vrywillige bydraes en die verkoop van jaar stig Burgers 'n openbare fonds vir die staatsgrond verkry.'" aankoop van kanonne in Europa. 'n insame- President Burgers het ook veel gedoen ten lingsveldtog wat tot in 1873 voortgesit is." opsigte van die aankweking van 'n militere President Burgers het ook daarin geslaag om gees en die ontwikkeling van 'n bewuste 'n Duitse offisier. kaptein Otto Riedel (Riedl). vaderlandsliefde. Hy het dit selfs so vel' ge- te werf om 'n artilleriekorps in Transvaal op bring dat 'n groot aantal burgers hulle by te rig.'" Riedel is in Januarie 1874 plegt;g in- vrywilligerkorpse aangesluit het. Op Rusten- gesweer as kaptein en instrukteur van die burg het kaptein H. T. Schroder die Rusten- beplande artilleriekorps. Dit was sy taak burg Schutzenkorps gestig, '" terwyl ook op om die grondslag van die korps te Ie. toesig Utrecht 'n soortgelyke Schutzenkorps onder 001' aile wapens van die Republiek te hou en leiding van Dicks en Van Rooyen opgerig is." onderrig in die hantering daarvan te gee.11 In 1876 is ook op Middelburg en Lydenburg In 1874, dit wil se binne twee jaar na sy vrywilligerkorpse in die lewe geroep, met C.

2 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

H. von Schlickmann as kaptein van laasge- Die vier Krupp-kanonne van die Batterij Din- noemde korps.'8 gaan is deur die Engelse teruggegee en is In wet nom mer 2 van 1876 is bepaal dat die verder aangevul deur die aankoop van 'n 72- hoofoffisier van die artillerie die rang van ponder Howitser, 'n 9-ponder Armstrong en veldkornet sou beklee, en onder die kom- nog 'n paar ander stukke. Die ervaring wat mandant van die distrik waarbinne hy ge- die artilleriste gedurende die Eerste Vryheids- stasioneer is of opereer, sou staan. Dieself- oorlog opgedoen het en veral die selfvertroue de het ook gegeld vir die hoofoffisiere van wat die militere suksesse onwillekeurig ge- die vrywilligerkorpse, wat dan ook as veld- wek het, het die algemene verdedigingsorga- 23 kornette in die krygsraad sitting gehad het."" nisasie ten goede gekom.

In Maart 1877 is bepaal dat behalwe die ge- Op 19 September 1881 het die Uitvoerende wapende burgermag, wat in tyd van oor- Raad besluit om dit aan kommandant-generaal log of onluste opgeroep kon word, daar ook P. J. Joubert op te dra om 'n artilleriekorps, 'n algemene landspolisie en een corps artil- soortgelyk aan die in die Oranje- Vrystaat, te k}(e, gesamentlik minstens 125 man sterk, stig. Joubert het ook die noodsaaklikhe:d van beskikbaar moes wees. Hierdie prysenswaar- 'n verdedigingsorganisasie, wat selfs teen bu:- dige voorneme is egter nie verwesenlik nie, telandse vyande bestand sou wees, besef. want op 12 April 1877 is Transvaal deur sir Kragtens wet nommer 4 van 1881 het d:e Theophilus Shepstone namens Brittanje ge- Artillerie-corps van de Zuid-Afrikaansche Re- annekseer."O Sonder slag of stoot het die publiek dus tot stand gekom teen 'n be- grootste deel van die republikeinse artillerie raamde begroting van R3 000 per jaar. Die in die hande van die Engelse oorgegaan, bevel oor die korps is aan kapten B. H. PeI- want een van die eerste dade van Shepstone ser toevertrou en onder hom het geressorteer se polisie was om op die Batterij Dingaan 'n eerste luitenant, 'n sersant, 'n korporaal, beslag te Ie."' Baie van die artilleriste het bombardiers en artilleriste."4 daarna tot die drie Britse vrywilligerkorpse, Benewens die Artilh~lrie-corps van de Zuid- wat deur kolonel Ignatius Ferreira gestig is Afrikaansche Repubiek is kragtens wet nom- om Pretoria teen 'n moontlike Boereaanval te mer 5 van 1881 ook die Transvaalsche Rij- beskerm, toegetreeY dende Po[itie gestig. Die polisie het onder Na die Eerste Vryheidsoorlog (1880-1881) bevel van kaptein Ignatius Ferreira gestaan. kon daar andermaal 'n begin gemaak word Verder was daar 'n adjudant, 'n kwartier- met die heroprigting van 'n artilleriekorps. en betaalmeester, 'n kwartiermeester-sersant,

Die Suid-Afrikaanse Republiek se Staatsartillerie, of Batterij Dingaan, soos hulle bekend gestaan het.

3 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

Die artillerie en 'n paar artilleriste opgestel in d;e tuin van die Loreto Convent. Die foto is in ongeveer 1875 gen eern.

'n sersant, 'n hoefsmid- en saalmaker-sersant gedeel, naamlik die artillerie en dan die kava- en honderd man wat weer in twee groepe lerie en infanterie. Die indeling van die artil- verdeel is onder 'n eerste en tweede luitenant lerie was soos volg: 'n eerste luitenant, 'n met onderoffisiere."" tweede luitenant, twee instruksie-sersante, onderoffisiere en manskappe. Die kavalerie Die polisie het nie aan die verwagtings vol- en infanterie het elk uit dertig man bestaan. doen nie. Ferreira het selfs iets van 'n avon- D:e kavalerie het 'n luitenant, twee sersante turier in hom gehad en ongewenste elemente en twee korporaals gehad, terwyl die infan- het onder sy bewind die korps binnegedr:ng. terie uit 'n tweede luitenant, twee sersante Desersie en wanbestuur van gel.d was aan en twee korporaals, behalwe offisiere en on- die orde van die dag en het tot Ferreira se deroffisiere van administrasie, onderwys en ontslag gelei. Kommandant-generaal Piet Jou- hospitaalwese, bestaan het."' Die Transvaal- bert het daarop by die Uitvoerende Raad sche Artillerie Corps was belas met beide anbeveel dat die Transvaalsche Rijdende polis ie- en verdedigingsmagtake, waarvan nie Politie en die Artillerie-corps van de Zuid- een behoorlik behartig kon word nie, vanwee Afrikaansche Republiek verenig moet word. die geringe getalsterkte, asook die veelvuldige Die Uitvoerende Raad het hierdie aanbeveling en uiteenlopende werksaamhede van die op 14 Junie 1882 goedgekeur en die Kom- korps."' In 1882 het die korps wei aan die mandant-generaal gevra om te handel 'zoo veldtog teen Mampuru, die aanspraakmaker op als het best zal gaan voor land en volk.'"" die Pedi-opperhoofskap, deelgeneem, en die In 1882 het die artilleriekorps en die polisie volgende jaar 'n ekspedisie teen Nyabela, dus verenig onder d:e naam Transvaalsche die regent van die amaNdzundza-stam van Artillerie Corps, ook bekend as die T'rans- die amaNdebele, onderneem."" Na afloop van vaalsche Skutters Corps, onder bevel van hierd:e ekspedisies is die bewapening van die kaptein B. H. Peiser. Die korps is in twee artillerie geleidelik uitgebrei deur die aankoop

4 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

van stukke nou en dan, afhangende daarvan Nadat die infanterie-afdeling in 1884 afgeskaf of die finansiele posisie van die Staat of die is, is d:e naam van die korps weer verander, omstandighede dit vereis of moontlik gemaak en wei tot Transvaalsche Rijdende Artillerie. het. Die neiging in hierdie jare was egter om Die indeling daarvan was soos volg: 'n kom- waar moontlik in te krimp en te besuinig.'o mandant, twee luitenante, twee sersante, vier So byvoorbeeld is in 1882 'n bedrag van na- korporaals en sewentig manskappe, behalwe genoeg R19260 vir die artillerie en polisie die administratiewe offisiere.34 Hiermee het begroot, terwyl in 1883 slegs nagenoeg die korps nog lank nie vaste vorm aangeneem R10780 vir die staande- en polisiemag opsy- nie, want dit was 'n gestadigde groeiproses gesit is."! wat tot aan die vooraand van die Tweede Vryheidsoorlog sou voortduur. 'n Artillerie- Deur wet nommer 2 van 1883 is bepaal dat kaserne is nietemin in hierdie tyd in Potgieter- die bevelvoerder van die artillerie die rang straat, Pretoria, opgerig op die terrein waar van kommandant sou beklee en onder direkte die Verdedigingshoofkwartier vandag staan."5 bevel van die Kommandant-generaal sou staan."" In hierdie stadium het kommandant Dreigende Bantoe-onluste, veral in die dis- trikte Lydenburg en Soutpansberg, was daar- Henning P. N. Pretorius die bevel van kaptein voor verantwoordelik dat klein afdelings van B. H. Peiser oorgeneem. Pretorius het gevind dat die infanterie-afdeling van die Transvaal die korps vir lang periodes oor die Republiek sche Artillerie Corps baie onpopuh3r was en versprei was."'; 'n Gedeelte van die korps het het gekla dat dit vir hom onmoontlik is om ook aan die Rooigrond-ekspedisie van 1884- 85 deelgeneem.:l7 jong Afrikaners vir hierdie afdeling te werf. Hy het dus versoek dat hierdie afdeling af- Die algemene belangstelling in die korps het geskaf word.33 sodanig afgeneem dat in 1885 besluit is om

Die orkes van die Staatsartil:erie onder leiding van J. M. Maggs.

5 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

die ledetal van die korps tot 'n niksbeduiden- Ie ook vreemd gestaan teenoor die godsver- de dertigtal te verminder."1' Die naam van troue wat die Boer as onmisbaar in sy oor- die korps is daarop weer eens gewysig na logsvoering beskou het."; Rijdende Staats-artillerie en Politie."!l Die agter- Vanwee die dringende behoefte aan Afrika- uitgang van die land se permanente mag het ner-offisiere en die uiters gebrekkige oplei- met volle toestemming en medewete van die dingsfasiliteite in Transvaal het die regering in Republikeinse regering geskied en die bur- 1890 besluit om twee jongmanne, J. F. Wol- gers het hulself as die regmatige verdedigers marans en P. E. Erasmus, na die Nederlandse van hul!e land beskou. Die agteruitgang van krygsakademie in Breda te stuur ten einde die land se staandemag word miskien d:e daar as artillerie-offisiere geskool te word.47 beste in die begrotngs weerspieel. In 1883 Met reg kan gese word dat die artillerie van is nog oor R20 000 vir die polisie- en staande- die Suid-Afrikaanse Republiek eers sy eindike mag opsygesit, terwyl die begroting vir d'e- karakter gekry het nadat h;erdie twee manne selfde doel in 1885 tot 'n skrale R11 900 ge- met hulle opgedane kennis na Transvaal te- daal het.'" Ten spyte van hierdie agteruitgang ruggekeer het!S en beide spoedig daarna tot het die artilleriste tog in 1885 aan die ekspe- die rang van majoor bevorder is.'!l disie teen Massouw, 'n Korana-Hottentotkap- tein van Wes-Transvaal, deelgeneemY In 1893 is T. Kroon as luitenant-onderwyser van die korps aangestel."" Benewens die val<- Op 17 Junie 1886 het die Volksraad besluit ke wat in direkte verband met oorlogsvoering dat die korps voortaan as die R'jdende Artil- gestaan het, het hy ook in gewone skool- lerie en Politie bekend sou staan. Soos die vakke onderrig gegee. Die skoollokaal was ho- naam aandui, was die korps nog steeds ook peloos te klein en onderwys het slegs spora- vir die polisiediens verantwoordelik. Daarbe- dies, wanneer daarvoor tyd was, plaasgevind. newens was hulle verantwoordelik vir die Geleidelik het toestande verbeter, meer leer- maak van paaie en het Naturelle-onluste at. kragte is aangestel, 'n biblioteek is opgerig, delings van die artillerie soms maande lank toelatingsvereistes is verhoog en inspekteurs laat diens doen in een of ander uithoek van het gereeld inspeksie gedoen. Vakke vir die die Republiek. Hulle het weliswaar goeie offisierseksamen het onder andere Nederlands, dienste gelewer, maar die doeltreffende op- Geskiedenis, Aardrykskunde, Algebra, Meet- leiding en opbou van die korps is daardeur kunde, Rekenkunde, Natuurkunde en Artille- bemoeilik.'" riewetenskap ingesluit."l Die Transvaalse bewindhebbers het begin be- Die skool was ook met katkisasie behulp- sef dat 'n eie artilleriekorps Afrikaners as saam, want 'n artilleris moes eers 'n lidmaat offisiere moes he. Daar kon immers nie ver- van 'n protestantse kerk wees alvorens hy wag word dat vreemdelinge die vaderland met tot die offisierseksamen toegelaat is."" dieselfde toewyding as gebore landseuns sou verdedig nie.'" Die kommandant van die korps, In 1887 was die kaserne in 'n treurige toe- Henning N. P. Pretorius, was wei 'n Afrikaner stand en het die geskut bestaan uit een en hoewel hy geen militere opleiding gehad swaar 155 mm-Armstrong-voorlaaier, een 150 het nie, was hy 'n deeglike offisier uit die ou mm-Merser, een 80 mm-Merser-Krupp-veld- Boereskool, vir wie sy offisiere die hoogste stuk, vier 60 mm-Krupp-bergkanonne, vier 60 respek gehad het weens sy persoonlike dap- mm-Krupp-bergskut, twee sesponder Wit- perheid." Uit die aard van die saak was dit worth-voorlaaier veldgeskutte, twee driepon- onmoontlik om dadelik Afrikaners as offisiere der Witworth-voorlaaier veldgeskutte, een van die korps aan te stel, aangesien hulle Franse Mitrailleuse (1869-model) en 'n ou nie oor die nodige opleiding beskik het nie, skeepskanon vir saluutvuur."" Eers in 1895 is Offisiere is dus in die buiteland gewerf om die aantal kanonne vermeerder deur die aan- die jong Transvalers van die nodige opleiding koop van twee Maxim-kanonne en 'n sestal te voorsien. Manne soos A. Zboril, A. F. 75 mm-Krupp-snelvuurkanonne."4 Gedurende Schiel, A. Gerlich, en later P. C. Paff, W. A. 1888 is 'n aantal agtkantige, koeelvaste, ver- Baaij. T. Kroon, H. C. W. Grothaus en F. W. plaasbare staalforte deur die regering aange- von Wichmann het in hierdie verband groot koop, veral met die oog op die oorloe teen dienste gelewer.45 Soms was hierdie uitlan- die Bantoestamme van Noord-Transvaal. Hier- ders egter minder prakties aangele en het hul- die forte, soos byvoorbeeld Fort Klipdam en

6 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

.",. ....••...... ~..•--- .~..~ .. ..~

-i -.

...... ~... - ... _-.....,.'.,

--- :.i1t .....!~~1-.i./

'n Snelvuur Creusot veldkanon ,wat deur die Suid-Afrikaanse Flepubliek van die Creusot fabriek in Frankryk aangekoop is. Gedurende die Anglo-Boereoorlog 1899-1902 het dit die bynaam, 'Long Tom' gekry.

Fort Hendrina, het uitstekende diens gedoen Joubert sowel as die hoofoffisiere van die en is vir jare deur die artilleriste beman tot- artilleriekorps in daardie stadium in Noord- dat die besetting daarvan onnodig geword Transvaal diens gedoen het en die Volksraad het.55 hulle eers wou raadpl.eeg voordat permanen- Op voorstel van kommandant-generaal P. J. te veranderinge aangebring sou word.60 In Joubert is daar in 1890 'n afdeling Veldtele- Soutpansberg het Malaboch hom in 1894 aan grafie onder die bekwame leiding van 'n jong oproerige gedrag en minagting van die repu- Nederlandse telegrafis, tweede luitenant P. blikeinse owerheid sku/dig gemaak. In dieself- C. Paff, opgerig.56 Dit was ook in hierdie jare de jaar is die artil/erie ook nog vir ekspedi- wat 'n musiekkorps, onder leiding van kapel- sies teen Mamth6/a, Mahoepa, Maphetha, meester Joseph Maggs, in die lewe geroep Tsolobolo, Makgoba, Rekwalie en vir 'n twee- is." de keer teen Modjadji opgeroep.61 Die artilleriste het deur hierdie ekspedisies na Noord- Nadat veertig artil/eriste, onder bevel van A. Transvaal getoon waartoe hul/e in staat was F. Schiel, in 1887 in verband met die Kgama- en die bestaan van die korps is nie aileen in Grobler-insident na die Limpopo en die Ar- die oe van die meeste burgers geregverd:g nie, til/erie twee jaar later aan die ekspedisie om maar uitbreiding en beter toerusting is nou die Modjadji-onluste te onderdruk, deelge- in wyer kringe bepleit.62 neem het, het 'n perode van rus ingetree.S8 Gedurende 1895 het die artil/erie vir 'n tweede Rus roes, en hierdie onaktiwiteit was waar- keer teen Makgoba uitgetrek en ook aan die skynlik een van die redes wat daartoe gelei Swaziland-ekspedisie deelgeneem.63 'n Gro- het dat die Eerste Volksraad op 19 Junie ter toets sou teen die einde van daardie jaar 1893 besluit het om die Uitvoerende Raad aan hulle gestel word, want die vrees vir 'n opdrag te gee om 'n kommissie van drie te moontlike oproer in Johannesburg het ontwik- benoem om ondersoek na die artilleriekorps kel. Namate die spanning toegeneem het, het in te stel. Die verslag van hierdie kommissie geblyk hoe onvoldoende die sterkte van die het heelwat wantoestande aan die lig gebring korps was. Hoewel die nuus van die Jameson- en kaptein A. Zboril, die administrateur, teen inval skielik gekom het, is die artil/eriekorps wie daar voorheen reeds veel kritiek was, nie onverhoeds gevang nie. Met die klein het na aanleiding hiervan sy bedanking inge- afdeling artil/erie wat aan die geveg deelge- dien.';9 neem het, het dit voorspoedig gegaan en hul/e kon selfs daarin slaag om agt Martini- n Aigemene reorganisasie van die artil/erie- Henry-model-maxims, een twaalf-en-'n-half- korps het kragtens wet nom mer 15 van 1894 ponder Maxim-kanon, en twee seweponder plaasgevind, maar dit sou slegs vir een jaar Armstrong-kanonne, wat van die stropers ver- geldig bly omdat kommandant-generaal P. J. ower is, ryker te word.6'

7 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

Reorganisasie en Deelname aan die Tweede artillerie, (b) die Veldtelegrafie, (c) die 'In- Vryheidsoorlog ten dance'-diens, (d) die M usiekkorps, (e) die Geneeskundige departement, (f) die af- Die Jameson-inval was direk daarvoor verant- deling Onderwys en (g) die Smedery en woordelik dat die republikeinse bewindheb- Bankwerkery, en het uit 'n totaal van 400 bers besef het dat die Transvaalse onafhank- man, saamgestel. uit 29 offisiere, 47 onder likheid in gevaar verkeer en dat daar bewapen offisiere, 34 korporaals en 290 manskappe moes word. Dit sou vanselfsprekend ook 'n bestaan, onder bevel van 'n luitenant-kolonel- aansienlike uitbreiding en verbetering van die kommandant as aanvoerder.GS In daardie sta- artillerie meebring.r,;;Na die Jameson-inval vind dium was I-!enning Pretorius nog steeds die daar dus 'n groot reorganisasie plaas. Die bevelvoerder van die Staatsartillerie, maar naam van die korps is na Staatsarfllerie van vroeg in 1897 is hierdie 'Vader van die de Zuid-Afrikaansche Republiek verander en Staatsartillerie' oorlede en is hy deur S. P. die inrigting en diens het nou 'n uitsluitend E. Trichardt opgevolg.no Soos in die verlede, militere karakter aangeneem.';r, Hierdie reorga- het die I

Die voetbalspan van die Staatsartilierie.

8 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

Die Staatsartillerie met Duitse Krupp-kanonne voor die ou Staatsartilleriebarakke.

in die afdeling Veldtelegrafie moes hulle bo- Die Staatsartille(e het die regering jc.drliks wendien ook nog burgers deur geboorte met aan salarisse n bedrag va~ ntlgenoeg minstens standerd /I1-skoolopleiding wees.71 R138 000 gekos. Die luitenant-kolonel-kom- Daar is voorsiening gemaak vir 'n goeie prak- mandant het 'n salaris van R1 400 per jaar tiese opleiding vir almal wat tot die artillerie- ontvang, 'n majoor en die offisier van ge- korps toegetree het, nie aileen in die kuns van f;rmdheid R1 200, 'n kaptein R1 000, 'n eerste oorlogsvoering in die algemeen n:e, maar veral luitenant wat die hoof van die Veldtelegrafie in die hantering en gebruik van aile tipes was R800, die eerste luitenant-adjudant R750, swaargeskut, en van veldtelegraafinstrumente. ens.7u Daarbenewens is elke offisier en manskap In 1896 het die Franco-Italian Building Co. be- deur gereelde driloefeninge volgens Europese gin met die bou van 'n nuwe kaserne, groot standaard gedissiplineer.7" Op 13 Oktober genoeg vir 400 man. Hierdie gebou is in 1897 is die arti/lerieskool amptelik deur die 1898 voltooi teen 'n koste van nagenoeg Kommandant-generaal geopen en op 21 Fe- R118 000. Dit was 'n mooi ruim gebou wat bruarie 1899 het die Uitvoerende Raad besluit tans nog 'n deeI vorm van die huidige Ver- om 'n offisiersopleidingskool in die lewe te dedigingshoofkwartier in Potgieterstraat, Pre- roep. Reeds op 17 Julie 1899 is die eerste toria.77 Die Uitvoerende Raad het in 1896 ook studente tot hierdie nuwe skool toegelaat.73 besluit om R130 000 te stem vir die oprigting Wanneer die Staatsartillerie tot 'n burgerkom- van 'n kruitmagasyn, die Centrale Magazijn, mando toegevoeg is, is hulle pligte deur die naby die Artilleriekamp, terwyl ook met die Kommandant-generaal bepaaJ,7' maar om die voorlopige planne vir die oprigting van 'n menings van artillerie-offisiere in verband met fort in Johannesburg begin is.78 Die Jameson- veldtogplanne en voorgenome krygsoperasies inval het sonder twyfel ook daartoe gelei dat te verneem, is neergele dat die aanvoerders besluit is om forte om Pretoria te laat bou, en van die Staatsartillerie by die verskillende wei op Klapperkop, Skanskop, by Wonder- leerafdelings of kommando's ook sitting op boompoort en op Daspoortrand (Wesfort). die krygsraad sou he.75 Die bouwerk, wat onder andere ook deur

9 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

Krupp en Le Creusot onderneem is, het vin- Howitzer, een 80 mm 'staal' Krupp-agterlaaier nig gevorder en in 1898 was die laaste fort een negepOnder Armstrong, een drieponder voltooi. Voorlopig is gewone artilleriste as be- Armstrong, vyftien Leemetford-Maxims, manning van die forte gebruik, maar ongeveer twaalf Martini-Henry-maxims, een sesponder honderd man het later spesiale opleiding in Witworth, een drieponder Witworth, een mor- die hantering van vestingsartillerie ontvang. tier (Seeppot), een Mitrailleuse, die twee Tog was die bemanning nooit heeltemal vol- Raskanonne, vier yster skeepskanonnetjies en doende nie en die geskut ook ontoereikend.,g een brons Spaanse coulevrine. Laasgenoemde 8 Ironies genoeg het hierdie forte noo;t diens vyf kanonne was enitlik museumstukke. :J Aan- gedoen in die verdediging van Pretoria n'e vanklik het die gewone burgers hierdie artil- en geen enkele skoot is ooit uit of die forte lerie met agterdog bejeen, maar gedurende om Pretoria of die fort van Johannesburg ge- die Tweede Vryheidsoorlog sou hulle die vuur tydens die inname van genoemde stede waarde daarvan leer ken. Veral die twee nie!" heeltemal nuwe soorte veldartillerie, naamlik die swaar Ingafstand kanonne, die 'long Eers na die Jameson-inval is daar behoorlik Toms', en die kleinkaliber outomatiese ka- voorsiening gemaak vir die aankoop van mo- nonne, die 'Pom-poms', is deur die Staats- derne wapengeskut. In Februarie 1896 is 'n artilleriste met groot behendigheid hanteer - bestelling vir 'n battery 120 mm outomatiese en dan moet daarby nog onthou word dat Howitzers met 4400 projektiele ter waarde hierdie wapentuig in daardie stadium vir die van R39024 by die firma Friedrich Krupp, eerste keer in oorlogsvoer;ng op die proef van Essen, Duitsland, geplaas. In dieselfde gestel is. Die regering van die Suid-Afr:kaan- maand is daar ook 'n bestelling vir 'n battery se Republiek was inderdaad versiende toe hy van ses 75 mm-veldkanonne, kanonwaens, besluit het om die nuutste wapens op die projektiele en ander toebehore en vier 155 mm- mark aan te koop voordat die oorlog begin beleeringskanonne (Long Toms) met toebe- het.81 hore en 8800 projektiele by die firma Schnei- Daar is geen behoorlike voorsiening vir On der en Kie, van Le Creusot, Frankryk, ge- arsenaal gemaak nie. Geweerpatrone is deur plaas. Hierdie bestelling het 'n bedrag van die 'Transvaalsche Maatschappij voor ont- R125700 beloop. Die bestellings is in Mei plofbare stoffen' en deur die Gebroeders 1896 opgevolg met 'n bestelling van vier 37 Delfos, van Pretoria, vervaardig. Genoemde mm outomatiese kanonne (Pom-poms) en elf twee maatskappye, 'n werkplaas, onder be- Maxims by die Britse firma Maxim-Norden- heer van verteenwoordigers van Le Creusot, 8 felt. ! Toe die toestand gedurende die laat in Johannesburg en die sentrale spoorweg- negentigerjare in die Suid-Afrikaanse Repu- werkplaas in Pretoria was vir die vervaardi- bliek nog ernstiger geword het, is die bestel- 8 ging van kanonammunisie verantwoordelik. 'i lings met nog 'n aantal veldkanonne vermeerder, maar die het nooit hulle bestemming be- Die Staatsartillerie is gedurende die periode reik nie, ofskoon verskeie pogings aangewend 1896-1899 aansienlik uitgebrei en in die be- is om die stukke vanaf die ooskus na die groting van 1899 is voorsiening gemaak vir land binne te bring.s" 'n totaal van 575 offisiere, onderoffisiere en manskappe. Die afdeling Artillerie, waaronder Die wapens waarmee die Staatsartillerie die voorheen al die artillerie-afdelings geressor- Tweede Vryheidsoorlog ingegaan het, uit 101 teer het, is in twee selfstandige afdelings om- stukke, waarvan slegs 47, die 22 Maxims skep, naamlik die Rydende Artillerie en die (Pom-poms) ingeslote, in die oorlog gebruik Vestingsartillerie. Op die vooraand van die is, bestaan, naamlik vier 155 mm-Creusots, Tweede Vryheidsoorlog het die gesamentlike ses 75 mm-Creusots, agt 75 mm-Krupps, vier sterkte van die korps en reserwe op 733 120 mm-Krupp-Howitzers, drie 75 mm-Maxim- man - ingeslote die magasynmeesters - Nordenfelts, een 75 mm-Creusot, twee ses- te staan gekom, saamgestel uit 29 offisiere, ponder Armstrong-voorlaaiers, een 75 mm- 140 onderoffisiere en korporaals, en 564 man- Oostenrykse kanon, twee-en-twintig 37 mm- skappe. Daarbenewens het die Kommandant- Maxim-Nordenfelts, vier 37 mm-snelvuur berg- generaal die bevoegdheid gehad om in oor- kanonne, vier 60 mm 'staal' Krupp-bergka- logstyd soveel vrywilligers onder die volk as nonne, een 150 mm twee-en-sewentigponder wat nodig was om die mag op d:e vere:ste

10 . Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

Offisiere van die Transvaa Ise Staatsartillerie in 1892.

sterkte te kry, teen die gewone soldy en die staande wit kwaste op die sierlike mus, rye verskaffing van uitrusting in diens te neem.% sierkoord in mooi patrone oor die borsstuk van die uniform vasgewerk, ens. Verder het In die tagtigerjare was die kleredrag van die elke artilleris 'n sabel, naas die res van sy artilleris soms 'n mengelmoes van uniform en bewapening, gedra.88 burgerlike klere. Later was die uniforms egter 'n toonbeeld van smaakvolle swier, hoewel In die periode direk voor die uitbreek van die dit nie altyd aan die eise wat die Transvaalse Tweede Vryheidsoorlog het die Staatsartille- klimaatsomstandighede gestel het, voldoen rie twee keer die geleentheid gehad om prak- het nie." Die artilleriste het twee tipes uni- tiese ervaring in die veld op te doen, naamlik forms gedra, naamlik 'n velddiens- of somer- tydens die ekspedisie teen Mpefu en die uniform uit 'n sandkleurige materiaal gemaak, tweede Zwazilandekspedisie, albei gedurende en 'n donkerblou parade- of w:nteruniform, die jaar 1898.8!J wat met koningsb'ou omgeboor was. Dit het Die Staatsartillerie, as kern van die Republi- bestaan uit 'n baadjie met toegeknoopte kraag keinse krygsmag, het gedurende die laaste en skouerstukke, bronsknope, rybroek en hoe spanningsvo/le tydperk voor die amptelike oor- rystewels met spore. Die hoofbedekking was logsverklaring alles in gereedheid gebring vir 'n wit helm met 'n helmpen en 'n slap vere- die komende stryd. Die reserviste is opgeroep bos, maar een battery het 'n klein husaremus gedra wat waarskynlik na die patroon van en daar is besluit dat die artillerie by die ver- skillen de kommando's ingedeel sou word.:)o die husaremus in die Nederlandse leer gemaak is. Die parade-uniform het heelwat meer Op 28 September 1899 het die eerste militere versierings as die velddiensuniform gehad, trein met 'n afde/ing van die Staatsartillerie onder meer drie rye van ses knope elk, regop Pretoria verlaat op weg na die Natalse grens

11 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

en binne die volgende maande was byna aile gebruik."" Nie aileen het die artilleriste van die bruikbare geskutte, toerusting en artilleriste eerste battery, onder bevel van luitenant- reeds aan die verskillende fronte.t>l Die korps kolonel S. P. E. Trichard, hulle op uiters kra- het dus reeds by die uitbreek van die oorlog nige wyse teen die Britse oormag geweer nie, as eenheid opgehou om te bestaan, want die maar die kanonne van die tweede battery, eerste en tweede batterye, onder bevel van waaroor majoor J. F. Wolmarans bevel gevoer luitenant-kolonel S. P. E. Trichard, het die het, het 'n groot aandeel gehad in die beslis- inval in Natal meegemaak, terwyl die derde sende neerlaag wat die Britse linkervleuel battery, wat onder bevel van majoor P. J. toegedien is. Na die geveg het kommandant- van der Merwe gestaan het, na die wesgrens generaal P. J. Joubert spesiaal in sy berigte gestuur is."" van die optrede van die Staatsartillerie melding gemaak.100 Reeds op 12 Oktober 1899, toe die eerste skote van die oorlog geklap het, was 'n ge- Tydens d:e belegvan Ladysmith (2.11.1899- deelte van die Staatsartillerie by Kraaipan, 27.2.1900) het die Staatsartillerie hulle dapper naby Mafeking, in aksie en het hier beslis baie geweer vanuit goed gekeurde posisies van- tot die Boeresukses bygedra en hulle verde I' waar hulle min of meer aile aanvalspunte kon in staat gestel om Mafeking te beleer."" dek en as omstandighede dit sou vereis, mak- lik verskuif kon word."1! In Natal kon die artilleriste op 20 Oktober 1899 tydens die slag by Talanaheuwel, by Ook in ander oorwinnings in Natal het die Dundee, wys waartoe hulle in staat was.'" Staatsarti[!erie 'n aandeel gehad. Tydens die Die artillerie-afdelings het hulle op meesterlike geveg by Colenso op 15 Desember 1899 wyse van hulle moeilike taak gekwyt. Die was majoor J. L. Pretorius byvoorbeeld in sukses waarmee 'Long Tom' die getalster- bevel van slegs sewe kanonne teenoor 'n kere, maar in draagkrag minderwaard:ge stuk- hele paar Britse batterye, nogtans was die ke beveg het en die ontruiming van Dundee kanonvuur van die Boeremagte so goed dat teweeggebring het, het aan hierdie kanon die die Britse magte swaar verliese gelei het. naam van 'die veroweraar van Dundee' be- 'n Ander oorwinning wat ook in aansienlike sorgo Na hierdie slag is spesiaal van die dap- mate aan die goedgemikte vuur van die pere gedrag van die Boere-artilleriste melding Staatsartiller:e toegeskryf kan word, was die gemaak."" van Spioenkop op 24 Januarie 1900. Hoewel die stryd om die besit van hierdie kop 'n Hoewel die slag by Elandslaagte op 21 Ok- volle dag geduur het, was die kanonne van tober 1899 vir die Boeremagte op 'n neer- die Boere so goed versteek dat die Britte laag uitgeloop het, verdien die artilleriste dit hee!temal onmoontlik gevind het om hul en hulle offisiere erkenning vir hulle helde- vuur daarop te rig. Die artilleriste het getoon moed. Ofskoon die Britse mag ses keer sodat hulle 'n kanon baie vaardig kon hanteer; veeI kanonne as die Boere gehad het, het want op sommige plekke was die linies van die Boere-artilleriste nooit hulle kanonne ver- die Boere en die Britte baie na aan mekaar, laat nie en aangehou vuur tot die bitterein- maar nogtans kon die artilleriste elke keer de."'; hul granate binne die vyandelike stellings Aan die gebrek aan grofgeskut, eerder as aan werp. Die Britse magte het die beskieting van die vyandelike oormag, moet die neerlaag by d:e Staatsartillerie, waarop hulle geen ant- 10 Elandslaagte gewyt word.'" woord kon gee nie, besonder lastig gevind. " Die eintlike vuurdoop van die Staatsartillerie Op die wesfront het die artillerie aanvanklik sou met die groot geveg by Modderspruit op 'n belangrike ral gespeel - veral tydens die 30 Oktober 1899 kom. Die kanonne van die beleg by Kimberley (14.10.1899-15.2.1900). eerste battery was op Repworthheuwel, 'n Op 7 Februarie 1900 het 'n 'Long Tom' by- paar kilometer van Ladysmith, geplaas."s Ty- voorbeeld Kimberley onder vuur geneem en dens hierdie geveg het die artilleriste getoon aansienlike skade aangerig, hoewel die be- dat hulle nie aileen die grootste wapen wat oogde en verwagte kapitulasie nie gevolg het destyds beskikbaar was, die 'Long Tom', nie. In agterhoedegevegte het die artillerie suksesvol op die slagveld kon gebruik nie, by generaal Piet Cranje ook skitterend ver- maar ook die 'Pom-pom' baie effektief kon toon. Veral by Paardeberg het die 'Pom-

12 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

poms' die aanvallers aanvanklik weggemaai, vertroue van die gewone burgers gewen. terwyl die projektie!e van die groot stukke Deur middel van die Staatsartillerie kon die tussen die vyandelike artillerie met ontsetten- Afrikaner, ten spyte van sy nie-militere tra- de gevo/ge gebars het. Met die oorgawe van disie, toon tot watter hoogte hy as gedissi- Cronje op 27 Februarie 1900 het vyf kanonne, plineerde soldaat kon styg sonder dat hy sy helaas, in die hande van die Britse magte ge- individuele inisiatief prysgegee het. Die artil- vaL")" leris het sy kanon op presies dieselfde tak- tiese beginsels gehanteer as wat die gewone Reeds in Maart 1900 is aan Boerekant be- burger sy geweer hanteer het, kon uitmun- sluit om die stryd voort te sit met die klem tend van natuurlike beskutting gebruik maak op los kommando's."l! Dit het veroorsaak dat en het die skerpskutterskuns baie goed be- daar al meer inbreuk op d:e selfstandigheid meester. Kortom, die Boereartilleriste was van die Staatsartillerie gemaak moes word. meesters in die kuns om te skat en te skiet. Voortaan moes die artilleriste eenvoudig vir hulle gewere aanskaf en saam met die ander In die militere geskiedenis van Suid-Afrika burgers veg. Daarmee het die rol en beteke- mag die Staatsartillerie steeds sy piek met nis van die kanonne onbeduidende geword, trots inneem. maar het die dissipline waaraan die artilleriste gewoond was, dikwels stimulerend op VOETNOTE die burgers ingewerk.lo:; 1. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1885- 1955). p. 87. Die laaste stellingsgeveg van die oorlog het 2. Staats Courant, 5 Maart 1858. op 27 Augustus 1900 by Bergendal (Dalma- 3. J. L. Pretorius, 'Ons Suidafrikaanse militaire tradisie (Die Brandwag. 15-7-1910, p. 105). nutha) in Oos-Transvaal plaasgevind. In hier- 4. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855- die geveg het die Staatsartillerie en de Jo- 1955). p. 86. 5. G. S. Preiler, Historiese opstelle, p. 144 en S. hannesburgse polisie verderwend gemaai on- P. Engelbrecht e.a. (reds.). Pretoria (1855-1955). p. 88. der die geledere van die vyand, maar die 6. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855- groot oormag Britse kanonne het ook d:e 1955), p. 88. 7. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855- Boerestellings aan 'n onophoudelike en he- 1955), p. 88 en 90. wige bombardement onderwerp. Die ammu- 8. G. !D. Scholtz, 'Die geskiedenis van die Staats- artiilerie' (Kommando, Junie 1954, p. 7). nisievoorraad van d:e Boeremagte het eindelik 9. G. S. Preiler, Historiese opsteIJe, p. 145 en S. uitgeput geraak sodat hulle verplig was om te P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855-1955), p. 90. retireer en daarbenewens moes hulle nog die 10. G. D. Scholtz, 'Die geskiedenis van die Staats- laste van die vier 'Long Toms' agterlaat.IOH artillerie' (Kommando, Junie 1954, p. 7). 11. G. S. Preiler, Historiese opstelle. p. 145. Na die geveg by Bergendal, het die republi- 12. D. J. Haupt, 'Die Staatsartiilerie van die Suid- Afrikaanse Republiek' (Historiese studies, VIII, keinse magte met guerrilla-oorlog begin. April 1948, p. 176). 13. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855- Vir hierdie soort oorlogsvoering was die swaar 1955), pp. 90-91. kanonne van die Staatsarti!lerie nie geskik nie 14. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855- 1955), p. 91. en moes hulle een na die ander vernietig 15. J. L. Pretorius, 'Ons Suidafrikaanse militaire word, om te verhoed dat hulle in die hande tradisie' (Die Brandwag, 15-7-1910, p, 105) en S. P. Engelbrecht e,a, (reds.), Pretoria (1855- van d:e Britse magte sou vaLlO. Enkele ligte 1955). pp. 90-91. veldstukke, bedien deur bittereinder-artilleris- 16. D. J. Haupt, 'Die Staatsartillerie van die Suid- Afrikaanse Republiek' (Historiese studies, VIII, te, het egter tot aan die einde van die oorlog April 1948, p. 176). in die veld gebly.I08 17. G. S. Preller, Historiese opstelle. p. 147. 18. D. J. Haupt, 'Die Staatsartiilerie van die Suid- Met die onderteken:ng van die Vrede van Afrikaanse Republiek', (Historiese studies, VIII. April 1948, p. 176). Vereeniging op 31 Mei 1902 het die Suid- 19. J. L. Pretorius, 'Ons Suidafrikaanse miiitaire Afrikaanse Republiek, en daarmee saam die tradisie' (Die Brandwag, 15-7-1910, p. 105) e01 D. J. Haupt, 'Die Staatsartillerie van die Suid- Staatsartillerle. opgehou om te betsaan. Afrikaanse Republiek', (Historiese studies, VIII, April 1948, pp. 176-177). Die Staatsartil!£.de het uit die volk vir die 20. G. D. Scholtz, 'Die geskiedenis van die Staats- volk ontwikkel tot iets waarop die Suid- artiilerie' (Kommando, Junie 1954, p. 7) en D. J. Haupt, 'Die Staatsartillerie van die Suid- Afrikaanse Republiek met reg trots kon wees. Afrikaanse Republiek', (Historiese studies, VIII, Met die Boeremagte op die aanval het die April 1948, p. 177). 21. G. S. Preiler, Historiese opstelle, pp. 149-150. artillerie a/tyd aan die spits gestaan, gewel- 22. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855- dige prestasies gelewer en sodoende die 1955), pp. 91-92, en G. Tylden The armed forces of South Africa, p. 80.

13 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

23. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855- 54. G. S. Preller, Historiese opstelle, p. 159 en D. 1955), pp. 94-95. J. Haupt, Die Staatsartillerie van d'e Suid- 24. J. L. Pretorius, 'Ons Suidafrikaanse militaire Afrikaanse Republiek, p. 26. tradisie' (Die Brandwag, 15-7-1910, p. 103) cn 55. J. Ploeger en H. J. Botha, The fortification of S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855- Pretoria: Fort Klapperkop - yes:e:day md 1955). p. 95. today, p. 12 en D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Suid-Afrikaanse Republiek, p. 58. 25. D. J. Haupt, 'lDie Staatsartillerie van die Suid- Afrikaanse Republiek', (Historiese studies, VIII, 55. F. V. Engelenburg en G. S. Preller, Onze krijgs- April 1948, p. 177) en S. P. Engelbrecht e.a. dficieren, p. 200 en D. J. Haupt, Die Staatsar- (reds.), Pretoria (1855-1955), p. 95. tillerle van dill Suid-Afrikaanse Repu:Jliek, p. 26. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.). Pretoria (1855- 182. 1955). p. 95. 57. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855- 27. G. S. Preller, Historiese opstelle, p. 148. 1955), p. 98 en G. Tylden, The armed forces 28. D. J. Haupt, 'Die Staatsartillerie van d;e Suid- of South Africa, p. 185. Afrikaanse Republiek', (Historiese studies, VIII, 58. 'J. J. Haupt, 'Die Staatsartil~erie van die Su:d- April 1948, p. 177). Afrikaanse Republiek', (Historlese studies, VIII, 29. G. S. Preller, Historiese opstelle, p. 155 en leers April 1948, p. 181 en - 181, n. 60) en G. S. van die Suid-Afrikaanse biografiese woord~- Preller, Historiese opstel:e, p. 155. boek. 59. J. L. Pretorius, 'Ons Suidafrikaanse militJire 30. J. L. Pretorius, 'Ons Suidafrikaanse mili:airc tradisie' (Die Brandwag, pp. tradisie' (Die Brandwag, 1-8-1810, p. 143). 1-8-1910, 144-145) en S. P. Eng31brecht e.a. (reds.), Pretoria 31. J. L. Pretorius, 'Ons suidafrikaanse miHaire 1855- tradisie' (Die Brandwag, 15-7-1910, p. 103) en 1955), p. 97. D. J. Haupt, 'Die Staatsartillerie van die Suid- 60. D. J. Haupt, 'D:e Staatsarti.lerie van die Suid- Afrikaanse Republiek', (Historiese studies, VIII, Afrikaanse Republiek', (Historiese studies, VIII, April pp. April 1948, p. 178, n. 33). 1948, 190-191). 32. J. L. Pretorius, 'Ons Suidafrikaanse militaire 61. D. J. Haupt, 'Die Staatsartillerie van die Suid- Afrikaanse Republiek', (Histodese s~udies, Viii, tradisie' (Die Brandwag, 15-7-1910, p. 106). April pp. en G. S. Preller, His- 33. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855- 1948, 188-189) 1955), pp. 95-96. toriese opstelle, p. 155. 34. J. L. Pretorius, 'Ons Suidafrikaanse militnire 62. D. J. Haupt, 'Die Staatsartil!erie van die Suid- Afrikaanse Republiek' (Historiese studies, VIII, tradisie' (Die Brandwag, 15-7-1910, p. 106). 35. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria (1855- April 1948, p. 191). 63. G. S. Preller, Historiese opstelle, p. 155. 1955). pp. 96.97. 36. D. J. Haupt, 'Die Staatsartillerie van die Suid- 64. 0. J. Haupt, Die Staatsartillerie van d:e Suid- Afrikaanse Republiek', (Historiese studies, VIII, Afrikaanse, pp. 27-28. 65. G. D. Scholtz, 'Die geskiedenis van die Staats- April 1948, p. 178). artillerie' (Kommando, Junie pp. 37. G. S. Preller, Historiese opstelle, p. 155. 1954, 7-8). 66. J. L. Pretorius, 'Ons Suidafrikaanse militaire 38. D. J. Haupt, 'Die Staatsartillerie van die Suid- Afrikaanse Republiek', (Historiese studies, VIII, tradisie' (Dia Brandwag, 1-8-1910, p. 143). 67. Staats Courant, No. 839, 17-6-1896. April 1948, pp. 178-179). 39. J. L. Pretorius, 'Ons Suidafrikaanse milita:re 68. J. H. Breytenbach, Die geskiedenis van die Tweede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika 1899- tradisie' (Die Brandwag, 15-7-1910, p. 105). 40. D. J. Haupt, 'iDie Staatsartillerie van die Suid- 1902, I, p. 53. Afrikaanse Republiek', (Historiese studies, VIII. 69. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.). Pretoria 1855- April 1948, pp. 178 en 179, n. 34). 1955). p. 98. 70. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van d'e Suid- 41. G. S. Preller, Historiese opstelle, p. 155 en le3rs van die Suid-Afrikaanse biogra:iese woorde- Afrikaanse Republiek, p. 29. 71. J. H. Breytenbach, Die geskiedenis van die boek. Tweede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika 42. S. P. Engelbrecht e.a. (reds.). Pretoria (1855- 1899- 1955), p. 97 en D. J. Haupt, 'Die Sta3tsartillerie 1902, I, p. 54. van die Suid-Afrikaanse Repub!iek' (H:stories3 72. J. H. Breytenbach, Die geskiedenis van die Twzede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika 1899- studies, VIII, April 1948, pp. 179 en 181). 43. G. D. Scholtz, 'Die qeskiedenis van die Staa:s- 1902, I, p. 55. 73. J. Ploeger en H. J. Botha, The fortification of artillerie' (Kommando, Junie 1954, p. 7). Pretoria: Fort Klapperkop - yes:e:'day and 44. D. J. Haupt, 'Die Staatsartillerie van die Suid- Afrikaanse Republiek', (Historiese stu::lies, VIII, today, PjJ. 65-66. 74. D. J. Haupt, D:e S~aatsartillerie van d'e Su-d- April 1948, p. 180). 45. G. D. Scholtz, 'Die geskiedenis van die Sta3ts- Airi\{annse Republiel<, p. 32. 73. J. H. Breytenbach, Die geskiedenis van die artillerie' (Kommando, Junie 1954, p. 7). Twc:ede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika 1899- 46. D. J. Haupt, 'Die Staatsartillerie van d:e Su:d- Afrikaanse Republiek', (Historiese studies, VIII, 1902, I, pp. 5356. 75. J. H. Brevtenbach, Die geskiedenis van die April p. 1948, 181). Tweede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika 1899- 47. G. D. Scholtz, 'Die gaskiedenis van die Staats- artillerie' (Kommando, Junie 1954, p. 7). 1932, L p. 57. P. Engelbrecht e.a. (reds.), Pretoria 48. J. A. Coetzee, 'Die Staatsarti:lerie' (D:e Hu~s- 77. S. (1855- genoot, 9-10-1925, p. 26). . 1955), p. 98. 78. J. Ploeger en H. J. BothJ, Thz fortification of 49. J. L. Pretorius, 'Ons Suidafrikaanse militaire Pretoria: Fort Klapperkop - yes:erday and tradisie' (Die Brandwag, 1-8-1910. p. 145). 50. J. Ploeger en H. J. Botha, 'The fortification 01 today, p. 11. S. P. Engeib:echt e.a. (reds.). Preto ia Pretoria: Fort Klapperkop - yeste~day and 79. 1855- 1955), pp. 99-100 en 102. today', p. 65. 80. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Suid- 51. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Sui:!- Afrikaanse Republiek, pp. 50-51 en Trnnsvaals ~ Mrika<:nse Rzpubliek, o. 67. 81. J. Ploeger en H. J. Botha, Tha fortiiication of Argiefbewaarplek, Pretoria, KG. 4332/94: Rap- Pretoria: Fort Klapperkop - yes:e:-day and port van It Th. Kroon, 31-10-1894. 52. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Suid- today, pp. 11-12. 82. G. S. Preller, Historiese opstelle, p. 159. Afrikaanse Republiek, p. 51. 83. G. S. Preller, Historiese opstelle, pp. 159-1 i.:O 53. D. J. Haupt, 'lDie Staatsarti:lerie van die Suid- en rD. J. Hauot, Die Staatsartiilerie van die Afrikaanse Republiek', (Historiese stu::lies, VIII, Suid-AfrikaanseRepubliek, pp. 36. April 1948, p. 180).

14 Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 6, Nr 2, 1976. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

84. L. S. Amery, The Times histary af the war in 97. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Suid- Sauth Africa 1899-1902. II, pp. 68-69 en 81. Afrikaanse Republiek. p. 77. 83. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Suid- Afrikaanse Republiek. p. 71. 98. G. D. Schaltz, 'Die geskiedenis van die Staats- 85. J. H. Breytenbach, Die .geskiedenis van die artillerie' (Kammanda. Junie 1954, p. 8). Tweede Vryheidsaarlag in Suid-Afrika 1899- 99. K. R. Gibbs, 'Field weapans af the Angla-Boer 1902. I. pp. 54-55. War' (Jaurnal af the Histarical Firearms Saciety 87. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Suid- af Sauth Africa. V, 4, 1970. p. 8). Afrikaanse Republiek. p. 52. 100. G. ID. Scholtz, 'Die geskiedenis van die Staats- 88. G. Tylden, 'Die Staatsartillerie' (Die Huisge- artillerie' (Kammanda. Junie 1954, p. 8). naat. 25-4-1947. p. 47) en J. H. Breytenbach, 101. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Surd- Die geskiedenis van die .Tweede Vryheidsaarlo.g Afrikaanse Republiek. p. 82. in Suid-Afrika 1899-1902, I. P. 57. 102. G. D. Schaltz, 'Die geskiedenis van die Staats- 89. G. S. Preller, Histariese apstelle, p. 155. artillerie' (Kammanda. Junie 1954, p. 8). 90. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Suid- 103. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Suid- Afrikaanse Republiek. p. 37. Afrikaanse Republiek. pp. 80-81 en 85. 91. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Suid- 104. D. J. Haupt. Die Staatsartillerie van die Suid- Afrikaanse Republiek. pp. 68 en 68, n. 3. Afrikaanse Republiek. pp. 85-86. 92. G. D. Schaltz, 'Die geskiedenis van die Staats- 105. G. D. Scholtz, 'Die geskiedenis van die Staats- artillerie' (Kammanda. Junie 1954, p. 8). artillerie' (Kammanda. Junie 1954, p. 8). 93. J. A. Caetzee, 'Die Staatsartillerie' (D:e Huis- 106. J. A. Caetzee, 'Die Staatsartillerie' (Die Huis- genaat. 9-10-1925, p. 27). genaa!, 9-10-1925, p. 28) en G. D. Scholtz, 'Die 94. G. D. Schaltz, 'IDie geskiedenis van die Staats- geskiedenis van die Staatsartillerie' (Kamman- artillerie' (Kammanda. Junie 1954, p. 8). do.. Junie 1954, p. 8). 95. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Su'd. 107. G. D. Schaltz, 'Die geskiedenis van die Staats- Afrikaanse Republiek. pp. 74 en 77. n. 51. artillerie' (Kammanda. Junie 1954, p. 8). 90. L. S. Amery (red.), The Times histary af tha 108. D. J. Haupt, Die Staatsartillerie van die Suid- war in Sauth Africa 1899-1902. II, p. 187. Afrikaanse Republiek. pp. 88-89.