NAUKA SCIENCE Rafał Malik Brzesko. Ze studiów nad rozwojem przestrzennym miasta lokacyjnego Brzesko – from the studies on spatial development of a founded town Brzesko – to niewielkie dziś miasteczko w wo- Brzesko – is today a small town in the Lesser Po- jewództwie małopolskim, powiecie brzeskim, po- land Voivodship, in Brzesko district, located in the łożone na Pogórzu Wiśnickim, nad rzeką Uszwicą. Wiśnicz Foothills on the Uszwica River. Najstarsze, nieliczne ślady pobytu grup pradzie- The oldest rare traces of the presence of prehi- jowych zbieraczy i myśliwych na terenie obecnej storic hunters and gatherers in the area of the pre- gminy Brzesko pochodzą z epoki mezolitu (8300- sent-day Brzesko district come from the Mesoli- -4500 p.n.e.). Charakterystyczne wyroby krze- thic Epoch (8300-4500 B.C.) Characteristic flint ob- mienne są pozostałością gromad, dla których eks- jects are the remnants of groups for whom forest ploatacja zasobów lasu stanowiła podstawę pierwot- exploitation constituted the basis of their primitive nej gospodarki. Właściwy rozwój osadnictwa economy. Proper development of settlement and i trwałe zasiedlenie szczególnie południowej, leżą- permanent settling especially of the southern part cej na Pogórzu części gminy, nastąpiło w począt- of the district, located in the foothills, took place at kach neolitu. W połowie V tysiąclecia p.n.e. na te- the beginning of the Neolithic. In the middle of the ren żyznych gleb Podkarpacia przybyły zza Karpat 5th millennium B.C., groups of primitive farmers gromady pierwotnych rolników i hodowców. Licz- and cattle breeders arrived from over the Carpathian ne pozostałości osad w ostatnich latach odkryto na Mountains to the settle on the fertile soil of Eastern terenie Okocimia, Poręby Spytkowskiej i Jasienia, Carpathians. Numerous settlement relics have re- a także dalej na południe, na terenie Biesiadek, cently been found in the area of Okocim, Poreba Lewniowej i Gosprzydowej w gminie Gnojnik. Spytkowska and Jasien, as well as further south in Liczne stanowiska wczesnorolniczych kultur o po- the area of Biesiadki, Lewniowa and Gosprzydowa łudniowym rodowodzie dostarczyły wielu odkryć in the Gnojnik district. Numerous sites of early agri- kamiennych narzędzi i charakterystycznych na- cultural cultures of southern origin provided many czyń. Wielość odkryć czyni w tej chwili okolice finds of stone tools and characteristic pottery. The Brzeska jednym z ważniejszych ośrodków cywili- number of finds has made the area of Brzesko one zacji wczesnorolniczej na ziemiach polskich. of more significant centres of early agricultural civi- W późniejszych stuleciach neolitu na ten teren lization in the area of Poland. In the later centuries przybyła ludność kultury pucharów lejkowatych, of the Neolithic, the people of the Funnel Beaker która wprowadziła nowe sposoby uprawy ziemi culture arrived in this area, who introduced new z zastosowaniem sprzężajnej orki. Wyjałowienie ways of soil cultivation with the use of animal drawn ziemi w warunkach prymitywnego rolnictwa było ploughs. Therefore, making the soil barren was the główną przyczyną poważnego kryzysu osadnictwa main reason of a serious settlement crisis in the w epoce brązu (1700-800 p.n.e.) oraz pierwszych Bronze Age (1700-800 B.C.) and the first centuries stuleciach epoki żelaza. Centrum osadnictwa tych of the Iron Age. In those times, the settlement cen- czasów stanowiła rozległa Kotlina Zakliczyńska, tre was the vast Zakliczyn Valley from which the Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews 66 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 24/2008 skąd tylko sporadycznie penetrowano środowisko forests in the foothills were only sporadically pene- lasów Pogórza. W II-III wieku n.e. nastąpił ponow- trated. In the 2 nd – 3 rd century A.D., prehistoric set- ny rozwój pradziejowego osadnictwa. W późnej tlements developed anew. In the late phase of the fazie okresu rzymskiego na krawędzi Pogórza, na Roman period, settlements of the Przeworsk cultu- terenie Jadownik, Okocimia i Jasienia istniały osa- re people existed along the foothills boundary, in dy ludności kultury przeworskiej. Jeszcze w XIX w. the area of Jadowniki, Okocim and Jasień. Roman znaleziono w Brzesku rzymskie monety. Ostatnio coins were found in Brzesko as late as the 19 th cen- w nieodległym Bessowie, Okulicach i Strzelcach tury. Recently, some pottery kilns, a lime kiln and Małych odkryte zostały m.in. piece garncarskie, wa- traces of local iron smelting have been discovered piennik, ślady miejscowego wytopu żelaza. Szcze- in the nearby Bessow, Okulice and Strzelce Małe. gólnie charakterystyczne dla tych czasów są wiel- Huge storage vessels used for storing grain are par- kie naczynia zasobowe, służące do przechowywa- ticularly characteristic for those times. The fact that nia ziarna. Powszechność ich znajdowania na miej- they commonly occurred among the relics of pre- scu pradziejowych wiosek dowodzi rozwoju rol- historic villages seems to prove that agriculture flo- nictwa na żyznych glebach Pogórza. urished on the fertile soil of the foothills. W okresie wczesnego średniowiecza najważniej- In the early Middle Ages, the most important szym stanowiskiem w okolicach Brzeska był gród site in the area of Brzesko was the hill fort on the na wzgórzu Bocheniec w Jadownikach, odkryty Bocheniec hill in Jadowniki, discovered in 1907. It w 1907 roku. Był to jeden z ważniejszych obiek- was one of the most significant objects of defensive tów architektury obronnej doby plemiennej, zwią- architecture of the tribal era, associated with the zany z istniejącym w Małopolsce państwem Wi- Vistulan state existing in Lesser Poland. The fort ślan. Gród istniał w IX-X wieku, a jego upadek wią- existed in the 9 th – 10 th century, and its collapse was zał się z kryzysem starej organizacji państwowej connected with the crisis of the old state organisa- w czasach pierwszych Piastów. Wokół grodu ist- tion during the times of the first Piast dynasty ru- niała sieć osad nieobronnych. lers. The fort was surrounded by a network of unfor- Zapisy historyczne podają, że w XIII w. Brze- tified settlements. sko było osadą przy drodze z Krakowa na Ruś i Wę- According to historic records, in the 13 th centu- gry 1. Lokowane przez Melsztyńskich za zgodą kró- ry Brzesko was a settlement located on the route lowej Jadwigi, która w 1385 roku wydała akt loka- from Krakow to Rus and Hungary. It was founded cyjny na prawie magdeburskim2. Wtedy też roz- by the Melsztynski family, with the approval of począł się proces urbanizacji i kształtowania szla- Queen Hedwig who in 1385 granted the royal act ków komunikacyjnych, które funkcjonują do dnia of its location on Magdeburg Law. Then the pro- dzisiejszego. W centrum miasta zachował się śre- cess of urbanisation, and formation of communica- dniowieczny układ urbanistyczny z kwadratowym tion routes which have been functioning until the rynkiem i gotyckim kościołem pw. św. Jakuba present day, began. The medieval urban planning z 1447 roku 3. layout with a square market place and the Gothic Brzesko posiada nader skromną bibliografię. church of St. James from 1447 has been preserved Jego historią zajmowali się W. Glodt, który bo- in the town centre. dajże jako pierwszy nakreślił skromny szkic hi- The bibliography concerning Brzesko is very storyczny tego miasta 4, M. Jedynak 5 – badający poor. The following people have researched its hi- przedrozbiorowe dzieje parafii brzeskiej oraz story: W. Glodt who seems to have been the first to A. Pankowicz 6 i S. Mataszew 7. Do istotniejszych draw a modest historical outline of the town, M. Je- prac opisujących dzieje Brzeska w przeszłości na- dynak who researched the history of the Brzesko leży rozprawa F. Kiryka badającego dzieje Brze- parish before the Partition of Poland, and A. Pan- ska w oparciu o liczne źródła pisane i materialne 8. kowicz and S. Mataszew. One of the most signifi- Z nowszych opracowań tego typu należy wymie- cant works describing the past of Brzesko was the nić monografię B. Krasnowolskiego badającego treatise of F. Kiryk researching the history of Brze- lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Zie- sko basing on numerous written records and mate- mi Krakowskiej powstałe pomiędzy XIII a XIV rial sources. Among more recent studies there is wiekiem 9. a monograph by B. Krasnowolski who did research Pierwsza wzmianka o Brzesku wymieniająca on urban planning layouts of towns founded in the Brzesko jako oppidum i przenosząca tę miejsco- area of Krakow Province between the 13 th and 14 th wość z prawa polskiego na prawo niemieckie po- century. chodzi z roku 1385 10 . Zasadźcy miasta nie znamy. Brzesko was mentioned for the first time in 1385 Wiemy, że w drugiej połowie XIV wieku Brzesko as an oppidum and was transferred from the Polish należało do Spycimira Lelewity, protoplasty rodu into the German law. The founder of the town is Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 24/2008 67 Tarnowskich i Melsztyńskich 11 . W oparciu o dy- not known. It is known, however, that in the se- plom z roku 1344 F. Kiryk sugeruje, że lokacja cond half of the 14 th century Brzesko belonged to Brzeska mogła mieć miejsce w drugim piętnasto- Spycimir Lelewita, the predecessor of the Tarnow- leciu panowania Kazimierza Wielkiego, a inicja- ski and Melsztynski families. On the basis of a di- tywę lokacji winno się przypisać Spycimirowi (zm. ploma from 1344, F. Kiryk suggested that the foun- 1352), względnie jego synom – Janowi i Rafałowi ding of Brzesko could have taken place during the – którzy odziedziczyli po nim olbrzymie dobra second fifteen years of the reign of Casimir the Great ziemskie 12 . (Kazimierz Wielki), and the founder’s initiative sho- Niewiele wiemy o powstaniu parafii w Brze- uld be ascribed either to Spycimir (d. 1352) or his sku. Pierwsze wzmianki źródłowe o niej pocho- sons – Jan and Rafal – who inherited from him enor- dzą dopiero z lat 1470-1487. Obejmowała ona mous estates. w tym okresie poza samym miastem Brzeskiem We do not know much how the parish of Brze- wieś Brzezowiec 13 .