Brzesko. Ze Studiów Nad Rozwojem Przestrzennym Miasta Lokacyjnego Brzesko – from the Studies on Spatial Development of a Founded Town

NAUKA SCIENCE

Rafał Malik

Brzesko. Ze studiów nad rozwojem przestrzennym miasta lokacyjnego Brzesko – from the studies on spatial development of a founded town

Brzesko – to niewielkie dziś miasteczko w wo- Brzesko – is today a small town in the Lesser Po- jewództwie małopolskim, powiecie brzeskim, poland Voivodship, in Brzesko district, located in the łożone na Pogórzu Wiśnickim, nad rzeką Uszwicą. Wiśnicz Foothills on the Uszwica River. Najstarsze, nieliczne ślady pobytu grup pradzie- The oldest rare traces of the presence of prehi- jowych zbieraczy i myśliwych na terenie obecnej storic hunters and gatherers in the area of the pre- gminy Brzesko pochodzą z epoki mezolitu (8300- sent-day Brzesko district come from the Mesoli- -4500 p.n.e.). Charakterystyczne wyroby krze- thic Epoch (8300-4500 B.C.) Characteristic flint ob- mienne są pozostałością gromad, dla których eks- jects are the remnants of groups for whom forest ploatacja zasobów lasu stanowiła podstawę pierwot- exploitation constituted the basis of their primitive nej gospodarki. Właściwy rozwój osadnictwa economy. Proper development of settlement and i trwałe zasiedlenie szczególnie południowej, leżą- permanent settling especially of the southern part cej na Pogórzu części gminy, nastąpiło w począt- of the district, located in the foothills, took place at kach neolitu. W połowie V tysiąclecia p.n.e. na te- the beginning of the Neolithic. In the middle of the ren żyznych gleb Podkarpacia przybyły zza Karpat 5th millennium B.C., groups of primitive farmers gromady pierwotnych rolników i hodowców. Licz- and cattle breeders arrived from over the Carpathian ne pozostałości osad w ostatnich latach odkryto na Mountains to the settle on the fertile soil of Eastern terenie Okocimia, Poręby Spytkowskiej i Jasienia, Carpathians. Numerous settlement relics have re- a także dalej na południe, na terenie Biesiadek, cently been found in the area of Okocim, Poreba Lewniowej i Gosprzydowej w gminie Gnojnik. Spytkowska and Jasien, as well as further south in Liczne stanowiska wczesnorolniczych kultur o po- the area of Biesiadki, Lewniowa and Gosprzydowa łudniowym rodowodzie dostarczyły wielu odkryć in the Gnojnik district. Numerous sites of early agri- kamiennych narzędzi i charakterystycznych na- cultural cultures of southern origin provided many czyń. Wielość odkryć czyni w tej chwili okolice finds of stone tools and characteristic pottery. The Brzeska jednym z ważniejszych ośrodków cywili- number of finds has made the area of Brzesko one zacji wczesnorolniczej na ziemiach polskich. of more significant centres of early agricultural civi- W późniejszych stuleciach neolitu na ten teren lization in the area of Poland. In the later centuries przybyła ludność kultury pucharów lejkowatych, of the Neolithic, the people of the Funnel Beaker która wprowadziła nowe sposoby uprawy ziemi culture arrived in this area, who introduced new z zastosowaniem sprzężajnej orki. Wyjałowienie ways of soil cultivation with the use of animal drawn ziemi w warunkach prymitywnego rolnictwa było ploughs. Therefore, making the soil barren was the główną przyczyną poważnego kryzysu osadnictwa main reason of a serious settlement crisis in the w epoce brązu (1700-800 p.n.e.) oraz pierwszych Bronze Age (1700-800 B.C.) and the first centuries stuleciach epoki żelaza. Centrum osadnictwa tych of the Iron Age. In those times, the settlement cen- czasów stanowiła rozległa Kotlina Zakliczyńska, tre was the vast Zakliczyn Valley from which the

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

66 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 24/2008 skąd tylko sporadycznie penetrowano środowisko forests in the foothills were only sporadically pene- lasów Pogórza. W II-III wieku n.e. nastąpił ponow- trated. In the 2 nd – 3 rd century A.D., prehistoric set- ny rozwój pradziejowego osadnictwa. W późnej tlements developed anew. In the late phase of the fazie okresu rzymskiego na krawędzi Pogórza, na Roman period, settlements of the Przeworsk cultu- terenie Jadownik, Okocimia i Jasienia istniały osa- re people existed along the foothills boundary, in dy ludności kultury przeworskiej. Jeszcze w XIX w. the area of Jadowniki, Okocim and Jasień. Roman znaleziono w Brzesku rzymskie monety. Ostatnio coins were found in Brzesko as late as the 19 th cen- w nieodległym Bessowie, Okulicach i Strzelcach tury. Recently, some pottery kilns, a lime kiln and Małych odkryte zostały m.in. piece garncarskie, wa- traces of local iron smelting have been discovered piennik, ślady miejscowego wytopu żelaza. Szcze- in the nearby Bessow, Okulice and Strzelce Małe. gólnie charakterystyczne dla tych czasów są wiel- Huge storage vessels used for storing grain are par- kie naczynia zasobowe, służące do przechowywa- ticularly characteristic for those times. The fact that nia ziarna. Powszechność ich znajdowania na miej- they commonly occurred among the relics of pre- scu pradziejowych wiosek dowodzi rozwoju rol- historic villages seems to prove that agriculture flo- nictwa na żyznych glebach Pogórza. urished on the fertile soil of the foothills. W okresie wczesnego średniowiecza najważniej- In the early Middle Ages, the most important szym stanowiskiem w okolicach Brzeska był gród site in the area of Brzesko was the hill fort on the na wzgórzu Bocheniec w Jadownikach, odkryty Bocheniec hill in Jadowniki, discovered in 1907. It w 1907 roku. Był to jeden z ważniejszych obiek- was one of the most significant objects of defensive tów architektury obronnej doby plemiennej, zwią- architecture of the tribal era, associated with the zany z istniejącym w Małopolsce państwem Wi- Vistulan state existing in Lesser Poland. The fort ślan. Gród istniał w IX-X wieku, a jego upadek wią- existed in the 9 th – 10 th century, and its collapse was zał się z kryzysem starej organizacji państwowej connected with the crisis of the old state organisa- w czasach pierwszych Piastów. Wokół grodu ist- tion during the times of the first Piast dynasty ru- niała sieć osad nieobronnych. lers. The fort was surrounded by a network of unfor- Zapisy historyczne podają, że w XIII w. Brze- tified settlements. sko było osadą przy drodze z Krakowa na Ruś i Wę- According to historic records, in the 13 th centu- gry 1. Lokowane przez Melsztyńskich za zgodą kró- ry Brzesko was a settlement located on the route lowej Jadwigi, która w 1385 roku wydała akt loka- from Krakow to Rus and Hungary. It was founded cyjny na prawie magdeburskim2. Wtedy też roz- by the Melsztynski family, with the approval of począł się proces urbanizacji i kształtowania szla- Queen Hedwig who in 1385 granted the royal act ków komunikacyjnych, które funkcjonują do dnia of its location on Magdeburg Law. Then the pro- dzisiejszego. W centrum miasta zachował się śre- cess of urbanisation, and formation of communica- dniowieczny układ urbanistyczny z kwadratowym tion routes which have been functioning until the rynkiem i gotyckim kościołem pw. św. Jakuba present day, began. The medieval urban planning z 1447 roku 3. layout with a square market place and the Gothic Brzesko posiada nader skromną bibliografię. church of St. James from 1447 has been preserved Jego historią zajmowali się W. Glodt, który bo- in the town centre. dajże jako pierwszy nakreślił skromny szkic hi- The bibliography concerning Brzesko is very storyczny tego miasta 4, M. Jedynak 5 – badający poor. The following people have researched its hi- przedrozbiorowe dzieje parafii brzeskiej oraz story: W. Glodt who seems to have been the first to A. Pankowicz 6 i S. Mataszew 7. Do istotniejszych draw a modest historical outline of the town, M. Je- prac opisujących dzieje Brzeska w przeszłości na- dynak who researched the history of the Brzesko leży rozprawa F. Kiryka badającego dzieje Brze- parish before the Partition of Poland, and A. Pan- ska w oparciu o liczne źródła pisane i materialne 8. kowicz and S. Mataszew. One of the most signifi- Z nowszych opracowań tego typu należy wymie- cant works describing the past of Brzesko was the nić monografię B. Krasnowolskiego badającego treatise of F. Kiryk researching the history of Brze- lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Zie- sko basing on numerous written records and mate- mi Krakowskiej powstałe pomiędzy XIII a XIV rial sources. Among more recent studies there is wiekiem 9. a monograph by B. Krasnowolski who did research Pierwsza wzmianka o Brzesku wymieniająca on urban planning layouts of towns founded in the Brzesko jako oppidum i przenosząca tę miejsco- area of Krakow Province between the 13 th and 14 th wość z prawa polskiego na prawo niemieckie po- century. chodzi z roku 1385 10 . Zasadźcy miasta nie znamy. Brzesko was mentioned for the first time in 1385 Wiemy, że w drugiej połowie XIV wieku Brzesko as an oppidum and was transferred from the Polish należało do Spycimira Lelewity, protoplasty rodu into the German law. The founder of the town is

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 24/2008 67 Tarnowskich i Melsztyńskich 11 . W oparciu o dy- not known. It is known, however, that in the se- plom z roku 1344 F. Kiryk sugeruje, że lokacja cond half of the 14 th century Brzesko belonged to Brzeska mogła mieć miejsce w drugim piętnasto- Spycimir Lelewita, the predecessor of the Tarnow- leciu panowania Kazimierza Wielkiego, a inicja- ski and Melsztynski families. On the basis of a di- tywę lokacji winno się przypisać Spycimirowi (zm. ploma from 1344, F. Kiryk suggested that the foun- 1352), względnie jego synom – Janowi i Rafałowi ding of Brzesko could have taken place during the – którzy odziedziczyli po nim olbrzymie dobra second fifteen years of the reign of Casimir the Great ziemskie 12 . (Kazimierz Wielki), and the founder’s initiative sho- Niewiele wiemy o powstaniu parafii w Brze- uld be ascribed either to Spycimir (d. 1352) or his sku. Pierwsze wzmianki źródłowe o niej pocho- sons – Jan and Rafal – who inherited from him enor- dzą dopiero z lat 1470-1487. Obejmowała ona mous estates. w tym okresie poza samym miastem Brzeskiem We do not know much how the parish of Brze- wieś Brzezowiec 13 . sko came into being. The first recorded informa- O pierwotnym, drewnianym kościele parafial- tion come from the years 1470 – 1487. At that time nym pisał Jan Długosz. Miał on być wzniesiony the parish encompassed the town of Brzesko and około roku 1400, po ustanowieniu parafii. Wiele the village of Brzezowiec. wskazuje na to, że kościół murowany powstał w ro- The original wooden parish church was men- ku 1447, jako fundacja wnuka Spytka z Melsztyna tioned by the chronicler Jan Dlugosz. It was to have – Jaśka 14 . Możliwe, że ów Jan zdołał wznieść tylko been erected around 1400, after the parish had been murowane prezbiterium, którym zastąpiono chór established. Much seems to indicate, that the brick mniejszy starej, drewnianej świątyni. Dokument church was built in 1447, founded by Jaśko, the z roku 1487 mówi o ofiarowaniu kościołowi przez grandson of Spytek from Melsztyn. It is possible Melsztyńskich cennych dóbr. Mogło być to zwią- that the mentioned Jan was only able to erect the zane z ostatecznym zakończeniem budowy kościo- brick presbytery which replaced the smaller choir ła parafialnego. Być może to właśnie wtedy powsta- of the older wooden church. The documents from ła jego nawa oraz murowana zakrystia z umiesz- 1487 say that the Melsztynski family donated pre- czonym powyżej skarbczykiem i lożą lokatorską. cious gifts to the church, which might have been Fundatorem najstarszego ołtarza pod wezwaniem connected with the ultimate conclusion of the con- apostołów Piotra i Pawła był ksiądz Piotr z Brze- struction work on the parish church. It might have ska. Konsekracji ołtarza dokonał biskup krakowski been then that its nave and masonry sacristy were Piotr Gamrat. built with the treasury and the founders’ gallery pla- Miasto ulokowano na skrzyżowaniu dróg wio- ced above. The founder of the oldest altar of the dących z kilku okolicznych wsi z traktem Ruskim Apostles St. Peter and Paul was reverend Piotr, i traktem Węgierskim. Pod zabudowę miejska wy- a priest from Brzesko. The altar was consecrated by brano niezalewową terasę w zakolu rzeki Uszwi- Piotr Gamrat, the Bishop of Krakow. cy. Układ przestrzenny i funkcjonalny miasta opar- The town was located at the crossroads of roads ty został na modularnej siatce mierniczej o wiel- leading into some local villages with the routes to kości oczka 36,625 m na 36,625 m, na której od- Rus and to Hungary. A terrace, which was not flo- cięto osiem bloków zabudowy otaczającej blok oded, at the bend of the Uszwica River was chosen dziewiąty – powierzchniowo największy (rynek) – for building the town. The spatial and functional przeznaczony pod realizację funkcji handlowych layout of the town was based on the modular grid i ogólnomiejskich. W wyniku przyjętego rozwią- in which the unit measured 36.625 m by 36.635 m, zania rynek otrzymał wymiary 2 na 2,5 sznura, czyli and which was divided into eight housing blocks około 73,25 m na 91,56 m w jego dłuższej pierzei. surrounding the ninth – with the largest surface (the Głębokość każdego z 8 otaczających rynek bloków market square) – intended to serve commercial and zabudowy wynosiła pierwotnie 1 sznur długości. municipal functions. As the consequence of the ac- Drugi ich wymiar, czyli szerokość frontu, zależny cepted design, the market square measured 2 by 2.5 był od przyjętego układu i równał się długości od- ‘sznur’ (rope – unit of length) which equalled ap- powiedniej pierzei rynkowej pomniejszonej o po- proximately 73.25 m by 91.56 m along its longer łowę szerokości pasów ulic wyprowadzanych z każ- frontage. The depth of each of the eight blocks sur- dego jego narożnika w dwóch kierunkach. Fronty rounding the market initially equalled 1 ‘sznur’. The bloków północnego i południowego mierzyły za- other dimension, namely the width of the front, de- tem około 64,25 m szerokości, zaś wschodniego pended on the approved layout and equalled the i zachodniego – 82,56 m. Hipotetycznie możemy length of a given market square frontage reduced zatem przyjąć, że miasto rozciągało się wówczas by half the width of street lanes leading out in two na przestrzeni zakreślonej prostokątem o wymia- directions from each of its corners. Therefore the

68 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 24/2008 Ryc. 1. Brzesko. Fragment współczesnej mapy komunikacyjnej Polski Fig. 1. Brzesko. Fragment of a modern transportation map of Poland

Ryc. 2. Brzesko. Widok dawnego Ratusza miejskiego. Rys. Andrzej B. Krupiński, 2006 Fig. 2. Brzesko. View of the old town hall. Drawn by Andrzej B. Krupiński, 2006

Ryc. 3. Brzesko. Fragment Rynku Głównego. Widok z pocz. XX wieku. Autor fot. nieznany (arch. IHA i KZ PK) Fig. 3. Brzesko. Fragment of the Market Square. View from the beginning of the 20 th century. Author of the photo unknown

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 24/2008 69 rach 4 na 4,5 sznura, czyli około 146,5 m na fronts of the northern and southern blocks were 164,81 m. Odtworzenie pierwotnego podziału blo- about 64.25 m wide, while the eastern and western ków na poszczególne działki siedliskowe ze wzglę- blocks were 82.56 m wide. Hypothetically, we co- du na daleko idące przekształcenia i zmiany w ukła- uld assume that the town spread on the surface outli- dzie przestrzennym miasta nastręcza nam pewnych ned by a rectangle measuring 4 by 4.5 sznur (rope), trudności. Przyjmując jako typowy wymiar frontu which equalled 146.5 m by 164.81 m. Recreating ówczesnej działki siedliskowej długość 18 łokci (ło- the original division of the blocks into individual kieć = 0,586 m) i dzieląc przez tę wielkość szero- building plots seems to be rather difficult because kości poszczególnych pierzei otrzymamy: po 6 of far-reaching transformations and changes in the działek w blokach północnym i południowym i po spatial layout of the town. Assuming that the typical 8 działek w bloku wschodnim i zachodnim. Do- front of such a plot measured 18 ells (1 ell = 0.586 dając do tej liczby po 3 działki w trzech blokach m) and dividing by it the width of each frontage, we przekątniowych, gdyż czwarty z nich rezerwowa- obtain 6 plots each in the northern and southern ny był pod budowę kościoła, otrzymamy w sumie blocks, and 8 plots each in the eastern and western 37 działek. Nie wiemy, kto i kiedy wzniósł fortyfi- blocks. Adding to it 3 plots in each of the three dia- kacje miejskie. Możemy jednak wnosić za przykła- gonal blocks, since the fourth was to be occupied by dem innych miast z tego okresu, że i Brzesko ta- a church, we obtain 37 plots in total. kowe posiadało. Możemy też rekonstruować ich We do not know who and when built the town hipotetyczny przebieg w oparciu o formy ulic oka- fortifications. However, on the example of other lające historyczne centrum Brzeska, a zataczające towns from that period we can assume that Brzesko spójny owal, w ramach którego funkcjonały zapew- also possessed such. We could also reconstruct their ne trzy bramy – dwie na trakcie ruskim i jedna wy- hypothetical course, basing it on the form of streets prowadzającą ruch z centrum układu w kierunku surrounding the historical centre of Brzesko and Węgier przez Sącz. Tak nakreślone granice miasta forming an oval within which 3 gates may have func- zamykały się w zbliżonym do kwadratu prostoką- tioned – two on the route to Rus and one on the cie o wymiarach 9 na 9,5 sznura, tj. ok. 329,625 m road leading out of the centre in the direction of na 347,937 m. Miasto posiadało zatem jeszcze dość Hungary via Sącz. the so outlined town boundaries znaczne rezerwy terenu pod przyjęcie ewentual- encompassed a rectangle measuring 9 by 9.5 ‘sznur’, nych dodatkowych osadników przybywających do which equalled 329.625 m by 347.937 m. Thus the miasta już po zasiedleniu i zagospodarowaniu jego town seems to have possessed sufficient reserves of centrum. land to accommodate possible additional settlers Wydaje się, że dalszy rozwój przestrzenny Brze- who may have arrived after the town had been fo- ska odszedł od przyjętej w okresie lokacji sztywnej unded and its centre developed. zasady podziału bloków wyznaczanych w ramach It seems that the further spatial development of siatki mierniczej i poszedł w kierunku bardziej Brzesko deviated from the stiff rule of division into swobodnego doboru miejsca na wzniesienie domu blocks outlined according to the grid accepted when i warsztatu pracy. Szczególnie uwidacznia się to founding the town, and moved towards freer cho- w południowo-zachodniej części miasta. ice of a site on which to erect one’s house and work- Poza obwodem obronnym pozostawały przed- shop. It is especially visible in the south – western mieścia utworzone przez Melsztyńskich z Pomia- part of the town. nowej, Brzezowaca i Okocimia w 1463 roku. Pod Outside the fortifications remained the suburbs względem budowy były to formy o cechach regu- created by the Melsztynski family from Pomiano- larnej zabudowy, trzymające się głównych traktów wa, Brzezowac and Okocim in 1463. They were komunikacyjnych łączących je z miastem. forms characterised by a regularity of building, Skąpy zasób wiadomości źródłowych nie po- which spread along the main rotes communicating zwala nam na bardziej precyzyjne określenie ży- with the town. cia gospodarczego jakie toczyło się w Brzesku The limited sources do not allow us for a more w początkach jego istnienia. Za sprawą Długosza precise definition of economic life which went on wiemy, że miasto uposażone było łanami miej- in Brzesko at the dawn of its history. Thanks to Dłu- skimi, młynami i zagrodami. Na postawie XIV- gosz, we know that the town was granted some land, -wiecznych źródeł szacuje się, że były to uposa- mills and farmsteads. On the basis of some 14 th -cen- żenia mimo wszystko nader skromne, bo wyno- tury sources, it has been estimated that the grant szące zaledwie 3 łany 15 , z czego można wnosić, że was rather modest as it equalled merely 3 ‘łany’ wśród mieszczan nie było zbyt wielu rolników. (‘fields’ – units of measurement), which could in- Nieco lepiej przedstawia się tutejsze rzemiosło. dicate that there were not many farmers among the Na podstawie wykazów podatkowych z XIV wie- townsmen. Local craftsmanship looked a little bet-

70 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 24/2008 Ryc. 4. Brzesko. Współczesny plan miasta wykonany w skali 1:5000. Oryg. w ODZ w Warszawie, kopia planu w zbio− rach Kat. Hist. Arch., Urb. i Szt. Pow. IHA− iKZ PK Fig. 4. Brzesko. Mod− ern town plan made at a scale of 1:5000. The original is in the ODZ in Warszawa, a copy of the plan in the collection of Kat− edra Historii Architek− tury, Urbanistyki i Sz− tuki Powszechnej IHAiKZ Politechnika Krakowska

Ryc. 5. Brzesko. Rekonstrukcja (na siatce mierniczej) rozplanowa− Ryc. 6. Brzesko. Fragment planu katastralnego miasta z połowy XIX nia miasta w okresie jego lokacji. Rysunek autora wykonany w skali wieku. Oryginał w zbiorach Kriegsarchive w Wiedniu. Kopia w zbio− 1:2880. Legenda: 1 – bloki zabudowy siedliskowej, 2 – linia przebie− rach Katedry Historii Architektury, Urbanistyki i sztuki Powszechnej gu fortyfikacji miejskich, 3 – bramy miejskie i kierunki ważniejszych IHAiKZ Politechniki Krakowskiej powiązań komunikacyjnych miasta z regionem Fig. 6. Brzesko. Fragment of the town cadastral map from the mid− Fig. 5. Brzesko. Reconstruction (on a measurement grid) of the town 19 th century. The original is in the Kriegsarchive collection in Vienna. planning during the period of its location. Drawn by the author at A copy in the collection of Katedra Historii Architektury, Urbanistyki a scale of 1:2880. Key: 1 – housing blocks, 2 – the outline of town i Sztuki Powszechnej IHAiKZ Politechnika Krakowska fortifications, 3 – city gates and directions of more important routes connecting the town with the region

Ryc. 7. Brzesko. Rekonstrukcja stanu zagospodarowania miasta z II połowy XIV wieku i wieku XV. Rysunek autora. Skala 1:2880. Le− genda: 1 – granice bloków zabudowy z okresu lokacji miasta, 2 – rzeczywisty stan zabudowy w ramach bloków lokacyjnych, 3 – ob− szar miasta objęty zabudową w II fazie jego rozwoju przestrzenne− go, 3 – linia przebiegu umocnień obronnych, 4 – bramy miejskie i kie− runki głównych powiązań komunikacyjnych miasta z regionem, R – rynek, K – kościół parafialny, P1, P2, P3 – przedmieścia Fig. 7. Brzesko. Reconstruction of the town development state in the second half of the 14 th and the 15 th century. Drawn by the author. Scale 1:2880. Key: 1 – boundaries of housing blocks from the times of the town location, 2 – real state of building development within location blocks, 3 – town area built over during the 2 nd stage of its spatial development, 3 – outline of defensive fortifications, 4 – town gates and directions of more important routes connecting the town with the region, R – market square, K – parish church, P1, P2, P3 – suburbs

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 24/2008 71 ku historycy szacują, że w owym czasie w Brze- ter. On the basis of tax lists from the 14 th century, sku z rzemiosła i handlu utrzymywało się kilka- historians estimate that several families earned their naście rodzin 16 . Było to zatem miasteczko małe, living from crafts and trade in Brzesko in those ti- rozwijające się bardzo powoli. W 1463 roku bra- mes. So, it seems to have been a small, slowly deve- cia Jan i Spytek Melsztyńscy, właściciele Brzeska loping town. In 1463, the brothers Jan and Spytek wydają dokument określający prawa i obowiązki Melsztynski, the owners of Brzesko, issued a docu- mieszczan, obiecując im jednocześnie swą opie- ment which defined the rights and duties of town- kę i przychylność. Dokumentem tym Brzesko speople promising the owners’ protection and fa- uzyskuje prawo odbywania targu co wtorek, pra- vour in return. In this document Brzesko obtained wo ścigania złoczyńców i złodziei w promieniu the right to hold a fair every Tuesday, the right to dwóch mil od miasta oraz między innymi – pra- pursue criminals and thieves within a two-mile ra- wo wyboru władz miejskich. Z dokumentu tego dius of its gates and, among others, the right to elect dowiadujemy się również, że w mieście działają the town magistrates. The document also informed już cechy: rzeźniczy, piekarski, szewski i inne 17 . us that such guilds as the butchers’, the bakers’, the W 1472 roku z rąk króla Kazimierza Jagiellończyka cobblers’ and some others already functioned in the Brzesko uzyskuje prawo odbywania dorocznego town. In 1472, King Casimir IV Jagiellon granted jarmarku w dniu 8 września na święto Narodze- Brzesko the right to hold an annual fair on Septem- nia NMP, a później także cło 18 . W 1505 roku mia- ber 8 th , the Day of the Nativity of the Virgin Mary, sto posiada blech 19 . Z tego okresu pochodzą też and later the right of toll collecting. In 1505 the town pierwsze wzmianki o tutejszych browarnikach. possessed a bleachery. The first mentions of local W 1581 roku w Brzesku pracuje 3 szewców, 3 brewers also date back to that period. In 1581, there kowali, ślusarz, tkacz i kuśnierz. Prócz tego żyje worked 3 cobblers, 3 blacksmiths, a locksmith, a we- tu i pracuje 14 komorników 20 . aver and a furrier in Brzesko; 14 landless tenants also Jak wyglądała zabudowa miejska, nie wiemy. lived and worked there. Zapewne w przeważającej większości były to bu- We do not know what the town buildings lo- dynki drewniane. Prócz kościoła i blechu źródła oked like. Wooden buildings must have constituted wspominają o szpitalu pauperum debilum et peregri- the majority. Besides the church and the bleachery, norum płci obojga zbudowanym staraniem Grze- the sources mention the hospital for pauperum debi- gorza z Sanoka jeszcze przed 1440 rokiem, a upo- lum et peregrinorum of both sexes, which was foun- sażonym przez Spytka z Melsztyna 21 , oraz szkołę ded by Grzegorz from Sanok before the year 1440 (1596) i łaźnię 22 . and furnished by Spytek from Melsztyn, the school W 1512 roku Jan Melsztyński sprzedaje Brze- (1596) and the bath. sko wraz z okolicznymi wsiami Pawłowi Czerne- In 1512, Jan Melsztynski sold Brzesko with the mu herbu Nowina, staroście brzeskiemu, litewskie- nearby villages to Paweł Czerny of Nowina, who mu i Wojskiemu krakowskiemu. Mniej więcej was the Starosta (the Elder) of Brzesko, Lithuania w tym czasie dowiadujemy się o nowych cechach, and Wojski of Krakow. Approximately at that time jakie pojawiają się w mieście. Są to: cech szewsko- new guilds appeared in the town, namely: the guild -garbarski, krawiecki i rzemiosł różnych 23 . of cobblers and tanners, the guild of tailors and the W roku 1655 zajmują Brzesko Szwedzi. craft guild. W marcu 1657 roku zostaje ono złupione przez In 1655, Brzesko was seized by the Swedish army. wojska Jerzego Rakoczego. Na pomyślności mia- In 1657, the town was plundered by the troops of sta ujemnie odbija się też pomór z lat 1652-1653. Jerzy Rakoczy. Then the town suffered from the Miasteczko całkowicie podupada. Nadanie jesz- plague in the years 1652-1653, which only precipi- cze jednego jarmarku w roku 1669 przez króla tated its decline. In 1669, King Michał Wisniowiec- Michała Wiśniowieckiego w niczym nie zmienia ki granted Brzesko one more fair, but it did not pre- obrazu upadku Brzeska. W 1712 roku żyje i pra- vent the collapse of the town. In 1712, only four cuje tu tylko czterech rzemieślników – trzech craftsmen – three cobblers and one blacksmith – szewców i jeden kowal 24 . lived and worked in Brzesko.

1 J. Długosz , Dzieje Polski , t. IV, wyd. A.Przeździecki, Kra- 3 zob. B. Krasnowolski, Lokacyjne układy urbanistyczne na ob- ków 1870, s. 217; J. Małecki, Studia nad rynkiem regional- szarze Ziemi Krakowskiej w XIII – XIV wieku , cz. II, Kata- nym Krakowa w XVI wieku , Warszawa 1963, s. 151. log lokacyjny układów urbanistycznych , Kraków 2004, s. 37. 2 Zbiór Dokumentów Małopolskich (dalej ZDM), wyd. S. Ku- 4 W. Glodt , Brzesko. Szkic historyczny , [w:] Sprawozdanie Dy- raś i I. Sułkowska-Kurasiowa, cz. I, Kraków-Wrocław rekcji Państwowego Gimnazjum Koedukacyjnego w Brzesku za 1962-1975, nr 174. rok szkolny 1930-1931 , Brzesko 1931, s. 3-5.

72 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 24/2008 5 M. Jedynak, Przedrozbiorowe dzieje parafii Brzesko , mpis., 14 S. Mataszew, Dzieje powiatu brzeskiego ..., op.cit., 24; por. Tarnów 1973, archiwum Wyższego seminarium Du- F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski .., op.cit., s. 225. chownego w Tarnowie. 15 Joannis Dlugosz senioris canonici Cracoviensis Liber beneficio- 6 A. Pankowicz, Brzesko. Studium miasta prywatnego w okre- rum dioecesis Cracoviensis , wyd. A. Przeździecki, t. I, Kraków sie staropolskim, Brzesko 1996. 1863-1864, s. 613; Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, rkps 7 S. Mataszew , Zarys dziejów powiatu brzeskiego do roku 1772 , 5043, k. 295; Źródła Dziejowe (dalej ŹD), t. XIV, Polska XVI [w:] Ziemia Brzeska , Kraków 1966. wieku pod względem geograficzno-statystycznym , wyd. A. Pa- 8 F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski XIII – XV w. Woje- wiński, Warszawa 1886, s. 151; Starodawne Prawa Polskiego wództwo Krakowskie (powiaty południowe) , Prace Monogra- Pomniki z ksiąg rękopiśmiennych dotąd nieużywanych główniej ficzne Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie, Mo- zaś z ksiąg dawnych sądowych ziemskich i grodzkich ziemi kra- nografia 70, Kraków 1985. kowskiej , wyd. A.Z. Helcl, Kraków 1870, t. II, nr 3709. 9 B. Krasnowolski, Lokacyjne układy urbanistyczne na obsza- 16 J. Małecki, Studia nad rynkiem , op.cit., s. 65. rze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku , cz. I, Miasta Zie- 17 WAP Kraków, dok. dep. 8, 9 , 10, 11, 13 , 14. mi Krakowskiej chronologia procesów osadniczych i typologia 18 Matricularum Regni Poloniae Summaria , t. IV, wyd. układów urbanistycznych , cz. II, Katalog lokacyjnych układów Th. Wierzbowski, Warszawa 1905-1919, nr 18339. urbanistycznych , Kraków 2004. 19 zob. F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski ..., op.cit., s. 225. 10 ZDM I, s. 174. 20 BJ, rkps 5043, k. 295, ŹD XIV, s. 151. 11 Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Krakowie, Sum- 21 zob. F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski ..., op.cit., s. 225 mariusz dokumentów dotyczących hrabstwa Tarnów, i 226 oraz S. Mataszew, Dzieje powiatu brzeskiego ..., op.cit., nr 1, s. 2; zob. też S. Mataszew, Zarys dziejów powiatu brze- s. 25. skiego ..., op.cit., s. 24. 22 S. Mataszew, Dzieje powiatu brzeskiego ..., op.cit., s. 25; Ar- 12 F. Kiryk , Rozwój urbanizacji Małopolski ..., op.cit., s. 224. chiwum Metropolitarne w Krakowie, Akta Wizytacji (da- 13 S. Mataszew, Zarys dziejów powiatu brzeskiego. .., op.cit., lej A.Metr. AV), cap. 7, k. 90. s. 24; por. F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski ..., op.cit., 23 S. Mataszew, Dzieje powiatu brzeskiego ..., op.cit., s. 25. s. 223 i 225-226. 24 Tamże.

Streszczenie Abstract

Brzesko – dziś niewielkie miasteczko położone Brzesko – today a small town situated on the nad rzeką Uszwicą, lokowane w połowie XIV wie- banks of the Uszwica River, was founded in the ku rozwija się w okresie średniowiecza w 3 zasad- mid-14 th century and during the medieval period niczych etapach. developed in three basic stages. Etap pierwszy związany jest z założeniem mia- The first stage was connected with founding the sta w oparciu o ortogonalny zgeometryzowany plan town on the basis of an orthogonal geometric plan zbudowany z centralnie usytuowanego rynku oto- consisting of a centrally located market place sur- czonego ośmioma blokami przeznaczonymi pod rounded by eight blocks intended for housing pur- przyjęcie zabudowy siedliskowej. poses. Okres drugi odpowiada inwestycjom mającym The second stage involved investments which wyznaczyć trwałe i nieprzekraczalne granice ukła- were to outline the permanent and impassable du miejskiego w postaci linii umocnień obronnych. boundaries of the town layout, such as the line of Są to również czasy, w których wypełnieniu zabu- defensive fortifications. Those were also the times dową ulega wolna jeszcze przestrzeń zawarta po- when the free space between the orthogonal core między ortogonalnym jądrem a owalem narysu and the oval of the defensive fortifications was grad- obronnego. ually built in. Okres trzeci związany jest z przeniesieniem The third period was connected with the trans- trzech okolicznych wsi na status przedmieść mia- formation of the three nearby villages into the sub- sta Brzeska. Były to struktury już zagospodarowa- urbs of Brzesko town. They were already devel- ne, o cechach regularnej zabudowy trzymającej się oped structures, characterized by regular building traktów komunikacyjnych łączących ja z miastem. development along the routes communicating with Włączenie tych struktur w orbitę gospodarki miej- the town. Incorporating those structures into the skiej mogło być podyktowane, z jednej strony, efek- sphere of town economy might have been deter- tem stopniowych zmian, jakie zachodziły od mo- mined, on the one hand, by gradual changes which mentu lokacji Brzeska w zbiorze dotychczasowych had been taking place within the functions real- funkcji realizowanych przez te jednostki, z drugiej ised by those units since the foundation of Brzesko, – chęcią rozszerzenia w ten sposób potencjału go- and on the other, by the desire of expanding the spodarczego samego miasta. economic potential of the town in this way.

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 24/2008 73