pomorskie forum bezpieczeństwa
NR II (9)/2020 ISSN: 2543-6392 Pomeranian Security Forum • Rada naukowa • prof. dr hab. Jerzy BĘDŹMIROWSKI – Akademia Marynarki Wojennej Opracowanie graficzne: dr hab. Dariusz BUGAJSKI – Akademia Marynarki Wojennej Beata Króliczak-Zajko kmdr por. Mirosław CHMIELIŃSKI – Akademia Marynarki Wojennej Machina Druku prof. dr hab. Leopold CIBOROWSKI – Akademia Marynarki Wojennej prof. dr hab. Bogusław JAGUSIAK – Wojskowa Akademia Techniczna Skład i łamanie: prof. dr hab. Czesław JARECKI – Akademia Marynarki Wojennej Karol Cyranowicz prof. dr hab. Antoni F. KOMOROWSKI – Akademia Marynarki Wojennej dr hab. Grzegorz KRASNODĘBSKI – Akademia Marynarki Wojennej dr Jerzy KUPIŃSKI – Akademia Marynarki Wojennej Druk: dr hab. Krzysztof LIGĘZA – Akademia Marynarki Wojennej Machina Druku prof. dr hab. Andrzej MAKOWSKI – Akademia Marynarki Wojennej www.machinadruku.pl dr hab. Jarosław MICHALAK – Akademia Marynarki Wojennej dr Cristian-Emil MOLDOVEANU – Military Technical Academy „Ferdinad I” of Bucharest, Rumunia Wydawca: prof. dr hab. Krzysztof FICOŃ – Akademia Marynarki Wojennej Wydział Dowodzenia i Operacji Morskich dr hab. Bartłomiej PĄCZEK – Akademia Marynarki Wojennej dr hab. Dariusz SKALSKI – Umański Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny AKADEMIA MARYNARKI WOJENNEJ im. Pawła Tyczyny 81-127 Gdynia, ul. inż. Śmidowicza 69 prof. dr hab. Tomasz SZUBRYCHT – Akademia Marynarki Wojennej http://www.wdiom.amw.gdynia.pl/pomorskie- dr hab. Jarosław TESKA – Akademia Marynarki Wojennej -forum-bezpieczenstwa/ dr Ewa ZIELIŃSKI – Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu prof. nadzw. dr hab. Jan ZYCH – Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Częstochowie
Recenzenci © Wszelkie prawa zastrzeżone. dr Jennet ARSHIMOWA – NEW HSE Żadna część, jak i całość zaprezentowanego dr Jerzy BIELEC – Polskie Towarzystwo Ergonomiczne dr Agnieszka FALBA – Areszt Śledczy w Gdańsku opracowania, nie może być powielana i rozpo- dr inż. Marlena GĄSIOR-GŁOGOWSKA – Politechnika Wrocławska wszechniana w jakiejkolwiek formie i w jaki- dr Piotr LIZAKOWSKI – Akademia Marynarki Wojennej kolwiek sposób, w tym także elektroniczny lub dr Edyta ŁOŃSKA – Akademia Marynarki Wojennej mechaniczny, na wszelkich polach eksploata- dr inż. Krzysztof REDLARSKI – Politechnika Gdańska cji, włącznie z szeroko pojętą digitalizacją, fo- dr Grażyna RÓŻAŃSKA – Akademia Pomorska w Słupsku tokopiowaniem lub kopiowaniem, obejmują- dr hab. Dariusz SKALSKI – Umański Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny cym także zamieszczanie w Internecie – bez im. Pawła Tyczyny pisemnej zgody autorów. Jakiekolwiek użycie mgr Klaudia SKELNIK – Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku lub wykorzystanie utworów w całości lub w części bez zgody autorów jest zabronione Kolegium redakcyjne pod groźbą konsekwencji prawnych. mgr inż. Tomasz PŁUCIENNIK – redaktor naczelny dr Małgorzata KOCHAŃSKA – zastępca redaktora naczelnego mgr Jolanta MARTUSZEWSKA ISSN: 2543-6392 mgr Marika SOKÓŁ – przewodnicząca samorządu doktorantów mgr Robert WÓDKIEWICZ [email protected] spis treści contents
Drodzy Czytelnicy! 3
Koło Naukowe Bezpieczeństwa Morskiego AMW 4
Marietta Cybulska, Dariusz Skalski, Paulina Kreft, Aleksandra Wojtas Bezpieczeństwo wodne a parawaning na plażach Darłowa 5 The water safetyand the issue of windscreening on the beaches in Darlowo
Henryk Musa KOT Opowieści mew 15
Joanna Kryger, Zdzisław Kryger ORP Krakowiak w działaniach na wodach Sporadów w relacji artylerzysty Ryszarda Bartoszki 17 ORP Krakowiak in action on Sporadian waters in an account by gunner Ryszard Bartoszko
Jolanta Martuszewska Edukacja wobec postrzegania bezpieczeństwa Polski w XXI w. 25 Education in the perception of Poland’s securityin the XXI century
Dariusz Skalski, Dawid Czarnecki, Małgorzata Kochańska, Michał Tuz Motywacja w zarządzaniu w administracji publicznej 31 Motivation in public management
Marcin Wysocki Wpływ uwarunkowań demograficznych na bezpieczeństwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów 39 Influence of demographic conditions on the security of the Polish-Lithuanian Commonwealth Waldemar Walczak Nadużycie władzy funkcjonariusza publicznego – analiza znamion 47 przestępstwa korupcji Abuse of public official’s power – analysis birthmarks of corruption offense
Cezary Pawlak Ryzyko pogłębiania subiektywizmu w postrzeganiu bezpieczeństwa – 63 rola edukacji w czasach idiokracji The risk of deepening subjectivism in the perception of security – the role of education in the times of idiocracy pomorskie forum bezpieczeństwa
•
Drodzy Czytelnicy!
Dziś oddajemy w Wasze ręce następny numer PFB. Po- dobnie jak cały świat, my również przygotowujemy się do nadejścia trzeciej fali pandemii COVID-19. Jest to trudny czas dla nas wszystkich, bez podziału na płeć czy też kate- gorie wiekowe. Tak osoby pracujące, jak i osoby już mniej zaangażowane zawodowo, swoją aktywność przenoszą w dużej mierze do Internetu. Korzystając z niego, mu- simy jednak pamiętać o zagrożeniach, które z tego wyni- kają. Pamiętajmy o ostrożności w korzystaniu z różnych portali w czasie robienia zakupów. Nie zapominajmy, że środowiska przestępcze coraz śmielej poruszają się po Internecie i wykorzystują brak naszej ostrożności lub po prostu niewiedzę. Bardzo łatwo jest ulec oszustom, a droga dochodzenia swoich praw jest niezwykle długa i nie zawsze kończy się dla nas korzystnie. Czytajmy więc wiadomości (na temat ustalonych sposobów oszukiwania nas przez przestęp- ców) nadsyłane nam przez banki, w których posiadamy konta i które prowadzą nasze rachunki i stosujmy się do zawartych w nich zaleceń. Nie ujawniajmy bezreflek- syjnie w sieci swoich danych osobowych. Zanim po- dejmiemy jakieś decyzje w sprawie dokonania zakupów on-line, sprawdzajmy, czy sklep, w którym zamawiamy towar, naprawdę istnieje. Czytajmy opinie o nim i do- piero wtedy zlecajmy bankowi przelew gotówki. W tym miejscu apelujemy do naszych młodych czytelników, aby pomagali osobom starszym w takich sprawach. Pa- miętajmy, że osoby starsze mogą nie znać komputera tak dobrze jak Wy. Bądźmy więc odpowiedzialni i solidarni w tak trudnych czasach.
Drodzy Czytelnicy, zbliżają się święta Bożego Narodze- nia. Z tej okazji cały Zespół Redakcyjny Pomorskiego czymy Wam optymizmu i wiary, że pandemia kiedyś się Forum Bezpieczeństwa chce życzyć Wam i Waszym ro- skończy, a my będziemy ją wspominać jak bardzo złe dzinom zdrowia, spokoju i aby były one także dla Was doświadczenie i cieszyć się, że jednak przetrwaliśmy! szczęśliwe. Życzymy Wam również szczęśliwego No- wego Roku 2021, bez COVID-19, bez strachu o zdrowie Tomasz Płuciennik i życie Wasze oraz tych, na których Wam zależy. Ży- redaktor naczelny PFB
http://www.wdiom.amw.gdynia.pl/pomorskie-forum-bezpieczenstwa/
https://www.facebook.com/bezpieczenstwoformacjimundurowych3 NR II (9/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
Koło Naukowe Bezpieczeństwa Morskiego AMW
Koło Naukowe Bezpieczeństwa Morskiego Państwa Opiekunami koła są dr Piotr Lizakowski oraz dr Mar- działa przy Wydziale Dowodzenia i Operacji Morskich. cin Fitas. Zawsze służą pomocną dłonią i dobrym sło- Swoją działalność rozpoczęło w 2009 r. Jest to zespół wem. Przewodniczącą jest Anna Mazanka, studentka osób pełnych pasji i głodnych wiedzy w zakresie ogól- 5. roku na kierunku bezpieczeństwo narodowe. Jej za- nie pojętego bezpieczeństwa, które realizują postawione stępcą jest Kinga Drozd, również studentka 5. roku na sobie cele. Poszerzają własne umiejętności i doświad- tym samym kierunku. Zarząd tworzy również sekretarz/ czenie, które z pewnością przydadzą się w dalszym życiu skarbnik, funkcję tę pełni Alicja Wiśniewska, która jest zawodowym. Misją koła jest promowanie wiedzy o bez- na tym samym kierunku i też na 5. roku studiów. Koło pieczeństwie nie tylko morskim, ale i ogólnym. liczy 24 członków i stale się powiększa. Zaletą członko- My, członkowie koła, chętnie organizujemy konfe- stwa w naszym kole jest fakt, że kończąc studia, wcale nie rencje dotyczące powyższych tematów oraz bierzemy przestajesz być członkiem. Możesz dalej wspólnie z nami w nich udział, poruszając ciekawe zagadnienia. Odwie- działać, uczestniczyć w konferencjach, prelekcjach i wy- dzamy miejsca, które są ważne w kulturze naszego kraju. jazdach. Bierzemy udział w akcjach charytatywnych oraz promu- Inicjatywy ostatnich miesięcy: jemy te, które naszym zdaniem są ważne dla społecznego Już teraz możemy poinformować, że 23 kwietnia zdrowia i ogólnego poczucia bezpieczeństwa. Współpra- 2021 r. odbędzie się dwupanelowa Konferencja Naukowa cujemy z wieloma szkołami wyższymi i instytucjami, pt. „Służby mundurowe wobec wyzwań i zagrożeń dla które zajmują się podobną tematyką. Naszym celem jest bezpieczeństwa”. Organizujemy je wspólnie z Kołem Na- dotarcie do jak najszerszego grona ludzi i uświadomie- ukowym z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. nie im, że zapewnienie bezpieczeństwa dotyczy każdego Promujemy oddawanie krwi poprzez publikację zdjęć człowieka i wielu dziedzin jego życia, że warto pochylić z naszym wizerunkiem na fanpage’u koła. się nad rozważaniami w tym temacie i zacząć działać, Dzięki współpracy ze Stowarzyszeniem Traugutt.org aby zapewnić sobie i bliskim poczucie braku zagrożenia. oraz Wyklęci na Powiślu udało nam się przekazać dużą Kolejnym celem jest rozwijanie atmosfery koleżeń- ilość żywności potrzebującym seniorom w Malborku. stwa i współpracy pomiędzy członkami koła oraz jego Promujemy akcję #zostańwdomu i #kupnawynos, sympatykami, współpraca z organizacjami o podobnym udostępniając filmiki na temat różnych ciekawostek do- motywie działania. Podstawowym celem jest jednak tyczących sytuacji pandemii. działalność na rzecz Wydziału Dowodzenia i Operacji Uczestniczyliśmy w Kongresie Bezpieczeństwa Mor- Morskich oraz Akademii Marynarki Wojennej. Ponadto skiego, który był zorganizowany przez naszą Alma Mater celem każdego z nas jest również poszerzenie wiedzy we współpracy z Biurem Bezpieczeństwa Narodowego. własnej oraz zdobycie doświadczenia i znajomości, które Bierzemy również udział w sportowych imprezach, mogą zaowocować w przyszłości. Dążymy do rozwoju takich jak np.: bieg „Iskra”, „w którym nasi członkowie zainteresowań naszych członków. Wdrażamy, we współ- wystąpili w kategorii bosmańskiej i pokonali dystans pracy z wykładowcami uczelni, naszych członków do 13,5 km. projektów badawczych i naukowych. Staramy się rozwi- W roku 2020 czterech członków koła uczestniczyło jać umiejętności organizacyjne i interpersonalne człon- w części eksperymentalnej projektu realizowanego przez ków koła poprzez współpracę w organizacji różnych Stowarzyszenie Studiów i Analiz Bezpieczeństwa i Za- przedsięwzięć, takich jak choćby dni otwarte lub konfe- kład Wsparcia WDiOM dotyczącej weryfikacji dawnych rencje naukowe. Cały czas poszukujemy osób młodych, technik samoratownictwa wodnego oraz ich adaptacji do pełnych pasji, zaangażowania oraz odwagi do obcowa- współczesnych potrzeb; wyniki zostały przedstawione nia z ludźmi. podczas III konferencji On Duty.
NR II (9)/2020 4 pomorskie forum bezpieczeństwa
Marietta Cybulska1, Dariusz Skalski1, Paulina Kreft1, Aleksandra Wojtas1
1 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. J. Śniadeckiego w Gdańsku, Wydział Kultury Fizycznej, Zakład Pływania i Ratownictwa Wodnego Bezpieczeństwo wodne a parawaning na plażach Darłowa The water safetyand the issue of windscreening on the beaches in Darlowo
Streszczenie: Praca składa się z dwóch części – teore- nostycznego, które dostarczyło danych statystycznych tycznej i śledczej. Część teoretyczna omawia najważ- opinii publicznej. Realizacja celów badawczych pozwoliła niejsze kwestie związane z bezpieczeństwem w ob- rozwiązać problemy badawcze i potwierdzić większość szarach przybrzeżnych kąpielisk i ich podstawowymi założeń dotyczących hipotez roboczych, w tym główną zagrożeniami. Przedstawiono również rolę samorządu koncepcję mówiącą, że „zdaniem mieszkańców Darłowa terytorialnego w zapewnieniu bezpieczeństwa na tere- »przesiewanie« niekorzystnie wpływa na bezpieczeń- nie kąpielisk oraz podstawę organizacyjną ratownictwa stwo osób spędzających wakacje na plaży”. wodnego. Wskazano też na problem „przesiewu”, czyli nadmiernego korzystania z ekranów plażowych jako Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, „parawaning”, woda, bariery dla przestrzeni plażowej – współczesnego za- Darłowo, kąpielisko, plaża, ratownicy wodni grożenia bezpieczeństwa w przybrzeżnych kąpieliskach. Ostatnim elementem części teoretycznej jest dyskusja Summary: The thesis consists of two parts – theoretical o kampaniach edukacyjnych realizowanych przez miasto and investigative. The theoretical part discusses the most Darłowo, których celem jest zwiększenie bezpieczeństwa important issues related to safety in the areas of coastal na darowskich plażach, między innymi poprzez uświado- bathing waters and its basic threats. The role of local go- mienie społeczeństwu zagrożeń związanych z „badaniem vernment in ensuring safety in the area of bathing areas przesiewowym”. and the organizational basis of water rescue were also Głównym celem części badawczej było: Zapoznanie presented. The problem of „screening” was also indicated, się z opiniami mieszkańców Darłowa na temat zasadno- i.e. excessive use of beach screens as a barrier to beach ści korzystania z ekranów plażowych i ich wpływu na bez- space as a contemporary security threat in coastal bathing pieczeństwo osób odpoczywających na plażach Darłowa areas. The last element of the theoretical part is a discus- w sezonie letnim. Ponadto wyznaczono następujące cele sion of educational campaigns implemented by the city of szczegółowe dotyczące prowadzenia badań: określenie, Darłowo, which aim is to increase safety on the Darłowo w jakim stopniu i z jakich powodów mieszkańcy Darłowa beaches, among others, by developing public awareness korzystają z ekranów plażowych podczas odpoczynku of the risks associated with „screening.” nad morzem, ustalenie opinii mieszkańców Darłowa na The main purpose of the research part of the study temat naruszenia bezpieczeństwa osób wypoczywają- was: To learn the opinions of Darłowo residents about cych na plaży wynikającego z korzystania z ekranów, the legitimacy of using beach screens and their impact określenie popularności i oceny kampanii edukacyjnych on the safety of people resting on Darlowo beaches in the prowadzonych przez miasto Darłowo w opinii mieszkań- summer season. In addition, the following specific obje- ców. Analizę przeprowadzono przy użyciu badania diag- ctives were set for conducting the research: determining
5 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
to what extent and for what reasons residents of Darłowo społeczne, kulturowe i religijne”1. Jednocześnie termin use beach screens duringrest by the sea,establishing the ten posiada wiele definicji uwzględniających zakres te- opinion of the inhabitants of Darłowo on the threats to matyczny, pod jakim zostaje rozpatrywany. the safety of people relaxing on the beach resulting from Przegląd dostępnych definicji pojęcia bezpieczeństwa the use of screens.determining the popularity and evalu- watro rozpocząć od jego etymologii. „Z języka łacińskiego ation of educational campaigns conducted by the city of bezpieczeństwo – securitas, czyli mitologiczne uosobie- Darłowo in the opinion of residents. nie zaufania, następnie sinecura (bez pieczy) składa się The research has been conducted with the use of z dwóch członów: sine (bez) i cura (piecza, zmartwienie, a diagnostical survey, which provided the statistical data strach, obawa)”2. W tej formie bezpieczeństwo rozumiane of public opinions. Realization of research goals allowed było więc pierwotnie jako stan, w którym podmiot pozba- to solve research problems and confirm most of the as- wiony jest zmartwień i szeroko rozumianego strachu czy sumptions of working hypotheses. The implementation obawy. Bezpieczeństwo może być jednak stanem, czyli of the objectives of the research made it possible to potocznie zwanym poczuciem bezpieczeństwa, ale też solve the problems of research and confirmation of the pewnym procesem, który zmierza ku zapewnieniu tego assumptions of most working hypotheses, thus confir- poczucia wskazanym podmiotom. ming the main hypothesis saying that „in the opinion of Darłowo residents, »screening« adversely affects the safety of people vacationing on the beach.” Bezpieczeństwo osób przebywających na obszarach wodnych w świetle obowiązujących przepisów Key words: safety, water, „windscreening”, Darlowo, wa- tering place, beach, lifeguards Aspekt bezpieczeństwa nad wodą powinien być rozpa- trywany już od momentu, w którym człowiek decyduje się spędzić czas na tego rodzaju aktywności. „Środowisko Wprowadzenie wodne, mimo iż stanowi środowisko pierwotne wraz Wakacje i urlop nad morzem kojarzą się z relaksem z przyjściem na świat staje się dla człowieka śmiertelnym i beztroską. To czas, który możemy wykorzystać na wy- zagrożeniem. Każdego roku na świecie śmierć wskutek poczynek, rekreację i przygody. Jednak bezlitosne staty- utonięcia – na wszystkich akwenach – ponosi ok. 400 styki wskazują, że co roku nad polskim morzem docho- tys. osób”3. Zatem już w momencie podjęcia decyzji dzi do zdarzeń niebezpiecznych, zagrażających zdrowiu, o spędzeniu czasu nad wodą każdy człowiek powinien a nawet życiu użytkowników kąpielisk. Niestety, więk- zapoznać się z zasadami zachowania się w obszarze wod- szość z nich związana jest z niedostosowaniem się pla- nym i przepisami, do których przestrzegania jest zobo- żowiczów do zasad panujących w obrębie kąpielisk. Sto- wiązany. sunkowo nowym, lecz stale narastającym problemem Dla uzupełnienia warto podać jeszcze definicję ze szczególnie kąpielisk należących do mniejszych miej- słownika języka polskiego przytoczoną przez autorów scowości, które charakteryzują się wąskimi plażami, jest literatury przedmiotu, która wskazuje, że: bezpieczeństwo tak zwany „parawaning”, czyli nadmierne wykorzysty- to „stan niezagrożenia, spokoju, pewności, a także stan wanie parawanów plażowych w celu odgradzania miej- psychiczny albo prawny, w którym jednostka ma poczu- sca na plaży niezgodnie z ich pierwotnym zastosowa- cie pewności, oparcie w drugiej osobie lub sprawnie dzia- niem. „Parawaning” wpisał się na stałe w krajobraz pol- łającym systemie prawnym; przeciwieństwo zagrożenia”4. skich kąpielisk i stał się raczej ich niechlubną cechą Stan zagrożenia określany inaczej mianem niebezpie- charakterystyczną stanowiącą podstawę drwin i żartów czeństwa, czyli brakiem subiektywnego i obiektywnego obcokrajowców. Najważniejszym jednak problemem poczucia bezpieczeństwa, jest natomiast definiowany wynikającym z tego zjawiska społecznego jest negatywny jako: „poczucie zagrożenia ze strony niestabilnego po- wpływ na bezpieczeństwo w obszarze kąpielisk poprzez utrudnienia pracy ratowników wodnych.
1 W. Pokruszyński, Bezpieczeństwo. Teoria i praktyka, Wyższa Bezpieczeństwo Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie, Józefów 2012, jako podstawowa potrzeba egzystencji s. 78–89 człowieka 2 S. Dębski, D. Skalski, P. Lizakowski, A. Stanula, R. Zwara, Aspekty prawne bezpieczeństwa nad wodą, [w:] P. Lizakowski, D. Skalski, Bezpieczeństwo jest terminem interdyscyplinarnym. S. Dębski, R. Gawrych, Bezpieczeństwo, zdrowie i kultura fizyczna, W myśl tego stwierdzenia jest ono tożsame z wieloma Wybrane zagadnienia, t. 6, Pomorska Szkoła Wyższa, Gdynia– dziedzinami nauki. Występuje więc w zakresie nauk –Gdańsk–Starogard Gdański 2017, s. 100. 3 społecznych, humanistycznych, ale też prawnych i eko - I. Michniewicz, Ratownictwo wodne w Polsce – wstęp do ana- lizy krytycznej, „Bezpieczeństwo. Teoria i Praktyka” nr 2/2018, s. 101. nomicznych. Aspekt bezpieczeństwa można rozpatrywać 4 P. Lizakowski, S. Kowalski, S. Dębski, A. Fitas, J. Flisikowski, Pod- zatem w wielu z pozoru odrębnych od siebie kategoriach. stawowe ujęcia zagadnienia bezpieczeństwa, [w:] W. Moska, S. Przy- Można wyróżnić bezpieczeństwo „polityczne, ekono- bylski, D. Skalski, (red. nauk.), Ratownictwo Wodne, Sport Pływacki miczne, militarne, publiczne, ekologiczne, informacyjne, i Kultura Fizyczna w Teorii i Praktyce, t. 4, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. J. Śniadeckiego, Gdańsk 2017, s. 97.
NR II (9)/2020 6 pomorskie forum bezpieczeństwa
rządku, w którym żyjemy”5. Można jednocześnie wskazać, związanej z ratowaniem ludzkiego życia liczy się każda że brak bezpieczeństwa czy jego zagrożenie powstają sekunda. w sytuacjach, w których podmioty prawidłowo postrzegają i interpretują rzeczywisty, realny stan zagrożenia ze- wnętrznego. Przedmiot i cel badań Przedmiotem badań jest opinia mieszkańców Darłowa na temat zasadności stosowania parawanów plażowych i ich „Parawaning” jako utrudnienie wpływ na bezpieczeństwo osób wypoczywających na dar- pracy ratowników i pośrednie zagrożenie łowskich plażach w sezonie letnim. bezpieczeństwa na kąpieliskach Celem głównym badań jest: nadmorskich Poznanie opinii mieszkańców Darłowa na temat za- Większości niebezpieczeństw występujących na kąpieli- sadności stosowania parawanów plażowych i ich wpływu skach nadmorskich można zwyczajnie uniknąć dzięki na bezpieczeństwo osób wypoczywających na darłow- rozwadze, umiejętnemu korzystaniu z ich obszaru i do- skich plażach w sezonie letnim. stosowaniu się do panujących w ich obrębie zasad. Nie- Celami szczegółowymi autorka określiła natomiast: stety, wiele osób podejmuje działania ryzykowne, które • Ustalenie, w jakim stopniu i z jakich powodów miesz- stanowią zagrożenie ich życia lub zdrowia. W takich sy- kańcy Darłowa korzystają z parawanów plażowych tuacjach niezbędna jest natychmiastowa interwencja ze w czasie wypoczynku nad morzem. strony ratowników wodnych, którzy monitorują obszar • Ustalenie opinii mieszkańców Darłowa na temat za- kąpielisk i są w każdej chwili gotowi do podjęcia akcji ra- grożeń dla bezpieczeństwa osób wypoczywających towniczej. Na nich też czekają utrudnienia, które związane na plaży wynikających ze stosowania parawanów. są z niewłaściwym korzystaniem z kąpielisk przez wypo- • Ustalenie popularności i oceny kampanii edukacyj- czywające osoby. nych prowadzonych przez miasto Darłowo w opinii W ostatnim czasie coraz częściej dostrzegane jest mieszkańców. utrudnienie w pracy ratowników wodnych wynikające z tak zwanego „parawaningu”, czyli niewłaściwego, nad- miernego wykorzystywania parawanów plażowych, Problemy badawcze, pytania badawcze których pierwotnym celem jest ochrona przed wiatrem. i hipotezy robocze Parawany na polskich plażach zaczęły być jednak wyko- W badaniach przyjęto następujące problemy badawcze: rzystywane głównie w celu odgrodzenia miejsca na plaży Jaką opinię na temat wpływu „parawaningu” na bezpie- i zapewnienia sobie namiastki prywatności w miejscu czeństwo osób wypoczywających na plaży wyrażają publicznym, co – jak sam opis sytuacji wskazuje – jest mieszkańcy miasta Darłowa? paradoksalne. Niemniej jednak turyści coraz częściej od- Problemy szczegółowe: gradzają się parawanami od innych osób, co stanowi rów- 1. Czy mieszkańcy miasta Darłowa często korzystają nież problem w kwestii nadmiernego zagradzania po- z parawanów plażowych? wierzchni plaży i braku miejsca dla innych uczestników 2. Jakimi motywami kierują się mieszkańcy miasta plażowego wypoczynku. Darłowa, którzy korzystają z parawanów plażowych? Tradycja ustawiania parawanów plażowych jest feno- 3. Czy w opinii mieszkańców miasta Darłowa, „para- menem plażowiczów wypoczywających nad Morzem waning” utrudnia pracę ratowników wodnych? Bałtyckim. Jest ona niezrozumiała i zadziwiająca szcze- 4. Jaki poziom wiedzy na temat bezpieczeństwa wod- gólnie dla zagranicznych turystów. W ostatnim czasie tak nego wykazują mieszkańcy miasta Darłowa? zwany „parawaning” stał się powodem wielu żartów pły- 5. Czy według mieszkańców miasta Darłowa wprowa- nących z zagranicy i wyrażanych również przez część dzenie zakazu „parawaningu” przyczyniłoby się do rodaków, którzy oceniają go nawet jako przejaw braku zwiększenia bezpieczeństwa w kąpieliskach? kultury i niedostosowania do zasad współżycia spo 6. Czy mieszkańcy miasta Darłowa znają kampanię łecznego. Respekt Bałtyk i Kapitana Parawana? Najważniejszym jednak problemem związanym z nad- 7. Jak mieszkańcy miasta Darłowa oceniają akcje pro- miernym korzystaniem z parawanów jest utrudnienie mocyjne realizowane przez organy miasta w aspek- pracy ratownikom wodnym. W sytuacjach zagrożenia cie zwiększenia bezpieczeństwa poprzez zmniej- bezpieczeństwa niezwykle ważny jest czas, w którym ra- szenie liczby parawanów na plaży? townicy mogą dotrzeć do osób poszkodowanych. Gęsto W niniejszych badaniach przyjęto następujące hipo- porozstawiane na plażach parawany utrudniają ratowni- tezy: kom to zadanie. Niejednokrotnie ich bieg do brzegu przy- W opinii mieszkańców miasta Darłowa „parawaning” pomina bieg przez płotki, gdyż zamiast omijać budowle wpływa negatywnie na bezpieczeństwo osób wypoczy- turystów biegną przed siebie, wiedząc, że w ich pracy wających na plaży. 1. Większość mieszkańców miasta Darłowa rzadko 5 S.S. Dębski, D. Skalski, P. Lizakowski, A. Stanula, R. Zwara, korzysta z parawanów plażowych. Aspekty prawne bezpieczeństwa nad wodą, op. cit., s. 100.
7 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
2. Mieszkańcy miasta Darłowa korzystają z parawanów 30%30% plażowych głównie po to, by odgrodzić się od in- 40% 25% nych plażowiczów. 15% 3. W opinii mieszkańców miasta Darłowa „parawaning” 20% utrudnia pracę ratowników wodnych. 4. Mieszkańcy miasta Darłowa prezentują przeciętny 0% poziom wiedzy na temat bezpieczeństwa wodnego. zdecydowanie tak raczej nie 5. Według mieszkańców miasta Darłowa wprowadze- raczej tak zdecydowanie nie nie zakazu „parawaningu” przyczyniłoby się do zwiększenia bezpieczeństwa w kąpieliskach. Rysunek 1. Popularność parawanów w postawach 6. Większość mieszkańców miasta Darłowa zna kam- respondentów panię Respekt Bałtyk i Kapitana Parawana. Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego 7. Mieszkańcy miasta Darłowa oceniają pozytywnie badania. akcje promocyjne realizowane przez organy miasta w aspekcie zwiększenia bezpieczeństwa poprzez Tabela 1. Popularność parawanów w postawach respondentów zmniejszenie liczby parawanów na plaży. Czy rozkłada Pan(i) parawany, będąc na plaży? Zdecydowanie tak 15 Raczej tak 25 Metody, techniki i narzędzia badawcze Odpowiedzi Badania prowadzone z wykorzystaniem metody sondażu Raczej nie 30 diagnostycznego dotyczą analizy próby badawczej, która Zdecydowanie nie 30 reprezentuje ogólną, badaną populację. W przypadku Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania. przedmiotowego badania została wybrana próba repre- zentacyjna, składająca się ze 100 losowo wytypowanych osób należących do populacji mieszkańców miasta Dar- W sumie 40% respondentów przyznało, że rozkłada łowo. parawany plażowe, będąc na plaży. W tej grupie tylko 15% wybrało wariant zdecydowanie tak. Po 30% respondentów odpowiedziało raczej nie i zdecydowanie nie. Parawany Obszar i organizacja badań plażowe nie cieszą się więc nadmierną popularnością Do badania opinii mieszkańców Darłowa na temat „pa- wśród mieszkańców Darłowa, chociaż znaczący ich od- rawaningu” zaproszonych zostało 100 losowo wybranych setek przyznaje, że korzysta z nich w czasie wypoczynku mieszkańców Darłowa należących do grona znajomych na plaży. i rodziny autorki. Badanie zostało prowadzone przez au- Drugie pytanie ankiety brzmiało: Jeśli tak, to jaki jest torkę osobiście, a także pośrednio, poprzez przekazanie powód? – proszę wybrać maksymalnie dwie odpowiedzi. członkom rodziny ankiety dla ich znajomych do samo- Respondenci mieli możliwość wyboru jednego spośród dzielnego wypełnienia. Wszystkie elementy badania prze- czterech przygotowanych wariantów odpowiedzi, które biegły prawidłowo, bez zakłóceń, w przyjemnej atmo brzmiały: odgradzanie się od innych, chęć prywatności, sferze. własny komfort, ochrona przed wiatrem, piaskiem, słoń- Badania przeprowadzone zostały na terenie miasta cem, żeby mieć dziecko na oku, z panujących zwyczajów/ Darłowo. Darłowo to miejscowość turystyczna z królewską mody lub udzielenie odpowiedzi własnej. Uzyskane wyniki historią. Leży w północno-zachodniej Polsce bezpośred- przedstawiają poniższe zestawienia. nio nad Morzem Bałtyckim w dolinie rzek Wieprzy i Gra- bowej. Jest największym miastem powiatu sławieńskiego. Panuje tam mikroklimat z dużą zawartością jodu oraz 2 o dużej wilgotności. Darłowo ma powierzchnię 20 km , 35% a liczba ludności na rok 2018 wynosiła 13 759 miesz 40% kańców6. 10% 20% 5% 0% Wyniki badań odgradzanie się od innych, chęć prywatności, Pierwsze pytanie ankiety brzmiało: Czy rozkłada Pan(i) własny komfort parawany, będąc na plaży? Respondenci mieli możliwość ochrona przed wiatrem, piaskiem, słońcem wyboru jednego spośród czterech przygotowanych wa- żeby mieć dziecko na oku riantów odpowiedzi, które brzmiały: zdecydowanie tak, raczej tak, raczej nie, zdecydowanie nie. Rysunek 2. Powody korzystania z parawanów plażowych deklarowane przez respondentów 6 Urząd Statystyczny w Szczecinie, https://stat.gov.pl/ (dostęp: Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzo- 20.01.2020). nego badania.
NR II (9)/2020 8 pomorskie forum bezpieczeństwa
Tabela 2. Powody korzystania z parawanów plażowych taką potrzebę? Respondenci mieli możliwość wyboru deklarowane przez respondentów jednego spośród dwóch przygotowanych wariantów od- Jeśli tak, to jaki jest powód? – proszę wybrać maksymalnie powiedzi, które brzmiały: tak, nie. W przypadku udziele- dwie odpowiedzi nia odpowiedzi twierdzącej, poproszono ich o uzasad- Odpowiedzi Odgradzanie się od innych, 10 nienie. Uzyskane wyniki przedstawiają poniższe zesta- chęć prywatności, własny wienia. komfort Ochrona przed wiatrem, 35 piaskiem, słońcem 81% Żeby mieć dziecko na oku 5 Z panujących zwyczajów/ 0 100% 19% mody Inne 0 50%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego 0% badania. tak nie
Rysunek 4. Potrzeba korzystania z parawanów plażowych Spośród 40% badanych, którzy w poprzednim pytaniu nawet w sytuacji, gdyby nikt inny z nich nie korzystał, przyznali, że korzystają z parawanów plażowych, zdecy- deklarowana przez respondentów dowana większość wskazała, że robi to z zamiarem Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego ochrony przed wiatrem, piaskiem i słońcem. 10% odpo- badania. wiedzi dotyczyło chęci odgrodzenia się od innych, pry- watności i własnego komfortu. 5% badanych przyznało, Tabela 4. Potrzeba korzystania z parawanów plażowych że parawany ułatwiają im opiekę nad dziećmi. Nikt spo- nawet w sytuacji, gdyby nikt inny z nich nie korzystał, śród respondentów nie przyznał, że korzystanie z para- deklarowana przez respondentów wanów jest wynikiem mody ani nie udzielił otwartej od- Czy gdyby nikt nie korzystał na plaży z parawanów, miał(a)by Pan(i) powiedzi własnej. nadal taką potrzebę? Tak 19 Trzecie pytanie ankiety brzmiało: Czy wstaje Pan(i) Odpowiedzi skoro świt, żeby „zarezerwować” sobie miejsce na plaży? Nie 81 Respondenci mieli możliwość wyboru jednego spośród Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego dwóch przygotowanych wariantów odpowiedzi, które badania. brzmiały: tak, nie. Uzyskane wyniki przedstawiają poniż- sze zestawienia. Tylko 19% badanych przyznało, że nawet gdyby nikt inny nie korzystał z parawanów, to oni nadal mieliby taką potrzebę. Jako uzasadnienie najczęściej padało stwierdze- 100% nie związane z ochroną przed silnym wiatrem. Piąte pytanie ankiety brzmiało: Czy wie Pan(i) jakie jest pierwotne zastosowanie parawanów? Respondenci mieli 100% możliwość wyboru jednego spośród dwóch przygotowa- nych wariantów odpowiedzi, które brzmiały: tak, nie. W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej, popro- 0% szono ich o wyjaśnienie. Uzyskane wyniki przedstawiają nie poniższe zestawienia. Rysunek 3. Wczesne wstawanie, by zarezerwować miejsce na plaży w postawach respondentów Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania.
Tabela 3. Wczesne wstawanie, by zarezerwować miejsce na plaży w postawach respondentów 62% Czy wstaje Pan(i) skoro świt, żeby „zarezerwować” sobie miejsce 38% na plaży? 100% Tak 0 Odpowiedzi 50% Nie 100 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego 0% badania. tak nie
Wszyscy badani odpowiedzieli, że nie wstają skoro świt, Rysunek 5. Wiedza na temat pierwotnego zastosowania by zarezerwować miejsce na plaży. parawanów deklarowana przez respondentów Czwarte pytanie ankiety brzmiało: Czy gdyby nikt nie Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego korzystał na plaży z parawanów, miał(a)by Pan(i) nadal badania.
9 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
Tabela 5. Wiedza na temat pierwotnego zastosowania parawanów deklarowana przez respondentów bardzo dobrze, 7% dostatecznie, 3 osoby wybrały drugi Czy wie Pan(i), jakie jest pierwotne zastosowanie parawanów? stopień. Nikt z badanych nie wybrał wariantu odpowia- Tak 62 dającego niskiemu poziomowi wiedzy. Odpowiedzi Nie 38 Siódme pytanie ankiety brzmiało: Czy uważa Pan(i), że współcześnie modny „parawaning” utrudnia pracę ratow- Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania. nikom wodnym w mieście Darłowo? Respondenci mieli możliwość wyboru jednego spośród czterech przygoto- wanych wariantów odpowiedzi, które brzmiały: zdecydo- Większość badanych (68%) określiła, że zna pierwotne wanie tak, raczej tak, raczej nie, zdecydowanie nie. Uzy- zastosowanie parawanów. Jako wyjaśnienie najczęściej skane wyniki przedstawiają poniższe zestawienia. wskazywano ochronę przed wiatrem i piaskiem oraz schronienie przed nadmiernym słońcem. Parawany plażowe jako zagrożenie bezpieczeństwa 70% na kąpieliskach w opinii badanych 100% 20% 10% W tej części analizy badawczej przedstawione zostały 50% wyniki badania odnoszące się do tematyki wpływu para- 0% wanów na bezpieczeństwo osób wypoczywających na kąpieliskach nadmorskich w opinii badanych. Przypi- zdecydowanietak raczej tak raczej nie sano do niej pytania nr 6, 7, 8, 9 i 10 kwestionariusza an- kiety i uzyskane na nie odpowiedzi. Rycina 7. „Parawaning” jako utrudnienie pracy ratowników Szóste pytanie ankiety brzmiało: Jak ocenia Pan(i) wodnych w opinii respondentów swoją wiedzę na temat bezpieczeństwa wodnego w skali Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego od 1 (bardzo słaba) do 5 (bardzo dobra)? Respondenci mieli badania. możliwość wyboru jednego spośród pięciu przygotowa- nych wariantów odpowiedzi, które odnosiły się do pię- Rysunek 7. „Parawaning” jako utrudnienie pracy ratowników ciostopniowej skali oceny ich wiedzy z zakresu bezpie- wodnych w opinii respondentów czeństwa wodnego. Przy czym wariant 1 odnosił się do Czy uważa Pan(i), że współcześnie modny „parawaning” utrudnia pracę ratownikom wodnym w mieście Darłowo? niskiego poziomu wiedzy, a 5 do bardzo dużego. Uzyskane Zdecydowanie tak 70 wyniki przedstawiają poniższe zestawienia. Raczej tak 20 Odpowiedzi Raczej nie 10 Zdecydowanie nie 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego 100% 60% badania. 30% 50% 3% 7% Łącznie 90% badanych ocenia, że „parawaning” sta- 0% nowi utrudnienie pracy ratowników wodnych, z czego aż 70% wybrało odpowiedź zdecydowanie tak. Tylko 10% ba- 2 3 4 5 danych odpowiedziało raczej nie. Rysunek 6. Wiedza na temat bezpieczeństwa wodnego Ósme pytanie ankiety brzmiało: Czy zdaje sobie Pan(i) respondentów w ich ocenie sprawę, że „parawaning” znacznie wydłuża drogę dotarcia Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego ratownikom wodnym do miejsca zdarzenia? Respondenci badania. mieli możliwość wyboru jednego spośród czterech przy- gotowanych wariantów odpowiedzi, które brzmiały: zde- cydowanie tak, raczej tak, raczej nie, zdecydowanie nie. Tabela 6. Wiedza na temat bezpieczeństwa wodnego respondentów w ich ocenie Uzyskane wyniki przedstawiają poniższe zestawienia. Jak ocenia Pan(i) swoją wiedzę na temat bezpieczeństwa wodnego w skali od 1 (bardzo słaba) do 5 (bardzo dobra)? 1 0 70% 2 3 100% 20% 10% Odpowiedzi 3 7 50% 4 60 0% 5 30 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego zdecydowanietak raczej tak raczej nie badania. Rysunek 8. Wydłużenie drogi dotarcia ratownikom wodnym do miejsca zdarzenia przez „parawaning” w opinii Zdecydowana większość badanych (60%) oceniła do- respondentów brze poziom swojej wiedzy na temat bezpieczeństwa wod- Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego nego w pięciostopniowej skali. 30% badanych oceniło ją badania.
NR II (9)/2020 10 pomorskie forum bezpieczeństwa
Tabela 8. Wydłużenie drogi dotarcia ratownikom Kampania Respekt Bałtyk i komiks wodnym do miejsca zdarzenia przez „parawaning” w opinii respondentów o Kapitanie Parawanie w opinii badanych Czy zdaje sobie Pan(i) sprawę, że „parawaning” znacznie wydłuża W tej części analizy badawczej przedstawione zostały wy- drogę dotarcia ratownikom wodnym do miejsca zdarzenia? niki badania dotyczące aspektu popularności i oceny kam- Zdecydowanie tak 82 panii edukacyjnych prowadzonych przez miasto Darłowo Raczej tak 15 odnoszących się do bezpieczeństwa nad morzem oraz Odpowiedzi Raczej nie 3 propagowania zmniejszenia popularności parawanów Zdecydowanie nie 0 plażowych, które w ocenie samorządu wpływają nieko- Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego rzystnie na bezpieczeństwo na darłowskich kąpieliskach. badania. Przypisano do niej pytania nr 11, 12, 13, 14 i 15 kwestiona- riusza ankiety i uzyskane na nie odpowiedzi. Zdecydowana większość badanych ocenia, że „para- Jedenaste pytanie ankiety brzmiało: Czy słyszał Pan(i) waning” wydłuża drogę dotarcia ratownikom wodnym do o kampanii edukacyjnej Respekt Bałtyk? Respondenci miejsca zdarzenia – łącznie 97% badanych odpowiedziało mieli możliwość wyboru jednego spośród dwóch przygo- twierdząco. Tylko 3% odpowiedziało raczej nie. towanych wariantów odpowiedzi, które brzmiały: tak, nie. Dziewiąte pytanie ankiety brzmiało: Czy według Pana(i) Uzyskane wyniki przedstawiają poniższe zestawienia. wprowadzenie zakazu „parawaningu” zmniejszyłoby liczbę utonięć? Respondenci mieli możliwość wyboru jednego spośród trzech przygotowanych wariantów odpowiedzi, 65% które brzmiały: tak, nie, nie wiem. Uzyskane wyniki przed- 80% 35% stawiają poniższe zestawienia. 60% 40% 20% 47% 40% 60% 0% tak nie 40% 13% Rysunek 10. Wiedza respondentów na temat kampanii 20% edukacyjnej Respekt Bałtyk prowadzonej przez miasto Darłowo 0% Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego tak nie niewiem badania. Rysunek 9. Opinia respondentów na temat możliwości przyczynienia się zakazu „parawaningu” do zmniejszenia Tabela 10. Wiedza respondentów na temat kampanii liczby utonięć edukacyjnej Respekt Bałtyk prowadzonej przez miasto Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego Darłowo badania. Czy słyszał Pan(i) o kampanii edukacyjnej Respekt Bałtyk? Tak 65 Odpowiedzi Tabela 9. Opinia respondentów na temat możliwości Nie 35 przyczynienia się zakazu „parawaningu” do zmniejszenia liczby utonięć Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania. Czy według Pana(i) wprowadzenie zakazu „parawaningu” zmniejszy- łoby liczbę utonięć? Większość badanych (65%) słyszała o kampanii Respekt Tak 47 Bałtyk, 35% odpowiedziało przecząco. Odpowiedzi Nie 13 Dwunaste pytanie ankiety brzmiało: Czy słyszał Pan(i) Nie wiem 40 o Kapitanie Parawanie? Respondenci mieli możliwość Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego wyboru jednego spośród dwóch przygotowanych warian- badania. tów odpowiedzi, które brzmiały: tak, nie. Uzyskane wyniki przedstawiają poniższe zestawienia.
W opinii 47% badanych wprowadzenie zakazu korzy- 93% stania z parawanów plażowych przyczyniłoby się do zmniejszenia liczby utonięć. 13% odpowiedziało prze- 100% cząco, a 40% nie ma zdania na ten temat. 7% Dziesiąte pytanie ankiety brzmiało: Dlaczego „para- 50% waning” pełni tak ważną rolę w bezpieczeństwie wod- nym? Respondenci mieli możliwość udzielenia odpowie- 0% dzi otwartej, którą dało tylko 52% badanych. Pozostali tak nie odpowiedzieli nie wiem lub zostawili puste miejsce. Spo- śród udzielonych odpowiedzi najwięcej uzasadnień do- Rysunek 11. Wiedza respondentów na temat Kapitana Parawana, będącego pierwowzorem kampanii edukacyjnej tyczyło wydłużenia czasu dotarcia ratowników do wody prowadzonej przez miasto Darłowo i ograniczenia widoczności oraz braku wolnego miejsca Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego na plaży. badania.
11 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
Tabela 11. Wiedza respondentów na temat Kapitana Parawana, będącego pierwowzorem kampanii edukacyjnej Czternaste pytanie ankiety brzmiało: Czy wie Pan(i), prowadzonej przez miasto Darłowo co to są korytarze bezpieczeństwa i w jakim celu tworzy Czy słyszał Pan(i) o Kapitanie Parawanie? się je na plaży? Tak 93 Odpowiedzi Nie 7 96%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego 100% 4% badania. 0% Kapitan Parawan uznawany pierwotnie jako miano tak nie burmistrza Darłowa Arkadiusza Klimowicza słynącego z wyrażania negatywnych opinii na temat „parawaningu”, Rysunek 13. Wiedza respondentów na temat korytarzy które stało się motywem stworzenia postaci komiksowej bezpieczeństwa tworzonych na plażach będącej pierwowzorem poszerzonej w kolejnych latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania. akcji Respekt Bałtyk, jest znany mieszkańcom Darłowa. Aż 93% badanych słyszało o Kapitanie Parawanie. Tabela 13. Wiedza respondentów na temat korytarzy Trzynaste pytanie ankiety brzmiało: Czy według Pana(i) bezpieczeństwa tworzonych na plażach akcje promocyjne miasta Darłowo przyczyniły się do Czy wie Pan(i) co to są korytarze bezpieczeństwa i w jakim celu zmniejszenia ilości parawanów na terenie plaż w mieście tworzy się je na plaży? Darłowo? Respondenci mieli możliwość wyboru jednego Tak 96 Odpowiedzi spośród czterech przygotowanych wariantów odpowiedzi, Nie 4 które brzmiały: zdecydowanie tak, raczej tak, raczej nie, Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego zdecydowanie nie. badania. Uzyskane wyniki przedstawiają poniższe zestawienia. Aż 96% badanych zna istotę korytarzy bezpieczeństwa 69% tworzonych na plażach, które stały się jednym z elemen- tów kampanii edukacyjnych i walki z negatywnym wpły- 70% wem parawanów na bezpieczeństwo plażowiczów w kil- 60% 50% kunastu nadmorskich miejscowościach. 27% 40% Piętnaste pytanie ankiety brzmiało: Jakie ma Pan(i) 30% 3% pomysły, aby osoby, które korzystają z parawanów, za- 20% 1% częły to robić w sposób rozsądny? Wśród udzielonych 10% prawidłowo odpowiedzi badani wskazywali na: wydzie- 0% lenie stref wolnych od parawanów, rozdawanie ulotek zdecydowanietak zdecydowanie nie informacyjnych odnoszących się do właściwego zasto- raczej tak raczej nie sowania parawanów i wpływu nadmiernego ich wystę- Rysunek 12. Opinia respondentów na temat efektywności powania na zmniejszenie bezpieczeństwa plażowiczów, kampanii promocyjnych miasta Darłowo w aspekcie umieszczanie tablic informacyjnych, wdrożenie edukacji zwalczania „parawaningu” dzieci i młodzieży oraz upominanie osób, które nadmier- Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego nie korzystają z parawanów w celu rezerwacji miejsca na badania. plaży przez służby porządkowe, a nawet wprowadzenie mandatów. Tabela 12. Opinia respondentów na temat efektywności kampanii promocyjnych miasta Darłowo w aspekcie zwalczania „parawaningu” Podsumowanie Czy według Pana(i) akcje promocyjne miasta Darłowo przyczyniły się do zmniejszenia ilości parawanów na terenie Przeprowadzone badania umożliwiły realizację wszystkich plaż w mieście Darłowo? założonych przez autorkę celów badawczych. Na ich pod- Zdecydowanie tak 1 stawie można wskazać, że mieszkańcy Darłowa nie ko- Raczej tak 69 Odpowiedzi rzystają nadmiernie z parawanów plażowych. Jeżeli to Raczej nie 27 robią, to głównie w celu osłonięcia się przed wiatrem, Zdecydowanie nie 3 słońcem i piaskiem, co stanowi ich pierwotne zastoso Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego wanie. badania. Ponadto „parawaning” w ocenie badanych, którzy de- klarują dobry poziom wiedzy z zakresu bezpieczeństwa Łącznie 70% badanych ocenia pozytywnie wpływ akcji nad wodą, wpływa negatywnie na bezpieczeństwo plażo- promocyjnych prowadzonych przez miasto Darłowo na wiczów i utrudnia pracę ratowników wodnych. W ich zmniejszenie ilości parawanów na darłowskich plażach. ocenie również wprowadzenie zakazu „parawaningu” Jednocześnie 27% badanych odpowiedziało raczej nie i 3% przyczyniłoby się do zwiększenia bezpieczeństwa na ką- zdecydowanie nie. pieliskach.
NR II (9)/2020 12 pomorskie forum bezpieczeństwa
Zdecydowanie większą popularnością wśród miesz- na wąskich plażach, można wdrożyć proponowane przez kańców Darłowa cieszy się pierwowzór kampanii eduka- badanych wydzielenie stref wolnych od parawanów lub cyjnej Respekt Bałtyk, jakim jest postać Kapitana Parawana, skierować służby porządkowe w celu upominania pla- utożsamiana z burmistrzem miasta. Mieszkańcy Darłowa żowiczów, którzy zbyt intensywnie rozbudowują swoje oceniają pozytywnie akcje promocyjne realizowane przez parawanowe budowle. organy miasta w aspekcie zwiększenia bezpieczeństwa poprzez zmniejszenie liczby parawanów na plaży. Przeprowadzone badania umożliwiły potwierdzenie Bibliografia większości założeń hipotez roboczych, tym samym po- • Dębski S.S., Skalski D., Lizakowski P., Stanula A., twierdzając hipotezę główną mówiącą o tym, że w opinii Zwara R., Aspekty prawne bezpieczeństwa nad wodą, mieszkańców miasta Darłowa „parawaning” wpływa ne- [w:] Lizakowski P., Skalski D., Dębski S., Gawrych R., gatywnie na bezpieczeństwo osób wypoczywających na Bezpieczeństwo, zdrowie i kultura fizyczna, Wybrane plaży. Mieszkańcy Darłowa są zatem świadomi zagrożeń, zagadnienia, t. 6, Pomorska Szkoła Wyższa, Gdynia– jakie wiążą się z nadmiernym korzystaniem z parawanów Gdańsk–Starogard Gdański, 2017. plażowych, które głównie utrudniają pracę ratowników • Lizakowski P., Kowalski S., Dębski S., Fitas A., Flisi- wodnych. Z racji swojego miejsca zamieszkania częściej kowski J., Podstawowe ujęcia zagadnienia bezpie- doświadczają i dowiadują się o sytuacjach, w których takie czeństwa, [w:] W. Moska, S. Przybylski, D. Skalski, zagrożenia występują. Darłowiacy nie wykazują również (red. nauk.), Ratownictwo wodne, sport pływacki szczególnej potrzeby wykorzystywania parawanów w celu i kultura fizyczna w teorii i praktyce, t. 4, Akademia odgradzania miejsca czy rezerwacji terenu na plaży. Warto Wychowania Fizycznego i Sportu im. J. Śniade- zatem w procesie wdrażania kampanii edukacyjnych ckiego, Gdańsk 2017. w tym zakresie skupiać się na szerzeniu wiedzy dotyczą- • Michniewicz I., Ratownictwo wodne w Polsce – cej bezpieczeństwa nad wodą wśród turystów. Dobrym wstęp do analizy krytycznej, „Bezpieczeństwo. Teo- pomysłem wydaje się być również utworzenie większej ria i Praktyka”, nr 2/2018. ilości strzeżonych kąpielisk, które umożliwiłyby rozpro- • Pokruszyński W., Bezpieczeństwo. Teoria i praktyka, szenie plażowiczów i rozładowanie natężenia parawanów Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józe- przez nich wykorzystywanych. W przypadku, gdyby „pa- fowie, Józefów 2012. rawaning” stał się problemem narastającym, szczególnie • Urząd Statystyczny w Szczecinie, https://stat.gov.pl/
Koło Naukowe: „Bezpieczeństwo, Ratownictwo i Pływanie” [BRiP] przy Zakładzie Pływania i Ratownictwa Wodnego w Katedrze Sportu na Wydziale Kultury Fizycznej Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku Przewodnicząca koła: p.o. lic. Aleksandra Wojtas Opiekun naukowy koła: dr hab. Dariusz Skalski
13 NR II (9)/2020 Źródło: Archiwum TTM pomorskie forum bezpieczeństwa
• OPOWIEŚCI MEW
Henryk Jerzy Musa KOT Morski brzeg Zatoki trzciny szuwary potem błękit wody z barwami nieba zapach morza i piasku
Zatoka pełna uroku zielona z brzegu Wg J.H. M.K. ciemny błękit w głębi Wiesław Kot opowieści wszystkowiedzących mew Opowiadały mewy o upiększaniu PUCKA o Mieście nad Małym Morzem Po cichu bo w szuwarach zginęło „eł” z plakatu z rynkiem starym małymi uliczkami Czy wpadło w błękit wody – czy to „drukarska” sztuczka z zabytkami bardzo znane Czy może w barwach nieba – TRWA „chochlik” z aprobatą omywane modrą falą Zatoki złotym piaskiem na plaży Zapachniał morski piasek w Zatoce pełnej mroku Tam kipiał brzeg zielenią, z błękitem powtórzonym szumiące o zaślubinach Wszystkowiedzące mewy zapowiadały spokój generała Hallera Polski z morzem W mieście nad Małym Morzem na rynku zatrwożonym w błękitnych wodach Zatoki ożywają echa wspomnień Małymi uliczkami gdzie żyły dawne czasy Kąpane w modrej fali Zatoki złotoustej o latach dzieciństwa młodości w tym Mieście mym Generał Haller POLAK odnowił ŚLUBY NASZE co zostało nad Zatoką Z błękitem po raz trzeci a na plakacie pusto gdy ja popłynąłem w łodzi życia w świat Niech el ożyje w ECHU TAK PRZYSZŁOŚĆ o to prosi lecz wracam tu na mewy krzyk Szanujmy młodość MUSY – bo życie nie jest WINA by powiedzieć co to Miasto dla mnie czyni Powraca z mewy krzykiem czuć RADOŚĆ w JEGO głosie a ja dla tego Miasta w świecie i kraju Odpływa SERCEM – SŁOWEM choć znak drukarski zaginął mówię czynię sercem i słowem serdecznym A „świat” skomplikowany z „ kotami” Go zamotał Niewiele Mu pomogą – wszystkowiedzące mewy 20.08.2018 I błękit po raz czwarty i plaża z piaskiem złotym Zabrakło też w PRZYSZŁOŚCI może się NEPTUN gniewa
27.08.2018 Staszów
Zdjęcie: Janusz Jan fotopuck.pl
15 NR II (9)/2020 Źródło: https://een.wikipedia.org/wiki/orp_krakowiak_(l115) pomorskie forum bezpieczeństwa
• Joanna Kryger, Zdzisław Kryger
ORP Krakowiak w działaniach na wodach Sporadów w relacji artylerzysty Ryszarda Bartoszki ORP Krakowiak in action on Sporadian waters in an account by gunner Ryszard Bartoszko
Streszczenie: Badania historii udziału Polskiej Mary- Marynarki Wojennej staje się szczególnie ciekawa, gdy narki Wojennej w drugiej wojnie światowej nadal dostar- chodzi o wspomnienia szeregowego marynarza. Inne czają nowych informacji na temat taktyki oraz epizodów spojrzenie prezentowali bowiem oficerowie dysponu- walk. Niniejszy artykuł prezentuje w całości odnalezioną jący pełną wiedzą na temat poszczególnych akcji bojo- w zbiorach archiwalnych relację marynarza z niszczy- wych, decydujący o ruchu okrętu, inne zaś – marynarze, ciela eskortowego ORP Krakowiak oraz komentarz au- którzy jako ostatni element łańcucha dowodzenia znaj- torów do przedstawionych w niej wydarzeń. Ten ujaw- dowali się w roli biernych obserwatorów zdarzeń, w któ- niony dokument źródłowy, poza walorem historycznym, rych uczestniczyli. wydaje się również stanowić ciekawy materiał do badań Rzadko który z marynarzy dysponował umiejętnoś- w dziedzinie prawa konfliktów zbrojnych. ciami pisarskimi, jakimi mógł się poszczycić Wincenty Cygan, autor wspomnień z okresu wojny napisanych Słowa kluczowe: ORP Krakowiak, Dodekanez, relacja w literackim stylu. W porównaniu z jego Granatową za- marynarza, prawo konfliktów zbrojnych łogą znacznie skromniejsze wydają się opublikowane historie życia Jana Zbigniewa Skury czy Jana Bednarza1. Summary: Research on the history of the Polish Navy Na ich tle relacja odnaleziona relacja Ryszarda Bartoszki, during the Second World War does still provide the new artylerzysty niszczyciela eskortowego ORP Krakowiak, informations on the tactics and episodes of combat. This może jawić się niezwykle ubogo, tym bardziej że po- article presents the entire ORP Krakowiak sailor’s report święcona jest zaledwie jednemu z epizodów walk tego found in the archives, and the authors’ commentary on okrętu2. Mimo tego wydaje się ona w dwójnasób cenna. the presented events. This source document, apart from Po pierwsze, stanowi jeden z rzadkich zachowanych za- its historical value, also seems to be an interesting mate- pisów przeżyć szeregowego marynarza. Po drugie zaś, rial for research in the field of law of armed conflicts. prezentuje nieznane fakty związane ze stosowaniem przez załogę polskiego okrętu przepisów prawa między- Key words: ORP Krakowiak, Dodecanese, sailor’s report, narodowego na morzu. Wspomnienia Bartoszki, cho- law of armed conflicts ciaż dość lakoniczne w swojej formie, merytorycznie
Każde odnalezienie w archiwach spisanej, jednak ni- 1 W. Cygan, Granatowa załoga, Gdańsk 2011; J.Z. Skura, Kropla gdzie dotąd nieopublikowanej, relacji z okresu wojny jest w morzu, Warszawa 2003; J. Bednarz, Marynarz z ORP Błyskawica, Kołobrzeg 2018. intrygującym przyczynkiem do uzupełniania znanych 2 Archiwum Państwowe w Zielonej Górze, Zespół: Związek Bo- już wyników badań nad historią morskiego rodzaju Sił jowników o Wolność i Demokrację Zarząd Okręgu w Zielonej Górze; Zbrojnych. Okazja do weryfikacji szczegółów z dziejów Relacja Kombatancka Bartoszko Ryszard, sygn. 89/554/0/71.7/740.
17 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
okazują się ciekawe właśnie ze względu na owych kilka południowych Sporadów (tzw. kampanii dodekaneskiej) zawartych szczegółów. w 1943 r.7 Relacja została spisana w lutym 1976 r. z inicjatywy Jednym z celów niniejszego artykułu jest uzupeł- Komisji Historycznej przy Zarządzie Koła Miejskiego nienie tego deficytu poprzez prezentację w całości Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD) odnalezionej relacji marynarza-artylerzysty. Cel kom- w Zielonej Górze. Jest jednym z kilkudziesięciu tego plementarny stanowi zaś próba heurystycznej analizy typu dokumentów przechowywanych obecnie w Archi ujawnionych w niej faktów. wum Państwowym w Zielonej Górze, które zostały ze- skanowane i w formie elektronicznej udostępnione na portalu https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/. Jak po- ORP Krakowiak w działaniach zostałe, prezentuje wojenne losy Polaków, którym wraz na Morzu Egejskim z armią gen. Andersa udało się ewakuować z sowie- ORP Krakowiak był jedną z dziesięciu jednostek bojo- ckiego zesłania, a którzy po wojnie zdecydowali się wró- wych zbudowanych dla Polskiej Marynarki Wojennej cić do Polski. Ryszard Bartoszko był zapewne jednym przez stocznię J.S. White w Cowes na wyspie Wight8. z nich. Wiadomo jedynie, że urodził się 1 marca 1925 r. Należał do serii trzech okrętów tego typu służących pod w miejscowości Porowroki (wpisano jako ZSRR)3. Był biało-czerwoną banderą (pozostałe to: OORP Kujawiak synem Kazimierza. Relacja nie zawiera, niestety, innych i Ślązak). Jego budowa rozpoczęła się w 1939 r., a zakoń- szczegółów jego życia. czyła w 1941. Jeszcze jako Silverton został w stoczni ob- Wspomnienia Bartoszki to jedna z dwóch odnale- sadzony przez zalążek załogi, który stanowili oficerowie zionych w tym zespole relacji marynarzy. Wydaje się, i marynarze z OF Ouragan9. Oficjalne przekazanie jed- że warto zaprezentować ją w całości. Chociaż znaczna nostki stronie polskiej nastąpiło 20 kwietnia 1941 r., a do- część przedstawionych w niej epizodów jest znana z in- kładnie po upływie miesiąca – 20 maja otrzymał swoją nych źródeł i publikacji, to kilka szczegółów może rzucić polską nazwę. Wraz z podniesieniem dwa dni później nowe światło na sposób prowadzenia walki przez polskie bandery wojennej ORP Krakowiak rozpoczął kampanię10. okręty, także w kontekście stosowania się przez ich za- Wart podkreślenia jest fakt, że już w momencie opusz- łogi do przepisów prawa międzynarodowego4. czenia stoczni okręt był wyposażony w radary: typu 286 Historia służby niszczyciela eskortowego ORP Kra- (na topie masztu) oraz typu 285 (na dalmierzu), co stano- kowiak jest dobrze rozpoznana w literaturze, m.in. za wiło o jego dobrej wartości bojowej11. sprawą opublikowanych w ostatnich latach popularno- Po zakończeniu podstawowego szkolenia (10 lipca naukowych książek autorstwa Mariusza Borowiaka oraz tego roku) w Scapa Flow okręt wszedł w skład 15. Flo- Marka Wawrzynkowskiego5. W naukowej formie wo- tylli Niszczycieli, której macierzystą bazą było Plymouth. jenne osiągnięcia okrętu przedstawił Walter Pater, wzbo- W grudniu 1941 r., wspólnie z bliźniaczym ORP Kujawiak, gacając swój artykuł o treść sprawozdań z kilku akcji bo- uczestniczył w operacji Anklet (zwanej również drugim jowych ORP Krakowiak6. Chodzi o: zatopienie trawlera rajdem na Lofoty). Rok 1942 upłynął załodze Krakowiaka i eskortujących go trałowców z 14 na 15 maja 1942 r., na eskortowaniu konwojów w strefie przybrzeżnej (na udział w zatopieniu niemieckiego krążownika Komet ten okres przypada seria sukcesów bojowych szczegó- z 13 na 14 października 1942 r., zatopienie transportowca łowo opisanych w cytowanym artykule W. Patera). 28 i trawlera z 1 na 2 listopada 1942 r., zatopienie 5 marca czerwca 1943 r. okręt wszedł w skład sił eskorty kon- 1943 r. na kanale La Manche niemieckiego ścigacza S-70 woju idącego z Plymouth do Gibraltaru, skąd następnie oraz zatopienie z 10 na 11 czerwca 1944 r. niemieckich wspólnie z dwoma brytyjskimi niszczycielami dotarł do ścigaczy torpedowych S-136 i S-137. Wśród tych mate- riałów brak jednak jakiegokolwiek tekstu źródłowego 7 Dodekanez to archipelag w Grecji złożony z 12 (gr. dhọdheka) z okresu udziału ORP Krakowiak w walkach na wodach większych wysp (wśród nich Rodos, Karpathos i Kos) oraz ok. 20 mniejszych o łącznej pow. 2714 km2. Stanowi południową część Sporadów Południowych. Od XVI w. należał do imperium osmań- skiego. W 1912 r., podczas wojny turecko-włoskiej wyspy zajęli Włosi. Taki stan posiadania potwierdzony został w traktacie lozań- 3 Ze względu na dość nieczytelny charakter pisma nazwa miej- skim z 1923. Po kapitulacji Włoch podczas II wojny światowej w la- scowości urodzenia jest trudna do weryfikacji. Dalszych badań tach 1943–1945 Dodekanez okupowany był przez Niemców. w tym zakresie nie prowadzono. W 1947 r. archipelag został przyłączony do Grecji (Encyklopedia po- pularna PWN, wyd. 24, Warszawa 1993, s. 181). 4 J. Pertek, Wielkie dni małej floty, Poznań 1987, s. 419–422; M. Ta- 8 tarynowicz, Z historii O.R.P. „Krakowiak”. Jedna noc na Dodekanezie, Pozostałe to: niszczyciele OORP Grom i Błyskawica, ścigacz S-1 „Polska Walcząca – Żołnierz Polski na Obczyźnie” nr 33 z 19.08.1944, oraz seria ścigaczy od S-5 do S-10 (więcej na ten temat w: Z. Kryger, s. 4. Polskie związki z Cowes, „Przegląd Morski” nr 2, Warszawa 2010, s. 58–65). 5 M. Borowiak, Hunt-class destroyers in Polish Navy service, Lub- 9 lin 2018; M. Wawrzynkowski, ORP Krakowiak ORP Kujawiak ORP Francuski niszczyciel typu Bourrasque czasowo obsadzony Ślązak. Okręty typu Hunt W Polskiej Marynarce Wojennej w latach przez polską załogę (w latach 1940–1941). 1941–1946, Oświęcim 2014. 10 Zarządzenie szefa KMW nr 15, tj z 30 maja 1941 roku (S. Pia- 6 W. Pater, Sukcesy bojowe Polskiej Marynarki Wojennej w II woj- skowski, Kroniki Polskiej Marynarki Wojennej 1918–1946. t. 2, Albany nie światowej (9–13). Epizody z działalności bojowej niszczyciela 1987, s. 174). „Krakowiak” w 1942 roku oraz w 1943 i 1944 roku, „Biuletyn Histo- 11 M. Twardowski, Przezbrojenie polskich niszczycieli w II wojnie ryczny” nr 26, Gdynia 2011, s. 21–54. światowej, „Okręty” Wydanie specjalne nr 1, Lublin 2013, s. 72.
NR II (9)/2020 18 pomorskie forum bezpieczeństwa
Algieru, bazy 60. Dywizjonu Niszczycieli. Przechodząc Levitha. W ciągu dnia dołączył do nich HMS Rockwood w tamten rejon, rozpoczął śródziemnomorski rozdział (niszczyciel eskortowy typu Hunt III). W takim składzie swojej historii (eskortował wówczas konwoje m.in. do wieczorem zespół pod dowództwem kmdr. ppor. Ruperta Oranu, Algieru, Malty, Hajfy czy Bizerty), zaś jesienią C. Egana znalazł się na redzie portu Kalimnos, który miał wziął udział w kampanii znanej jako bitwa o Dodekanez. stać się po raz kolejny celem ostrzału15. Podczas tej akcji Została ona podjęta z inicjatywy Winstona Churchilla alianckie okręty zatopiły niemiecki transportowiec16. jako militarny wyraz brytyjskich planów przejęcia kon- Niestety, odbyło się to za cenę bardzo ciężkiego uszko- troli nad Bałkanami. Działając bez politycznego i mili- dzenia HMS Rockwood (mimo odholowania do macie- tarnego wsparcia amerykańskiego sojusznika (strategia rzystego portu nie powrócił nigdy do służby). Osłaniając amerykańska skupiona była na stworzeniu frontu na za- manewr holowania Brytyjczyka, ORP Krakowiak stał się chodzie Europy oraz na obszarze Dalekiego Wschodu), celem czternastu ataków niemieckiego lotnictwa prze- w ramach skromnych sił i środków, wojska brytyjskie prowadzonych w ciągu niespełna pięciu godzin17. Wy- podjęły wówczas próbę opanowania wysp Dodekanezu darzenia w dniach 7–11 listopada (m.in. ostrzał Kalimnos oraz basenu Morza Egejskiego12. Walki toczyły się od 8 i walkę z niemieckimi samolotami) opisał w swojej relacji września do 22 listopada 1943 r. Celem Brytyjczyków mar. R. Bartoszko18: było opanowanie archipelagu, który zamierzali następ- Jest rok 1943. ORP „Krakowiak”, na którym jestem ar- nie wykorzystać jako bazę wypadową do ataków na nie- tylerzystą działa nr 3 pod dowódcą komandorem podpo- mieckie pozycje na Bałkanach. Z tego względu Niemcy rucznikiem Maracewiczem, jest na Morzu Śródziemnym. nie mogli pozwolić sobie na utratę tych ważnych stra- ORP „Krakowiak” jest kontrtorpedowcem lekkiej klasy. tegicznie wysp. Zaatakowali więc połączone wojska bry- Uzbrojenie to trzy działa dwulufowe 102 mm, cztero tyjsko-włosko-greckie13. W wyniku ponaddwumiesięcz- lufowy „pom-pom”, tj. działo 40 mm szybkostrzelne oraz nej kampanii poniosły one klęskę, a Niemcy rozpoczęli cztery pojedyncze „Oerlikony”, działka automatyczne okupację wysp archipelagu. W skład komponentu mor- 20 mm, przeciwlotnicze, szybkostrzelne. Poza nimi na skiego uczestniczącego w działaniach na Morzu Egej- pomoście bojowym – dwa podwójne „Lewisy”, ręczne skim wszedł również ORP Krakowiak pod dowództwem karabiny maszynowe oraz cztery boczne i dwie rufowe kmdr. ppor. Wszechwłada Maracewicza14. wyrzutnie bomb głębinowych przeciw łodziom pod Swój udział w walkach o wyspy Dodekanezu ORP wodnym. Krakowiak rozpoczął stosunkowo późno, bo dopiero na Tak więc w owym czasie, po doprowadzeniu konwoju przełomie października i listopada 1943 r. (w końcowej z Gibraltaru na Maltę, a następnie z Malty do Aleksan- fazie walk). Wychodząc z bazy w Aleksandrii 28 paździer- drii, w Egipcie dostaliśmy rozkaz uzupełnienia paliwa, nika, okręt rozpoczął bezpośrednie działania na Morzu amunicji oraz żywności. Staliśmy na redzie portu, a za- Egejskim. U wybrzeży Turcji, wspólnie z dwoma brytyj- opatrzenie dostarczały nam kutry marynarki wojennej skimi niszczycielami (jeden z nich to HMS Petard), dołą- Wielkiej Brytanii. Po południu, również na kutrach, do- czył 30 października do krążownika HMS Aurora uszko- wieziono nam na pokład 60-ciu komandosów. Byli to dzonego dzień wcześniej przez niemieckie lotnictwo. komandosi greccy, umundurowani w mundury brytyj- Wówczas też (1 listopada) zespół niszczycieli w takim skie, silnie uzbrojeni. Od razu domyśliliśmy się że czeka składzie po raz pierwszy ostrzelał port w Kalimnos (efekty nas kolejny wypad na Dodekanezy. Jak zwykle w tych akcji nie są znane). wypadkach każdy z nas przygotował się na najgorsze, Kolejne przejście w ten rejon miało miejsce 7 li- gdyż wypady między setki wysp greckich zajętych obec- stopada. ORP Krakowiak wspólnie z HMS Petard prze- nie przez Niemców były zawsze bardzo niebezpieczne. transportował wówczas pododdziały wojsk, które dwa Ładunki komandosów oprócz „Krakowiaka” otrzymały dni później w Zatoce Mendelia zostały przeokrętowane jeszcze dwa kontrtorpedowce brytyjskie. Trzy nasze jed- na kutry torpedowe. Z ich pokładów żołnierze ci lądo- nostki ruszyły z Aleksandrii, biorąc kurs na północ. wali następnie na wyspach Leros i Samos. 10 listopada, w godzinach porannych, oba niszczyciele ostrzelały port 15 M. Borowiak, op.cit., s. 42. 16 W opracowaniach brytyjskich i polskich jednoznacznie stwier- 12 O liczbowej supremacji niemieckich sił w rejonie walk świad- dza się, że zniszczoną jednostką był s/s Trapani. Wg Ericha Grönera czy np. fakt, że lotnictwu Luftwaffe pod koniec września Brytyjczycy statek o tej nazwie miał zostać jednak zatopiony, co prawda również mogli przeciwstawić zaledwie sześć myśliwców Spitfire stacjonują- w porcie Kalimnos, lecz nie 10 listopada, a 17 października 1943 r. cych na wyspie Kos (D. Pope, Flag 4: The battle of Coastal Forces i the przez brytyjski niszczyciel HMS Hursley i grecki Miaoulis. Analiza Mediterranean 1939–45, Looe 2014, s. 165). historii obu tych okrętów nie potwierdza jednak wniosków niemie- 13 Po kapitulacji Włoch w lipcu 1943 r. wojska włoskie w tym rejo- ckiego badacza (E. Gröner, Die deutschen Kriegsschiffe 1815–1945. nie skapitulowały bez walki i poddały się Niemcom. Strona włoska, Band 7, Koblenz 1990, s. 124). przechodząc na stronę zachodnich aliantów, rozpoczęła walkę u ich 17 Barwny opis tej zaciekłej walki można znaleźć w cytowanej już boku przeciwko III Rzeszy. relacji Mieczysława Tatrynowicza. Szczegółowy jej przebieg zrela- 14 Tak skromna prezentacja przebiegu kampanii dodekaneskiej cjonował zaś w swoim sprawozdaniu dowódca okrętu kmdr ppor. wynika z faktu, że zarówno tło polityczne, przebieg walk, jak i skutki Wszechwład Maracewicz (J. Pertek, op.cit., s. 420–422). brytyjskiego zaangażowania w zajęcie Dodekanezu nie stanowią 18 W tekście relacji R. Bartoszki poprawiono pisownię. Dokonano przedmiotu niniejszych badań. Działania na morzu w ramach tej też korekty stwierdzonych ewidentnych błędów, w tym np. niepo- operacji opisał wystarczająco szczegółowo E. Kosiarz (Flota białego prawnie określonego kalibru oraz nazewnictwa stosowanych środ- orła, Gdańsk 1984, 470–471). ków ogniowych.
19 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
Komandosi przebywający u nas byli bardzo mało- wydawało się, że zahaczą o maszt czy też komin, tak bli- mówni i skupieni. Domyślali się, że mało któremu z nich sko było wycie. Zabrakło już nam amunicji nocnej, tak że uda się zostać przy życiu. To okazało się prawdą, gdy waliliśmy dzienną, która z kolei powodowała duży blask. wszyscy z nich o ile nie polegli to dostali się do niewoli Byliśmy oślepiani przez własne salwy. Walka trwała aż niemieckiej (dowiedzieliśmy się o tym po powrocie do zbliżyliśmy się do wybrzeży Turcji. Na wodach teryto- Aleksandrii). Morze było bardzo spokojne, tak że rozwi- rialnych Turcji odetchnęliśmy, a każdy gdzie mógł tam jaliśmy idąc szykiem torowym dużą szybkość. Po omi- odpoczywał. W międzyczasie Anglik holujący drugiego nięciu Krety, zajętej wówczas przez Niemców, pruliśmy był już dosyć daleko. Zdążali w kierunku Aleksandrii. wody morza dalej pełną parą. Zachód słońca i wieczór, O świcie zawinęliśmy do fiordu tureckiego, lecz przed- z dala jak przez mgłę zauważyliśmy w różnych miej- tem zmieniliśmy banderę z naszej na brytyjską. Pocho- scach skrawki lądu, to były wyspy Dodekanezu. Gdy za- waliśmy czapki z orłami i nie wolno było nam głośno padła noc, byliśmy już w samym centrum wysp i płynę- rozmawiać po polsku. W czasie wojny do fiordów ture- liśmy pomiędzy nimi tak jakby to wąwozami, gdyż były ckich wolno było wpływać jedynie marynarce wojennej to wyspy górzyste. Po pewnym czasie zwolniliśmy i do brytyjskiej oraz niemieckiej. naszych burt podpłynęły mole, tj. bardzo szybkie brytyj- Zakotwiczyliśmy w głębi fiordu. Było jeszcze ciemno. skie kutry patrolowe, na które przeładowali się koman- Każdy gdzie stał tam siadał czy się opierał i momentalnie dosi, których żegnaliśmy cichymi życzeniami szczęścia zasypiał. Trwało to bardzo krótko. Gdy zaświtało, ktoś za- i zwycięstwa. Po wyładowaniu komandosów nasze trzy uważył trzy ścigacze zakotwiczone bardzo blisko brzegu jednostki ruszyły pełną parą przesmykami i pomiędzy fiordu. Były to ścigacze niemieckie. Były bardzo blisko wyspami, a przy jednej z nich zwolniliśmy, była to wyspa nas. Ich załogi wyszły na pokład. Nasi odymieni, brudni Kalimnos (później dowiedzieliśmy się od dowódcy) i po bez czapek, grozili im pięściami i jak kto umiał klął po przygotowaniu dział do otwarcia ognia czekaliśmy zwró- angielsku (A tak by się chciało im puścić wiązankę po ceni lewą burtą do wyspy. Oczywiście działa były skie- polsku z czapką z białym orłem na głowie i z polską rowane na wyspę. Płynęliśmy szykiem torowym dosyć banderą na maszcie. No ale cóż, musieliśmy udawać wolno. Wybrzeże wyspy unoszące się wysoko było Anglików). Po umyciu się i zjedzeniu śniadania wyrzu- ciemne i tajemnicze. Działa dziobowe naszych jednostek ciliśmy plączące się jeszcze gdzieniegdzie pod nogami były załadowane pociskami świetlnymi, natomiast działa łuski amunicyjne za burtę. Po oczyszczeniu dział – od- rufowe półpancernymi. poczynek i spanie. Następnie około godziny piętnastej Po pewnym czasie, jak za pociągnięciem sznurka, obudzono nas i wydano obiad. Następnie ogłoszono działa dziobowe wszystkich trzech kontrtorpedowców przygotowanie do wyjścia z fiordu w kierunku do Alek- zaczęły ogień ciągły pociskami świetlnymi. W małej za- sandrii. W międzyczasie dowiedzieliśmy się, że do dział toce wyspy naszym oczom ukazał się dosyć duży port, 102 mm zostało nam tylko po dwa pociski na lufę i że w którym przy molo stały zacumowane dwa duże statki w zbiornikach ropy mamy tyle tylko, że z ledwością nam oraz kilkanaście barek desantowych. Oczywiście wszyst- starczy na powrót do bazy. Byliśmy bardzo zadowoleni, kie niemieckie. Wówczas padł rozkaz, aby wszystkie że ścigacze niemieckie wyszły przed nami i skierowały działa rufowe otworzyły ciągły ogień na port. się wodami terytorialnymi na północ. Myśmy pruli na Kanonada trwała pół godziny, dokładnie widać było południe. Dobrze się stało, że Niemcy nie wiedzieli o na- jak z trafionych statków i barek uciekają marynarze nie- szych brakach, bo inaczej to mogliby nam sprawić nie- mieccy i wojsko. Na statkach i niektórych barkach wy- złego łupnia. No ale wszystko odbyło się jakoś szczęś- buchły pożary. Czasami widać było jak pocisk odbił się liwie. Dotarliśmy do Aleksandrii bez przygód (czekało od wody i wylądował w pięknym miasteczku położonym nas tam oczywiście kilkugodzinne ciężkie zmaganie na zboczu góry powyżej portu. Po półgodzinie padł roz- z uzupełnieniem amunicji i paliwa, aby za dobę odwie- kaz zaprzestać ostrzeliwania i ruszyliśmy całą naprzód dzić znowu Dodekanezy i ostrzeliwać niemieckie statki szykiem torowym. Wtedy dopiero się zaczęła polka. Było i barki desantowe w portach na wyspach Kos, Leros, Ka- bardzo ciemno. Słychać było tylko jęki „Stukasów” i bez limnos i Rodos). liku wybuchy bomb, to z jednej burty, to z drugiej. Arty- Wybrałem to wspomnienie dlatego, że w czasie wojny leria nasza, i w ogóle cała broń zapasowa, otworzyła za- ten raz jedyny musiałem udawać Anglika i widziałem na porowy ogień. Biliśmy na oślep w każdy kierunek nieba. naszym maszcie zamiast naszej bandery banderę bry- Bomby padały nieraz tak blisko, że woda opryskiwała tyjską. A tak się chciało pokazać Szwabom, że nawet tu spocone nasze od wysiłku ciała. przy wybrzeżach Turcji, przy wyspach Greckich Polacy Po pewnym czasie dostaliśmy sygnał, że jeden są i walczą ze znienawidzonym wrogiem. z kontrtorpedowców brytyjskich dostał bombą i jest Wspomnień jest bardzo dużo z walk z łodziami pod- uszkodzony do tego stopnia, że drugi Anglik musi go wodnymi w czasie prowadzenia konwojów z inwazji na wziąć na hol. Anglicy zaprzestali obrony, aby przeprowa- Sycylię, z inwazji na Normandię czy też z zatapiania łodzi dzić manewr podania holu i spokojnie wycofać się z za- podwodnych, które po kapitulacji oddawały się w ręce grożonego terenu. Na nas spadło odciągnięcie „Stuka- nasze. Załogi szły do niewoli, a łodzie topiliśmy. Fakt ten sów” od Anglików, dlatego jeszcze bardziej wzmogliśmy był pięknie odtworzony w Magazynie Lubuskim pod ty- kanonadę. „Stukasy” atakowały jak wściekłe osy. Czasami tułem „Koniec wilczych stad”.
NR II (9)/2020 20 pomorskie forum bezpieczeństwa
Rysunek 1. ORP Krakowiak wg stanu na 1944 r. Źródło: S. Piaskowski, Okręty Rzeczypospolitej Polskiej 1920–1946. Album planów, Warszawa 1996, s. 71.
Wartość poznawcza relacji R. Bartoszko nie podaje, na jakich wyspach znaleźli się Ryszarda Bartoszki transportowani greccy komandosi, uzasadniona jest W treści zaprezentowanej relacji uwagę autorów zwróciło opinia, że chodzi o Leros i Samos wymieniane m.in. kilka szczegółów, które poddano dalszej analizie: przez M. Borowiaka. • narodowość komandosów z pododdziału transpor- Kolejny interesujący element prezentowanej relacji towanego w rejon wysp greckich; stanowi kwestia stosowanej przez polski okręt taktyki • taktyka okrętowej walki artyleryjskiej; walki artyleryjskiej. Podczas analizy pojedynczych mel- • kotwiczenie przez okręty państwa strony wojującej dunków z działań bojowych pewne informacje umykają na wodach państwa neutralnego; zwykle czytelnikowi wśród natłoku innych danych. Tym • zmiana oznak przynależności państwowej przez razem uwagę autorów zwróciło jednak wspomniane załogę polskiego okrętu. przez Bartoszkę rozdzielne stosowanie amunicji w po- W dostępnych pozycjach literatury poświęconej his szczególnych armatach artylerii głównej (oświetlającej torii służby ORP Krakowiak ich autorzy zgodnie podają, w wieży dziobowej i przeciwpancernej (?) w dwóch po- zapewne z braku innych materiałów źródłowych, że pol- zostałych). Porównanie tej informacji ze sprawozda- ski okręt przetransportował w rejon Dodekanezu żołnie- niami innych dowódców tego samego okrętu uprawnia rzy brytyjskich. Zaprezentowana relacja pozwala jednak do wnioskowania, że nie był to odosobniony przypadek, spojrzeć inaczej na ten epizod. Na pokładzie Krakowiaka lecz standardowa praktyka. znaleźli się bowiem nie Brytyjczycy lecz sześćdziesię- Stosowanie tej taktyki potwierdza m.in. sprawozda- ciu greckich komandosów ze Świętego Zastępu (gr. Ιερού nie kmdr. ppor. Tadeusza Gorazdowskiego z boju ORP Λόχου, Ieros Lochos). Krakowiak z 14 na 15 maja 1942 r., w którym znaleźć Formacja ta powstała w Palestynie we wrześniu można zapis: W międzyczasie cel został przejęty przez 1942 r. Początkowo liczyła 200 osób, w większości gre- aparat 285 i działa skierowane na cel. Działo nr 1 – po- ckich oficerów. Szkolenie jej żołnierzy wzorowane było ciski oświetlające, działa 2 i 3 – pociski przeciwlotnicze. na brytyjskim (stąd brytyjskie umundurowanie i wypo- Zaś kpt. mar. Jan Tchórznicki, w meldunku z boju sażenie). W styczniu 1943 r. jednostka osiągnęła goto- Krakowiaka z niemieckimi ścigaczami torpedowymi, wość bojową. Ze względu na brytyjskie zastrzeżenia po- jaki miał miejsce 8 marca 1943 r. (ponad pół roku przed lityczne nie wzięła co prawda udziału w początkowych akcją na wodach Dodekanezu)20 informował, że: okręt walkach na Kos i Leros, jednak weszła już do akcji pod- może strzelać w KK 0 tylko z działa nr 1 i 2 oerliko- czas zdobycia Samos we wrześniu tego roku19. Chociaż nów. Gdy dz. nr 1 oświetla, a okręt musi iść dziobem na
19 P. Gartzonikas, Amphibious and special operations in the Ae- gean Sea 1943–1945: operational effectiveness and strategic implica- 20 Polska Marynarka Wojenna 1939–1947. Wybór dokumentów, tions (praca magisterska), Monterrey 2003, s. 49. t. 1, wybór i opracowanie Z. Wojciechowski, Gdynia 1997, s. 312.
21 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
npl. pozostają tylko 2 oerlikony, którymi można uszko- dach wewnętrznych neutralnej wówczas Norwegii. Bry- dzić npl21. tyjski niszczyciel HMS Cossack dokonał tam abordażu Na niszczycielach typu Hunt II, do których należały niemieckiego zbiornikowca Altmark w celu uwolnienia OORP Krakowiak, Kujawiak i Ślązak, jedna wieża arty- brytyjskich jeńców przebywających na jego pokładzie. lerii głównej 102 mm znajdowała się na dziobie, a dwie Jako że przewóz jeńców wojennych na pokładzie statku na rufie (patrz rys. 1)22. Takie ich rozmieszczenie wyni- korzystającego z prawa nieszkodliwego przepływu nie kało zapewne z zasadniczego przeznaczenia jednostki – był nielegalny, odium agresora spadło w tym przypadku zwalczania okrętów podwodnych (ZOP). Miotacze bomb na Brytyjczyków (którzy mieli świadomość czynu w mo- głębinowych oraz zrzutnie grawitacyjne znajdowały się mencie podjęcia decyzji o rozpoczęciu akcji)23. na rufie. Wchodząc w zasięg rażenia podstawowego Należy zauważyć, że Niemcy korzystali z prawa nie- przeciwnika (okrętów podwodnych), niszczyciel eskor- szkodliwego przepływu nadzwyczaj chętnie, kierując towy nie był zmuszony używać armat. Nic dziwnego swoje okręty przez wody terytorialne Norwegii, do re- więc, że standardowo dziobowe działo prowadziło ogień jonu działań bojowych. Przypadek Altmarka, jak również amunicją oświetlającą. Natomiast, jak wynika ze spra- przechodzenie niemieckich okrętów podwodnych „pod wozdania kpt. mar. J. Tchórznickiego, w walce z prze- przykryciem” wód terytorialnych Norwegii są ciekawym ciwnikiem nawodnym stanowiło to istotne ograniczenie przykładem jak wielka może być pokusa stron walczą- taktyczne. cych do wykorzystania wód terytorialnych neutralnego Największą uwagę zwróciły jednak dwa elementy państwa jako środka ochrony własnych okrętów przed relacji mar. Bartoszki związane z zagadnieniami mię- atakiem ze strony przeciwnika24. dzynarodowego prawa wojennego i prawa morza. Cho- Zarówno w odniesieniu do Altmarka, jak i okrętów dzi o swobodę poruszania się brytyjskich okrętów na podwodnych, na forum międzynarodowym Brytyjczycy wodach terytorialnych Turcji oraz zmianę oznakowa- zarzucali przeciwnikowi „tysiącmilowe” nieszkodliwe nia przynależności państwowej przez załogę polskiego przejścia przez wody terytorialne Norwegii. Podczas okrętu. walk na Morzy Egejskim sami jednak równie chętnie Wymienione przez autora relacji spostrzeżenia su- nadużywali tego prawa żeglugowego. gerują istnienie szczególnej formy uprzywilejowania W czasie kampanii donekaneskiej Turcy tolerowali jednostek niemieckiej i brytyjskiej marynarki wojennej. obecność brytyjskich okrętów na swoich wodach teryto- W pierwszej kolejności przywodzi to na myśl zastosowa- rialnych nie tylko w ramach nieszkodliwego przepływu. nie prawa nieszkodliwego przepływu, które jako morskie Przymykali oko również na fakt, że jednostki Royal Navy prawo zwyczajowe było znane i stosowane już w XIX w. regularnie tam kotwiczyły. Z relacji Bartoszki wynika jednak, że zarówno niemieckie Liczba wykorzystywanych przez Brytyjczyków i ich ścigacze, jak również polski i brytyjski niszczyciel kotwi- sojuszników kotwicowisk na tureckich wodach teryto- czyły na wodach terytorialnych, co stało w sprzeczności rialnych w rejonie Morza Egejskiego był spora, co przed- z istotą tego prawa żeglugowego. stawia rys. 2. Już w czasach, gdy szerokość morza terytorialnego Zdarzały się co prawda kontrole tureckiej straży gra- wynosiła trzy mile, uznawaną międzynarodową zasadą nicznej na okrętach, ale z nimi Brytyjczycy potrafili sobie było respektowanie neutralności tego obszaru morskiego dość skutecznie radzić, co potwierdza zdarzenie z HMS jako części terytorium państwa nadbrzeżnego. Istotą Petard: prawa nieszkodliwego przepływu było, i nadal pozostaje, Innym razem tureccy urzędnicy weszli na okręt, do- niezakłócone przejście okrętu. Kotwiczenie bez zgody magając się informacji, kiedy Petard może odpłynąć. państwa sprawującego jurysdykcję nad danym akwe- Ustąpili dopiero gdy pokazano rozebrany (ale w pełni nem było i jest zabronione. Jakakolwiek akcja zbrojna sprawny) silnik i powiedziano im, że jego naprawa jest (użycie prawa rewizji lub zajęcie jednostki pływającej) niezbędna. Pomogła również gościnność w mesie25. podjęta przez jedną z walczących stron przeciwko jed- Oczywiste jest, że neutralność Turcji w stosunku nostce pływającej przeciwnika na wodach terytorialnych do Wielkiej Brytanii była wielce życzliwa. Stanowiło to państwa neutralnego stanowiła pogwałcenie neutralno- istotne ułatwienie dla sojuszniczych oddziałów usiłują- ści państwa nadbrzeżnego. cych zająć wyspy Dodekanezu26. Chociaż Turcję i Wielką Klasycznym tego przykładem było zdarzenie, do któ- 23 rego doszło w lutym 1940 r. w Jössingfjordzie, na wo- Więcej na ten temat m.in. [w:] J. Lipiński, Druga wojna świa- towa na morzu, Gdańsk 1976, s. 81–82. 24 21 KK 0 – kąt kursowy ZERO. Kąt kursowy to kąt pomiędzy diame- Readings on international law from the Naval War College tralną okrętu a kierunkiem na cel mierzony w systemie połówko- Review 1978–1994 [w:] International Law Studies vol. 68, red. wym, tzn. od 0 do 180 stopni na lewą lub prawą burtę. Jednostka J.N. Moore, R.F. Turner, Naval War College, Newport 1995, s 279 w KK 0 oznacza więc cel przed dziobem własnego okrętu. 25 G.G. Connell, Fighting Destroyer: The Story of HMS Petard, 22 Armaty kal. 102 mm typu 4”/45 QF Mark XVI były stosunkowo London 1976, s. 213–214. dobrą bronią przeciwlotniczą. Ze względu na niewystarczający kali- 26 Podczas operacji wojskowych przeciwko Dodekanezowi Bry- ber uważano je jednak za zbyt słabe do walki z okrętami. Nie były tyjczycy byli zobligowani na mocy art. 3 anglo-tureckiego traktatu zbyt dokładne, a ich lufy zbyt żywotne (średnio 600 strzałów). Szyb- o wzajemnej pomocy z 1939 r. do przyznania Turcji prawa do udziału kostrzelność wynosiła 15–20 strz./min. Maksymalny zasięg: do w działaniach bojowych. Nie miało to jednak zastosowania, dopóki celów nawodnych i lądowych 18 150 m, zaś do celów powietrznych Turcja nie walczyła lub przystąpiła do wojny po ataku na wyspy. – 11 890 m. Z drugiej jednak strony, intencje Brytyjczyków nie były szczere.
NR II (9)/2020 22 pomorskie forum bezpieczeństwa
Rysunek 2. Kotwicowiska na wodach terytorialnych płd.-zach. Turcji podczas II wojny światowej Źródło: T.M. Kotzampopoulos, British- -Greek specialforces in the Aegean 1943–1945: a casestudy of ‘hybrid’ war in German-occupiedmaritime Greece (praca magisterska), Lancaster Univer- sity, Lancaster 2018, s. 97
Brytanię wiązał sojusz wojskowy sygnowany 19 paź- tem przyjaźni z 5 grudnia 1923 r.30, którego komplemen- dziernika 1939 r., Brytyjczycy przez kolejne lata usilnie tarnymi aktami prawnymi stały się: umowa handlowa31 zabiegali o podjęcie przez Turków wspólnych działań i konwencja osiedleńcza32. Brak było jednak umowy militarnych. Ci za wszelką cenę pragnęli pozostać jednak w rodzaju takiej, jaką związane były Turcja i Wielka neutralni w tym konflikcie27. Między innymi dlatego 7 li- Brytania. stopada 1943 r. odmówili Brytyjczykom zgody na wyko- rzystanie obszaru swojego kraju do działań na wyspach Morza Egejskiego28. Dopiero w kolejnym miesiącu przy- Podsumowanie stali na to, aby południowo-zachodnie wybrzeże Turcji Mimo swojej niepozornej formy relacja artylerzysty ORP mogło zostać wykorzystane jako baza do prowadzenia Krakowiak, marynarza Ryszarda Bartoszki, okazała się działań specjalnych29. Stało się to więc już po fiasku kam- ciekawym dokumentem, zarówno w warstwie histo- panii dodekaneskiej. rycznej, jak i z punktu widzenia badań nad przestrzega- W kontekście kotwiczenia na tureckich wodach tery- niem prawa morza. Metodologia badań historycznych torialnych przez jednostki uczestniczące w działaniach wymaga, oczywiście, aby tego rodzaju dokument pod- na wodach Dodekanezu ciekawym epizodem okazała dać krytycznej analizie. Nie udało się, niestety, odnaleźć się również wspomniana przez Bartoszkę zmiana przez innych materiałów źródłowych, dzięki którym można załogę ORP Krakowiak oznak przynależności państwo- by zweryfikować kombatanckie wspomnienia mar. Bar- wej (zmiana bandery na brytyjską oraz polskich orłów toszki, zwłaszcza te kontrowersyjne z punktu widzenia na brytyjskie oznaczenia na czapkach). To jedyny jak do prawa międzynarodowego. Wydaje się jednak, że spój- tej pory napotkany przez autorów niniejszego artykułu ność przedstawionych przez niego szczegółów wyda- przykład takiego zachowania ze strony polskich mary- rzeń z potwierdzonymi już historycznie faktami pozwala narzy. Wytłumaczeniem tego postępowania wydaje się sądzić, że ta relacja stanowi wiarygodny zapis. być chęć uniknięcia przez stronę polską reperkusji w re- Odnalezienie tego dokumentu dowodzi ponadto, że lacjach z Turcją. Oba kraje były bowiem związane trakta- pomimo ponad siedmiu dziesięcioleci, które upłynęły od momentu zakończenia drugiej wojny światowej, należy wciąż liczyć się z możliwością weryfikacji znanych do
Operacja zajęcia wysp Dodekanezu miała uprzedzić takie samo 30 Traktat Przyjaźni między Polską a Turcją zatwierdzony ustawą działanie podjęte ewentualnie przez tureckiego sojusznika. z dnia 5 grudnia 1923 r. (DzU 1924 nr 39 poz. 407). Ten akt prawny 27 S. Deringil, The Preservation of Turkey’s Neutrality During the nadal obowiązuje. Second World War: 1940 [w:] Middle Eastern Studies, Vol. 18, No. 1, 31 Umowa Handlowa między Polską a Turcją, zatwierdzona Abingdon 1982, s. 30–31. ustawą z dnia 5 grudnia 1923 r. (DzU 1924 nr 39 poz. 409). Ten akt 28 I. Eudoxia, British Foreign Policy toward Southeastern Europe prawny nadal obowiązuje. and the Restoration of the Dodecanese Islands to Greece (praca ma- 32 Konwencja Osiedleńcza między Polską a Turcją, zatwierdzona gisterska), Montreal 1991, s. 84. ustawą z dnia 5 grudnia 1923 r. (DzU 1924 nr 39 poz. 411). Ten akt 29 P. Gartzonikas, op.cit., s. 57. prawny nadal obowiązuje.
23 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
tej pory faktów. Tym bardziej więc cieszy, że niepubli- veness and strategic implications (praca magister- kowane do tej pory zasoby polskich archiwów są pod- ska), Naval Postgraduate School, Monterrey 2003. dawane digitalizacji. Dzięki temu istnieje szansa na oca- • Gröner E., Die deutschen Kriegsschiffe 1815–1945. lenie od zapomnienia wielu jeszcze ciekawych faktów Band 7, Bernard&Graefe Verlag, Koblenz 1990. historycznych, również z korzyścią dla badań koncen- • Kosiarz E., Flota białego orła, Wydawnictwo Mor- trujących się nad aspektami bezpieczeństwa międzyna- skie, Gdańsk 1984. rodowego, w tym bezpieczeństwa na morzu. • Kotzampopoulos T.M., British-Greek special forces in the Aegean 1943–1945: a case study of ‘hybrid’ war in German-occupied maritime Greece (praca LITERATURA magisterska), Lancaster University, Lancaster 2018. Źródła • Lipiński J., Druga wojna światowa na morzu, Wy- dawnictwo Morskie, Gdańsk 1976. • Archiwum Państwowe w Zielonej Górze, Zespół: • Pertek J., Wielkie dni małej floty, wyd. X, Wydawni- Związek Bojowników o Wolność i Demokrację Za- ctwo Poznańskie, Poznań 1987. rząd Okręgu w Zielonej Górze; Relacja Kombatan- • Piaskowski S., Kroniki Polskiej Marynarki Wojennej cka Bartoszko Ryszard, sygn. 89/554/0/71.7/740. 1918–1946. t. 2, Albany 1987. • Piaskowski S., Okręty Rzeczypospolitej Polskiej Akty prawne 1920–1946. Album planów, wyd. Lampart, War- • Traktat Przyjaźni między Polską a Turcją zatwier- szawa 1996. dzony ustawą z dnia 5 grudnia 1923 r. (DzU 1924 • Pope D., Flag 4: The battle of Coastal Forces i the nr 39 poz. 407). Mediterranean 1939–45, House of Stratus, Looe • Umowa Handlowa między Polską a Turcją, za- 2014. twierdzona ustawą z dnia 5 grudnia 1923 r. (DzU • Readings on international law from the Naval War 1924 nr 39 poz. 409). College Review 1978–1994, [w:] International Law • Konwencja Osiedleńcza między Polską a Turcją, Studies vol. 68, red. J.N. Moore, R.F. Turner, Naval zatwierdzona ustawą z dnia 5 grudnia 1923 r. (DzU War College, Newport 1995. 1924 nr 39 poz. 411). • Skura J.Z., Kropla w morzu, Wydawnictwo Coman- dor, Warszawa 2003. Opracowania zwarte • Wawrzynkowski M., ORP Krakowiak ORP Kujawiak • Bednarz J., Marynarz z ORP Błyskawica, Muzeum ORP Ślązak. Okręty typu Hunt w Polskiej Mary- Oręża Polskiego, Kołobrzeg 2018. narce Wojennej w latach 1941–1946, Wydawnictwo • Borowiak M., Hunt-class destroyers in Polish Navy Napoleon, Oświęcim 2014. service, Kagero, Lublin 2018. • Connell G.G., Fighting Destroyer: The Story of HMS Artykuły Petard, William Kimber & Co., London 1976. • Kryger Z., Polskie związki z Cowes, „Przegląd Mor- • Cygan W., Granatowa załoga, Finna i Muzeum Re- ski” nr 2, Redakcja Wojskowa, Warszawa 2010. gionalne w Jaśle, Gdańsk 2011. • Tatarynowicz M., Z historii O.R.P. „Krakowiak”. • Deringil S., The Preservation of Turkey’s Neutrality Jedna noc na Dodekanezie, „Polska Walcząca – During the Second World War: 1940, [w:] Middle Żołnierz Polski na Obczyźnie” nr 33 z 19.08.1944. Eastern Studies, Vol. 18, No. 1, Taylor & Francis, Ltd., • Pater W., Sukcesy bojowe Polskiej Marynarki Wojen- Abingdon 1982. nej w II wojnie światowej (9–13). Epizody z działal- • Eudoxia I., British Foreign Policy toward Southe- ności bojowej niszczyciela „Krakowiak” w 1942 roku astern Europe and the Restoration of the Dodecan- oraz w 1943 i 1944 roku, „Biuletyn Historyczny” nr ese Islands to Greece (praca magisterska), McGill 26, Muzeum Marynarki Wojennej, Gdynia 2011. University, Montreal 1991. • Twardowski M., Przezbrojenie polskich niszczycieli • Gartzonikas P., Amphibious and special operations w II wojnie światowej, „Okręty” Wydanie specjalne in the Aegean Sea 1943–1945 : operational effecti- nr 1, Kagero, Lublin 2013.
NR II (9)/2020 24 pomorskie forum bezpieczeństwa
• Jolanta Martuszewska
Akademia Marynarki Wojennej Edukacja wobec postrzegania bezpieczeństwa Polski w XXI w. Education in the perception of Poland’s securityin the XXI century
„(…) bądź zmianą, którą chcesz ujrzeć w świecie. Bo jeśli wystarczająco wielu ludzi się poruszy, powstanie ruch. A jeśli ruch będzie wystarczająco silny, stanie się rewolucja. I właśnie tego potrzebujemy w edukacji”. Mahatma Gandhi
Streszczenie: Idea edukacji ulega dynamicznej transfor- units. The new shape of the educational reality is, on the macji wywołanej głównie przez rozwój gospodarki opartej one hand, the individualization of the educational path, na wiedzy, co kreuje nowe wyzwania nie tylko wobec po- and on the other hand, the constant improvement of in- lityki edukacyjnej formowanej na różnym poziomie, lecz stitutional forms, which create a framework for lifelong także wobec potrzeby tworzenia elastycznych strategii do- learning about the dangers and dangers of the world aro- stosowawczych, które realizują poszczególne jednostki. und us. Nowy kształt rzeczywistości edukacyjnej to z jednej strony The problem of education in the modern world is indywidualizacja ścieżki edukacyjnej, z drugiej zaś stałe that, by its very nature, it cannot deny authority or tra- doskonalenie form instytucjonalnych, które stwarzają ramy dition, but it must take place in a world whose structure do uczenia się przez całe życie o zagrożeniach i niebezpie- is no longer determined by authority and not bound by czeństwach otaczającego nas świata. tradition. The article is an attempt at a broader view of Problem edukacji w świecie współczesnym polega na education in the context of security. tym, że z samej swojej natury nie może ona wyprzeć się ani autorytetu, ani tradycji, niemniej jednak musi prze- Key words: education, security, education for security, biegać w świecie, którego struktury nie wyznacza już au- e-learning torytet i nie spaja tradycja1. Artykuł jest próbą szerszego spojrzenia na edukację w kontekście bezpieczeństwa. Wstęp Słowa kluczowe: edukacja, bezpieczeństwo, edukacja dla System oświaty jest jednym z obszarów działalności pań- bezpieczeństwa, e-learning stwa i realizacji uprawnień władzy państwowej ugrunto- wanych zapisami ustaw w polskiej rzeczywistości opartej Summary: The idea of the education is undergoing a dy- na szeregu zapisów różnej rangi aktów prawnych. Za cel namic transformation caused mainly by the development stawia sobie kształcenie i wychowanie młodych ludzi w po- of the knowledge-based economy, which creates new czuciu odpowiedzialności, miłości do ojczyzny, poszano- challenges not only in the face of educational policy for- waniu dziedzictwa kulturowego. I chociaż respektuje med at various levels, but also the need to create flexible chrześcijański system wartości, to oparty został on na uni- adaptation strategies that are implemented by individual wersalnych zasadach etyki2. Celem działalności szkoły za-
1 H. Arendt, Kryzys edukacji, przeł. W. Madej, Res Publika Nowa 2 Por. preambuła do ustawy z 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe 1992, nr 2, s. 19. (DzU 2017 poz. 59).
25 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
pisanym w ustawie Prawo oświatowe3, jest stworzenie Ustawa o ochronie ludności uczniom takich warunków do rozwoju, aby zapewnić im W 2016 r. powstał nowy projekt Ustawy o ochronie lud- przygotowanie do pełnienia obowiązków rodzinnych i oby- ności i obronie cywilnej9. Regulacja ma za zadanie stwo- watelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, rzenie ram prawnych w celu zapewnienia warunków tolerancji, sprawiedliwości i wolności 4. niezbędnych do ochrony życia i zdrowia ludzi oraz pod- Kształt współczesnej szkoły nie wynika z zapisów, które stawowych warunków przetrwania ludności w sytuacjach znajdują się w różnego rodzaju aktach prawnych o zróż- zagrożeń współpracy i współdziałania systemów, orga- nicowanej randze, modyfikowanych przez lata. Pomimo nów, służb i innych podmiotów wykonujących zadania wielu zmian, jakie dotknęły ludzkość, szkoła jako instytu- z zakresu ochrony ludności usprawnienie koordynowania, cja pozostaje stała w swoich celach, kształcąc młodych przyjmowania i udzielania pomocy humanitarnej. ludzi na wartościowe społeczeństwo, które będzie dosto- Ustawa kładzie duży nacisk na kształtowanie świado- sowane do aktualnych potrzeb5. Do tej pory na edukację mości społeczeństwa oraz promowanie odpowiednich patrzyło się pod kątem opiekuńczym, z myślą o przyszłych zachowań w obliczu zagrożeń w celu zwiększenia bez- możliwościach rozwoju, kariery zawodowej i edukacyjnej pieczeństwa oraz zmniejszenia ich bezpośrednich skut- młodego pokolenia Polaków. Jednak edukacja jest czymś ków. Aby lepiej zrozumieć tę zawiłość, należy odpowie- więcej, gdyż stanowi wielki zasób strategiczny. Zdolność dzieć na pytanie, czym jest ochrona ludności? To wszelkie myślenia i rozumowania nie jest ani wrodzona, ani nie „działania zarówno administracji publicznej, jak i indywi- zawdzięczamy jej społeczeństwu. Praktyka ma kluczowe dualne, zmierzające do: zapewnienia bezpieczeństwa znaczenie dla całej posiadanej przez nas wiedzy6. życia i zdrowia ludności oraz ich mienia, utrzymania Historia cywilizacji, nie tylko europejskiej, ale i świa- sprzyjających warunków środowiskowych niezbędnych towej, wskazuje, że wśród pokoleń wszystko, co było do przeżycia, udzielenia pomocy socjalnej i psychologicz- istotne, zaczynało się od edukacji. Pomijając kwestie ba- nej poszkodowanym oraz osłony prawnej, przygotowania dawcze, rewolucje także zaczynały się od edukacji jako edukacyjnego i sprawnościowego społeczeństwa do ra- ogniska innego myślenia o życiu7. Stąd edukacja powinna dzenia sobie w sytuacji katastrof, klęsk żywiołowych i kon- być traktowana jako zasób strategiczny kraju. Z historycz- fliktów zbrojnych oraz bezpośrednio po nich”10. Zatem nego punktu widzenia wszystko zaczyna i kończy się na aspekt edukacyjny wynika z samej definicji. Z jednej strony edukacji. Początki nowego spojrzenia na otoczenie mają wspomina się o przygotowaniu edukacyjnym i sprawnoś- swoje źródła w edukacji. ciowym ludności, a z drugiej – o pomocy psychologicznej „Edukacja powinna stwarzać młodym ludziom warunki i socjalnej społeczeństwa, aby lepiej sobie radziło w sytua do połączenia zarówno z ich światem wewnętrznym, jak cji wystąpienia zagrożeń i po ich ustąpieniu. i ze światem wokół nich. Edukacja to sprawa zarówno globalna, jak i głęboko osobista. Żaden z powyższych celów (gospodarczy, kulturowy, społeczny i osobisty) nie Edukacja jako ilościowy zasób strategiczny zostanie osiągnięty, jeśli nie będziemy pamiętać o tym, że Do szkół w Polsce uczęszcza ponad 4 mln uczniów. Istnieje w edukacji chodzi o ubogacenie umysłów i serc prawdzi- ponad 48 tys. placówek oświatowych oraz instytucji, które wych ludzi. Wiele problemów, z jakimi borykają się współ- zajmują się opieką i wychowaniem. Mamy ponad 700 tys. czesne systemy edukacji, ma swoje źródło w niezrozu- nauczycieli i wychowawców w Polsce, w różnym wieku mieniu tej podstawowej kwestii. Każdy uczeń jest – starszych i młodszych – których łączy wspólny cel: edu- wyjątkową jednostką, z własnymi nadziejami, talentami, kacja, a ta jest największym zasobem strategicznym każ- zmartwieniami, lękami, pasjami i aspiracjami. Zaangażo- dego kraju, także Polski. wanie ich jako jednostek jest fundamentem poprawiania osiągnięć”8. Im większe starania włożone zostaną w roz- 2020 wój edukacji dostosowany do realiów XXI w., tym lepsze efekty osiągniemy. 2019 2018 2017 3 Por. ustawa z 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (DzU 2017 2016 poz. 59). 2015 4 Tamże. 2014 5 K. Pająk-Załęska, Opcje edukacyjne we współczesnej Polsce, 2013 [w:] Edukacja XXI wieku. Strategia zarządzania i kierunku rozwoju, Księgarnia Akademicka, Kraków 2020, s. 175. 2012 6 M. Domecka, Wprowadzenie do polskiego tłumaczenia książki Margaret S. Archer, Człowieczeństwo. Problem sprawstwa, [w:] 5000 1000015000 2000025000 30000 M.S. Archer, Człowieczeństwo. Problem sprawstwa, przeł. A. Dziu- ban, Nomos, Kraków 2013, s. 45. Rysunek 1. Liczba szkół w Polsce 7 M. Konopczyński Edukacja to jeden wielki zasób strate- Źródło: Opracowanie własne na podstawie www. men.gov.pl giczny, Forum strategiczne, Instytut Bezpieczeństwa i Strategii (14.10.2020 r.). 9 8 K. Robinson, Kreatywne szkoły, https://bethink.space/krea- Obrona Cywilna Kraju. Serwis Informacyjny, www.ock.gov.pl tywne-szkoly-ken-robinson-cytaty/ (dostęp: 29.12.2020). 10 https://pl.wikipedia.org/wiki
NR II (9)/2020 26 pomorskie forum bezpieczeństwa
2020 określoną rolę powinna odgrywać edukacja dla bezpie- 2019 czeństwa. 2018 W ramach nauki przedmiotów ścisłych – matematyki, 2017 fizyki czy biologii – można poruszać kwestie bezpie 2016 czeństwa: jak się w tym świecie poruszać, jakie niebez- 2015 pieczeństwa on kryje, np. podczas lekcji fizyki omówić zagrożenia związane z prądem, a na biologii tematy do- 2014 tyczące epidemii, pandemii. Problemów jest wiele i znaj- 2013 dują się wokół nas, ale i nieustannie się zmieniają. 2012 Polska szkoła nie odpowiada niestety na bieżące wy- 40000004250000 45000004750000 5000000 zwania. Nie przygotowuje do reakcji na współczesne za- grożenia. Ścieżka dydaktyczna edukacji powinna być Rysunek 2. Liczba uczniów w Polsce aktywna i elastyczna. W tej chwili jedynie niewielki pro- Źródło: Opracowanie własne na podstawie www. men.gov.pl. cent zajęć poświęcony jest problemowi pandemii, mimo że jesteśmy bardzo narażeni na zakażenie. Na biologii nadal naucza się o pierwotniakach i skorupiakach, a nie Warto nadmienić, że niewiele dokumentów uwzględ- o tak istotnym, i jakże aktualnym, zagrożeniu – pandemii. nia indywidualizm ucznia i jego osobowość, które mogą Stąd dystans młodych ludzi do szkoły, gdyż szkoła nie odbiegać od normy zarówno w kierunku pozytywnym, odpowiada na aktualne wyzwania. kształtując ucznia szczególnie zdolnego, jak i negatyw- Jak słusznie zaznacza K. Robinson: „istotą edukacji jest nym, kiedy mówi się o dysfunkcjach i konieczności wy- relacja pomiędzy uczniem a nauczycielem. Wszystko inne równywania deficytów. W szkole nie ma miejsca na trak- zależy od jakości tej relacji. Jeśli ona nie działa, cały system towanie dziecka niezgodnie z ramą czy ogólnie przyjętym nie działa. Jeśli uczniowie się nie uczą, edukacja się nie standardem. Nie można jednak powiedzieć, że przysło- odbywa. Być może odbywa się coś innego, ale nie jest to wiowy wiatr zmian nie wieje. Wobec tego trzeba postawić edukacja”11. pytanie, czy polski system szkolnictwa jest przystosowany Błędem szkoły w procesie kształcenia jest także brak do debaty na temat bezpieczeństwa, różnych zagrożeń współpracy i czerpania korzyści ze wspomagania innych i wyzwań w sferze bezpieczeństwa? I tak, i nie. instytucji: militarnych, paramilitarnych, nawet rekon- struktorów. Jeszcze w latach 70. XX w. stosowano w szko- 1. Tak łach takie praktyki, np. zapraszano kombatantów, którzy Edukacja poszerza horyzonty, a bezpieczeństwo osobi- przybliżali uczniom realia wojenne. Zaniechanie tego typu ste i publiczne jest priorytetem każdego społeczeństwa. aktywności jest dużym błędem, gdyż sposób przekazu Z jednej strony występuje potencjał, który realizuje się wiedzy przez praktyków jest nieoceniony, niezapomniany w dwóch formułach: wychowaniu przedszkolnym i na- i bardzo cenny, traktowany przez uczniów jako wartość uczaniu początkowym skupionym na bezpieczeństwie dodana. indywidualnym poszczególnych dzieci. Podczas nauki Pomijając szkoły specjalistyczne, warto, aby co naj- i działań wychowawczych dzieci w początkowych etapach mniej raz w miesiącu w szkołach ogólnokształcących od- edukacyjnych zwraca się uwagę m.in. na umiejętność bywały się zajęcia z przedstawicielami służb munduro- bezpiecznego przechodzenia przez ulicę, umiejętność wych, policji, wojska czy obrony terytorialnej. Taki sposób zachowania się w środkach komunikacji, ostrożność w re- prowadzenia zajęć i pokazanie, co się może wydarzyć lacjach z innymi ludźmi. Następnie, na kolejnych etapach, w sytuacji, jeżeli będziemy nieuważni, nieostrożni, działa edukacja skupia się na rozwoju indywidualnym, karierze na podświadomość i wyobraźnię młodzieży. Kwestie po- uczniów, jednak mniej wagi przykłada się do istotnych żarnictwa, ochrony granic, więziennictwa powinny być kwestii, które powinny być priorytetem funkcjonowa- realizowane wspólnie z instytucjami, które się tym zaj- nia młodego społeczeństwa we własnym kraju. Mowa tu mują. Taka edukacja ma charakter otwarty, interdyscypli- o umiejętności zachowania się w sytuacji rozmaitych za- narny i jest zaprezentowana w atrakcyjny sposób, co grożeń. Wprawdzie prowadzone są zajęcia profilaktyczne, w dobie powszechnego dostępu do Internetu i funkcjo- które dotyczą alkoholizmu, kwestii narkomanii, ale jest nowania online, ma niebagatelne znaczenie. to wciąż za mało w stosunku do liczby i rangi zagrożeń. Polska szkoła może otworzyć się na różne działania instytucjonalne. W sytuacji pandemii i zagrożeń ucznio- 2. Nie wie mogą również pomagać. W latach 70. aktywnie Wiele przedmiotów traktuje kwestię zagrożeń po maco- uczestniczono w harcerstwie, współdziałając z policją czy szemu. Polska szkoła jest dydaktyczna. Górują w niej głów- służbą drogową. Warto wrócić do takich zajęć: inwencja nie nauki ścisłe, takie jak matematyka, języki obce itd. = pomysłowość, aby uczniowie w liceach, szkołach zawo- Współczesna edukacja powinna być interdyscyplinarna. dowych uczyli się mechanizmów współdziałania różnych Zamiast ograniczać się do nauki wydzielonych przedmio- służb. tów, należałoby spojrzeć na życie człowieka holistycznie, jak na pewne projekty, bloki przedmiotowe, w których 11 K. Robinson Kreatywne szkoły, op. cit.
27 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
Kolejny etap edukacyjny to studia wyższe, na których także rola prasy, która, podobnie jak telewizja, goni za występuje kierunek edukacja dla bezpieczeństwa. Stu- sensacją. Nie tylko media mają w tej sprawie znaczenie. denci po tym kierunku zwykle rozpoczynają pracę w służ- Istotna wydaje się również rola przedsiębiorców czy za- bach mundurowych albo innych służbach związanych kładów pracy, dużych spółek, takich jak np. spółka Orlen. z bezpieczeństwem. Edukują się także, aby awansować. Powinny one zainicjować pewną doraźną strategię edu- Często nauczycielami przedmiotu edukacji dla bezpie- kacyjną, która polegałaby np. na tworzeniu ulotek, ogło- czeństwa są cywile, którzy uczą także innego przedmiotu, szeń, ale i na tworzeniu spotkań dla dorosłych. Wydarze- np. wychowania fizycznego, geografii. Stąd pojawia się nia powinny być przekazane w atrakcyjnej formie zarówno wątpliwość, na ile ich doświadczenie praktyczne sprzyja dla dorosłych, jak i dla dzieci. W przypadku dzieci mogą nauczaniu o bezpieczeństwie. to być komiksy. Natomiast w przypadku dorosłych dobrze „Dzieci, młodzież pozostają z natury ciekawi. Stymu- sprawdzają się spotkania w formie wykładów, ale koniecz- lowanie nauki oznacza podtrzymywanie tej ciekawości. nie połączone z praktykami. To dlatego nauczanie praktyczne i problemowe może prowadzić do wspaniałych rezultatów. Znakomici na- uczyciele, zamiast wyjaśniać uczniom rzeczy, o które Metoda e-learning nie pytali, prowokują do stawiania pytań. Dlaczego? Żeby Należy wspomnieć o dynamicznie rozwijających się tech- zainspirować młodych ludzi do zgłębiania problemów nologiach informacyjnych, które stworzyły fantastyczne (…). Poprawianie indywidualnych osiągnięć w szkołach warunki do wykorzystania obecnych w naszym życiu oznacza angażowanie uczniów jako jednostki, a nie multimediów, takich jak komputery, urządzenia mobilne ustawianie wszystkim jednego toru z przeszkodami, i Internet. Można zaryzykować stwierdzenie, że nigdy który muszą ukończyć w tym samym czasie i w ten sam wcześniej na tak ogromną skalę ludzkość nie korzystała sposób”12. Dlatego przedmiot edukacja dla bezpieczeń- z dobrodziejstw technologii w różnych sferach życia, stwa powinien być współprowadzony przez wielu przed- w tym także w edukacji13. Dzięki komputerem, tabletom, stawicieli określonych profesji. Zaznaczając przy tym, że telefonom komórkowym i Internetowi uzyskaliśmy niemal trzeba dokonać zmian w prawie, w przepisach. Wówczas nieograniczony dostęp do informacji. W ten sposób roz- takie zajęcia miałyby charakter praktyczny. Dzięki czemu szerzone zostały możliwości nauczania i uczenia się. uczeń problemu dotyka i może sytuację niebezpieczeń- Nowe media umożliwiły ewolucję kształcenia na odległość stwa przećwiczyć. i dały początek nowemu zjawisku edukacyjnemu, jakim jest e-learning14. Rozważania poświęcone e-learningowi warto rozpo- Zasób ilościowy kierunków bezpieczeństwa cząć od jego definicji: Metoda prowadzenia procesu dy- wewnętrznego i zewnętrznego daktycznego w warunkach, gdy nauczyciele i uczniowie w szkolnictwie wyższym (studenci) są od siebie oddaleni (czasami znacznie) i nie Istnieją wątpliwości co do wprowadzania nowych stan- znajdują się w tym samym miejscu, wykorzystują do prze- dardów i obecnej jakości prowadzenia kierunku edukacja kazywania informacji – oprócz tradycyjnych sposobów dla bezpieczeństwa. Kierunek prowadzony przez uczelnię komunikowania się – również współczesne, bardzo no- zajmującą się stricte bezpieczeństwem jest rzeczą natu- woczesne technologie telekomunikacyjne, przesyłając: ralną. Jeżeli jednak taki kierunek prowadzi wyższa szkoła głos, obraz wideo, komputerowe dane oraz materiały dru- niemająca żadnego związku z nauczaniem o bezpieczeń- kowane. Współczesne technologie umożliwiają również stwie, może pojawić się pewien problem. Zamysłem jest, bezpośredni kontakt w czasie rzeczywistym pomiędzy aby student kończący kierunek bezpieczeństwo był spe- nauczycielem a uczniem za pomocą audio lub wideokon- cjalistą w tej dziedzinie. Ta kwestia dotyczy wszystkich ferencji, niezależnie od odległości, jaka ich dzieli15. Aby kierunków. Jednakże warto zastanowić się nad stworze- dopełnić tę definicję, należy dodać do niej aspekt komu- niem jednego modelu kształcenia w zakresie bezpieczeń- nikacyjny, który rzadko jest dostrzegany w e-learningu. stwa dla szkół wyższych. Bez dialogu edukacyjnego w wirtualnej przestrzeni nie dochodzi do komunikacji między nauczycielem a ucz- niem. Taki e-learning traktować można bardzo wąsko, Kształtowanie edukacji dla bezpieczeństwa jedynie jako możliwość samodzielnego zdobywania wie- u osób dorosłych dzy, samokształcenia. Społeczeństwo powyżej 60. roku życia to przeważnie eme- ryci, którzy chętnie angażują się w problemy bezpieczeń- 13 W. Gogołek, Komunikacja sieciowa. Uwarunkowania kategorie stwa i edukacji. Zasadniczą rolę w przekazywaniu wiedzy i paradoksy, Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, powinny odgrywać media publiczne, np. telewizja. Nie- Warszawa 2010, s. 10–11. 14 stety, zwykle jej uwaga jest zwrócona w stronę wszelkiego A. Sangrà, D. Vlachopoulos, N. Cabrera, Building an Inclusive Definition of E-learning: An Approach to the Conceptual Framework, rodzaju sensacji, przekazywania wydarzeń nadzwyczaj- „The International Review of Research in Open and Distance Lear- nych, które ludzi przerażają, a nie edukują. Istotna jest ning” 2012, vol 13, no 2, s. 145–159, http://www.irrrodl.org/index. php/irrrodl/article/view/1161/2185 (dostęp: 29.12.2020). 15 M.J. Kubiak, Wirtualna edukacja, wyd. Mikom, Warszawa 2000, 12 K. Robinson Kreatywne szkoły, op. cit. s. 11.
NR II (9)/2020 28 pomorskie forum bezpieczeństwa
W wyniku rozwoju technologicznego nastąpiło przej- o zasadach bezpieczeństwa ruchu drogowego. Jednakże ście od doby nauczania korespondencyjnego, przez dy- M. Konopczyński19 słusznie zauważa, że na kolejnych eta- daktykę realizowaną za pośrednictwem radia i telewizji, pach edukacji pojawiają się pewne problemy z zagospo- do edukacji (wykorzystującej komputery, tablety, smart- darowaniem bardziej skomplikowanej materii w obrębie fony, Internet), która daje możliwość komunikacji w cza- uczenia o innych aspektach bezpieczeństwa. sie rzeczywistym (komunikacja synchroniczna) czy nie- Nasuwa się również wątpliwość, czy rzeczywiście pol- równoczesnym (komunikacja asynchroniczna) między ska szkoła, na różnych swoich etapach, odpowiednio czer- uczestnikami procesu kształcenia, a także nieograniczo- pie z doświadczeń innych instytucji, które praktycznie są nego dostępu do różnorodnych multimedialnych mate- zaangażowane w działania na rzecz bezpieczeństwa pań- riałów dydaktycznych16. Rozmowy prowadzone podczas stwa. Tak, aby nie tylko przekazywać wiedzę teoretyczną, e-zajęć zyskują nowe, nieznane dotychczasowej edukacji chociażby w ramach edukacji dla bezpieczeństwa, ale wymiary. również zaoferować prezentowanie doświadczeń prak- Przestrzeń wirtualna staje się naturalnym przedłuże- tycznych. niem środowiska społeczno-komunikacyjnego szkoły E-learning, poza kształceniem określonych dla danej i uczelni. Miejscem, w którym uczniowie (studenci) i na- dziedziny kompetencji, to nauka porozumiewania się wy- uczyciele (wykładowcy) mogą się spotkać w trakcie zajęć magająca od wszystkich uczestników procesu kształcenia oraz poza godzinami spędzonymi w murach szkoły i za- namysłu, precyzji i biegłości. Komunikację stanowi sposób istnieć w sposób „cyfrowy”17. E-learning prowadzi do budowania wspólnych doświadczeń, wartości, znaczenia zmiany dotychczasowego paradygmatu kształcenia i ko- i celów działania, a na tym polega kształcenie. munikowania się w szkolnictwie. Wraz z upowszechnieniem się w polskim szkolnictwie Prawne usankcjonowanie e-learningu w szkolnictwie wyższym wysoce zróżnicowanych wewnętrznie kierun- wyższym trwało niemal 10 lat18, ale nie zmieniło i nie spo- ków studiów odnoszących się do bezpieczeństwa pojawiły wolniło rozwoju omawianej metody. Z roku na rok wzrasta się wątpliwości i zagrożenia dotyczące modelu kształcenia zaufanie do tej formy kształcenia na studiach wyższych. w tym zakresie. Należy zwrócić uwagę na potrzebę dys- W dobie pandemii SARS-CoV-2 e-learning jest stosowany kusji, czy w kontekście formułowania strategii państwa także w szkołach podstawowych. Warto pochylić się nad nie byłoby niezbędne stworzenie nowego podejścia do zastosowaniem tej metody nauczania w nauczaniu przed- kształcenia w zakresie bezpieczeństwa? miotu edukacja dla bezpieczeństwa, jednocześnie posze- rzając grono nauczanych o osoby starsze. Bibliografia
Wnioski Akty prawne Warto postawić pytania, jak współcześnie kształtować edu- • Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie kację dla bezpieczeństwa? Jak kreować obronę cywilną? wyższym usankcjonowała możliwość prowadzenia Jak budować obronę powszechną w przyszłości, zwraca- zajęć dydaktycznych na studiach z wykorzystaniem jąc przy tym uwagę chociażby na kwestię podchodzenia metod i technik kształcenia na odległość (art. 164 pkt 3). do problematyki poszerzenia nauczania o zagadnienia • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe związane z bezpieczeństwem państwa oraz człowieka na (DzU 2017 poz. 59). różnych etapach edukacyjnych polskiej szkoły. Współcześnie edukacja to jeden wielki zasób strate- Źródła internetowe giczny, który kumuluje w sobie zarówno dużą grupę ludzi • Obrona Cywilna Kraju. Serwis Informacyjny, www. połączonych jednym celem, ale również samą wysoce roz- ock.gov.pl. budowaną i rozrzuconą po całym państwie infrastrukturę. • 4. Sangrà A., Vlachopoulos D., Cabrera N., Building W obecnej rzeczywistości należy wysoko ocenić ulo- an Inclusive Definition of E-learning: An Approach kowanie zagadnień związanych z bezpieczeństwem in- to the Conceptual Framework, „The International dywidualnym na początkowych etapach kształcenia Review of Research in Open and Distance Learning” przedszkolnego czy też kolejnego etapu – podstawowego. 2012, vol 13, no 2, s. 145–159, http://www.irrrodl.org/ Pojawiają się cenne inicjatywy w zakresie uczenia, np. index.php/irrrodl/article/view/1161/2185 (dostęp: 29.12.2020). • Wieczorek-Tomaszewska M. (red.), Dydaktyka cy- 16 A. Wierzbicka, Dydaktyczne i komunikacyjne aspekty e-eduka- cji akademickiej, UW, Łódź 2019, s. 9. frowa epoki smartfona. Analiza cyfrowych aspek- 17 M. Wieczorek-Tomaszewska (red.), Dydaktyka cyfrowa epoki tów dydaktyki gimnazjum i szkoły średniej. Raport smartfona. Analiza cyfrowych aspektów dydaktyki gimnazjum ekspercki, Stowarzyszenie „Miasta w Internecie”, i szkoły średniej. Raport ekspercki, Stowarzyszenie „Miasta w Inter- 2013, http://www.ldc.edu.pl/phocadownload/ necie” 2013, http://www.ldc.edu.pl/phocadownload/Dydaktyka-cy- frowa-epoki-smartfona.pdf (dostęp: 29.12.2020). 18 W polskim szkolnictwie wyższym dopiero ustawa z 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym usankcjonowała możliwość prowadzenia zajęć dydaktycznych na studiach z wykorzystaniem 19 M. Konopczyński, Edukacja to jeden wielki zasób strategiczny, metod i technik kształcenia na odległość (art. 164 pkt 3). Forum strategiczne, Instytut Bezpieczeństwa i Strategii (14.10.2020 r.).
29 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
Dydaktyka-cyfrowa-epoki-smartfona.pdf (dostęp: • Konopczyński M., Edukacja to jeden wielki zasób 29.12.2020). strategiczny, Forum strategiczne, Instytut Bezpie- • Wikipedia https://pl.wikipedia.org/wiki. czeństwa i strategii (14.10.2020 r.). • Kubiak M.J., Wirtualna edukacja, wyd. Mikom, War- Literatura szawa 2000. • Arendt H., Kryzys edukacji, przeł. W. Madej Res Pub- • Pająk-Załęska K., Opcje edukacyjne we współczesnej Polsce, [w:] Edukacja XXI wieku. Strategia zarządza- lika Nowa 1992, nr 2, s. 19. nia i kierunku rozwoju, Księgarnia Akademicka, • Domecka M., Wprowadzenie do polskiego tłuma- Kraków 2020. czenia książki Margaret S. Archer M.S., Człowieczeń- • Robinson K., Kreatywne szkoły, https://bethink. stwo. Problem sprawstwa, [w:] M.S. Archer, Człowie- space/kreatywne-szkoly-ken-robinson-cytaty/ (do- czeństwo. Problem sprawstwa, przeł. A. Dziuban, stęp: 29.12.2020). Nomos, Kraków 2013. • Strategia zarządzania i kierunku rozwoju, Księgarnia • Gogołek W. Komunikacja sieciowa. Uwarunkowania Akademicka, Kraków 2020. kategorie i paradoksy, Instytut Dziennikarstwa Uni- • Wierzbicka A., Dydaktyczne i komunikacyjne aspekty wersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010. e-edukacji akademickiej, UW, Łódź 2019.
NR II (9)/2020 30 pomorskie forum bezpieczeństwa
• Dariusz Skalski1, Dawid Czarnecki1, Małgorzata Kochańska2, Michał Tuz2
1 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku, Wydział Kultury Fizycznej, Katedra Sportu, Zakład Pływania i Ratownictwa Wodnego 2 Akademia Marynarki Wojennej im. Bohaterów Westerplatte w Gdyni, Wydział Dowodzenia i Operacji Morskich Motywacja w zarządzaniu w administracji publicznej Motivation in public management
Streszczenie: Praca przedstawia istotne cechy zarządza- demotivating effect on employees have been identified. nia w administracji oraz definicje motywacji i jej wpływu This is the responsibility of the team members from the na system administracji publicznej. Autorzy dokonali organization assigned to perform the tasks. According to przeglądu i analizy głównych teorii i motywacji modeli. the authors, this leads to high efficiency. Hence, the need W artykule opisano znaczenie bodźców występujących to create an incentive system that is convenient and at w organizacji publicznej, uwzględniając analizy satysfakcji the same time ensures that employees are continually pracowników jako istotnego czynnika wspomagającego committed to success, encouraging them to expand their funkcję motywacyjną. Wskazano te bodźce, które wpły- skills. The authors identified selected and appropriately wają motywująco i demotywująco na pracowników. Od- adapted motivational techniques as a key element for or- powiadają za to członkowie zespołu z organizacji przezna- ganizational success. czeni do wykonywania zadań. Zdaniem autorów prowadzi to do osiągnięcia wysokiej efektywności. Stąd potrzeba Key words: administration, motivation, demotivation, tworzenia systemu motywacyjnego, który byłby dogodny, efficiency a zarazem gwarantowałby ciągłe angażowanie się pracow- ników na rzecz sukcesu, zachęcając ich do rozszerzania kwalifikacji. Jako element kluczowy do osiągnięcia suk- cesu organizacji autorzy wskazali dobrane i odpowiednio dostosowane techniki motywacyjne. Wstęp „Jedynym sposobem wywarcia wpływu na drugiego Słowa kluczowe: administracja, motywacja, demotywacja, człowieka jest rozmowa o jego pragnieniach efektywność i pokazanie mu, jak je może spełnić”. Dale Carnegie1
Summary: The paper presents the essential features of W dzisiejszym zdominowanym przez nowoczesną management in administration and definitions of moti- i wciąż postępującą technologię świecie człowiek był vation and its impact on the public administration system. i nadal jest najważniejszą wartością w każdej organizacji. The authors reviewed and analyzed the main theories Współczesne organizacje wymagają, aby pracownik był and motivations of the models. The article describes the importance of incentives occurring in the public organiza- tion, taking into account the analysis of employee satisfa- 1 Cytaty motywacyjne i o sukcesie, http://www.cytat.eu/cytaty- ction as an important factor supporting the motivational -sukces-i-motywacja/jedynym-sposobem-wywarcia-wplywu-na- function. Those incentives that have a motivating and -drugiego-czlowieka-jest-rozmowa-o-jego-pragnieniach-i-poka- zanie-mu-jak-je-moze-spelnic/ (dostęp: 6.01.2020).
31 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
skuteczny w działaniu i przynosił jak najwięcej korzyści. cjonuje na podstawie norm prawnych oraz bezpośredniej Powinien on więc być wysoce wydajny. Bez kompeten- organizacji i praktycznej realizacji swoich zadań. tnej załogi realizacja i osiągnięcie ambitnych celów i suk- Ponadto zarządzanie w administracji publicznej polega cesów organizacji na globalnych rynkach nie byłaby na zespolonej aktywności powiązanej z pracownikami możliwa. skupionymi na realizacji wyznaczonych celów organiza- Istotnym elementem codziennego życia jest dla ludzi cji, a także spełnianiu wymagań pracowników oraz doty- praca zawodowa, która wymaga zaangażowania. Może czących ich potrzeb4. ona także stanowić decydujące źródło motywacji, jednak Na szczególną uwagę zasługuje czynnik motywowania pod warunkiem, że przynosi satysfakcję. Motywacja od pracowników jako bardzo ważny element zarządzania. zawsze miała wielkie znaczenie, bowiem często nadaje Jedną z kluczowych praktyk niezbędnych w jakości za- ona sens życiu. Zadowolenie ze swojej pracy podnosi po- rządzania każdej organizacji jest posiadanie systemu czucie wartości każdego pracownika. Aby jednak praca świadczeń motywujących dla pracowników. Odpowiednio dla ludzi była przyjemnością, a nie uciążliwym obo dopasowane kwalifikacje pracowników i ich intensywne wiązkiem, to zarówno kierownicy, jak i pracownicy po- motywowanie, a także tendencja do ciągłego rozwoju winni zrozumieć, co wywołuje i stymuluje pożądane za- i uczenia się prowadzą do większej skuteczności działań chowania. zarządczych. Z tej przyczyny w dzisiejszych czasach ludzie Pierwsza część pracy przedstawia główne elementy zatrudnieni w organizacji uważani są za jeden z najważ- zarządzania w administracji oraz w dalszym ciągu defi- niejszych zasobów5. nicje motywacji i jej wpływu na system administracji publicznej. 2. Definicja motywacji W drugiej części opracowania wskazano przegląd „Motywacja jest tym, co pozwala ci zacząć. Nawyk i analizę głównych teorii i modeli motywacji. jest tym, co pozwala ci wytrwać”. Jim Ryun6 W trzeciej i końcowej części rozpatrywane jest znacze- nie bodźców w organizacji publicznej pod kątem analizy Motywacja to cykl działań skutkujących oczekiwanymi satysfakcji pracowników jako istotnego czynnika wspo- zachowaniami ludzi. Polega ona na wypracowywaniu od- magającego procedurę motywacyjną w administracji, powiednich warunków i inicjowaniu bodźców dążących a ponadto pod kątem bodźców, które wpływają motywu- do tego, aby zachowania pracowników administracji były jąco i demotywująco na pracowników. zgodne z wymaganiami i oczekiwaniami pracodawcy, jednak bez utracenia poczucia niezależności pracowni- ków przy podejmowaniu własnych decyzji. Istotne jest I. System motywowania pracowników zachęcanie pracowników do dodatkowych działań i skła- w administracji nianie do podejmowania odpowiedzialniejszych ról lub 1. Zarządzanie w administracji stanowisk7. Można rozróżnić dwa rodzaje motywacji: pierwszy „Wybierz pracę, którą kochasz, a nie będziesz musiał to motywacja rozumiana jako zgromadzenie bodźców pracować nawet przez jeden dzień w swoim życiu”. wpływających na decyzję człowieka i jego zachowania. Konfucjusz2 Natomiast drugi rodzaj motywacji dotyczy mechanizmu Administracja to organizacja składająca się z wielu róż- rozplanowanego i taktycznego wpływu na bodźce ludzkiej nych komórek organizacyjnych, skupiająca się wokół or- reakcji poprzez tworzenie czynników i środków zastoso- ganów wyposażonych w określone ustawowo kompeten- wania ich systemów wartości i oczekiwania do osiągnięcia cje oraz tworzących pewien zamknięty układ organiza- celu8. cyjny. Celem tych organizacji jest realizacja zadań Wyszczególniając wyżej wymienione rodzaje moty- państwowych, publicznych bądź jednych i drugich3. Or- wacji, można podzielić je na dwie kategorie: ganizacją określamy grupę ludzi lub państw posiadających • Motywacja wewnętrzna, która polega na automa- ustaloną strukturę, działającą razem, aby osiągnąć wspólne tycznie pojawiających się działaniach. Te działa- cele. Odpowiednie zmotywowanie członków danej orga- nia to: samokontrola, poczucie odpowiedzialności nizacji do wykonywania wyznaczonych zadań może do- za swoje stanowisko pracy, wyzwanie zawodowe, prowadzić do osiągnięcia wysokich efektów działalności.
Administrację publiczną można również opisać jako 4 T. Listwan, Słownik zarządzania kadrami, Warszawa 2010, s. 183. działalność w dziedzinie spraw publicznych, która funk- 5 Z. Czajka, Zarządzanie zasobami ludzkimi w administracji pub- licznej, IPiSS, Warszawa 2012, s. 251. 6 Cytaty motywacyjne i o sukcesie, http://www.cytat.eu/cytaty- 2 Cytaty motywacyjne i o sukcesie, http://www.cytat.eu/cytaty- -sukces-i-motywacja/motywacja-jest-tym-co-pozwala-ci-zaczac- -sukces-i-motywacja/wybierz-prace-ktora-kochasz-a-nie- -nawyk-jest-tym-co-pozwala-ci-wytrwac/ (dostęp: 6.01.2020). bedziesz-musial-pracowac-nawet-przez-jeden-dzien-w-swoim- 7 Motywacja do pracy, https://mfiles.pl/pl/index.php/Motywa- -zyciu/ (dostęp: 6.01.2020). cja_do_pracy (dostęp: 7.01.2020). 3 M. Wierzbowski, Prawo administracyjne, PWN, Warszawa 1997, 8 S. Borkowska, System motywowania w przedsiębiorstwie, PWE, s. 15. Warszawa 1999, s. 9–11.
NR II (9)/2020 32 pomorskie forum bezpieczeństwa
II. Rodzaje motywacji – przegląd głównych teorii
„Najgorsze dni tych, którzy lubią to co robią, są lepsze, niż najlepsze dni tych, którzy nie lubią tego, co robią”. E. James Rohn9
Istota motywacji od zawsze stanowiła fascynujący ele- ment badań psychologicznych. Badacze ciągle zadają sobie pytanie, co skłania ludzi do działania?, co sprawia, że ludzie chcą pracować, rozwijać się, podnosić swoje kwalifikacje? W związku z tym na przestrzeni lat powstało wiele teorii motywacji. Niektóre z nich przedstawione zo- staną poniżej.
1. Michael Armstrong określa motywację jako „za- Rysunek 1. Generalne czynniki motywacyjne chowanie ukierunkowane na cel”. Źródło: https://ibd.pl/doradztwo-i-badania/doradztwo-w- Wyróżnia on przy tym cztery elementy procesu mo- -sprzedazy-i-marketingu/budowanie-systemow-motywacyj- tywacji: nych-w-sprzedazy/ 1) potrzebę 2) określenie celu 3) podjęcie działania szansa na podwyższenie własnych kwalifikacji, jak 4) osiągnięcie celu10 również możliwy awans. • Motywacja zewnętrzna, która jest stwarzana po- przez bodźce do podjęcia działań. Takie działania są miedzy innymi nagradzane w postaci awansu bądź podwyżki, pochwały, lecz niekiedy także po- przez uniknięcie kary, tj. nagany, krytyki, zwolnienia dyscyplinarnego. • Pozytywna motywacja polega na stworzeniu pra- cownikowi perspektyw na atrakcyjniejsze realizo- wanie własnych celów przy jednoczesnym speł- Rysunek 2. Teoria Armstronga: Zarządzanie zasobami nianiu wymagań pracodawcy, np. adekwatniejsze Źródło: https://pracezzl.wordpress.com/2012/12/08/40/ stanowisko pracy, wyższe płace, większa samodziel- ność pracy, zagraniczne wyjazdy, przedstawiciel- stwo na targach itp., W modelu motywacyjnym Armstronga kluczowe jest • Na końcu mamy motywację negatywną, odno- założenie, że motywacja jest zainicjowana rozpoznaniem szącą się do lęku. Taki lęk mobilizuje do lepszego potrzeby, którą dana osoba pragnie zaspokoić i w związku wykonywania pracy poprzez tworzenie poczucia z tym dąży do realizacji postawionego sobie celu. Również zagrożenia. Zagrożenie może występować na pod- inni znani twórcy teorii treści (m.in. Maslow, Alderfer, stawie transferu do mniej płatnej pracy lub o niż- McClleland) podkreślają fundamentalne znaczenie nieza- szej renomie, ryzyka zmniejszenia wynagrodzenia spokojonej potrzeby, która jest kluczowym elementem w przypadku gorszego wykonywania czynności, motywacji do działania. Wyżej wymienieni badacze pró- braku uznania, otrzymania nagany. bowali dowieść, że ludzie nie pracują tylko dla pieniędzy, Na pozytywne efekty wykonanej pracy wpływa szereg lecz istnieją również inne ważne czynniki inicjujące do czynników, takich jak: ludzkie umiejętności, predyspo- działania. Głównym fundamentem tych teorii była popu- zycje i możliwości, które wsparte są właściwym moty- larna hierarchia potrzeb stworzona przez Abrahama watorem. Esencja motywowania polega na adekwatnym Maslowa. dobraniu indywidualnych instrumentów dla każdego z pracowników lub do danej organizacji zwanych mo- 2. Abraham Maslow pogrupował ludzkie potrzeby na tywatorami, tworzących system motywacyjny. pięć głównych kategorii, dodatkowo określając ich miejsce Istotne jest stworzenie takiego systemu motywacyj- nego, który byłby dogodny, a zarazem gwarantowałby 9 21 cytatów, dzięki którym odniesiesz sukces zawodowy, https:// ciągłe angażowanie się pracowników na rzecz sukcesu michalpasterski.pl/2013/11/21-cytatow-dzieki-ktorym-odniesiesz- -sukces-zawodowy/ (dostęp: 12.01.2020). pracodawcy, zachęcając do rozszerzania swoich kwali- 10 J. Szczupaczyński, Podstawy zarządzania i kierowania ludźmi fikacji i, co za tym idzie, uzyskując w zamian satysfakcję w organizacji, Międzynarodowa Szkoła Menedżerów Spółka z o.o., z realizowanej pracy. Warszawa 1997, s. 105–116.
33 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
w hierarchii. Poczynając od najniższego poziomu, są to kolejno: 1) potrzeby fizjologiczne 2) potrzeby bezpieczeństwa 3) potrzeby społeczne (afiliacji) 4) potrzeby uznania 5) potrzeby samorealizacji11
Rysunek 4. Teoria ERG. Relacje między frustracją, znaczeniem i zaspokojeniem potrzeb Źródło: https://pracekierownik.wordpress.com/2018/11/23/ teoria-
Ponadto w swojej koncepcji Alderfer wprowadził po- jęcie frustracji w związku z niemożnością zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu oraz wiążącym się z tym pojęciem regresji, czyli cofania się do potrzeb niższego rzędu15. Rysunek 3. Piramida potrzeb wg Maslowa Źródło: motywowanie-pracownikow.eprace.edu. pl/530,Teorie_tresci.html 4. David McClelland stworzył teorię, według której ludzie są motywowani do określonych działań za pośred- nictwem 3 kategorii: Twórca tej teorii podkreślał, że najpierw muszą być 1) potrzeby osiągnięć zaspokojone choćby częściowo potrzeby niższego rzędu 2) potrzeby władzy i dopiero wówczas człowiek zacznie odczuwać chęć za- 3) potrzeby przynależności spokojenia potrzeb wyższego rzędu. Według Maslowa, zaspokojenie podstawowych potrzeb przestaje, niestety, Autor podkreśla, że poszczególne motywatory są motywować do działania, jednak ta reguła nie ma zasto- w różnym stopniu rozwinięte u każdego człowieka. Na sowania do potrzeb znajdujących się wyżej w hierarchii, strukturę pragnień każdej indywidualnej jednostki ludzkiej a zwłaszcza do potrzeb samorealizacji. Potrzeby te po za- ma wpływ środowisko, w którym żyje, a także zdobyte spokojeniu nie wygasają, lecz można zauważyć ich doświadczenia16. wzmocnienie. Koncepcja ta spotkała się jednak z krytyką między innymi z powodu niemożności jednoznacznego wskazania, które potrzeby prowadzą do konkretnych za- chowań12.
3. Teoria Claytona Alderfera, czyli tzw. teoria mo- tywacji ERG, obejmowała również hierarchiczny podział potrzeb, jednak już tylko na 3 elementy: 1) potrzeby egzystencji (Existence needs) 2) potrzeby integracji (Relatedness needs) Rysunek 5. Potrzeby w teorii motywacji Davida 3) potrzeby rozwoju (Growth needs)13 McClellanda Alderfer rozdzielał również czas odczuwania wyżej Źródło: https://kjarocka.pl/po-godzinach/project-mana- wymienionych potrzeb na okazjonalne, krótkotrwałe oraz ger-motywacja-do-wyboru-zawodu-czyli-co-nas-kreci- długotrwałe. Jednak, w przeciwieństwie do Maslowa, za- -co-nas-podnieca/ kładał, że ludzie mogą być jednocześnie motywowani różnymi potrzebami, niekoniecznie z zachowaniem ko- Założeniem teorii treści w głównej mierze jest koncen- lejności hierarchicznej14. tracja na zrozumieniu czynników, które napędzają ludzi do działania. Nie określają one natomiast sposobu, w jaki mają być motywowani do osiągania wyznaczonych celów. 11 T. Listwan (red. nauk.), Zarządzanie kadrami, wydanie czwarte zmienione, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 170–171. Natomiast teorie, które odpowiadają na pytanie Jak się 12 N. Chmiel, Psychologia pracy i organizacji, Gdańskie Wydaw- nictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2003, s. 336–337. 15 Teoria ERG (ERG theory), https://mfiles.pl/pl/index.php/Teo- 13 Teoria motywacji ERG Alderfera, https://biznesmenmusisprzeda- ria_ERG (dostęp: 30.12.2019). wac.pl/alderfers-erg-theory-of-motivation/ (dostęp: 30.12.2019). 16 Motywowanie pracowników – teoria McClellanda, https://po- 14 Teoria ERG, http://pl.wikipedia.org/wiki/Teoria_ERG (dostęp: radnikprzedsiebiorcy.pl/-motywowanie-pracownikow-teoria- 30.12.2019). -mcclellanda (dostęp: 30.12.2019).
NR II (9)/2020 34 pomorskie forum bezpieczeństwa
motywuje? nazywane są teoriami procesu. Podstawowym pracę samą w sobie21. W myśl tej teorii niezaspokojenie źródłem powstania teorii procesu jest teoria oczekiwań czynników higieny prowadzi do niezadowolenia (lecz ich (expectancy theory), która została stworzona przez ame- zaspokojenie nie prowadzi do zadowolenia). Natomiast rykańskiego psychologa Victora Vrooma. zaspokojenie czynników wyższego rzędu prowadzi do zadowolenia (lecz ich niezaspokojenie nie prowadzi do 5. Victor Vroom miał w kwestii motywacji nieco od- niezadowolenia). Aby proces motywacji był więc sku- mienne zdanie od innych uczonych. W stworzonej przez teczny, istotne jest zapewnienie odpowiednich czynników siebie tzw. teorii oczekiwań zakładał, że ludzi determinują higieny, przy jednoczesnym sterowaniu odpowiednimi do działania różne korzyści, które mogą osiągnąć dzięki do potrzeb motywatorami. wykonanej pracy. Każdy pracownik ma odmienne prag- Przegląd wyżej wymienionych teorii pozwala nam wy- nienia i cele, w związku z tym będzie podejmował właśnie ciągnąć ciekawe wnioski. Aby pracownicy mogli wyko- takie decyzje, które w jego przekonaniu będą dla niego nywać swoje obowiązki jak najbardziej efektywnie, po- najkorzystniejsze17. winni mieć stwarzane odpowiednie do tego warunki. Istotne jest zapewnienie im możliwości pełnego wyko- rzystania swoich umiejętności, a ponadto stworzenie sy- stemu motywacyjnego, który poza bodźcami finansowymi uwzględnia również te pozafinansowe. Jako elementy motywacji pozafinansowej można wyróżnić np. szkolenia i rozwój (zgodnie z akcentowaną przez McClellanda po- trzebą osiągnięć), ponadto przejrzystą politykę awansu (teoria sprawiedliwości Adamsa), jasno określone cele i zadania, umiejętne rozwiązywanie problemów pracow- niczych oraz etykę pracowniczą.
Rysunek 6. Teoria oczekiwań Vrooma 8. Motywacja w sektorze publicznym Źródło: https://www.slideshare.net/mskowronska/prezenta- cja-kiwi-magda Dla pracowników administracji odpowiednią motywacją jest często służba publiczna sama w sobie. Zgodnie z tą teorią, osoby zatrudnione w sektorze publicznym często 6. John Adams jest twórcą tzw. teorii sprawiedliwości. kierują się patriotyzmem oraz chęcią działania na rzecz Koncepcja ta zakłada, że ludzie odczuwają silną motywa- sprawiedliwości społecznej. Idea ta może budzić pewne cję w sytuacji, gdy uważają, że są traktowani sprawiedli- kontrowersje. W strukturze motywatorów pracowników wie18. Odczucie sprawiedliwości wśród pracowników jest administracji publicznej nie dominuje czynnik finansowy. jednak subiektywne. Każdy z nich indywidualnie ocenia, Taki rodzaj motywacji wynika jednak bardziej z indywi- czy jest odpowiednio wynagradzany w stosunku do obo- dualnych potrzeb danego pracownika. wiązków, które pełni oraz tego, co za swoją pracę otrzy- Klasycznym modelem motywowania pracowników mują koledzy i koleżanki z pracy19. w sektorze publicznym jest model Bradley’a Wrighta. Model ten zakłada, że wybór sektora zatrudnienia wynika 7. Frederick Herzberg stworzył tzw. dwuczynnikową z określonych motywów. Te z kolei mają wpływ na moty- teorię motywacji, w której elementy motywujące podzie- wację do pracy oraz satysfakcję. System motywacyjny lił na 2 części: w administracji publicznej pojawia się wraz z ideą nowego 1) czynniki podstawowe (wewnętrzne), inaczej zwane zarządzania publicznego (ang. new public management czynnikami higieny psychicznej – NPM). Idea ta zakłada przejście z biurokratycznego mo- 2) czynniki wyższego rzędu (zewnętrzne), czyli tzw. delu funkcjonowania administracji publicznej do modelu czynniki motywacyjne20 menedżerskiego, który opiera się na wykorzystaniu metod Do czynników podstawowych zaliczamy m.in. takie zarządzania stosowanych w sektorze prywatnym. Od lat czynniki, jak: wynagrodzenie, warunki pracy, relacje ze 30. XX w. można było zauważyć nasiloną krytykę biuro- współpracownikami, poczucie bezpieczeństwa, stałość kratycznego modelu funkcjonowania administracji pub- zatrudnienia, kierunek rozwoju firmy. Myśląc o czynni- licznej. Głównymi zarzutami krytyków był brak efektyw- kach motywacyjnych, mamy zaś na myśli osiągnięcia, ności. Wiązało się to ze wzrostem wydatków publicznych, uznanie w środowisku pracy, awans, możliwość rozwoju, ponieważ osiągnięcie założonych celów przy niskiej efek- tywności pracy niesie za sobą większe nakłady. Nowy model zarządzania publicznego w zakresie za- 17 N. Chmiel, Psychologia pracy i organizacji, op. cit., s. 342–343. rządzania zasobami ludzkimi zakłada m.in.: menedżerski 18 T. Listwan (red. nauk.), Zarządzanie kadrami, op. cit., s. 174. sposób zarządzania, zmiany w strukturze i kulturze orga- 19 Motywowanie pracowników: teoria sprawiedliwości Adamsa, https://poradnikprzedsiebiorcy.pl/-motywowanie-pracownikow- -teoria-sprawiedliwosci-adamsa (dostęp: 5.01.2020). 21 Dwuczynnikowa teoria Herzberga, https://mfiles.pl/index. 20 T. Listwan (red. nauk.), Zarządzanie kadrami, op. cit., s. 173. php/Dwuczynnikowa _teoria_Herzberga (dostęp: 30.12.2019).
35 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
nizacji, a także elastyczne zarządzanie personelem. Jednak płaty, odprawy, zasiłki chorobowe i odszkodowania. Do ze względu na specyfikę działalności sektora publicznego najważniejszych, pozapłacowych form pobudzania mo- nawet bezpośrednie zastosowanie tych nowoczesnych tywacji zalicza się m.in. system ocen pracowniczych, sy- form zarządzania może okazać się nieskuteczne. Jednostki stem komunikacji w organizacji, politykę awansowania, administracji publicznej realizują zadania społeczne i, poszerzanie zakresu odpowiedzialności i samodzielności niestety, często działalność ta ma charakter niedocho- czy też przydzielanie ambitnych zadań. dowy. Oprócz podstawowych czynników i bodźców, które motywują ludzi do pracy, istotne znaczenie w systemie motywacji pracowników administracji publicznej mają III. Znaczenie bodźców w organizacji również te elementy, które działają demotywująco. Żaden publicznej menedżer czy kierownik nie osiągnie sukcesu, jeśli nie 1. Motywacja a satysfakcja zrozumie, że istotnym czynnikiem skutecznego motywo- wania jest poznanie, a następnie wyeliminowanie wszyst- „Praca wypełni ci dużą część życia. Jedynym kich demotywatorów. Najbardziej demotywującymi, we- sposobem na prawdziwą satysfakcję z pracy jest dług Radosława Hancewicza24, są takie elementy, jak: brak robienie tego, w czego wielkość się wierzy. A jedy- docenienia i pochwał, czyli brak pozytywnego sygnału nym sposobem na robienie rzeczy wielkich dla ciebie jest miłość do tego, co się robi”. Steve Jobs22 zwrotnego, a przy tym często nadmierna krytyka. W dal- szym ciągu są to: brak zaufania, niejasny zakres obowiąz- W procesie motywacji kluczowe jest zapewnienie pracow- ków, często zła organizacja pracy, faworyzowanie wybra- nikom odpowiedniej satysfakcji z pracy. Zwrócenie uwagi nych pracowników, niesprawiedliwy podział nagród, brak na poziom zadowolenia pracowników jest związane ze obiektywizmu kierownika, nierówny podział zadań, zła zmianami w zarządzaniu w administracji publicznej, atmosfera w pracy, kradzież sukcesów, zły przepływ in- a mianowicie skupieniu się na potrzebach i oczekiwa- formacji, brak konsekwencji, brak decyzyjności, lekcewa- niach odbiorcy usług. Bardzo ważna jest więc jakość rea- żenie pomysłów pracowników, niewłaściwy system mo- lizowanych usług. Zauważalna jest pozytywna zależność tywacyjny lub całkowity jego brak, ciągłe zmiany organi- pomiędzy satysfakcją pracownika z wykonywanej pracy zacyjne, niskie zarobki, niekompetencja szefa, presja a zadowoleniem klienta/petenta. Zapewnienie pracowni- czasu, kumoterstwo oraz ograniczenie i brak samodziel- kowi odpowiedniego poziomu zadowolenia z wykony- ności. wanej pracy w znacznej mierze zapobiega odpływowi Jednym z najczęstszych demotywatorów w pracy wiedzy z danej organizacji, a niekiedy może nawet pro- urzędnika administracji publicznej jest brak uznania i sza- wadzić do obniżenia kosztów związanych z rekrutacją cunku ze strony kierownika. Każdy podwładny odczuwa nowych pracowników. Ma również pozytywny wpływ na silną potrzebę docenienia wykonanej przez niego pracy ekonomiczność działania organizacji, ponieważ ogranicza oraz wysiłku, który włożył w jej wykonanie. Brak pochwał pracowniczą absencję. lub pozytywnych uwag często skutkuje tym, że pracownik Satysfakcja z pracy jest jednym z głównych ogniw pro- lekceważy powierzone mu obowiązki lub nie przykłada wadzących do wzmacniania działania systemu motywa- się należycie do ich wykonania. Również nieodpowiedni cji. U bardziej usatysfakcjonowanych pracowników za- system awansu ma bardzo negatywny wpływ na jakość uważalna jest większa lojalność i zaangażowanie w pracę, pracy. Niesprawiedliwy awans często jest przyczyną fru- a także wzrost chęci współpracy, ponadto większa troska stracji i chęci zmiany miejsca pracy, ponadto prowadzi do o jakość wykonywanej pracy. Reasumując, zwiększenie podziałów w zespole, zniechęca pracownika do dalszych satysfakcji z pracy często wywołuje pozytywne zmiany starań. Niesprawiedliwy system oceny także wpływa ne- w zachowaniach pracowników. gatywnie na morale pracowników. Niejednoznaczne i do- wolne kryteria oceny często skutkują nadmiernym spad- 2. Motywatory i demotywatory kiem motywacji pracownika w dążeniu do poprawy jako- „Gdy praca, którą wykonujesz, nie daje ci radości, ści wykonywanej przez niego pracy. Popularne wśród a tylko pieniądze, to jesteś śmiertelnie ubogi”. Phil pracowników jest zmierzanie do harmonijnych relacji Bosmans23 z innymi współpracownikami, praca w atmosferze sza- W administracji samorządowej wykorzystywane są mo- cunku i wzajemnej życzliwości. Dobra atmosfera w pracy tywatory płacowe i pozapłacowe. związana jest ściśle z utrzymywaniem dobrych kontaktów Na wynagradzanie pracowników składają się dwa pod- międzyludzkich, dlatego bardzo ważne jest dbanie o dobre stawowe elementy, a mianowicie płaca zasadnicza oraz stosunki interpersonalne, a także odpowiedni klimat or- składniki dodatkowe, m.in.: premie, nagrody, dodatki, do- ganizacyjny. Natomiast brak pozytywnej atmosfery w pracy skutecznie obniża wydajność pracowników 22 Steve Jobs – najważniejsze cytaty, https://superbiz.se.pl/tech- w osiąganiu bardzo dobrych wyników w pracy. nologie/steve-jobs-najwazniejsze-cytaty-aa-d7CF-G6Mm-xBx9. html (dostęp: 7.01.2020). 23 Aforyzmy i cytaty – dla Ciebie, https://www.zamyslenie.pl/afo- 24 R. Hancewicz, Kierownik w instytucji publicznej. Znajdź swój ryzm/gdy-praca-ktora-wykonujesz-nie-daje-ci-radosci-a-tylko- własny skuteczny styl zarządzania, Wydawnictwo Helion, Gliwice -pieniadze-to-jestes-smiertelnie-4774262/ (dostęp: 12.01.2020). 2012, s. 69.
NR II (9)/2020 36 pomorskie forum bezpieczeństwa
Grafika: Hege Puntervill
Istotnym elementem jest również informowanie pra- W administracji publicznej środki motywacyjne po- cowników na bieżąco o różnych sprawach, a szczególnie winny być przejrzyste i czytelne dla każdego pracownika, dotyczących warunków płacy, pracy i awansów. Właśnie natomiast sam system motywacyjny powinien stymulo- ta skuteczna komunikacja odgrywa ważną rolę w sto- wać zachowania, które są pożądane wśród pracowników sunkach międzyludzkich, ponieważ stwarza warunki, organizacji publicznych. które powinny zachęcać pracowników do wyrażania Kierownik organizacji publicznej, znając istotność mo- swoich poglądów, myśli, a także przedstawiania swoich tywatorów materialnych i niematerialnych, powinien propozycji i pomysłów. Im ta komunikacja działa spraw- wybrać konkretną technikę, którą dostosuje do indywi- niej w danej organizacji, tym jest lepsza atmosfera dualnych potrzeb i zainteresowań każdego pracownika w pracy, a także lepsze kontakty między pracownikami. oraz taką, która najsilniej wpłynie na konkretną jednostkę W efekcie występuje większa motywacja i współdziałanie. pracowniczą. Natomiast zły przepływ informacji lub całkowity brak Z omawianych przykładów potrzeb pracowników komunikacji wpływają negatywnie na motywację pod- można wywnioskować, że ludzie zatrudnieni oczekują władnych. przede wszystkim stabilności i ciągłości w pracy, a po- nadto pracy pełnej nowych wyzwań i zadań. Taka odczu- walna atrakcyjność pracy i możliwość wykonywania „Praca uszlachetnia. To nie slogan. To prawda. Bo czujesz, że możesz, że umiesz, że jesteś czegoś wart, zadań zwiększa motywację każdego pracownika, a zatem że warto było się uczyć, że życie jest piękne, bo jak zwiększa wpływ na jego zaangażowanie. Kolejnym bardzo zarobiłam teraz, to mogę i potem, że jak się posta- istotnym elementem jest dobra atmosfera w miejscu ram, to wszystko będzie dobrze”. Iwona Banach- pracy, która powinna sprzyjać poprawnym kontaktom -Chwast25 wśród pracowników, a także pomagać w budowaniu wza- jemnego zaufania, otwartości i sprawnej wymianie infor- macji. III. Zakończenie Dostrzeganie osiągnięć pracownika przez kierownika, Podsumowując niniejszą pracę, kluczowy element osiąg- jak i okazywanie wdzięczności za włożony przez niego nięcia sukcesu organizacji polega na stosowaniu indywi- wysiłek, stanowią według wyższej argumentacji bardzo dualnie dobranej i odpowiednio dostosowanej techniki ważny punkt motywacji pracownika. Kierownik powinien motywacyjnej. czuć się zobowiązany do umożliwiania pracownikowi szansy na rozwój zawodowy i wskazywać mu możliwości awansu, przy jednoczesnym dopasowaniu do niego od- 25 Cytat Iwona Banach, https://lubimyczytac.pl/cytat/87476 (do- powiednich warunków pracy. Ponadto okazuje się, że stęp: 12.01.2020).
37 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
często motywacją dla pracowników jest możliwość samo- Źródła internetowe dzielnego rozwiązywania problemów i podejmowania • Aforyzmy i cytaty – dla Ciebie, https://www.zamys- decyzji. lenie.pl/aforyzm/gdy-praca-ktora-wykonujesz-nie- Należy w tym miejscu podkreślić, że stosowanie przez -daje-ci-radosci-a-tylko-pieniadze-to-jestes- pracodawców i kierowników odpowiednio dostosowa- -smiertelnie-4774262/ (dostęp: 12.01.2020). nych bodźców, zarówno materialnych, jak i niematerial- • Cytaty motywacyjne i o sukcesie, http://www.cytat. nych, zwiększa sposobność osiągnięcia faktycznych celów eu/cytaty-sukces-i-motywacja/jedynym-sposo- organizacji, bowiem czynniki zewnętrzne znacząco wpły- bem-wywarcia-wplywu-na-drugiego-czlowieka- wają na pojawienie się wewnętrznej motywacji do pracy. -jest-rozmowa-o-jego-pragnieniach-i-pokazanie- Z kolei wysoki poziom motywacji jest największą zachętą -mu-jak-je-moze-spelnic/ (dostęp: 6.01.2020). do całkowitego zaangażowania się w wykonywane zada- • Cytaty motywacyjne i o sukcesie, http://www.cytat. nia. Zatem warto wzbudzać w pracownikach motywację eu/cytaty-sukces-i-motywacja/wybierz-prace- wewnętrzną, aby odczuwali oni emocjonalną lojalność -ktora-kochasz-a-nie-bedziesz-musial-pracowac- wobec miejsca pracy oraz wobec siebie nawzajem jako -nawet-przez-jeden-dzien-w-swoim-zyciu/ (do- zespołu. stęp: 6.01.2020). Resumując, można stwierdzić, że motywowanie pra- cowników jest procesem bardzo trudnym. Jego efektyw- • Cytaty motywacyjne i o sukcesie, http://www.cytat. ność w dużej mierze zależy od trafnego rozpoznania czyn- eu/cytaty-sukces-i-motywacja/motywacja-jest- ników, które są kluczem do sukcesu każdego pracownika -tym-co-pozwala-ci-zaczac-nawyk-jest-tym-co- i kierownika. -pozwala-ci-wytrwac/ (dostęp: 6.01.2020). Wnioski płynące z powyższych analiz pokazują, że wy- • Dwuczynnikowa teoria Herzberga, https://mfiles.pl/ sokie, stabilne i sprawiedliwe wynagrodzenia oraz moż- index.php/Dwuczynnikowa_teoria_Herzberga (do- liwość korzystania z benefitów za posiadaną wiedzę i ta- stęp: 30.12.2019). lenty, lojalność, doświadczenie i zaangażowanie w rze- • Motywacja do pracy, https://mfiles.pl/pl/index.php/ telną i profesjonalną obsługę klienta mogłoby pozwolić Motywacja_do_pracy (dostęp: 7.01.2020). na czerpanie pełnej satysfakcji z wykonywanej pracy. • Motywowanie pracowników – teoria McClellanda, https://poradnikprzedsiebiorcy.pl/-motywowanie- -pracownikow-teoria-mcclellanda (dostęp: Bibliografia 30.12.2019). • Borkowska S., System motywowania w przedsiębior- • Motywowanie pracowników: teoria sprawiedliwości stwie, PWE, Warszawa 1999. Adamsa, https://poradnikprzedsiebiorcy.pl/-moty- • Czajka Z., Zarządzanie zasobami ludzkimi w admi- wowanie-pracownikow-teoria-sprawiedliwosci- nistracji publicznej, IPiSS, Warszawa 2012. -adamsa (dostęp: 5.01.2020). • Chmiel N., Psychologia pracy i organizacji, Gdańskie • Steve Jobs – najważniejsze cytaty, https://superbiz. Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2003. se.pl/technologie/steve-jobs-najwazniejsze-cytaty- • Hancewicz R., Kierownik w instytucji publicznej. -aa-d7CF-G6Mm-xBx9.html (dostęp: 7.01.2020). Znajdź swój własny skuteczny styl zarządzania, Wy- • Teoria ERG, http://pl.wikipedia.org/wiki/Teoria_ERG dawnictwo Helion, Gliwice 2012. (dostęp: 30.12.2019). • Knosala E., Zarys teorii decyzji w nauce administra- cji, Wolters Kluwer, Warszawa 2001. • Teoria ERG (ERG theory), https://mfiles.pl/pl/index. • Listwan T. (red. nauk.), Zarządzanie kadrami, wyda- php/Teoria_ERG (dostęp: 30.12.2019). nie czwarte zmienione, Wydawnictwo C.H. Beck, • Teoria motywacji ERG Alderfera, https://biznes- Warszawa 2010. menmusisprzedawac.pl/alderfers-erg-theory-of- • Szczupaczyński J., Podstawy zarządzania i kierowa- -motivation/ (dostęp: 30.12.2019). nia ludźmi w organizacji, Międzynarodowa Szkoła • 21 cytatów, dzięki którym odniesiesz sukces zawo- Menedżerów Spółka z o.o., Warszawa 1997. dowy, https://michalpasterski.pl/2013/11/21-cyta- • Wierzbowski M., Prawo administracyjne, PWN, War- tow-dzieki-ktorym-odniesiesz-sukces-zawodowy/ szawa 1997. (dostęp: 12.01.2020).
NR II (9)/2020 38 pomorskie forum bezpieczeństwa
• Marcin Wysocki
Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni Wpływ uwarunkowań demograficznych na bezpieczeństwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów Influence of demographic conditions on the security of the Polish-Lithuanian Commonwealth
Streszczenie: Rzeczpospolita Obojga Narodów stanowiła demographic environment contributed to unfavorable państwo o heterogenicznej strukturze narodowościowej, internal and international changes. The article aims to etnicznej i wyznaniowej ludności. Pomimo sytuacji de- determine the impact of demographic conditions on the mograficznej, która generowała wyzwania dla bezpie- security of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Ac- czeństwa państwa, w wyniku działań prawnoustrojowych cording to the author, the conducted analysis identifies w XVI w. osiągnięta została organizacja, która zapewniła the challenges, threats and opportunities for the state that rozwój I Rzeczypospolitej w otoczeniu państw realizują- have arisen in the internal and external environment. The cych agresywną politykę. Nieprawidłowe koncepcje poli- article describes the problem outline, due to the complex- tyki państwa wobec otoczenia demograficznego wpłynęły ity and breadth of the topic. na niekorzystne przemiany wewnętrzne i międzynaro- dowe. Artykuł ma na celu określić wpływ uwarunkowań Key words: state security, demographic security, history demograficznych na bezpieczeństwo Rzeczypospolitej of Poland, history of Lithuania Obojga Narodów. Według autora, przeprowadzona analiza ustala wyzwania, zagrożenia i szanse dla państwa, które powstały w występującym otoczeniu wewnętrznym i ze- Wstęp wnętrznym. Artykuł opisuje zarys problemu, ze względu Rozwój, stabilność, realizacja interesów, przebieg kon- na złożoność i obszerność tematu. fliktów oraz upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów – państwa złożonego z Korony Królestwa Polskiego Słowa kluczowe: bezpieczeństwo państwa, bezpieczeń- i Wielkiego Księstwa Litewskiego – podlega generalnie stwo demograficzne, historia Polski, historia Litwy badaniom w dziedzinie historii. Przy czym uwarunko- wania bezpieczeństwa zunifikowanej monarchii polsko- Summary: The Polish-Lithuanian Commonwealth was -litewskiej są specyficzne, przedstawiają funkcjonowa- a state with a heterogeneous structure of nationality, eth- nie instytucji państwa złożonego narodowo, etnicznie, nicity and religion. Despite the demographic situation that kulturowo i wyznaniowo. Podmiotu sformułowanego generated challenges for state security, as a result of legal w wyniku działań prawnoustrojowych społeczeństwa and political activities in the 16th century, an organization stanowego, który do końca XVII wieku funkcjonował was achieved that ensured the development of the First efektywnie oraz potrafił minimalizować doraźne zagro- Republic in the vicinity of states pursuing aggressive pol- żenia, co stanowiło o potędze i sile zdecentralizowanego icies. Incorrect concepts of the state’s policy towards the państwa. W połowie XVII w. obejmowało ono obszar 990
39 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
tys. km² i było jednym z największych państwa na kon- tynencie europejskim1. Autor na podstawie sytuacji oraz przemian w stanie i strukturze demograficznej społeczeństwa analizuje wpływ tych determinantów na powstawanie wyzwań, zagrożeń i szans dla bezpieczeństwa wielokulturowej I Rzeczypospolitej. Przedstawia cel badań, którym jest określenie wpływu uwarunkowań demograficznych na bezpieczeństwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Prze- prowadzona analiza ustala wyzwania, zagrożenia i szanse dla państwa, które powstały w jego otoczeniu wewnętrz- nym i zewnętrznym. Doświadczenia, założenia oraz zna- jomość korzystnych i niewłaściwych decyzji podjętych w ramach państwa polsko-litewskiego mogą zostać wy- Rysunek 1. Struktura ludności I Rzeczypospolitej według korzystane w inicjacji założeń państwa imigracyjnego, grup narodowo-etnicznych a także do kreowania współczesnej polityki międzynaro- Źródło: Opracowanie własne na podstawie: W. Tygielski, A gdzie 2 dowej , w której nadal znaczenie odgrywają historyczne Polacy?, [w.] M. Kopczyński (red.), W. Tygielski (red.), Pod wspól- resentymenty. Państwa w XXI w. przy kreowaniu polityki nym niebem – Narody dawnej Rzeczypospolitej, wyd. Bellona, wykorzystują historię i dziejowe idee, które nadają inte- Warszawa 2010, s. 236–237; C. Kuklo, Demografia Rzeczypo- resom narodowym wartości duchowe, moralne lub spolitej przedrozbiorowej, wyd. DiG, Warszawa 2009, s. 220. religijne i zachęcają do ponoszenia wyrzeczeń przez społeczeństwo. znanie wspólnych benefitów i przywilejów stanowych dla grupy władczej4. Składała się ona z króla, senatorów, duchownych i świeckich oraz szlachty5. Pozwoliło to na Doświadczenia I Rzeczypospolitej wobec rozpowszechnienie kultury polskiej, która stała się atrak- zjawisk ludnościowych cyjna i zapewniała państwu władzę symboliczną, niejako Struktura ludnościowa I Rzeczypospolitej została ukształ- reprezentującej wyższy rozwój kulturalno-społeczny, go- towana przez procesy dziejowe, tworząc szanse, wyzwa- spodarczy i administracyjny. Przy czym nie uchroniło to nia i zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa wielokultu- przed konfliktami narodowościowymi i wyznaniowymi, rowego. W historiografii podkreśla się wpływ czynników które były wykorzystywane w celu zapewnienia intere- składu narodowościowego, etnicznego i religijnego pań- sów grup pominiętych w uprzywilejowaniu politycznym, stwa przy ustalaniu genezy wewnętrznych konfliktów a szczególnie ekonomicznym. społecznych. Struktura narodowościowa przez cały okres trwa- nia I Rzeczypospolitej była wieloetniczna (wykres 1). Po podpisaniu unii lubelskiej w 1569 r. Polacy stanowili szacunkowo 50% ludności, a w połowie XVII w. udział ten zmniejszył się do 40% ze względu na przyłączenie ziem ruskich. Pozostałe narodowości to: Rusini, Litwini, Niemcy, Żydzi, Tatarzy, Ormianie, Szkoci, Włosi, osadnicy holenderscy3. Zmiany granic spowodowane I rozbiorem Polski w 1772 r. zmieniły strukturę ludność: ludność pol- ska – 60%, ludność ruska – 25%, żydowska 9%, pozostałe grupy ludności – 5% (wykres 1). Przez cały okres funk- cjonowania Rzeczypospolitej Obojga Narodów, struktura społeczeństwa charakteryzowała się heterogenicznoś- cią pod względem narodowo-etnicznym. Wymagało to organizacji państwa, która włączyła w działalność pub- Rysunek 2. Struktura ludności według przynależności liczną grupy o odmiennych interesach, światopoglądzie wyznaniowej w I Rzeczypospolitej w końcu wieku XVIII i wyznaniu. Wypracowanie wspólnoty bez względu na Źródło: Opracowanie własne na podstawie C. Kuklo, Demogra- cechy etniczne, językowe i religijne umożliwiło przy- fia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, wyd. DiG, Warszawa 2009, s. 220.
1 F. Kubiczek (red.), Historia Polski w liczbach. Ludność. Teryto- rium, wyd. GUS, Warszawa 1993, s. 68. 2 cf. T. Snyder, Droga do niewolności, wyd. Znak, Kraków 2019, s. 147–149. 4 S. Kot, Świadomość narodowa w Polsce wieku XV–XVII, wyd. 3 W. Tygielski, A gdzie Polacy?, [w:] M. Kopczyński (red.), W. Ty- Ossolińskich, Lwów 1938, s. 17. gielski (red.), Pod wspólnym niebem – Narody dawnej Rzeczypo- 5 R. Butterwick (red.), Rozkwit i upadek I Rzeczypospolitej, wyd. spolitej, wyd. Bellona, Warszawa 2010, s. 236–237. Bellona, Warszawa 2010, s. 212.
NR II (9)/2020 40 pomorskie forum bezpieczeństwa
W końcu XVIII w. szacunkowy podział populacji I Rze- polityczne, społeczne i kulturowe Europy, a straty demo- czypospolitej według przynależności wyznaniowej jest graficzne wyniosły szacunkowo 8 mln osób8. Uznawana rozbudowany (wykres 2), mimo to 89% ludności stanowią jest ona za pierwszy konflikt ogólnoeuropejski. wyznawcy chrześcijaństwa różnych obrządków. W wy- Zapewnienie swobód religijnych i narodowościowych niku działań politycznych (unia brzeska) 83% ludności przez Rzeczpospolitą w XVI w. wpłynęło na polityczny przynależy do denominacji katolickiej o wspólnej orga- pokój wewnętrzny i społeczną stabilność, umożliwiając nizacji i prawdach wiary, w ramach której występował ryt wykorzystanie tego okresu, który jest nazywany złotym liturgiczny rzymski lub bizantyjski (grecki). Wobec czego wiekiem9 dziejów Polski, do rozwoju jej potencjału demo- miało nastąpić zmniejszenie napięć wewnątrzspołecz- graficznego. W XVII i XVIII w. wobec konfliktów Rzeczy- nych, odłączenie ludności ruskiej od wpływów caratu pospolitej z sąsiednimi krajami, o przewadze ludności rosyjskiego i zyskanie prestiżu w stosunkach z państwami innych wyznań (Szwecja, Prusy – protestantyzm, Rosja katolickimi. – prawosławie, Imperium Osmańskie, Chanat Krymski Dążenie do odłączenia ruskiego prawosławia od – islam), państwo polsko-litewskie zaczęto postrzegać jako zwierzchnictwa rosyjskiego przyniosło sukces demo- otoczone przez wrogów religijnych. Powodowało to trak- graficzny, gdyż w końcu XVIII w. 30% ludności państwa towanie innowierców jako element społecznie niepewny polsko-litewskiego należało do kościoła unickiego (gre- wewnętrznie, dążąc do ograniczenia ich praw i wolności. ckokatolickiego), przy 4% należących do kościoła pra- Mniejszościowe grupy wyznaniowe zaczęły szukać po- wosławnego. Nie przełożyło się to jednak na długofa- parcia i ochrony w państwach ościennych, czemu chciano lowe korzyści polityczne, ponieważ Rosja nie uznawała zapobiec poprzez nakładanie restrykcji (np. wsparcie trak- kościoła unickiego. Nasiliło również napięcia z częścią tatu w Radnot z 1655 r. przez braci polskich10). W społe- ludności ukraińskiej, która konfliktowi feudalnemu za- czeństwie rozprzestrzeniał się stereotyp osoby narodo- częła nadawać cech obrony wartości religijnych. Zwięk- wości polskiej, będącej wyłącznie katolikiem11. Mimo szyło to bezwzględność konfliktów społecznych i zostało problemów wewnętrznych w XVII i XVIII w. w Rzeczypo- wykorzystane przez Rosję. Struktura narodowościowa spolitej współdziałały różne wyznania, a prześladowania i wyznaniowa wskazuje, że I Rzeczpospolita w okresie religijne nie przybrały zorganizowanej formy państwowej. swego istnienia była państwem wielokulturowym. Mimo Podejmowane działania polityczne i społeczne dla zy- występujących konfliktów o charakterze wyznaniowym skania stabilności wewnętrznej I Rzeczypospolitej wska- i etnicznym, polityka państwa polsko-litewskiego cha- zują, że państwo próbowało zapewnić bezpieczeństwo rakteryzowała się tolerancją oraz humanizmem wobec wewnętrzne w ramach różnorodnej struktury populacji. heterogenicznej struktury ludności. Statuty litewskie (1529, 1566, 1588 r.) i unia lubelska (1569 r.) Podejmowane działania polityczno-społeczne, które jako punkt przełomowy zapewniły równość polityczną charakteryzowały się realizacją polityki tolerancji, pozwa- szlachty, bez względu na narodowość. Dostosowanie praw lały wykorzystać wiedzę i kapitał różnych odłamów spo- i wolności religijnych wobec znacznego udziału popula- łeczeństwa I Rzeczypospolitej. Profesor Akademii Krakow- cji prawosławnej i reformacji w Europie umożliwiły po- skiej Paweł Włodkowic (1370–1435) określił wiarę jako kojową egzystencję ludności i wykorzystanie jej kapitału przekonanie, którego siłą nie wolno narzucać, co było gospodarczego, intelektualnego, kulturowego i militar- twierdzeniem przełomowym wobec konfliktów religijnych nego do rozwoju państwa polsko-litewskiego. Dla interesu w Europie6. Zapewnienie swobody wyznania przez kon- narodowego, w ujęciu wewnętrznym, polityka I Rzeczy- federację warszawską w 1573 r. ukazywało dbałość spo- pospolitej dążyła do jednolitości polityczno-społecznej12 łeczności władczej o pokój wewnętrzny państwa, szcze- przy tolerancji indywidualnych zwyczajów, tradycji i świa- gólnie wobec doświadczeń francuskich z nocy św. topoglądu. Bartłomieja (1572 r.). Przy czym polskie zabiegi dyploma- tyczne w 1574 r. wpłynęły na zawieszenie wojny religijnej we Francji i przyznanie hugenotom swobody prywatnego Oddziaływanie struktury ludności kultu. W państwie polsko-litewskim pojawienie się kontr- na bezpieczeństwo międzynarodowe I Rzeczypospolitej reformacji osłabiło tolerancję religijną, jednak idee huma- nizmu były propagowane7. Rzeczpospolita zapewniała Z punktu widzenia nauk o bezpieczeństwie analizowane swobody religijne i narodowościowe na wysokim pozio- czynniki demograficzne wpływały znacząco na motywo- mie względem innych państw europejskich epoki nowo- wanie, a przez to powstawanie konfliktów międzynaro- żytnej. Stabilność funkcjonowania wielokulturowej populacji kontrastuje z religijnymi konfliktami zachod- 8 W. Weir, 50 bitew, które zmieniły świat, wyd. Amber, Warszawa nioeuropejskimi, szczególnie III wojną religijną, zwaną 2001, s. 303. trzydziestoletnią (1618–1648), w której cele polityczne łą- 9 N. Davies, Serce Europy, wyd. Znak, Kraków 2014, s. 314. czyły się z czynnikami religijnymi. Zmieniła ona oblicze 10 Z. Wójcik (red.), Historia dyplomacji polskiej, t. 2, wyd. PWN, Warszawa 1982, s. 177. 6 Dziejów Polski blaski i cienie, pr. zb., wyd. Książka i Wiedza, 11 J. Tazbir, Państwo bez stosów…, s. 211, 215. Warszawa 1968, s. 188. 12 Autor odnosi się do swobód pod względem narodowości, 7 J. Tazbir, Państwo bez stosów i inne szkice, wyd. PIW, Warszawa grupy etnicznej i wyznaniowej. Nie odnosi się do systemu feudal- 1967, s. 111–116, 191. nego obowiązującego w I Rzeczypospolitej.
41 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
dowych. Historia Rzeczypospolitej w XVI, XVII i XVIII w. usprawiedliwiająca, ale i popierająca anektowanie teryto- udowadnia duże znaczenie struktury narodowej, etnicz- riów Rzeczypospolitej przez brak wolności jej ludności nej i religijnej przy kreowaniu oraz usprawiedliwianiu i konieczność ochrony innowierców18. Przy czym działa- polityki międzynarodowej wobec Rzeczypospolitej Obojga nia wobec Rzeczypospolitej były ukierunkowane na sze- Narodów. rzenie niepokojów społecznych. Pod wpływem polityki państwa polsko-litewskiego w 1596 r. zawarto unię brzeską, powołując Ruski Kościół Unicki. Spowodowała ona rozłam wewnątrz prawosławia w Rzeczypospolitej na unitów (denominacja katolicka) i dyzunitów (denominacja prawosławna). Zaogniło to an- tagonizmy wewnętrzne pomiędzy Rusinami a Polakami na ziemiach ukraińskich w XVII w., w tym motywowało bunty kozackie. Spowodowało zahamowanie przyjmowa- nych dotąd atrakcyjnych wzorców kultury polskiej przez ukraińską szlachtę ruską. Niestabilność wewnętrzna spo- wodowana konfliktami wśród rozdrobnionej społecznie i narodowo-etnicznie ludności wschodnich województw Rzeczypospolitej została wykorzystana przez Carstwo Rosyjskie, które w 1654 r. rozpoczęło wojnę m.in. dla za- Rysunek 3. Zmiana stanu ludności I Rzeczypospolitej oraz pewnienia bezpieczeństwa rusińskiej ludności prawo- wybranych państw w latach 1650–1772 sławnej13. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Jezierski (red.), W stosunkach międzynarodowych I Rzeczypospolitej Historia Polski w liczbach, wyd. GUS, Warszawa 1994, s. 20. również inne kraje rywalizujące z państwem polsko ‑litewskim wykorzystywały czynnik ludnościowy. Jako Rzeczpospolita w XVII i XVIII w. uczestniczyła w woj- przykłady należy wymienić pokój oliwski z 1660 r.14; Polska nach, których działania odbywały się znacząco na obsza- zobowiązała się zapewniać wolność religijną protestantom rach wewnątrz państwa polsko-litewskiego. Powstałe w Prusach Królewskich (Pomorze Gdańskie), czego gwa- zniszczenia wojenne wraz z konfliktami wewnętrznymi, rantem była Szwecja, Prusy i Austria. Warunki wymienione destabilizacją polityczną i społeczną oraz klęskami natu- były wykorzystywane przez Prusy do ingerowania w we- ralnymi prowadziły do strat demograficznych (wykres 3.). wnętrzne sprawy Rzeczypospolitej pod pretekstem obrony Rzeczpospolita przed rozbiorami odnawiała swój potencjał ludności protestanckiej. Wszystkie traktaty międzynaro- ludnościowy po wyniszczających wojnach, podczas gdy dowe prusko-rosyjskie od 1730 r. zawierały nieoficjalne siły demograficzne państw europejskich znacząco wzro- zapisy o zapewnieniu ochrony innowiercom w Polsce15. sły. Możliwości demograficzne I Rzeczypospolitej w II poł. Kolejnym wydarzeniem wykorzystującym różnorodną XVIII w. nie pozwalały na dalsze straty ludnościowe, a po- strukturę ludności, znacznie wpływającym na pozycję siadane rezerwy były już ograniczone. Zatem na potęgę międzynarodową I Rzeczypospolitej był rozejm andru- Rzeczypospolitej Obojga Narodów przed rozbiorami wpły- szowski z 1667 r., potwierdzony przez pokój Grzymułtow- wała również słabość potencjału demograficznego. skiego z 1686 r.16, w których to umowach Rosja gwaran- Polityka państwa polsko-litewskiego nie uwzględniła, że towała sobie rolę opiekuna ludności prawosławnej długotrwałe wojny doprowadzą do przegranej demogra- w Rzeczypospolitej, wykorzystując te zapisy do wdrażania ficznej, a nabierające znaczenia postawy ksenofobiczne swojej polityki czasów rozbiorów. Wojnę polsko-rosyjską nasilą międzynarodową propagandę. Zmiany demogra- w 1792 r. w obronie Konstytucji 3 maja rozpoczynał ma- ficzne wpłynęły na utratę kapitału społecznego, który sta- nifest carycy Katarzyny II uzasadniający interwencję prze- nowił o potędze Rzeczypospolitej w XVI w. śladowaniem Rosjan i prawosławnych17. Rosja uzasadniała swoje wpływy na politykę wewnętrzną Polski m.in. ochroną ludności prawosławnej, a także praw i wolności Wykorzystanie czynników obywateli. Duże oddziaływanie miała propaganda podej- demograficznych przez państwa uczestniczące w rozbiorach mowana wobec elit i społeczności europejskich, nie tylko I Rzeczypospolitej
13 W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, wyd. PAX, t. 2, Działania państwowe dążące do zmiany struktury lud- Warszawa 1986, s. 14. ności, mające na celu zwiększenie antagonizmów, a do- 14 L. Kubala, Wojny duńskie i pokój oliwski, wyd. Altenberga, celowo ułatwiające zarządzanie danym terytorium, były Lwów 1922, s. 272–354. wykorzystywane politycznie. Królestwo Prus, a następ- 15 Z. Zielińska, Polska w okowach „systemu północnego” 1763– 1766, wyd. Arkana, Kraków 2012, s. 53. nie Cesarstwo Niemiec, dążyło do germanizacji ludności 16 J. Woliński, Polska i Kościół prawosławny: zarys historyczny, polskiej (w tym kulturkampf) i osadnictwa niemieckiego, wyd. Ossolińskich, Lwów 1930, s. 110–112. 17 J. Bułhakow, Rosyjska deklaracja wojny Rzeczypospolitej (18 maja 1792 r.); https://historia.org.pl/2009/10/27/rosyjska-dekla- 18 T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory Polski 1772–1793–1795, wyd. racja-wojny-rzeczypospolitej-18-maja-1792-r/ (dostęp: 3.05.2020). SiP, Warszawa 1990, s. 142–148.
NR II (9)/2020 42 pomorskie forum bezpieczeństwa
Rysunek 1. Ludność żydowska w Rosji i strefa osiedlania w latach 1835–1917 Źródło: B. Cywiński, Szańce kultur. Szkice z dziejów narodów Europy Wschodniej, wyd. Trio, Warszawa 2003, s. 700.
43 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
jednocześnie niehumanitarnie wysiedlając osoby narodo- ludzkich ościennego państwa. Działania demograficzne wości polskiej i żydowskiej (rugi pruskie w latach 1885– były wykorzystywane do tworzenia korzystnego środowi- –1890)19. Cesarstwo Austro-Węgier wspierało konflikty ska bezpieczeństwa państwa. polsko-ruskie i rozwój świadomości narodowej Ukraiń- ców20. Carstwo Rosyjskie przeprowadzało rusyfikację lud- ności, a także wspierało rozwój świadomości małoruskiej Podsumowanie oraz przeprowadziło ostateczne włączenie w 1839 r. Koś- Omawiając wpływ struktury narodowościowej na bezpie- cioła unickiego pod zwierzchnictwo prawosławnego Pa- czeństwo państwa, nie rozpatrywano faktycznej skali prze- triarchatu Moskiewskiego21. Władze rosyjskie dokonywały strzegania praw i wolności mniejszości narodowych, et- również deportacji ludności polskiej w ramach represji nicznych oraz religijnych przez dane państwo. Wskazano politycznych na tereny azjatyckie (zesłania syberyjskie), wykorzystanie tych czynników demograficznych do kreo wykorzystując potencjał ludności zsyłanej do kolonizacji wania, wdrażania oraz uzasadniania polityki wewnętrznej tych terenów. i międzynarodowej państw, które realizowały własne cele. Pozwalało to na kreowanie stanu i struktury zarządza- Biorąc pod uwagę I Rzeczpospolitą w XVI–XVIII w., do- nej ludności pod względem istniejących lub mogących stępne opracowania naukowe nie wykazują znacznych wystąpić zagrożeń. Osłabiając materialnie i emocjonalnie różnic pomiędzy prawami i swobodami mniejszości populację, której kapitał intelektualny, ekonomiczny i mi- narodowych, etnicznych i religijnych obowiązującymi litarny mógł wpłynąć na ustalony porządek wewnętrzny, w dualistycznej Rzeczypospolitej a monarchiami absolu- działania przesiedlające ludność wpływały również na tystycznymi Hohenzollernów, Habsburgów oraz Roma- pożądane natężenie napięć pomiędzy zantagonizo- nowów. wanymi grupami nierównościowymi, etnicznymi lub Sytuacja demograficzna Rzeczypospolitej Obojga Na- wyznaniowymi. Łączyło się to m.in. z rzeczywistym lub rodów charakteryzowała się heterogenicznością ludności iluzjonistycznym ukazaniem jednej z grup społecznych pod względem cech narodowych, etnicznych i wyznanio- jako uprzywilejowanej ekonomicznie, politycznie lub kul- wych. Wypracowana w trakcie złotego wieku organiza- turowo wobec odmiennej grupy. Zapobiegało to powsta- cja państwa, w tym porządek prawny, a także instytucje, waniu poczucia wspólnoty, wspomagało dezintegrację umożliwiały współdziałanie i rozwój wielości grup interesu, i umożliwiało doraźne wykorzystanie danej grupy. co pozwalało na zapewnianie bezpieczeństwa państwa. Na ziemiach polskich zabranych przez Rosję oraz Gwarantem czego była m.in. decentralizacja, autorytet w Kongresówce w latach 1791–1917 powstała strefa osied- władzy i przestrzegany kanon elementarnych zasad na leńcza (rysunek 1). W jej obszarze, na podstawie ukazów rzecz wspólnoty. Wyzwania wewnętrzne, konflikty zbrojne carskich, musiały osiedlić się wszystkie osoby wyznania oraz przeciwstawne interesy różnych grup społecznych mojżeszowego zamieszkujące Imperium Rosyjskie. Spo- doprowadziły do dążeń zapewniania władzy politycznej wodowało to koncentrację ludności żydowskiej na tych i przywilejów ekonomicznych wyłącznie na rzecz własnej ziemiach, nasilając konflikty narodowościowe i wyz społeczności, wykorzystując różnice ekonomiczne, które naniowe. Od 1800 do 1880 r. liczba społeczności żydow- przy słabości instytucji państwowych umożliwiły realizację skiej wzrosła do 4 mln osób, co było wzrostem o 500%. prywatnych celów poprzez nieprzestrzeganie porządku Na przedrozbiorowych terenach polskich w XIX w. miesz- publicznego. Brak efektywnych instytucji, które powinny kało 80% populacji światowej osób wyznania mojże zapewniać przestrzeganie praw i gwarantować wolności szowego22. doprowadził do poszukiwania realizacji ambicji grup naro- Do XIX w. poglądy populacjonizmu są zauważalne dowych, etnicznych i wyznaniowych w wyniku konfliktu w polityce państw europejskich. Wskazuje na to podejście pozaprawnego, który zdysharmonizował relacje pomiędzy do polityki ludnościowej, gdzie bezpośrednia ekstermi- społecznościami i spowodował upadek autorytetu I Rze- nacja ludności lub wypędzenia nie są celem samym czypospolitej. w sobie. Wzrost ludności był postrzegany jako potrzebny Niestabilność wewnętrzna powiązana była z wyklucza- państwu. Cele podboju bezpośrednio nie wiązały się z eli- niem mniejszościowych grup z życia politycznego, a tym minacją populacji. Dla państwa, potencjalnie, korzystniej- samym odpowiedzialności za państwo. Spowodowało to sze było zwiększenie, następnie wykorzystanie zasobów powstanie sytuacji wewnętrznej, w którym podejmowanie nieprzyjacielskich działań przez państwa ościenne było postrzegane przez nie jako korzystne i dające prawdopo- dobieństwo sukcesu. Uwarunkowania demograficzne 19 L. Trzeciakowski, Kształtowanie się mentalności Polaków w zaborze pruskim, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 1–2, umożliwiły utratę jedność w grupie władczej, która zapew- wyd. Ośrodek Badań Naukowych, Olsztyn 1984, s. 85–103. niała szczególnie kapitał intelektualny i militarny, a także 20 J. Kozik, Między reakcją a rewolucją. Studia z dziejów ukraiń- kreowała procesy gospodarcze. Przebieg destabilizacji, skiego ruchu narodowego w Galicji w latach 1848–1849, Zeszyty a następnie upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów był Naukowe UJ, nr 52, wyd. PWN, Kraków–Warszawa 1975, s. 14–30. procesem złożonym i wieloaspektowym, jednak w rozpa- 21 J. Ochamański, Historia Litwy, wyd. Ossolineum, Wrocław– Warszawa–Kraków 1990, s. 214; S. Kieniewicz, Historia Polski 1795– trywaniu bezpieczeństwa należy uwzględniać czynniki 1918, wyd. PWN, Warszawa 1996, s. 386. demograficzne, biorąc pod uwagę oryginalność wizji 22 N. Davies, Boże igrzysko, wyd. Znak, Warszawa 2006, s. 725. polsko-litewskiego podmiotu państwowego, który w okre-
NR II (9)/2020 44 pomorskie forum bezpieczeństwa
sie nowożytnym cechował się tolerancją w stosunku do • Kieniewicz S., Historia Polski 1795–1918, wyd. PWN, państw europejskich. Autor określa, że mimo sukcesów Warszawa 1996. w okresie złotego wieku i utrzymania znaczącej pozycji • Konopczyński W., Dzieje Polski nowożytnej, wyd. państwa w XVII w., uwarunkowania demograficzne nie PAX, t. 2, Warszawa 1986. zostały prawidłowo wykorzystane na rzecz zapewnienia • Kot S., Świadomość narodowa w Polsce wieku XV– bezpieczeństwa I Rzeczypospolitej. Zaniedbania dopro- –XVII, wyd. Ossolińskich, Lwów 1938. wadziły do destabilizacji sytuacji wewnętrznej i zewnętrz- • Kozik J., Między reakcją a rewolucją. Studia z dziejów nej państwa, w wyniku której zagrożony został byt narodu ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji w latach i utracona państwowość na 123 lata. 1848–1849, Zeszyty Naukowe UJ, nr 52, wyd. PWN, W XXI w. należy doceniać humanistyczny wkład Rze- Kraków–Warszawa 1975. czypospolitej w realizację koncepcji wspólnoty między- • Kubala L., Wojny duńskie i pokój oliwski, wyd. Alten kulturowej, która zapewniła potęgę państwu polsko berga, Lwów 1922. ‑litewskiemu, a także dostrzec wyzwania i zagrożenia, • Kubiczek F. (red.), Historia Polski w liczbach. Lud- które mogą wynikać z funkcjonowania państwa wielo- ność. Terytorium, wyd. GUS,Warszawa 1993. kulturowego. W celu utrzymania jego bezpieczeństwa • Kuklo C., Demografia Rzeczypospolitej przedrozbio- wymagane są sprawność władzy państwowej, przeciw- rowej, wyd. DiG, Warszawa 2009. działanie dezinformacjom i manipulacjom zewnętrznym • Ochamański J., Historia Litwy, wyd. Ossolineum, oraz przyjęte powszechnie instytucjonalne zabezpiecze- Wrocław–Warszawa–Kraków 1990. nia, które zapewnią realizację interesów różnych grup • Tazbir J., Państwo bez stosów i inne szkice, wyd. społecznych. PIW, Warszawa 1967. • Trzeciakowski L., Kształtowanie się mentalności Po- Bibliografia laków w zaborze pruskim, Komunikaty Mazursko- -Warmińskie, nr 1–2, wyd. Ośrodek Badań Nauko- • Bułhakow J., Rosyjska deklaracja wojny Rzeczypo- wych, Olsztyn 1984. spolitej (18 maja 1792 r.), https:// historia.org. pl/2009/10/27/rosyjska-deklaracja-wojny-rzeczy- • Tygielski W., A gdzie Polacy?, [w:] Kopczyński M. pospolitej-18-maja-1792-r/, (dostęp: 3.05.2020). (red.), Tygielski W. (red.), Pod wspólnym niebem – • Butterwick R. (red.), Rozkwit i upadek I Rzeczypo- Narody dawnej Rzeczypospolitej, wyd. Bellona, War- spolitej, wyd. Bellona, Warszawa 2010. szawa 2010. • Cegielski T., Kądziela Ł., Rozbiory Polski 1772–1793– • Snyder T., Droga do niewolności, wyd. Znak, Kraków –1795, wyd. SiP, Warszawa 1990. 2019. • Cywiński B., Szańce kultur. Szkice z dziejów narodów • Weir W., 50 bitew, które zmieniły świat, wyd. Amber, Europy Wschodniej, wyd. Trio, Warszawa 2003. Warszawa 2001. • Davies N., Boże igrzysko, wyd. Znak, Warszawa 2006. • Woliński J., Polska i Kościół prawosławny: zarys hi- • Davies N., Serce Europy, wyd. Znak, Kraków 2014. storyczny, wyd. Ossolińskich, Lwów 1930. • Dziejów Polski blaski i cienie, pr. zb., wyd. Książka • Wójcik Z. (red.), Historia dyplomacji polskiej, t. 2, i Wiedza, Warszawa 1968. wyd. PWN, Warszawa 1982. • Jezierski A. (red.), Historia Polski w liczbach, wyd. • Zielińska Z., Polska w okowach „systemu północ- GUS, Warszawa 1994. nego” 1763–1766, wyd. Arkana, Kraków 2012.
45 NR II (9)/2020 Źródło: freepik.com pomorskie forum bezpieczeństwa
• Waldemar Walczak
Uniwersytet Łódzki, ORCID 0000-0003-4841-9364 Nadużycie władzy funkcjonariusza publicznego – analiza znamion przestępstwa korupcji Abuse of public official’s power – analysis birthmarks of corruption offense
Streszczenie: W artykule przedstawiono rozważania Summary: The article presents considerations and con- i wnioski będące pochodną analiz poświęconych omó- clusions derived from analyzes devoted to discussing the wieniu znamion przestępstw korupcyjnych wypełniają- features of corruption offenses fulfilling the provisions cych dyspozycje art. 231 k.k. Na wstępie odwołano się do of Art. 231 of the Penal Code. At the beginning, reference zapisów Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji was made to the provisions of the Government Program na lata 2018–2020, aby przedstawić merytoryczne uzasad- Counteracting Corruption for years 2018-2020, in order to nienie konieczności szerokiego postrzegania i wielowy present a substantive reasons for the necessity of a broad miarowej analizy korupcyjnych praktyk, z uwagi na rangę perception and multidimensional analysis of corrupt pra- badanego zjawiska i znaczenie poruszanej problematyki. ctices, due to rank of studied phenomenon and the im- W dalszej części pracy wyjaśniono, w jaki sposób za- portance of raised issues. pisy ustawy kodeksu karnego mogą być wykorzysty The further part of the work explains how the provi- wane w aspekcie możliwości podejmowania arbitralnych sions of the Penal Code can be used in terms of the po- czynności procesowych przez organy władzy publicznej ssibility of taking arbitrary procedural actions by public stosujące prawo w tym zakresie. Omówione tutaj zostały authorities applying the law in this area. Legal premises przesłanki prawne, jak również inne uwarunkowania ma- were discussed here, as well as other conditions affecting jące wpływ na procesy dotyczące oceny, a także kwalifika- the evaluation processes, and also the legal qualification cji prawnej przykładowych zachowań i podejmowanych of exemplary behavior and decisions, in terms of abuse decyzji, pod kątem nadużycia władzy oraz niedopełnienia of power and failure to fulfill obligations. At this point, obowiązków. Zwrócono w tym miejscu uwagę na różno- attention was paid to the interpretative diversity of acts rodność interpretacyjną czynów penalizowanych z art. penalized under Art. 231 of the Criminal Code, which is 231 k.k., co pozostaje w ścisłym związku z faktem odmien- closely related to the fact that the concept of public inte- nego rozumienia pojęcia interesu publicznego, a także rest is understood differently, as well as the perception of postrzegania istoty działań na szkodę interesu publicz- the essence of activities detrimental to public and private nego i prywatnego. interests. W podsumowaniu zaakcentowano fakt, że korupcja The recapitulation highlights the fact that corruption jest zaliczana do kategorii tzw. przestępstw bez ofiar, za- is included to so-called victimless crimes, and the critical cytowano oraz skomentowano krytyczne poglądy i uwagi views on the topic of combating corruption appearing in na temat zwalczania korupcji, które pojawiają się w litera- the subject literature were quoted and commented. turze przedmiotu.
Słowa kluczowe: przestępstwa korupcyjne, legalna korup- Key words: corruption crimes, legal corruption, abuse of cja, nadużycie władzy, funkcjonariusz publiczny, art. 231 power, public official, art. 231 of the Penal Code internal kodeksu karnego, bezpieczeństwo wewnętrzne security
47 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
Wprowadzenie Cel artykułu i problem badawczy Zdaniem Rady Ministrów „przestępczość korupcyjna jest Celem artykułu jest przestawienie wielowątkowych roz- zjawiskiem stale obecnym w życiu społecznym. Zróżni- ważań i omówienie wyników analizy komparatywnej do- cowane pozostają jedynie jej zakres i stopień oddziaływa- tyczącej możliwości kwalifikacji prawnej przykładowych nia na życie społeczne, w tym w szczególności na zachowań (podejmowanych decyzji) pod kątem ustawo- gospodarkę”1. W uzupełnieniu podkreśla się, że korupcja wych przesłanek (tj. znamion) wypełniających dyspozycje jest złożonym i wielowymiarowym zjawiskiem, potocznie art. 231 k.k. Przyjęte podejście nie ogranicza się wyłącznie identyfikowana jest z wręczaniem i przyjmowaniem ła- do omówienia interpretacji prawnych, lecz kładzie nacisk pówek, natomiast „nieco rzadziej kojarzy się z innymi na ukazanie ważnych implikacji dla organów ścigania zachowaniami, takimi jak protekcja, nepotyzm czy i praktyki prokuratorsko-sądowej. Problem badawczy do- kumoterstwo”2. A zatem jest logicznie uzasadnione, aby tyczy prawidłowego rozpoznania i wyjaśnienia przesłanek, przyjmować systemową perspektywę definiowania oraz które rzutują na podejście do interpretacji, a także ocenia- rozumienia tego pojęcia. Dlatego też korupcję należy po- nia określonych zachowań oraz decyzji podejmowanych strzegać w szerokim ujęciu jako instrumentalne wykorzy- przez funkcjonariuszy publicznych, z uwagi na możliwość stywanie posiadanej władzy, wpływów i pozycji zawodo- pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za określone wej do realizacji partykularnych celów oraz prywatnych czyny. Realizacja wytyczonego celu pracy wiąże się interesów3. Swoim zakresem obejmuje zarówno zacho- z udzieleniem odpowiedzi na postawione w pracy pytania wania wypełniające znamiona czynów zabronionych, badawcze: a także pozostałe formy, które z uwagi na brak karalności • Jakie (w teorii i w praktyce) przesłanki prawne oraz można określić mianem tzw. legalnej korupcji4. Badane inne uwarunkowania mogą mieć istotny wpływ na zjawisko występuje we wszystkich obszarach gospodarki. różnorodność interpretacyjną określonych wzor- Korupcji nie wolno zawężać jedynie do działań podejmo- ców zachowań i decyzji podejmowanych przez wanych przez funkcjonariuszy publicznych5, lecz również funkcjonariuszy publicznych? winno się dostrzegać jej rażące przejawy w prywatnym • W jaki sposób może być wykorzystywana i oceniana sektorze6, analizując pod tym kątem decyzje osób odpo- kwestia znamion czynu zabronionego przez organy wiedzialnych za prowadzenie spraw majątkowych7. ścigania i wymiaru sprawiedliwości? • Czy daje się zauważyć w praktyce pewne koin- 1 Uchwała Rady Ministrów nr 207 z dnia 19 grudnia 2017 r. cydencje zdarzeń wskazujące na to, że niektórym w sprawie Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata 2018–2020, Monitor Polski poz. 12, Warszawa, 5.01.2018 r., s. 4. prominentnym funkcjonariuszom publicznym sta- 2 Ibidem, s. 7. wiane są zarzuty dopiero po zakończeniu zajmowa- 3 W. Walczak, Korupcja jako sieć wpływów, powiązań i zależno- nia lukratywnych stanowisk i jednoczesnej zmia- ści, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2018, nr 19, s. 12. nie ekipy u sterów władzy, co może z jednej strony 4 W. Walczak, Przestępstwa korupcyjne a legalna korupcja – wskazywać na poczucie bezkarności i oznaczać aspekty ekonomiczne i prawne, „Przegląd Bezpieczeństwa We- istnienie wcześniej swoistego parasola ochronnego wnętrznego” 2019, nr 21, s. 44–81; W. Walczak, Legalna korupcja me- todą zapewniania korzyści majątkowych i osobistych, „Pomorskie lub też może być postrzegane jako chęć odwetu na Forum Bezpieczeństwa” 2020, nr 1, s. 23–44; W. Walczak, Instrumen- określonych osobach? talne wykorzystywanie władzy sędziowskiej po wyroku TSUE – wie- • Jakie czynności procesowe, okoliczności i poda- loaspektowa analiza legalnej korupcji, „Studia Prawa Publicznego” 2020, nr 2, s. 107–160; O. Dincer, M. Johnston, Legal corruption?, wane argumenty determinują podział korupcyjnych „Public Choice” 2020, nr 184, s. 219–233; G.G. Maciel, L. de Sousa, praktyk na nadużycia władzy publicznej ocenianie Legal Corruption and Dissatisfaction with Democracy in the Euro- wyłącznie w kategorii nagannych i nieetycznych pean Union, „Social Indicators Research” 2018, nr 140, s. 653–674; P. Domadenik, J. Prašnikar, J. Svejnar, Legal Corruption, Politically zachowań oraz czynów zabronionych, za które Connected Corporate Governance and Firm Performance, „Institute można zostać pociągniętym do odpowiedzialno- of Labor Economics Discussion Papers” 2014, nr 8321, s. 1–26; I. ści karnej? Pardo, Corrupt, Abusive, and Legal: Italian Breaches of the Democra- tic Contract, „Current Anthropology” 2018, nr 59, s. 60–71; E. Dimant, G. Tosato, Causes and Effects of Corruption: What has past decade’s empirical research taught us? A survey, „Journal of Economic Korupcja będąca nadużyciem władzy Surveys” 2018, vol. 32, issue 2, s. 335–356; M. Sommersguter-Reich- funkcjonariusza publicznego – art. 231 k.k. mann, C. Wild, A. Stepan, G. Reichmann, A. Fried, Individual and In- stitutional Corruption in European and US Healthcare: Overview and Czyny opisane w art. 231 k.k. utożsamiane są z zachowa- Link of Various Corruption Typologies, „Applied Health Economics niami będącymi przejawem karalnego nadużycia władzy, and Health Policy”, 2018, nr 16, s. 289–302. tj. „nadużycia funkcji”8. Warto w tym miejscu zaznaczyć, 5 Ł.D. Dąbrowski, Podmioty przestępstw korupcyjnych w świetle dokumentów międzynarodowych i aktów prawa polskiego, „Studia Prawnicze KUL” 2017, nr 1, s. 55. 8 G. Makowski, C. Nowak, A. Wojciechowska-Nowak, Realizacja 6 J. Bil, Korupcja w (prywatnym) sektorze gospodarczym. Bezpie- wybranych postanowień Konwencji Narodów Zjednoczonych prze- czeństwo ekonomiczne państwa, Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie, ciwko korupcji w Polsce, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa Szczytno 2015; J. Bojarski, Korupcja gospodarcza. Studium z dzie- 2015, s. 7. dziny polityki kryminalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja „W prawie polskim przestępstwo nadużycia funkcji podlega karze Kopernika w Toruniu, Toruń 2015. na podstawie przepisu art. 231 k.k. Typ kwalifikowany nadużycia 7 W. Walczak, Odpowiedzialność menedżerów z tytułu zajmowa- funkcji przewidziany w art. 231 § 2 k.k. polega na działaniu w celu nia się sprawami majątkowymi podmiotów gospodarczych, „Wiedza osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, co odpowiada wymo- Prawnicza” 2014, nr 1, s. 76–96. gom art. 19 UNCAC”, s. 23.
NR II (9)/2020 48 pomorskie forum bezpieczeństwa
że w literaturze przedmiotu upowszechnia się takie okre- nia decyzji administracyjnych. Innymi słowy, niezbędnym ślenia jak „przestępstwa urzędnicze”9, godzące od we- elementem umożliwiającym pociągnięcie do odpowie- wnątrz w działalność instytucji państwowych oraz samo- dzialności karnej z art. 231 k.k. jest wyłącznie zdarzenie rządu terytorialnego10, które zalicza się do kategorii dotyczące przekroczenia uprawnień bądź niedopełnienia przestępstw korupcyjnych11, w szczególności gdy działa- obowiązków ze szkodą dla interesu publicznego lub pry- nia podejmowane są w celu osiągnięcia korzyści mająt- watnego, które nastąpiło w takim zakresie, w jakim dana kowej lub osobistej12. Logicznie uzasadnione jest podej- osoba jest uprawniona do wydawania decyzji administra- ście, aby korupcję rozumieć w szerokim kontekście cyjnych. znaczeniowym, jako świadome podejmowanie działań Bardzo wymownym i pouczającym przykładem są dla prywatnych i grupowych korzyści, interesów. ustalenia Sądu Najwyższego w przedmiocie dysponowa- Dyspozycja zawarta w omawianym art. 231 k.k. jedno- nia środkami publicznymi przez osoby uprawnione do znacznie wskazuje, że podmiotem stypizowanego w tym dokonywania stosownych czynności prawnych w ramach przepisie przestępstwa może być tylko osoba posiadająca projektu realizowanego przez Izbę Rolniczą. Godzi się za- status funkcjonariusza publicznego13. Ma to niezwykle uważyć, że podejmowanie decyzji wiążących w imieniu istotne znaczenie z punktu widzenia praktyki, bowiem jednostki dysponującej środkami publicznymi nie jest każde przestępstwo kwalifikowane z art. 231 k.k., we pojęciem tożsamym z wydawaniem decyzji administra- wszystkich jego formach, jest przestępstwem „indywidual cyjnych. Sąd Najwyższy zwraca uwagę na fakt, że z for- nym właściwym”. Ten fakt wywołuje określone konse- malnoprawnego punktu widzenia uprawnienie do wyda- kwencje prawne, a mianowicie pociągnięcie oskarżonych wania decyzji, o których jest mowa w art. 115 § 13 pkt 4 k.k., do odpowiedzialności karanej jest ściśle uzależnione od musi pochodzić z ustawy. W rezultacie czyny oskarżonych tego, czy popełnili oni zarzucany im czyn jako funkcjo- polegające na nieformalnym wpływaniu na wyniki rekru- nariusze publiczni. Innymi słowy, jeśli organ prowadzący tacji do grup szkoleniowych w ramach realizowanego postępowanie uzna, że oskarżony nie zalicza się do kate- przez Izbę Rolniczą projektu, a także na rozstrzygnięcia gorii osób spełniających ten warunek, wówczas mamy do wniosków o udzielnie wsparcia finansowego, podejmo- czynienia z bezkarnością podejmowanych działań, gdyż wane były w celu osiągnięcia korzyści majątkowych nie podlegają one odpowiedzialności karnej, bo nie są i osobistych przez faworyzowane osoby. Nie zmienia to czynem zabronionym14. jednak faktu, że z uwagi na wcześniej opisywane prze- Takie okoliczności mają miejsce w przypadku, gdy słanki, takie działania pozostały bezkarne (z uwagi na brak sporne kwestie będą dotyczyć rozstrzygnięcia statusu cech rozstrzygnięcia administracyjnego), a zatem można konkretnej osoby z uwagi na przesłanki, jakie konstytuują powiedzieć, że były formą tzw. legalnej korupcji. Co cie- funkcjonariusza publicznego w rozumieniu art. 115 § 13 kawe, skład orzekający w uzupełnieniu dodał, że „poza pkt 4 k.k. Warto nadmienić, że status „innej osoby”, jako zasięgiem kryminalizacji pozostały zachowania osób nie- funkcjonariusza publicznego w rozumieniu art. 115 § 13 będących funkcjonariuszami publicznymi, zatrudnionych pkt 4 k.k., w odróżnieniu od osób z pozostałych kategorii na stanowiskach kierowniczych w jednostkach realizują- wymienionych w tym przepisie, urzeczywistnia się tylko cych projekty finansowane ze środków publicznych, wtedy, gdy dana jednostka ludzka pełni obowiązki służ- w tym pochodzących z funduszy strukturalnych Unii bowe w zakresie, w którym jest uprawniona do wydawa- Europejskiej15. Polegały one na sprzecznym z prawem, nieformalnym wpływaniu na finalne rozdzielanie dotacji 9 P. Palka, M. Przetak, Z dziejów przestępstw urzędniczych, czyli 16 o bohaterach „Szkiców węglem” Henryka Sienkiewicza, „Studia z tych środków” . Ten przykład jest bardzo trafną ilustra- Prawnoustrojowe” 2014, nr 26, s. 203–221; A. Szmyt, Wybór drogi cją wykorzystywania władzy w ramach procesów zwią- wymiaru sprawiedliwości w sprawie odpowiedzialności prezesa zanych z funkcjonowaniem państwowych instytucji i bra- Najwyższej Izby Kontroli, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2016, t. 35, s. 419. kiem odpowiedzialności za podejmowane decyzje. Aby 10 P. Palka, Przestępstwa przeciwko działalności instytucji pań- właściwie zrozumieć istotę zagadnienia, trzeba uzmysło- stwowych oraz samorządu terytorialnego w ochronie bezpieczeń- wić sobie realną przestrzeń i szeroką paletę możliwości stwa i porządku publicznego, „Studia Prawnoustrojowe” 2013, nr 22, realizacji działań wynikających ze sprawowania władzy s. 34; J. Giezek, Odpowiedzialność karna notariusza w świetle art. 231 kodeksu karnego, „Rejent” 2006, nr 3, s. 9. w celu osiągnięcia korzyści majątkowej i osobistej przez 17 11 G. Tokarz, Biuro Spraw Wewnętrznych Komendy Głównej Poli- wybrane osoby/podmioty . Trzeba wyjaśnić, że decyzje cji – struktura, zadania, efekty, „Zeszyty Naukowe WSOWL” 2011, s. 138; D. Baj, D. Bober, J. Golat, Wybrane przestępstwa przeciwko 15 Mając na uwadze powyższe stwierdzenia Sądu Najwyższego, działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego warto się poważnie zastanowić i zadać pytanie, dlaczego nie został w świetle aktualnego orzecznictwa, Materiały Dydaktyczne nr 141, przygotowany stosowny wniosek de lege ferenda i zgłoszony postu- Zakład Służby Kryminalnej, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo lat legislacyjny skierowany do „ustawodawcy” o nowelizację prze- 2015, s. 33–36. pisu art. 115 § 13 k.k. w taki sposób, aby można było ścigać tego ro- 12 Zwalczanie przestępczości korupcyjnej w Polsce w 2017 r. Ra- dzaju czyny i działania? Poszukując odpowiedzi przybliżającej do port, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Warszawa 2019. zrozumienia istoty nakreślonego problemu, powinno się sformuło- 13 A. Liszewska, Prawnokarna ochrona funkcjonariuszy publicz- wać jeszcze jedno bardzo ważne zapytanie: a komu miałoby na tym nych. Zakres podmiotowy ochrony, „Kontrola Państwowa” 2016, nr 6, zależeć? s. 17; C. Nowak, Korupcja w polskim prawie karnym na tle uregulo- 16 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2014 r. (V KK wań międzynarodowych, C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 337–338. 318/13). 14 Zgodnie z art. 115 § 1. k.k., czynem zabronionym jest zachowa- 17 G. Makowski, Szykując grunt pod „wielką korupcję”. Działania nie o znamionach określonych w ustawie karnej. (anty)korupcyjne władz w latach 2015–2019, Forum Idei, Fundacja
49 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
kadrowe (zatrudnianie, awansowanie pracowników), czerwca 1997 r. Kodeks karny (DzU z 2019 r., poz. 1950 a także inne czynności prawne dotyczące zawierania kon- z zm., dalej jako: k.k.) poprzez dopuszczenie do udziału traktów, umów cywilnoprawnych, transakcji handlowych, w posiedzeniu Sądu reporterów dwóch stacji zakupów towarów, usług, zleceń dla podmiotów zewnętrz- telewizyjnych”21 lub prokuratorów, np. za „wydanie posta- nych, gospodarowania powierzonym majątkiem, to rów- nowienia o odmowie wszczęcia śledztwa, co zostało za- nież nie są decyzje administracyjne. kwalifikowane jako przestępstwo z art. 231 § 1 k.k. w zw. Funkcjonariusze publiczni, którzy mogą zostać po- z art. 239 § 1 k.k., polegające na nieprzeprowadzeniu czyn- ciągnięci do odpowiedzialności karnej za swoje działania ności dowodowych w danej sprawie i udzieleniu tym (decyzje) z art. 231 k.k., dzielą się na dwie zasadnicze grupy. samym pomocy w uniknięciu odpowiedzialności karnej Do pierwszej kategorii zalicza się osoby, które z racji peł- innym osobom, związanym z procesami reprywatyzacyj- nionych funkcji są chronione immunitetem: posłowie, nymi, a konsekwencją takich zachowań było działanie na senatorowie, sędziowie, asesorzy sądowi, prokuratorzy, szkodę interesu wymiaru sprawiedliwości”22. asesorzy prokuratorscy, prezes Najwyższej Izby Kontroli Kontynuując ten wątek prowadzonych rozważań, ze (dalej: NIK), rzecznik praw obywatelskich (dalej: RPO), wszech miar zasadne jest w tym miejscu przytoczenie członek Trybunału Stanu. W skład drugiego gremium niezwykle doniosłej, prawnej i merytorycznej argumen- wchodzą osoby niemające takich przywilejów, m.in.: tacji składu orzekającego Sądu Najwyższego, zaprezento- funkcjonariusze policji, CBA, ABW, pracownicy organów wanej w uchwale SN z 11 czerwca 2019 r. I DO 11/19 (Dzia- kontroli państwowej, wojewodowie, prezydenci miast, łanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. burmistrzowie, wójtowie, radni, członkowie zarządu wo- Wyrażenie zgody na pociągniecie sędziego do odpowie- jewództwa, powiatu, osoby zajmujące kierownicze stano- dzialności karnej)23. W analizowanej uchwale – zezwala- wiska w „innej instytucji państwowej”18, itd. Analiza przy- jącej na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności padków z praktyki skłania do wniosku, że czynności karnej – zostały zaprezentowane bardzo trafne oceny związane z postawieniem zarzutów karnych z art. 231 k.k. prawne, poglądy, sformułowania i merytoryczne wyjaś- dla wysokich rangą funkcjonariuszy służb specjalnych nienia, które w pełni zasługują na szczegółowe zacytowa- z reguły występują po pewnym czasie, tj. kiedy szefowie nie oraz wnikliwe omówienie. Te poruszane zagadnienia tych służb przestają zajmować stanowiska z uwagi na są bardzo interesujące nie tylko od strony teoriopoznaw- zmianę sił w parlamencie. Zdarzają się również sytuacje, czej, lecz przede wszystkim z uwagi na walory utylitarne kiedy składane są wnioski o wyrażenie zgody na pociąg- i aplikacyjne, także dla prowadzonych czynności anali- nięcie do odpowiedzialności karnej czynnych sędziów, tycznych oraz dalszych komparatywnych analiz. np. za „przekroczenie uprawnień art. 231 §1 k.k. z tytułu W pierwszej kolejności warto przybliżyć i omówić sta- przyznania sobie kompetencji do ustalania i oceny spo- nowisko przedstawicieli Izby Dyscyplinarnej Sądu Naj- sobu działania konstytucyjnych organów państwa w za- wyższego, w którym wyjaśniono w sposób wysoce czy- kresie sposobu wyboru części członków Krajowej Rady telny, jak powinno się definiować pojecie „interesu Sądownictwa oraz sposobu powołania sędziego sprawo- publicznego” i jak należy rozumieć działania na jego zdawcy, co stanowi działanie na szkodę interesu publicz- szkodę. Zgodnie z interpretacją podaną w uchwale 7 sę- nego w postaci prawidłowego funkcjonowania wymiaru dziów Sądu Najwyższego z 24 października 2014 r. (sygn. sprawiedliwości”19, za „nadużycie uprawnień z art. 231 § 1 w związku z art. 266 § 2 (ujawnienie osobie nieuprawnio- -prokuratury-krajowej/zarzuty-dla-funkcjonariuszy-policji-za- nej informacji20) oraz art. 241 § 1 (naruszenie tajemnicy -przekroczenie-uprawnien/ (dostęp: 5.03.2020). postępowania przygotowawczego) ustawy z dnia 6 21 Wniosek o uchylenie immunitetu sędziemu, Prokuratura Kra- jowa 27 lutego 2020 r.; https://pk.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci- -prokuratury-krajowej/wniosek-o-uchylenie-immunitetu- Batorego, Warszawa 2020. Interesujące jest także to, jakie media -sedziemu-2/ (dostęp: 5.03.2020). chętnie szerzej upowszechniają te analizy, źródło: https://oko.press/ 22 makowski-u-progu-wielkiej-korupcji-polska-pod-wladza- Wymiar Sprawiedliwości pod presją – represje jako metoda pisokratury/; http://monitorkonstytucyjny.eu/archiwa/12864 (do- walki o przejęcie kontroli nad władzą sądowniczą i prokuraturą stęp: 10.10.2020). w Polsce. Lata 2015–2019, J. Kościerzyński (red.), Iustitia, 29 lutego 2020 r., s. 205–206; https://www.iustitia.pl/79-informacje/3723-ra- 18 W polskim systemie prawnym nie ma ustawowej definicji „in- port-wymiar-sprawiedliwosci-pod-presja-lata-2015-2019 (dostęp: stytucji państwowej”, a jedynie zostały precyzyjnie określone pod- 5.03.2020). mioty wchodzące w skład sektora finansów publicznych. Pojęcie to Nie ulega wątpliwości, że przed 2015 r. prominentni przedstawi- powinno się utożsamiać organizacją będącą własnością państwa ciele środowiska sędziowskiego i prokuratorskiego nie udostępniali (kontrolowaną przez państwo), która zalicza się do instytucji sektora takich raportów w Internecie, a informacje na temat sytuacji po- finansów publicznych oraz na mocy właściwej ustawy zajmuje się szczególnych osób reprezentujących wymiar sprawiedliwości, działalnością o charakterze publicznym. Zob. szerzej: W. Walczak, a także spraw kadrowych nie były tak szczegółowo przybliżane opi- Odpowiedzialność funkcjonariusza publicznego za podejmowane nii publicznej za sprawą mediów. Przygotowanie dokumentu decyzje będące nadużyciem władzy, „Wiedza Prawnicza” 2013, nr 6, w wersji anglojęzycznej jest ewidentnym i niepodważalnym dowo- s. 72–92. dem na to, że docelowa grupa odbiorców tego opracowania obej- 19 Komunikat Zastępcy Rzecznika Dyscyplinarnego Sędziów muje również organizacje międzynarodowe. Trzeba obiektywnie Sądów Powszechnych, Warszawa 14 lutego 2020 r.; http://rzecznik. stwierdzić, że raport ten niezbicie dowodzi, jak ważne znaczenie gov.pl/ (dostęp: 5.03.2020). mają procesy utrzymania/przejmowania kontroli nad wymiarem 20 Por. Zarzuty dla funkcjonariuszy Policji za przekroczenie sprawiedliwości i czego w głównej mierze dotyczy owa „walka” – uprawnień, poprzez przekazywanie danych objętych tajemnicą jakie korzyści i interesy mają znaczenie. osobom nieuprawnionym kwalifikowane z art. 231 §1 k.k. oraz art. 23 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 2019 r. (I DO 266 §2 k.k., 21.10. 2019 r.; https://pk.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci- 11/19), OSNID 2020/2.
NR II (9)/2020 50 pomorskie forum bezpieczeństwa
I KZP 24/12), skutkiem przewidywanym w art. 231 § 1 k.k. działania na szkodę, nawet rozumianego jako koniecz- nie jest powstanie szkody. Spełnieniem tego wymogu, ność powstania określonego skutku, oznacza bowiem wynikającego z zaliczenia tej kategorii przestępstw do spowodowanie stanu narażenia dobra prawem chronio- materialnych z konkretnego narażenia, jest wystąpienie nego (właśnie interesu publicznego lub prywatnego) na rzeczywistego niebezpieczeństwa nastąpienia szkody dla niebezpieczeństwo powstania szkody. Niebezpieczeństwo interesu publicznego lub prywatnego. to wprawdzie nie musi być bezpośrednie, ale musi być Interesem w ogólnym rozumieniu jest istniejące bądź rzeczywiste i skonkretyzowane”25. przyszłe dobro materialne lub osobiste, lub dobro idealne W rozpatrywanej sprawie skutkiem wymaganym związane z organizacją życia zbiorowego i prawidłowoś- przez art. 231 § 1 k.k. w ocenie Sądu Najwyższego było cią jej funkcjonowania, zaś mianem interesu publicz- doprowadzenie do powstania realnego niebezpieczeństwa nego określa się interes zbiorowy organizacji społecznej, naruszenia zaufania obywateli do sądów oraz do doku- państwa lub samorządu albo w ogóle życia społecznego. mentów urzędowych, w szczególności sądowych. Prze- Z takich sformułowań jednoznacznie wynika, że pojęcie robienie protokołu rozprawy, dokumentu sądowego, przez interesu publicznego ma bardzo szeroki kontekst zna- osobę zaufania publicznego, jaką jest sędzia, godziło czeniowy. „Jeśli zatem jako interes publiczny traktować w bezpieczeństwo obrotu prawnego oraz powagę i auto- ogólny interes zbiorowy organizacji społecznej, państwa rytet sądu. Takie zachowanie sędziego można zatem po- lub samorządu i życia społecznego, to trudno uznać, że strzegać również w kontekście dostatecznie uzasadnio- np. spowodowanie narażenia autorytetu określonego nego podejrzenia popełnienia przestępstwa z art. 270 § 1 organu władzy czy też narażenie utraty dobrego imienia k.k. Bardzo ważna z punktu widzenia zasad/wykładni oraz zaufania w zakresie bezstronności w wykonywaniu interpretacyjnych oraz praktyki stosowania prawa jest władzy, nie spełnia kryterium działania na szkodę, z uwagi dodatkowa argumentacja, która została podana w nastę- na zbytnią ogólnikowość czy niekonkretność (wyrok Sądu pującym zdaniu. Analizując na gruncie przestępstwa z art. Najwyższego z dnia 4 grudnia 2013 r., sygn. III KK 298/13, 231 § 1 k.k. skutek w postaci wystąpienia niebezpieczeń- Lex nr 1402635). Odesłać można w tym miejscu także do stwa powstania szkody w interesie publicznym, należy uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z 27 października takie działania ocenić przez pryzmat konieczności pono- 2014 r., sygn. WA 23/14 (publik. Lex nr 1554340), w którym wienia postępowania, a także narażenia autorytetu sądu26. przyjęto, że przedmiotem ochrony przestępstwa z art. 231 Najbardziej cenne, doniosłe prawnie i wartościowe k.k. jest jakiekolwiek dobro prawne, bez względu na to, poznawczo jest uzasadnienie Sądu Najwyższego, które czy należy ono do sfery prywatnej czy sfery publicznej. wprost odwołuje się do praw obywateli i bezpośrednio do Przepis ten bezpośrednio chroni prawidłowe funkcjono- przepisów Konstytucji RP, będącej najwyższym prawem wanie instytucji państwowej i związany z tym autorytet w naszej wspólnej ojczyźnie. Koniecznie trzeba je zacy- władzy publicznej”24. tować w oryginalnym brzmieniu: „Zgodzić się także należy Na szczególną uwagę i podkreślenie zasługuje użyty z wcześniej wyrażonym przez Sąd Najwyższy poglądem, zwrot, w którym jest mowa o narażeniu autorytetu, do- że nie można a priori odrzucić poglądu, aby dobre imię, brego imienia oraz zaufania w zakresie bezstronności zaufanie publiczne do organów władzy, czy też przestrze- w wykonywaniu władzy, w kontekście rozumienia zna- ganie zasady niezawisłości w działaniu organów i rów- mion czynu zabronionego opisanego w art. 231 § 1 k.k., tj. nego traktowania obywateli wobec prawa, były zbyt abs- wystąpienie rzeczywistego niebezpieczeństwa nastąpie- trakcyjnymi zasadami życia publicznego, by mogło dojść nia szkody dla interesu publicznego lub prywatnego. Takie do ich narażenia w sposób konkretny. To przecież w opar- rozumowanie na temat naruszenia zasady bezstronności ciu o takie właśnie atrybuty władzy publicznej dokonuje w wykonywaniu władzy publicznej – przedstawione przez się ocen w zakresie sprawności organów publicznych Sąd Najwyższy – zasługuje na pełną aprobatę i po- i buduje się zaufanie do państwa i jego struktur”27. Z ta- wszechną akceptację. A zatem, zgodnie z zasadami rów- kiego stanowiska i dokonanej wykładni interpretacyjnej ności wobec prawa i równego traktowania (art. 32 Kon- Sądu Najwyższego jednoznacznie wynika, że kwestia rów- stytucji RP) takie kryteria oceny konkretnych działań nego traktowania obywateli stanowi istotną zasadę życia i zachowań pod kątem nadużycia władzy na gruncie art. publicznego, a zachowanie funkcjonariuszy publicznych 231 § 1 powinny być stosowane wobec wszystkich funk- oraz podejmowane przez nich decyzje będące narusze- cjonariuszy publicznych. Dla poprawnego zrozumienia niem tej konstytucyjnej zasady należy traktować jako oraz wyjaśnienia istoty działań, które mogą być kwalifi- działania na szkodę interesu publicznego. Ponadto wy- kowane jako narażenie autorytetu, bardzo pomocne oka- mienione przez Sąd Najwyższy atrybuty władzy publicznej zują się następujące oceny Sądu Najwyższego, który uznał, winny stanowić powszechnie stosowane kryteria oraz że rozpoznający sprawę po raz trzeci sąd I instancji błęd- podstawowy wyznacznik w procesach oceny danego zda- nie wymagał dowodów dotyczących badania obniżenia rzenia w trakcie czynności procesowych prowadzonych autorytetu sądu wskutek inkryminowanego działania przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości. A zatem, sędziego. Zdaniem Sądu Najwyższego „powstania skutku nie wolno utożsamiać z wyrządzeniem szkody. Znamię 25 Ibidem. 26 Ibidem. 24 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 2019 r. 27 Ibidem.
51 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
zgodzić się także należy z poglądem, że takie reguły po- a każde świadome uchylenie się od rozstrzygnięcia prob- stępowania muszą być przestrzegane przez organy sto- lemu – prawnego lub faktycznego – musi być traktowane sujące prawo i to niezależnie od tego, jaką funkcję pełni jako działanie bezprawne, albowiem jest bezpodstawne”30. dany funkcjonariusz publiczny, jaką reprezentuje władzę Zdaniem sądu, takie niedopełnienie obowiązków przez (wykonawczą, ustawodawczą czy sądowniczą), jakie zaj- prokuratora może być kwalifikowane jako przestępstwo. muje stanowisko, z kim jest powiązany i jakie ma nazwi- Wyjaśniono przy tym, że dla celów odróżnienia z perspek- sko. Takie wzorce zachowań winny być respektowane we tywy prawnej i rozgraniczania przewinień dyscyplinar- wszystkich bez wyjątku prowadzonych postępowaniach, nych od umyślnego nadużycia władzy (art. 231 § 1 k.k.), aby można było mówić o budowaniu zaufania do państwa należy stosować kryterium ciężaru czynu sprawcy, mie- i jego struktur. W przeciwnym razie, jeśli te szczytne hasła rzonego głównie wagą grożących następstw naruszenia i wartości mają być jedynie podawane w odosobnionych, (niedopełnienia) obowiązków. Z punktu widzenia praktyki jednostkowych przypadkach, to tego typu działania po- stosowania prawa istotne wskazówki i podpowiedzi do- zostają w rażącej sprzeczności z dbaniem o dobro wspólne tyczą innej kwestii. „Waga skutku wpływa bowiem bezpo- i interes publiczny. średnio na ocenę stopnia społecznej szkodliwości czynu. Kolejne ważne interpretacje na temat rozumienia W każdym przypadku przekroczenia subminimalnego istoty szkody w aspekcie znamion czynu zabronionego stopnia jego szkodliwości, wskazanego w art. 1 § 2 k.k., z art. 231 k.k. odnajdujemy w uchwale Sądu Najwyższego możemy mieć do czynienia z występkiem opisanym w art. z 22 lipca 2020 r., II DO 10/20 (Postępowanie w przedmio- 231 § 1-3 k.k., co upoważnia jednocześnie do rozważania cie wyrażenia zgody na pociągnięcie prokuratora do od- kwestii odpowiedzialność karnej”31. powiedzialności karnej jako postępowanie dyscyplinarne. Równie ważne poglądy i oceny Sądu Najwyższego do- Uprawnienie Izby Dyscyplinarnej SN do orzekania w spra- tyczą rozumienia pojęcia prawnego, jakim jest korzyść wach immunitetu prokuratora w kontekście orzeczenia osobista, w nawiązaniu do istoty rozpatrywanej sprawy. zabezpieczającego TSUE)28. Realna szkoda w aspekcie Dotyczyła ona zarzutów w stosunku do prokuratora pro- szeroko rozumianego dobra wymiaru sprawiedliwości – wadzącego postępowanie przygotowawcze, który nie do- postrzegana zarówno w wymiarze indywidualnym, jak pełnił swoich obowiązków poprzez nierozpoznanie w ca- i korporacyjnym – dotyczy również sytuacji obarczonych łości zawiadomienia o przestępstwie złożonego przez brakiem możliwości sanacji uchybień postępowania. Tak posła i w konsekwencji niedokonania prawnokarnej oceny postrzegana szkoda, spowodowana brakiem częściowego zachowania ówczesnego szefa Biura Ochrony Rządu umorzenia śledztwa, przejawia się w braku możliwości (BOR), związanego z organizacją ochrony wizyt zagra- weryfikacji przyczyn umorzenia, w trybie służbowego nicznych w Federacji Rosyjskiej 7 kwietnia 2010 r. prezesa nadzoru bądź też instancyjnego rozpoznania sprawy, Rady Ministrów RP i 10 kwietnia 2010 r. prezydenta RP. a ponadto w skutku materialnym w postaci bezkarności Sąd Najwyższy stwierdził: „podkreślenia wymaga w rea- danej osoby, spowodowanej przedawnieniem karalności liach tej sprawy, iż przedawnienie karalności w opisanych czynu. Zdaniem Sądu Najwyższego: „podstawowym na- wyżej okolicznościach, może, a nawet powinno, być roz- rzędziem ochrony przed arbitralnością decyzji organu ważane w kategoriach korzyści osobistej. Sama taka moż- procesowego podejmowanych w postępowaniu karnym liwość wskazuje na konieczność poczynienia dalszych jest właśnie prawo stron do zaskarżenia postanowień ustaleń dowodowych w sprawie, albowiem zachowanie o umorzeniu lub zawieszeniu albo warunkowym umo- prokuratora-referenta może być wartościowane nie tylko rzeniu albo odmowie wszczęcia postępowania bądź in- przez pryzmat znamion przestępstw z art. 231 § 1-3 k.k., nych czynności naruszających ich prawa, wyznaczające ale również art. 236 k.k., czy art. 239 k.k.”32. Innymi słowy, wspomniane standardy procesu rzetelnego i sprawiedli- jeśli prokurator prowadzący postępowanie przygotowaw- wego. Prawo to, stanowiąc wyłom w dominującej w po- cze nie dopełnił swoich obowiązków poprzez nierozpo- stępowaniu przygotowawczym zasadzie inkwizycyjności, znanie w całości złożonego zawiadomienia o przestęp- ma zatem charakter gwarancyjny, której to funkcji stwie i takie zachowanie doprowadziło do przedawnienia w ochronie interesów uczestników postępowania karnego karalności czynu, to w ramach prawnokarnej oceny nie można przecenić”29. można postawić zarzut działania w celu osiągnięcia ko- Konsekwencją przyjęcia takich założeń jest uznanie, rzyści osobistej. Trzeba przyznać, że są to bardzo mocne, że w sytuacjach wymagających decyzji organu proceso- wyraziste i radykalne poglądy, wskazujące na to, że pro- wego wydanie stosownego orzeczenia w formie przewi- kurator jednak może zostać oskarżony i być pociągnięty dzianej dla analizowanej sprawy jest prawnym obowiąz- do odpowiedzialności karnej za podejmowane działania, kiem, z racji ustawowej odpowiedzialności tego organu będące niedopełnieniem obowiązków. Dodatkowo za prawidłowy i zgodny z prawem przebieg danego po- w analizowanej uchwale SN skład orzekający wyraził stępowania. Co więcej, „organ procesowy nie może się od i sformułował bardzo ważną konstatację, która może być spełnienia takiego obowiązku uchylić w żadnej sytuacji, wieloznacznie interpretowana. Chodzi mianowicie o na-
30 28 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2020 r., (II DO Ibidem. 10/20). LEX nr 3037830. 31 Ibidem. 29 Ibidem. 32 Ibidem.
NR II (9)/2020 52 pomorskie forum bezpieczeństwa
stępujące zdanie: „Przypomnieć należy, iż prokurator i w porozumieniu z innym sędzią tego Sądu Okręgowego, ipso iure stoi na straży praworządności”33. Dla jednych w związku z prowadzonym w tym sądzie postępowa- może to oznaczać konieczność stosowania analogicznych niem, nie dopełniła obowiązku zachowania się w sposób kryteriów w ramach karnoprawnej oceny poczynań zgodny ze złożonym ślubowaniem i wyrażający zaufanie wszystkich bez wyjątku prokuratorów, którzy w wyniku do jej bezstronności oraz przekroczyła swoje uprawnie- zaniechań, arbitralnych i uznaniowych decyzji, swoim nia w ten sposób, że podjęła działania zmierzające do postępowaniem sprzeniewierzyli się zasadom praworząd- wycofania przez oskarżoną wniosku jej obrońcy (adwo- ności. Inne osoby mogą to odczytywać zgoła odmiennie, kata) o sporządzenie uzasadnienia do wyroku Sądu Okrę- jako szczytny, aczkolwiek gołosłowny i nic nieznaczący gowego w K. oraz pełnomocnictwa udzielonego dla slogan, instrumentalnie wykorzystywany dla bieżących adwokata oskarżonej, w celu uprawomocnienia się za- potrzeb bądź interesów, nic ponadto, nic więcej. padłego w tej sprawie wyroku, tym samym uniemożli- Być może ta konstatacja ma na celu odwrócenie uwagi wiając wykorzystanie przysługującej oskarżonej możli- od innych ważnych problemów dotyczących funkcjono- wości skorzystania ze środka odwoławczego, czym wania polskiego wymiaru sprawiedliwości, jakie pojawiają działała na szkodę interesu prywatnego oskarżonej oraz się w wypowiedziach prominentnych funkcjonariuszy na szkodę interesu publicznego, wyrażającą się w pra- publicznych na ten temat. Sąd Najwyższy, w podjętej widłowym funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości, uchwale z 22 lipca 2020 r. (II DO 10/20), odniósł się w spo- tj. przestępstwo z art. 231 § 1 k.k. sób jednoznaczny do określonych zagadnień prawnych, Najważniejsze oceny i poglądy prawne w analizowanej które bezwzględnie wymagają zacytowania w tym miej- uchwale Sądu Najwyższego zawierają się w następujących scu. Dotyczą one spornych kwestii w aspekcie możliwości stwierdzeniach, które bezpośrednio nawiązują i odnoszą podważania statusu nowych sędziów Sądu Najwyższego, się do interpretacji znamion czynu zabronionego: a także kwestionowania legalności działań podejmowa- • „Kwestia umyślności działania sędziego jest fun- nych przez Izbę Dyscyplinarną Sądu Najwyższego. Meri- damentalną dla oceny możliwości pociągnięcia jej tum wyrażonego stanowiska sprowadza się do dwóch do odpowiedzialności karnej za czyn z art. 231 § 1 k.k. najważniejszych stwierdzeń, mających istotne znaczenie • Stosownie do art. 1 § 2 k.k. czyn zabroniony, którego z punktu widzenia porządku konstytucyjnego oraz bez- społeczna szkodliwość jest znikoma, nie stanowi pieczeństwa prawnego. Zdaniem składu orzekającego ID przestępstwa, a stwierdzenie znikomej szkodliwo- Sądu Najwyższego: „w kontekście mocy wiążącej uchwały ści czynu popełnionego przez sędziego przesądza połączonych 3 izb Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2020 r. o braku ustawowej przesłanki zezwolenia na po- BSA-I-4110-1/20, odesłać należy do wyroku Trybunału ciągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej Konstytucyjnego z dnia 20 kwietnia 2020 r. sygn. U 2/20 (por. kilka wśród wielu: uchwała SN z dnia 16 maja (M. P. 2020, poz. 376) oraz postanowienia Trybunału Kon- 2018 r., SNO 19/18; z dnia 26 lutego 2018 r., SNO stytucyjnego z dnia 21 kwietnia 2020 r. Kpt 1/20. W związku 55/17 i z dnia 18 lipca 2016, SNO 29/16). ze stanowiskiem zajętym przez Trybunał Konstytucyjny • Przekroczenie uprawnień, do którego dochodzi we wskazanych orzeczeniach, aktualna pozostaje w sferze imperium pełnionej funkcji stanowi rea- uchwała Sądu Najwyższego z 10 kwietnia 2019 r. II DSI lizację znamion czynu zabronionego z art. 231 k.k. 54/18 (LEX 2671023) oraz uchwała Sądu Najwyższego z 8 Innymi słowy, podstawą odpowiedzialności funk- stycznia 2020 r. I NOZP 3/19 (OSNKN 2020/2/10)”34. Nie cjonariusza publicznego mogą być takie zachowa- powinno budzić wątpliwości, że rozpatrywane zagadnie- nia, które mają charakter władczy i stanowią inge- nie związane z orzeczeniem TSUE ma wyjątkowo donio- rencję w sferę prawnie chronionych interesów słe znaczenie i z pewnością będzie w najbliższym czasie drugiej osoby. podłożem nowego konfliktu, stając się tematem wielu • Nie rozstrzygając kwestii formalnego czy material- publicznych debat, sporów i dyskusji. Nie tylko na płasz- nego charakteru przestępstwa z art. 231 kk, odwo- czyźnie prawnej, ale przede wszystkim politycznej, oczy- łano się do poglądów wyrażonych w uchwale SN wiście w kontekście przestrzegania zasad praworządności z 11 czerwca 2019 r. (I DO 11/19), że znamię działania przez państwa członkowskie UE. na szkodę, nawet rozumiane jako konieczność po- W celu przeprowadzenia analizy komparatywnej, na- wstania określonego skutku, oznacza spowodowa- leży w tym miejscu przytoczyć argumenty prawne i po- nie stanu narażenia dobra prawem chronionego – glądy, jakie zostały sformułowane w treści uzasadnienia interesu publicznego lub prywatnego – na uchwały Sądu Najwyższego z 30 listopada 2020 r. (sygn. niebezpieczeństwo powstania szkody, które nie akt II DO 99/20)35, odmawiającej zezwolenia (tj. niewy- musi być bezpośrednie, ale musi być rzeczywiste rażenia zgody) na pociągnięcie do odpowiedzialności i skonkretyzowane. karnej sędziego. Sprawa dotyczy czynu sędzi Sądu Okrę- • Prawo nie reguluje całościowo sfery działania funk- gowego w K. polegającego na tym, że działając wspólnie cjonariusza publicznego. Podstawa prawna jest bez- względnie wymagana jedynie dla podjęcia przez 33 Ibidem. funkcjonariusza działań ingerujących w sferę dóbr 34 Ibidem. prawnych innych podmiotów, ewentualnie dla pod- 35 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2020 r. (sygn. jęcia zachowania generalnie zakazanego. W pozo- akt II DO 99/20).
53 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
stałym zakresie sposób wykonywania zadań przez rzetelnego, wnikliwego, obiektywnego rozpoznania danej funkcjonariusza publicznego może, lecz nie musi, sprawy, a także jakie otrzymuje sugestie i podpowiedzi od być uregulowany przez przepisy prawa lub prag- przełożonych. Podejmowane działania oraz realizowane matykę służbową. czynności procesowe wywierają istotny wpływ na sytua- • Podkreślić należy, że „działanie na szkodę interesu cję faktyczną i prawną danego funkcjonariusza publicz- publicznego lub prywatnego oznacza poważne nego. Zawsze sedno dokonanego rozstrzygnięcia zawiera i konkretne prawdopodobieństwo (niebezpieczeń- się w jednym z dwóch, bardzo prostych zdań: stwo) powstania szkody w chronionych dobrach • Analiza znamion strony przedmiotowej i podmio- społecznych lub dobrach jednostki”. Interes pub- towej przestępstwa z art. 231 § 1 k.k. w niniejszej liczny lub prywatny w rozumieniu art. 231 § 1 musi sprawie prowadzi do wniosku, że zachowanie funk- być przy tym oparty na prawie materialnym. cjonariusza publicznego nie wyczerpuje znamion • Wykazanie realizacji znamion czynu zabronionego wskazanego czynu zabronionego pod groźbą kary. z art. 231 § 1 wymaga skonkretyzowania interesu, na • Analiza znamion strony przedmiotowej i podmio- szkodę którego działał sprawca. Nie stanowi takiego towej przestępstwa z art. 231 § 1 k.k. prowadzi do uzasadnienia stwierdzenie: „podjętym zachowa- wniosku, że zgromadzony dotąd w sprawie materiał niem sprawca działał na szkodę interesu publicz- dowodowy dostatecznie uzasadnia podejrzenie po- nego”. pełnienia przez funkcjonariusza publicznego wska- • Niewystarczające jest także przyjęcie, że realizuje zanego czynu zabronionego. znamiona działania „na szkodę interesu publicz- Przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów jest nego” groźba utraty zaufania przez obywateli do z kolei jednym z najczęściej używanych argumentów organu, który nie przestrzega procedury. Jest to w ramach procedur odwoławczych. bowiem de facto ochrona interesu do właściwej W nawiązaniu do publicznego rozpowszechniania in- procedury (tak Włodzimierz Wróbel (red.), Andrzej formacji dotyczących oceny ważności nominacji sę- Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. dziowskich, działań KRS, a także czynności orzeczniczych Część II. Komentarz do art. art. 212-277d, teza 14, podejmowanych przez wybrany skład sędziowski warto Opublikowano: WKP 2017)”36. tutaj przywołać wypowiedzi rzecznika praw obywatel- Godzi się w tym miejscu wyjaśnić jedną zasadniczą skich: kwestię. Trzeba mianowicie pamiętać o tym, że – zgodnie • „charakter i waga nieprawidłowości zaistniałych z obowiązującymi przepisami – sąd ma takie prawo i może przy powołaniu wskazanej osoby na stanowisko w sposób swobodny oraz uznaniowy oceniać każdy przy- sędziego SN zniweczyły skutek procesu mianowa- padek, a także dobierać stosowną argumentację dla uza- nia i z tego powodu dyskwalifikują składy orzekające sadnienia swojego rozstrzygnięcia (podjętej decyzji). Skład SN z jej udziałem”; orzekający sądu ocenia dowody (ich moc i wiarygodność) • „wady procesu powołania odbierają przymiot orze- na zasadach określonych w postępowaniu karnym, a więc czeń sądowych aktom przyjmowanym przez taki przede wszystkim zgodnie z regułami określonymi w art. organ i nakazują traktować jako nieistniejące”; 7 k.p.k., czyli swobodnie, z uwzględnieniem zasad pra- • „niekonstytucyjny wybór nowych 15 sędziowskich widłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświad- członków KRS, brak wystarczającej niezależności czenia życiowego. W podobny sposób działają służby KRS od innych organów władzy publicznej oraz fak- specjalne i organy ścigania, których decyzje procesowe tyczna rezygnacja KRS z wypełniania konstytucyjnej nie zawsze są całkowicie bezstronne, niezależne, uczciwe roli stania na straży niezawisłości sędziowskiej – i obiektywne. Interpretacja przepisów prawa na gruncie dyskwalifikują Radę jako niezależnego, obiektyw- teorii, a stosowanie prawa w praktyce, to dwa odrębne nego inicjatora wniosków do Prezydenta RP w spra- zagadnienie problemowe. Dlatego też, dla prawidłowego wie powołania na stanowiska sędziowskie”37. poznania rzeczywistości oraz lepszego zrozumienia ana- Kolejne wartościowe poznawczo oceny prezentuje lizowanych działań, zdarzeń i decyzji, warto przyjmować RPO występujący w obronie sędziego: „przestępstwa, szerszą perspektywę badawczą. Wymusza ona koniecz- o których mowa w art. 231 § 1, 266 § 2 oraz 241 § 1 k.k., muszą ność analitycznego oraz krytycznego podejścia w ramach z konieczności odwoływać się do przesłanki działania procesów myślowych, a przede wszystkim konfrontowa- przez funkcjonariusza publicznego poza granicami obo- nia teorii i wykładni prawa z praktyką zarządzania. wiązujących przepisów prawa”38. Tę konstatację można Ocena prawnokarna tego samego czynu może prowa- zinterpretować w ten sposób, że nie stanowią czynu za- dzić do odmiennych interpretacji i wniosków formuło- bronionego i pozostają bezkarne wszystkie stronnicze oraz wanych przez służby specjalne, organy ścigania. Poczy- wysoce krzywdzące decyzje funkcjonariusza publicznego, nione ustalenia mogą się biegunowo różnić, w zależności od tego, kto prowadzi dochodzenie, postępowanie przy- 37 Rzecznik do TSUE: pytania prejudycjalne przesłane przez Ka- gotowawcze, z jakiej perspektywy postrzega badane zda- mila Zaradkiewicza – niedopuszczalne, Warszawa 25 września 2020 rzenie, jakie ma własne, osobiste nastawienie względem r.; https://www.rpo.gov.pl/pl/content/rpo-do-tsu-pytania-prejudy- cjalne-kamila-zaradkiewicza-niedopuszczalne (dostęp: 10.10.2020). 38 Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich do Prokuratora Krajo- 36 Ibidem. wego, (VII.510.42.2020.CW/MAW), Warszawa, 2.03.2020 r., s. 2.
NR II (9)/2020 54 pomorskie forum bezpieczeństwa
będące niepodważalnym i rażącym przejawem działań będzie miał funkcjonariusz policji bądź służb specjalnych, na szkodę interesu publicznego lub prywatnego (w szcze- prokurator, adwokat, skład orzekający sądu, a inne zwykli gólności na szkodę konkretnych jednostek ludzkich, tj. obywatele41, którzy mają prawo do autonomicznego oraz zwykłych obywateli, niezajmujących eksponowanych niezależnego myślenia (rozumowania). Znaczenie proce- stanowisk publicznych, niemających immunitetu), jeśli sowe ma samodzielna ocena dokonywana przez prokura- podejmowane są „zgodnie z prawem”, tj. na podstawie tora na etapie postępowania przygotowawczego42, który obowiązujących przepisów, w ramach posiadanych kom- po wstępnej ocenie kwalifikacji danego postępowania petencji, uprawnień. Niestety, biorąc pod uwagę nagłaś- może nadać sprawie dalszy bieg bądź wydać postano- niane przez media liczne przypadki takich wzorców po- wienie o odmowie wszczęcia śledztwa43 z uwagi na nie- stępowania i zachowań reprezentantów każdej władzy, ta występowanie znamion czynu zabronionego (używa się refleksja jest ze wszech miar słuszna oraz uzasadniona. też zwrotu: „wobec braku ustawowych znamion czynu Wystarczy odwołać się m.in. do arbitralnych i uznanio- zabronionego”44). Jest to krótka argumentacja, niewy- wych decyzji, będących egzemplifikacją nierównego trak- magająca szerszego uzasadnienia. Ostateczna i wiążąca towania i dyskryminacji (art. 32 Konstytucji RP), narusze- ocena danego zachowania należy wyłącznie do składu niem zasad sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji orzekającego sądu. Istotne rozważania na temat art. 231 § RP) i równego dostępu do służby publicznej (art. 60 Kon- 1 k.k., z punktu widzenia praktyki, zostały zaakcentowane stytucji RP), a zwłaszcza ostentacyjnej interesowności w piśmie marszałka sejmu do Trybunału Konstytucyjnego mającej na celu zagwarantowanie korzyści majątkowych z 2013 r. Kluczowe refleksje w syntetycznej formie przed- i osobistych dla faworyzowanych osób fizycznych, pod- stawiają się następująco: miotów gospodarczych, fundacji, itd. bądź zapewnienie • znamiona w postaci „działania na szkodę interesu wybrańcom bezkarności, zamiast rzetelnego, uczciwego, publicznego lub prywatnego” nie są w żaden usta- bezstronnego i neutralnego politycznie wykonywania wowy sposób zdefiniowane, co może rodzić nie- powierzonych obowiązków. bezpieczeństwo wystąpienia arbitralnych decyzji w tym zakresie przez organy władzy publicznej sto- sujące prawo w tym zakresie; Różnorodność interpretacyjna czynów • konsekwencją takiego stanu jest to, że czyny po- kwalifikowanych z art. 231 k.k. szczególnych funkcjonariuszy publicznych mogą Art. 231 k.k. budzi wiele kontrowersji interpretacyjnych39 być w różny sposób kwalifikowane i oceniane, i skłania do polemicznych wypowiedzi. Pojawiają się przy a co się z tym wiąże, w jednym przypadku określone tym argumenty odwołujące się do niewypełnienia po- zachowanie może zostać uznane za działanie stulatu wynikającego z zasady nullum crimen sine lege szkodliwe dla interesu publicznego lub prywatnego, bądź stwierdzenia, że „wszystkie znamiona (łącznie ze a w innym przypadku organy stosujące prawo nie zdefiniowaniem w tzw. słowniczku ustawowym w art. 115 dopatrzą się takiego zachowania; § 13 k.k. pojęciem funkcjonariusza publicznego) są zna- 40 mionami ocennymi” . Taka opinia nie jest pozbawiona 41 Przykładowe teorie popularyzowane w literaturze przedmiotu: racji, aczkolwiek niezbędne jest jej uzupełnienie, aby „Obywatel wnoszący sprawę do sądu czy poddany orzekaniu przez można było ją uznać za skonkretyzowany merytorycznie sąd ma prawo oczekiwać, że zostanie potraktowany z najwyższą sta- rannością i powagą, a przedmiot rozstrzygnięcia będzie poddany osąd mający walory utylitarne. Logiczne rozumowanie, analizie osób, które są fachowcami w danej materii. W przeciwnym poparte wiedzą i doświadczeniem życiowym, upoważ- razie rzetelny proces staje się fikcją”. Zob. szerzej: M. Błoński, Kilka nia do sformułowania tezy, że różnorodność interpreta- uwag o wyłączeniu sędziego przez pryzmat zasadności stosowania art. 43 Kodeksu postępowania karnego, „Kwartalnik Krajowej Szkoły cyjna – bezpośrednio rzutująca na odmienne wykładnie Sądownictwa i Prokuratury” 2020, nr 3, s. 43. i oceny konkretnych zachowań – w szczególności doty- 42 K. Kułak, Kwestia niezależności prokuratora w nowej ustawie czy katalogu działań, jakie wywołują szkodę dla interesu – Prawo o prokuraturze, „Studia Iuridica Lublinensia” 2016, nr 4, publicznego i prywatnego. Dzieje się tak za sprawą sy- s. 106. 43 nergicznego oddziaływania wielu czynników, a przede Taka decyzja może zostać zaskarżona do sądu, który ma prawo nakazać ponowną ocenę sprawy. „Prokurator, z uwagi na swoją nie- wszystkim z uwagi na fakt, że pojęcie „interes publiczny” zależność procesową i autonomię dowodową, nie jest bezwzględnie jest zwrotem niedookreślonym, niemającym swojej usta- skrępowany wskazaniami sądu. Nie oznacza to jednak przyzwolenia wowej definicji. A zatem może być wieloznacznie po- na ich zignorowanie. Ponownie oceniając sprawę, prokurator powi- nien traktować wskazania sądu jak instrukcje i jego obowiązkiem strzegany i rozumiany, w zależności od tego, kto wyraża jest merytoryczne odniesienie się do nich”. E. Kosior, W. Kosior, Za- swoje opinie i z jakiej perspektywy patrzy na dane za- kres związania prokuratora wskazaniami sądu wyrażonymi na pod- gadnienie problemowe. Inne spojrzenie na dane zjawisko stawie art. 330 § 1 K.p.k., „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2018, z. 2, s. 65. 44 Taki zwrot pojawia się np. w postępowaniu dotyczącym nad- 39 P. Falenta, Rozważania o pojęciu przekroczenia uprawnień użyć związanych z finansowaniem koncertu Madonny ze środków z art. 231 § 1 k.k. na tle wybranych orzeczeń sądowych, „Studia Praw- ministra sportu, gdzie oskarżeni działali na szkodę interesu publicz- nicze i Administracyjne” 2019, nr 29 (3), s. 11–15; A. Liszewska, Prze- nego i doprowadzili do powstania szkody w wysokości 4 674 800 zł, stępstwo nadużycia władzy przez funkcjonariusza publicznego – tj. o czyn z art. 231 § 1 k.k. Umorzenie postępowania na podstawie art. problemy z wykładnią art. 231 § 1 Kodeksu karnego, „Kontrola 17 § 1 pkt 2 k.p.k., wobec braku ustawowych znamion czynu zabro- Państwowa” 2014, nr 5, s. 79–94. nionego. Źródło: Pismo Prokuratura Generalnego do wicemarszałek 40 P. Nowak, O zakresie normatywnym podmiotu przestępstwa Senatu (PG II P 070/27/14 dot BSP/043-57-2490/14) z dnia 11 sierpnia nadużycia władzy, „Studia Prawnicze KUL” 2015, nr 1, s. 107. 2014 r.
55 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
• zdarzają się sytuacje, kiedy organy władzy publicz- nieniem obowiązków) podejmowanym ze szkodą dla in- nej stosujące art. 231 § 1 k.k. mogą to czynić w spo- teresu publicznego lub prywatnego. Argumentem sób dowolny i arbitralny, a w konsekwencji nie- wzmacniającym takie postępowanie mogą być np. oko- spójny i odmienny w podobnych sprawach, co liczności świadczące o tym, że podjęcie określonych dzia- może być „wynikiem wadliwości w stosowaniu łań było poprzedzone zamówieniem specjalnych eksper- prawa”; tyz oraz opinii prawnych wskazujących na dopuszczalność • w zależności od potrzeb, celów, intencji i oczekiwań, określonych czynności, itp. Trzeba w tym miejscu dodać, organy władzy publicznej mogą odwoływać się do że czynem jest zachowanie człowieka będące wytworem innych argumentacji, m.in.: „dla wypełnienia ana- jego woli, motywowane dążeniem do realizacji wytyczo- lizowanego znamienia przestępstwa nadużycia nego celu. władzy nie wystarczy stworzenie niedookreślonej, Jeśli ustawodawca nie konkretyzuje sposobów prze- abstrakcyjnej możliwości spowodowania takiej kroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków szkody, polegającej np. na wywołaniu braku zaufa- przez funkcjonariusza publicznego, to przesądza o tym, nia do danej instytucji czy też obniżeniu powagi że „podstawą odpowiedzialności karnej może być każdy urzędu”, „aby stwierdzić, że funkcjonariusz pub- przejaw przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia liczny naruszył art. 231 § 1 k.k., wymagane jest usta- obowiązków, jeśli tylko prowadzi do zagrożenia dla inte- lenie istnienia związku przyczynowego między resu publicznego lub prywatnego”48. Małgorzata Urban- przekroczeniem uprawnień lub niedopełnieniem -Theocharakis podkreśla, że funkcjonariusz publiczny obowiązków a powstaniem zagrożenia dla chronio- w razie zaistnienia czynności sprawczej, o której mowa nego prawem dobra publicznego czy prywatnego. w art. 231 § 1 k.k., nie może powoływać się na brak stosow- Istnienia takiego związku nie można przy tym nej wiedzy. Podaje przy tym następującą argumentację: domniemywać”45. „przeczy temu istnienie gwarancyjnej funkcji domniema- Łukasz Zygmunt na postawie analizy orzecznictwa nia znajomości swoich obowiązków prawnych i świado- stwierdza, że „samo przekroczenie uprawnień lub niedo- mości ich naruszania w określonej sytuacji”49. Zestawienie pełnienie obowiązków nie stanowi jeszcze przestępstwa tych cytowanych stwierdzeń pozwala bliżej uzmysłowić, z art. 231 k.k. Staje się nim wówczas, gdy działanie było na jak odmienne mogą być interpretacje, a także poglądy na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, występuje temat rozumienia umyślności podejmowanych działań skutek w postaci co najmniej niebezpieczeństwa pow (decyzji). stania szkody w tymże interesie, a jednocześnie na Nieumyślna forma nadużycia władzy została określona cechowane jest odpowiednim stopniem społecznej w treści przepisu art. 231 § 3 k.k., dotyczącego czynów szkodliwości”46. W nawiązaniu do wcześniej prezentowa- funkcjonariusza publicznego, który przekraczając swoje nych rozważań, można wskazać na relewantną przesłankę, uprawnienia lub niedopełniając swoich obowiązków, dzięki której przedstawiciele władzy prokuratorskiej i są- działa nieumyślnie na szkodę interesu publicznego lub downiczej mogą bez większego wysiłku skutecznie zablo- prywatnego i przez to wyrządza „istotną szkodę”50 w in- kować wszczęcie śledztwa, skierowanie aktu oskarżenia, teresie publicznym lub prywatnym. Przepis art. 231 § 4 k.k. a także uniewinnić oskarżonego od zarzucanego czynu. przewiduje tzw. klauzulę subsydiarności ustawowej. Po- Posiadając odpowiednią władzę, można tego dokonać, lega ona na tym, że art. 231 § 2 k.k. nie stosuje się, jeżeli posiłkując się jednym krótkim zdaniem: postępowanie zachowanie sprawcy wyczerpuje jednocześnie znamiona umorzono z uwagi na niską szkodliwość społeczną czynu (art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k), która również jest pojęciem niedo- 48 J. Giezek, P. Kardas, Wyłączenie odpowiedzialności karnej za określonym i wieloznacznie rozumianym. Marcin Warchoł nadużycie zaufania i nadużycie władzy publicznej w okresie pande- mii – kilka uwag o osobliwościach epizodycznych regulacji praw- zaznacza, że „czyn z art. 231 § 1 k.k. należy to grupy prze- nych, „Prokuratura i Prawo” 2020, nr 7–8, s. 16. stępstw umyślnych, który można popełnić zarówno z za- 49 M. Urban-Theocharakis, Przestępstwo przekroczenia upraw- miarem bezpośrednim jak i z zamiarem ewentualnym”47. nień w nadzorze finansowym, „Przedsiębiorstwo i Prawo” 2020, nr 9, Wystarczy zatem, że prokurator lub sąd uzna wyjaśnienia s. 79. 50 oskarżonego, że działał on nieumyślnie, tzn. że jego za- To znamię przestępstwa nadużycia władzy ma również cha- rakter ocenny, przy czym dla szkody materialnej ocena powinna być chowania (realizowane działania, podejmowane decyzje) relatywizowana do sytuacji majątkowej pokrzywdzonego, a także nie były świadomym (zamierzonym, celowym) naduży- powinna obiektywnie wyrażać się orientacyjnie wartością znaczną, ciem władzy (przekroczeniem uprawnień lub niedopeł- o jakiej mowa w art. 115 § 5 k.k.: „Mieniem znacznej wartości jest mienie, którego wartość w chwili popełnienia czynu zabronionego przekracza dwustukrotną wysokość najniższego miesięcznego wy- 45 Pismo Marszałka Sejmu do Trybunału Konstytucyjnego, (Sygn. nagrodzenia”. akt P 37/12), BAS-WPTK-2838/12, Warszawa, 13.05.2013 r. Ł. Zygmunt, powołując się na uzasadnienie wyroku SN z 20.05.2008 r., (III KK 29/08), stwierdza, że „dla oceny czy wyrzą- 46 Ł. Zygmunt, Uwagi o przestępstwie nadużycia władzy przez dzona szkoda była istotna w rozumieniu art. 231 § 3 k.k. ważne jest funkcjonariusza publicznego w świetle wybranego orzecznictwa to, czy szkoda stanowiła znaczną dolegliwość dla strony pokrzyw- Sądu Najwyższego w latach 2000–2016, „Kwartalnik Krajowej Szkoły dzonej w momencie jej wyrządzenia, a nie po upływie znacznego Sądownictwa i Prokuratury” 2017, z. 2, s. 74. czasu od chwili jej powstania”. Ł. Zygmunt, Uwagi o przestępstwie 47 M. Warchoł, Odpowiedź na interpelację nr 6395 w sprawie nadużycia władzy..., s. 70–71. zwiększenia odpowiedzialności karnej najwyższych urzędników Dla umorzenia postępowania z art. 231 § 3 k.k. wystarczy zatem państwowych, Warszawa, 2.11.2016 r.; http://www.sejm.gov.pl/ krótka argumentacja organu procesowego, że w rozpatrywanym Sejm8.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=3E7950CA (dostęp: 8.10.2020). przypadku istotnej szkody nie stwierdzono.
NR II (9)/2020 56 pomorskie forum bezpieczeństwa
czynu zabronionego określonego w przepisie art. 228 k.k.51 nia sprawy, obowiązku zawiadomienia o popełnieniu (przyjęcie w związku z pełnieniem funkcji publicznej ko- przestępstwa, może prowadzić do podważenia przekona- rzyści majątkowej lub osobistej albo ich obietnicy). nia stron postępowania, a także społeczeństwa o bezstron- Przestępstwo nadużycia władzy z art. 231 § 1 lub § 2 k.k. ności sądu”55. może być popełnione zarówno poprzez umyślne działa- W praktyce występuje jeszcze inny problem, niezwykle nie, jak też przez zaniechanie, w szczególności z racji rzadko poruszany w literaturze, dotyczący wyjątkowo ne- niewykonania nakazu przewidzianego w art. 304 § 2 wralgicznych aspektów, a mianowicie nastawienia wobec k.p.k.52. Problematyka ściśle wiążąca się z tym zagadnie- korupcji56. Każdy prokurator będzie podchodził z większą niem może dotyczyć wskazania konkretnego funkcjona- atencją i powagą do zawiadomienia o przestępstwie, które riusza publicznego w kontekście bycia zobowiązanym na zostało złożone przez prezesa sądu niż zwykłego obywa- podstawie tego przepisu do denuncjacji, tj. zawiadomienia tela, który podejmuje w ten sposób walkę o sprawiedliwość o przestępstwie ściganym z urzędu, a także dopuszczal- społeczną i pociągnięcie określonych osób do odpowie- ności wykorzystania materiałów dowodowych pozyska- dzialności, zwłaszcza gdy są to prominentni funkcjona- nych w wyniku kontroli operacyjnej53. W tym kontekście riusze publiczni chronieni immunitetem i zajmują eks- warto poddać analizie problem wypełniania obowiązków ponowane stanowiska w organach władzy. Niestety, przez sędziego jako funkcjonariusza publicznego, który prokurator otrzymujący taką sprawę (a tym bardziej funk- może podlegać odpowiedzialności z art. 231 k.k. Sąd jest cjonariusz policji bądź służb specjalnych) będzie się za- oczywiście „instytucją państwową w rozumieniu art. 304 wsze zastanawiał, czy w takim przypadku bezpieczniejsze § 2 k.p.k., rzecz jednak w tym, że pojęcie sądu można uj- i korzystniejsze dla niego będzie umorzenie (szybkie przy- mować w znaczeniu instytucjonalnym (organ władzy blokowanie) niewygodnego śledztwa „na dzień dobry” publicznej), w znaczeniu organizacyjnym (urząd pań- i zdobycie cennego zaufania w ocenie przełożonych (co stwowy) i w znaczeniu procesowym (skład orzekający). może być ważne dla dalszej kariery, a może także dotyczyć Powstaje więc pytanie, w jakim kontekście występuje jego najbliższych członków rodziny, itd.), a na ile opłacalne w art. 304 § 2 k.p.k. pojęcie sądu jako instytucji państwowej, będzie podjęcie innej, suwerennej decyzji. Niezwykle wy- a w szczególności, czy przepis ten dotyczy także sądu mownym przykładem, ilustrującym teoretyczne możli- w znaczeniu procesowym (skład orzekający)”54. wości wykorzystywania art. 231 k.k., mogą być czynności Okazuje się, że imperatyw zawiadomienia o przestęp- zainicjowane przez zarząd stowarzyszenia prokuratorów stwie wynikający z art. 304 § 2 k.p.k. obciąża wyłącznie Lex Super Omnia. Chodzi mianowicie o podjętą decyzję osobę pełniącą funkcję kierowniczą w danej instytucji stosownie do treści art. 304 § 1 k.p.k., polegającą na złoże- państwowej lub ponoszącą z innego tytułu (np. na pod- niu zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestęp- stawie przepisów wewnętrznych) szczególną odpowie- stwa nadużycia władzy, tj. przekroczenia uprawnień przez dzialność. A zatem w tym przypadku ustawowy obowiązek ministra sprawiedliwości w celu osiągnięcia korzyści ma- denuncjacji będzie dotyczył prezesa sądu jako organu jątkowej przez prokuratorów Prokuratury Krajowej57 danej jednostki organizacyjnej, tj. osoby uprawnionej do (art. 231 § 2 k.k., czyn zagrożony karą pozbawienia wolno- reprezentowania sądu na zewnątrz. Jeśli w toku prowa- ści do lat 10)58. Niezależnie od tego, że niniejsza sprawa dzonych czynności sędziowie rozpoznający daną sprawę ma zabarwienie polityczne i może być elementem walki dowiedzieli się o popełnieniu przestępstwa, mają oni co najwyżej obowiązek poinformowania o tym fakcie prezesa sądu, natomiast sami nie podlegają jakiejkolwiek odpo- 55 Tamże. wiedzialności za brak zgłoszenia do organów ścigania. 56 A. Kubiak, Nastawienia prokuratorów wobec korupcji, „Anna- Podaje się taką argumentację: „nałożenie na wszystkich les. Etyka w życiu gospodarczym” 2007, t. 10, nr 2, s. 37–46. 57 sędziów, jako osób powołanych do bezstronnego osądze- 12 września 2019 r. Zarząd Stowarzyszenia Prokuratorów Lex Super Omnia złożył w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów zawiado- mienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez prokuratora 51 K. Bartosz, Korupcja. Analiza prawno-karna i jej wykrywanie, generalnego. W przygotowanym dokumencie wskazano na prze- „Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla bezpieczeństwa” kroczenie 6 grudnia 2016 r. w Warszawie uprawnień przez ministra 2019, nr 2, s. 186. sprawiedliwości w celu osiągnięcia korzyści majątkowej przez prokuratorów Prokuratury Krajowej, polegających na wydaniu roz- 52 P. Kardas, Odpowiedzialność za nadużycie władzy publicznej porządzenia w sprawie delegowania prokuratorów do Prokuratury w przypadku niezawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, „Pro- Krajowej lub Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Krajowej Szkoły Są- kuratura i Prawo” 2007, nr 7–8, s. 8; Ł. Zygmunt, Uwagi o przestęp- downictwa i Prokuratury, a także świadczeń przysługujących pro- stwie nadużycia władzy przez funkcjonariusza publicznego.., op. cit., kuratorom delegowanym poza stałe miejsce pełnienia służby (DzU s. 72. z 2016 r. poz. 1995) z przekroczeniem delegacji ustawowej zawartej 53 W. Walczak, Prawno-organizacyjne aspekty wykorzystania w art. 112 ustawy Prawo o prokuraturze, co stanowiło oczywiste i ra- kontroli operacyjnej, „Policja. Kwartalnik Kadry Kierowniczej Policji” żące naruszenie art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, 2018, nr 4, s. 47–56. wskutek czego prokuratorzy ci otrzymali od marca do 9 sierpnia Zob. szerzej: Wniosek Prokuratora Generalnego do Trybunały 2018 r. nienależne comiesięczne świadczenie w postaci ryczałtu Konstytucyjnego z dnia 31.07.2018 r., pismo PK VIII TK 45.2018, mieszkaniowego w łącznej wysokości 2 329 315,85 zł, czym działał (sygn akt K 6/18), sprawa: Kodeks postępowania karnego (zarzą- na szkodę Skarbu Państwa; http://lexso.org.pl/2019/09/12/zawiado- dzenie kontroli operacyjnej; https://ipo.trybunal.gov.pl/ipo/view/ mienie-o-podejrzeniu-popelnienia-przestepstwa-przez-prokura- sprawa.xhtml?&pokaz=dokumenty&sygnatura=K%206/18 (dostęp:: tora-generalnego-zbigniewa-ziobre/ (dostęp: 10.10.2020). 10.10.2020). 58 Zob. szerzej: Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia prze- 54 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23.07.2007 r., (sygn. akt stępstwa, 15.09.2019 r.; http://monitorkonstytucyjny.eu/archiwa/ SNO 42/07). 10457 (dostęp: 10.10.2020).
57 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
o władzę i wpływy59, przykład ten został podany wyłącznie Warto pamiętać, że nadużywanie władzy w wielu przy- dla czytelnego zobrazowania możliwości formułowania padkach obejmuje swoim zakresem świadome podejmo- potencjalnych zarzutów z art. 231 § 2 k.k. również pod adre- wanie (tzn. z zamiarem bezpośrednim i kierunkowym) sem osób, które są chronione immunitetem. – wspólnie i w porozumieniu – czynności prawnych, Uzupełnieniem dla rozważań i analiz na temat możli- decyzji rodzących określone skutki finansowe w celu osią- wości zastosowania art. 231 k.k. w aspekcie składania gania korzyści materialnych przez faworyzowanych be- zawiadomień w zakresie czynów objętych dyspozycją neficjentów. Takie działania (jeśli oczywiście zostaną art. 304 § 2 k.p.k. (ustawowy nakaz niezwłocznego zawia- uznane za karalne) stanowią immanentną cechę prze- domienia prokuratury lub Policji) i 304 § 1 k.p.k.(społeczny stępczości ekonomicznej, która „jest najszybciej rozwija- obowiązek) są następujące stwierdzenia (interpretacje) jącą się formą przestępczości zorganizowanej w Polsce”64. Sądu Najwyższego z 18.06.2019 r.: Mając na uwadze fakt, że korupcja występuje nie tylko • „Obowiązek, o którym mowa w art. 304 § 2 k.p.k., nie w sektorze publicznym, w polskim prawie karnym wpro- może dotyczyć pełniącego swoje obowiązki proku- wadzono regulacje, które odnoszą się do przestępstwa ratora, który dodatkowo był kierownikiem jednostki korupcji gospodarczej (art. 296a k.k.)65. organizacyjnej prokuratury. Obowiązek taki spo- czywa na osobach kierujących innymi niż proku- ratura i policja instytucjami państwowymi, a także Podsumowanie – refleksje i wnioski samorządowymi”60. Łukasz Szwejkowski stwierdza, że „korupcja polityczna to • „Prokuratorowi, który pomimo pozyskania wiado- akt przekupstwa i sprzedaży, związany z przejęciem wła- mości o zaistnieniu przestępstwa nie podjął lub nie dzy państwowej lub jej utrzymaniem. Jest oferowaniem zlecił przeprowadzenia co najmniej czynności stanowisk i korzyści w sektorze publicznym gospodarki”66. sprawdzających, nie sposób zarzucić naruszenia Zdaniem Grzegorza Szulczewskiego, „w niektórych przy- obowiązku, o którym mowa w art. 304 § 2 k.p.k., choć padkach do działań o charakterze korupcyjnym wykorzy- jego zachowanie może być badane w kontekście stuje się nawet obowiązujące przepisy prawne”67. Warto naruszenia obowiązków art. 9 i 10 k.p.k.”61. odnotować, że „polskie prawo karne nie operuje definicją • „Przypisanie przestępstwa z art. 231 k.k. polegają- korupcji politycznej”68, nepotyzmu bądź kumoterstwa69, cego na niewykonaniu nakazu przewidzianego jak również w żadnym art. k.k. nie występuje pojęcie w art. 304 § 2 k.p.k., wymaga świadomości sprawcy, (zwrot) korupcja. Stanisław Huskowski w odpowiedzi na że wiedzą o zaistnieniu przestępstwa nie dysponuje interpelację poselską przedstawia interesujące poznawczo prokuratura lub policja”62. wyjaśnienia dotyczące pojęcia klientelizmu, które bez Przepisy k.k. przewidują możliwość orzeczenia wobec wątpienia mają ważne znaczenie dla prowadzonych roz- sprawcy czynu penalizowanego z art. 231 k.k. również ważań. Zdaniem prominentnego przedstawiciela władzy, innych środków karnych, takich jak: zakaz zajmowania klientelizm „może być potocznie rozumiany jako układ określonego stanowiska, wykonywania określonego za- nieformalnych zależności typu ekonomiczno-politycz- wodu, świadczenia pieniężnego, jak również przepadek nego, w ramach których wpływowy decydent polityczny przedmiotów pochodzących z przestępstwa (art. 44 k.k.), (lub zasobny dysponent dóbr ekonomicznych) – (patron) przepadek korzyści majątkowej osiągniętej z przestępstwa roztacza opiekę nad osobą (lub grupą społeczną) – (klien- (art. 45 k.k.) czy też obowiązek naprawienia szkody wyrzą- tela) w zamian za poparcie polityczne”70. Autor jednocześ- dzonej przestępstwem (art. 46 § 1 k.k.)63. nie zaznacza, że „w obowiązujących przepisach prawnych
64 59 W. Mądrzejowski, Instytucje zwalczające zorganizowaną prze- W. Czuchnowski, E. Ivanova, Pensja Ziobry poza prawem. Mi- stępczość ekonomiczną w Polsce, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka nister Sprawiedliwości niesłusznie dostaje dodatek prokuratorski, – Praktyka – Refleksje” 2018, nr 29, s. 81. 2.03.2020 r., źródło: https://wyborcza.pl/7,75398,25745751,pensja- 65 -ziobry-poza-prawem-jak.html, Oświadczenie prokuratury doty- C. Nowak, Publicyzacja sfery prywatnej na przykładzie penali- czące publikacji Gazety Wyborczej 2.03.2020 r.; https://pk.gov.pl/ zacji korupcji w obrocie gospodarczym, „Krytyka Prawa” 2012, t. 4, aktualnosci/aktualnosci-prokuratury-krajowej/oswiadczenie-pro- nr 1, s. 219–237. kuratury-dotyczace-publikacji-gazety-wyborczej/ (dostęp: 66 Ł. Szwejkowski, Korupcja. Wybrane zagadnienia, Materiały Dy- 10.10.2020). daktyczne nr 87, Zakład Służby Prewencyjnej, Centrum Szkolenia Fundacja Forum Obywatelskiego Rozwoju (FOR) https://for.org. Policji, Legionowo 2013, s. 9–10. pl/ w raporcie finansowanym ze środków otrzymanych od Fundacji 67 G. Szulczewski, Próba prakseologicznej i etycznej analizy no- im. Stefana Batorego, K. Kremens, Odpowiedzialność zawodowa wych postaci korupcji, „Prakseologia” 2018, nr 160, s. 151. prokuratorów (wydanego wspólnie z Helsińską Fundacją Praw Czło- 68 wieka), Warszawa 2010, nie podaje takich szczegółów, jak w cytowa- K. Patora, Analiza korupcji, „Studia Iuridica Toruniensia” 2018, nym wcześniej raporcie Iustitii z 2020 r. W publikacji nie są poda- t. 23, s. 267. wane imiona i nazwiska konkretnych osób, a także nie są szerzej 69 S. Dziwisz, Odpowiedzialność karna osób pełniących funkcje opisywane i komentowane sprawy dotyczące prowadzonych postę- publiczne. Uwzględnienie statusu pracownika Najwyższej Izby Kon- powań. Jest to wysoce znamienne i symptomatyczne. troli, „Kontrola Państwowa” 2016, nr 3, s. 134. 60 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2019 r., (sygn. 70 S. Huskowski, Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie akt. I DO 15/19). Administracji i Cyfryzacji – z upoważnienia prezesa Rady Ministrów 61 Ibidem. – na zapytanie nr 7622 w sprawie objawów klientelizmu występują- cego w procesach decyzyjnych w Lubuskim Urzędzie Wojewódz- 62 Ibidem. kim, Warszawa, 9.01.2015 r.; http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/In- 63 M. Warchoł, Odpowiedź na interpelację nr 6395, op. cit. terpelacjaTresc.xsp?key=65F034FB (dostęp: 8.10.2020).
NR II (9)/2020 58 pomorskie forum bezpieczeństwa
brak jest legalnej definicji klientelizmu, który jest źród- osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało łem wielu negatywnych zjawisk w życiu społecznym, po- bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestęp- litycznym i gospodarczym, jak np. korupcji, które posia- stwo. Odnosząc się to poruszonych kwestii, godzi się za- dają już legalną definicję i są przez prawo zwalczane”71. uważyć, że to właśnie dzięki korupcji osiągają wymierne Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenia, logicznie uza- korzyści i bogacą się faworyzowane jednostki bezpośred- sadnione jest rozumowanie, że nadużycia osób będących nio zaangażowane w ten proceder, a straty ponosi i od- reprezentantami władzy publicznej, będące przejawem czuwa pozostała część społeczeństwa, w tym poszkodo- korupcji politycznej, w określonych sytuacjach (jeśli jest wani obywatele, m.in. w kontekście naruszenia prawa do na to zapotrzebowanie bądź przyzwolenie) mogą być roz- równego i niedyskryminacyjnego traktowania bądź zasad patrywane pod kątem spełniania znamion czynu zabro- sprawiedliwości społecznej, itd. nionego kwalifikowanego z art. 231 k.k.72 jako korupcji Powszechną akceptację zyskują poglądy uznające ko- funkcjonariuszy publicznych w związku z wykonywaniem rupcję jako poważne zagrożenie dla państwa prawa, war- czynności służbowych73. Warto w tym miejscu wyraźnie tości demokratycznych, bezpieczeństwa społeczeń- zaznaczyć, że korupcja będąca nadużyciem władzy pub- stwa79, podobnie jak twierdzenie, że niedemokratyczni licznej najczęściej jest określana mianem negatywnych i populistyczni politycy mogą wykorzystywać korupcję zjawisk, nieetycznych działań74 bądź patologii utożsamia- dla swoich korzyści80. Daniel Lampart formułuje pole- nej z intencjonalnym łamaniem prawa, postępowaniem miczne i niestety naiwne postulaty odnoszące się do zwal- sprzecznym z obowiązującą normą prawną bądź na gra- czania korupcji w Polsce. Autor uważa, że „walka z tą pa- nicy prawa, instrumentalnym stosowaniem prawa po- tologią musi być inicjowana przede wszystkim przez przez wykorzystywanie jego luk i niedoskonałości75. Dzieje rządzących, lecz także przez każdego obywatela. Godzenie się tak dlatego, ponieważ tylko nieliczne przykłady takich się na tego typu zachowania prowadzi do powiększenia wzorców zachowań i podejmowanych decyzji są postrze- zjawiska korupcji”81. Zbliżone poglądy – również pozosta- gane oraz analizowane przez odpowiednie organy w ka- jące w oderwaniu od rzeczywistości – głosi Robert Ma- tegorii przestępstw sprzyjających powstawaniu sieci nie- ciejczyk: „najważniejsze w profilaktyce antykorupcyjnej formalnych powiązań. jest prowadzenie edukacji społeczeństwa, aby nie przy- Czesław Kłak uważa, że „art. 231 k.k. chroni prawo oby- zwalało na akty korupcji tylko po to, by załatwić coś watela do dobrej administracji – reprezentowanej przez szybciej”82. Trzeba w tym miejscu podać rzeczową argu- poszczególne instytucje państwowe oraz samorząd mentację, wyjaśniającą, dlaczego te twierdzenia (myśli) są terytorialny”76. Brunon Hołyst formułuje przemyślaną nieracjonalne oraz pozbawione elementarnej logiki. i trafną opinię na temat istoty sprawowania władzy. Zda- Otóż w realiach rzeczywistości (tj. w praktyce), obywa- niem autora, „władza jest funkcjonalnie konieczna jako tele nie mają skutecznych narzędzi, a także możliwości atrybut każdej organizacji, a zarazem rodzi społecznie przeciwdziałania korupcyjnym praktykom, gdyż nie dys- istotne dysfunkcje, takie jak oligarchizacja struktur orga- ponują takimi środkami i uprawnieniami procesowymi nizacyjnych, alienacja władzy politycznej, patologie wła- jak służby83 oraz inne organy państwa. Ponadto nie mają dzy, w tym uzależnienie od władzy”77. Wojciech Dadak takiej możliwości demaskacji poczynań władzy i siły prze- wyraża niezwykle celną opinię, zgodnie z którą korupcyjne kazu jak największe media. Nie daje się zanegować faktu, przestępstwa nadużycia władzy mogą być zaliczane do że społeczeństwo jest adresatem komunikatów informa- tzw. kategorii przestępstw bez ofiar (przestępstwa latentne) cyjnych (doniesień medialnych) opisujących wybiórcze z uwagi na „brak osoby pokrzywdzonej oraz brak osoby i starannie wyselekcjonowane przykłady nadużyć władzy. mającej interes w zawiadomieniu o przestępstwie”78. Działania te podejmowane są w celu wywierania wpływu Z drugiej zaś strony w art. 49 § 1 k.p.k. pokrzywdzonym jest na ludzi (w szczególności na ich preferencje wyborcze) poprzez oddziaływanie na emocje, zdecydowanie rzadziej 71 Ibidem. mamy do czynienia z procesami o charakterze edukacyj- 72 W. Walczak, Nadużycie władzy publicznej elementem korupcji – próba szerszego ujęcia zjawiska, „Kontrola Państwowa” 2019, nr 3, nym, które służą wzbogacaniu wiedzy i rozwijaniu umie- s. 109–125. jętności samodzielnego i krytycznego myślenia. A zatem 73 M. Perkowska, Analiza systemu zapobiegania i zwalczania przestępczości granicznej, „Archiwum Kryminologii” 2016, t. 38, Paedagogicae Cracoviensis. Studia Sociologica” 2016, nr 2, s. 94. s. 134–135. 74 K. Pięta, Nieetyczny wymiar korupcji, „Rozprawy Społeczne” 79 K. Zimoń, Międzynarodowe i europejskie podejście do zapo- 2019, nr 4, s. 27. biegania i zwalczania korupcji, „Kwartalnik Policyjny” 2019, nr 4, 75 M. Kozłowska, Racjonalny prawodawca w świetle potrzeby s. 68. przeciwdziałania korupcji w administracji publicznej przy pomocy 80 G. Ocieczek, Zwalczanie przestępczości korupcyjnej na Ukrai- norm prawa administracyjnego o charakterze prewencyjnym, „Prze- nie – analiza organów ochrony oraz wybrane case study (część I), gląd Prawa i Administracji” 2020, nr 1–2, s. 464. „Prawo w Działaniu. Sprawy Karne” 2020, nr 41, s. 209. 76 C. Kłak, Odpowiedzialność karna za nadużycie władzy (art. 231 81 D. Lampart, Skuteczność zwalczania korupcji w Polsce, k.k.) a ochrona prawa do dobrej administracji, „Prawo i Więź” 2020, „Obronność. Zeszyty Naukowe” 2015, nr 3, s. 81–82. nr 3, s. 138. 82 R. Maciejczyk, Korupcja jako zagrożenie systemu bezpieczeń- 77 B. Hołyst, Uzależnienie od władzy – refleksje kryminologiczne, stwa państwa, „Kwartalnik Policyjny” 2020, nr 1–2, s. 93. „Studia Prawnoustrojowe” 2018, nr 40, s. 77. 83 W. Walczak, Działania analityczno-informacyjne identyfiku- 78 W. Dadak, „Przestępstwa bez ofiar” – zapomniana koncepcja jące mechanizmy korupcyjne w procesach zarządzania, „Przegląd czy aktualny problem kryminalnopolityczny?, „Annales Universitatis Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2017, nr 16, s. 55–72.
59 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
zwykli ludzie mogą co najwyżej pozyskiwać informacje Bibliografia oraz obserwować za pośrednictwem mediów, jak inni wy- • Baj D., Bober D., Golat J., Wybrane przestępstwa korzystują swoje funkcje/stanowiska dla partykularnych przeciwko działalności instytucji państwowych oraz korzyści, jeśli oczywiście są tym zainteresowani i zechcą samorządu terytorialnego w świetle aktualnego bliżej poznać określone mechanizmy działania. W żadnym orzecznictwa, Materiały Dydaktyczne nr 141, Zakład wypadku nie można jednak uznać za poprawne myślenie, Służby Kryminalnej, Centrum Szkolenia Policji, Le- że to ludzie dają przedstawicielom władzy przyzwolenie gionowo 2015. na korupcyjne zachowania84, co więcej, wyrażają aprobatę • Bartosz K., Korupcja. Analiza prawno-karna i jej wy- i zgodę na takie czyny. Natomiast trzeba w pełni zgodzić krywanie, „Przegląd Naukowo-Metodyczny. Eduka- się z prawidłową oceną R. Maciejczyka, że „współczesna cja dla bezpieczeństwa” 2019, nr 2, s. 181–192. korupcja stanowi rozbudowany i dobrze zakamuflowany • Bil J., Korupcja w (prywatnym) sektorze gospodar- system przestępczych zachowań i zależności”85. Oznacza czym. Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa, Wyż- to potrzebę systemowego86 i holistycznego rozpoznawa- sza Szkoła Policji w Szczytnie, Szczytno 2015. nia korupcji z perspektywy sieci wpływów, wzajemnych • Błoński M., Kilka uwag o wyłączeniu sędziego przez powiązań, służących realizacji partykularnych interesów, pryzmat zasadności stosowania art. 43 Kodeksu po- celów i osiąganych korzyści. Prowadzone czynności stępowania karnego, „Kwartalnik Krajowej Szkoły winny być skoncentrowane na wszechstronnej analizie Sądownictwa i Prokuratury” 2020, z. 3, s. 33–46. istotnych zdarzeń, procesów i podejmowanych decyzji, • Bojarski J., Korupcja gospodarcza. Studium z dzie- które legły u podstaw oraz umożliwiły zapewnienie wybra- dziny polityki kryminalnej, Wydawnictwo Uniwer- nym beneficjentom wymiernych korzyści majątkowych sytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2015. i osobistych. Ważne jest, aby prawidłowo zidentyfikować • Bozeman B., Molina A.L., Kaufmann W., Angling for rzeczywiste cele i motywy określonych decyzji (działań, Sharks, Not Pilot Fish: Deep Corruption, Venal Cor- procesów), a także rozszyfrować skalę korzyści i charakter ruption, and Public Values Failure, „Perspectives on wzajemnych relacji łączących osoby zaangażowane w ten Public Management and Governance”, 2018, nr 1, proceder. s. 5–27. Mirosław Romański w ramach dyskusji na temat zwal- • Dadak W., „Przestępstwa bez ofiar” – zapomniana czania korupcji podaje następujące zalecenia: „Władze koncepcja czy aktualny problem kryminalnopoli- polskie nie mogą wspierać i promować korupcji, stwarza- tyczny?, „Annales Universitatis Paedagogicae Cra- jąc jedynie pozory jej ścigania. Nie mogą też wykorzysty- coviensis. Studia Sociologica” 2016, nr 2, s. 130–142. wać jej do walki o zdobycie władzy w okresie kampanii • Dąbrowski Ł.D., Podmioty przestępstw korupcyjnych wyborczych”87. Autor dodatkowo wskazuje na takie ele- w świetle dokumentów międzynarodowych i aktów menty, jak: „dziurawe” prawo i niejasne powiązania decy- prawa polskiego, „Studia Prawnicze KUL” 2017, nr 1, dujące o umarzaniu postępowań, które w pierwszym rzę- s. 53–87. dzie powinny być doprowadzone do końca, a także to, że • Dimant E., Tosato G., Causes and Effects of Corrup- około 80% spraw karnych o proceder korupcyjny kończy tion: What has past decade’s empirical research tau- się jedynie wyrokiem w zawieszeniu88. Nie ulega naj- ght us? A survey, „Journal of Economic Surveys” mniejszej wątpliwości fakt, że zacytowane przemyślenia są poprawne, słuszne i racjonalne. Rzecz jednak w tym, 2018, vol. 32, issue 2, s. 335–356. że są to wyłącznie postulaty o charakterze życzeniowym, • Dincer O., Johnston M., Legal corruption?, „Public niemające niestety jakiejkolwiek siły oddziaływania Choice” 2020, nr 184, s. 219–233. i wpływu na rzeczywistość. • Domadenik P., Prašnikar J., Svejnar J., Legal Corrup- tion, Politically Connected Corporate Governance 84 B. Bozeman, A.L. Molina, W. Kaufmann, Angling for Sharks, and Firm Performance, „Institute of Labor Econo- Not Pilot Fish: Deep Corruption, Venal Corruption, and Public Values Failure, „Perspectives on Public Management and Governance” mics Discussion Papers” 2014, nr. 8321, s. 1–26. 2018, nr 1, s. 5–27. • Dziwisz S., Odpowiedzialność karna osób pełniących 85 R. Maciejczyk, op. cit., s. 93. funkcje publiczne. Uwzględnienie statusu pracow- 86 Interesujące refleksje na temat systemowego podejścia pre- nika Najwyższej Izby Kontroli, „Kontrola Państwowa” zentuje G. Makowski: „Korupcja, jeśli zostanie wbudowana w system 2016, nr 3, s. 119–135. i będzie skoncentrowana w kręgach elit politycznych, urzędniczych czy biznesowych, będzie trudniej dostrzegalna dla przeciętnego • Falenta P., Rozważania o pojęciu przekroczenia obywatela, zwłaszcza gdy sytuacja gospodarcza jest dobra i rozwi- uprawnień z art. 231 § 1 k.k. na tle wybranych orze- jane są programy socjalne”. G Makowski, Szykując grunt pod „wielką korupcję”..., op. cit., s. 2. czeń sądowych, „Studia Prawnicze i Administra- Wnikliwe wieloletnie obserwacje, posiadana wiedza, logiczne ro- cyjne” 2019, nr 29 (3), s. 11–15. zumowanie, a także prowadzone systematycznie analizy upoważ- • Giezek J., Odpowiedzialność karna notariusza niają do kategorycznego stwierdzenia, że korupcja nie od dziś jest kluczowym elementem systemu władzy kontrolowanego przez po- w świetle art. 231 kodeksu karnego, „Rejent” 2006, tężny układ polityczno-biznesowych elit. nr 3, s. 9–39. 87 M. Romański, Czy CBA i aparat sądowniczy w Polsce są sku- • Giezek J., Kardas P., Wyłączenie odpowiedzialności teczne w walce z korupcją? „Przegląd Nauk o Obronności” 2017, nr 3, karnej za nadużycie zaufania i nadużycie władzy s. 216. publicznej w okresie pandemii – kilka uwag o osob- 88 Ibidem, s. 216.
NR II (9)/2020 60 pomorskie forum bezpieczeństwa
liwościach epizodycznych regulacji prawnych, „Pro- rodów Zjednoczonych przeciwko korupcji w Polsce, kuratura i Prawo” 2020, nr 7–8, s. 5–33. Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2015. • Hołyst B., Uzależnienie od władzy – refleksje krymi- • Makowski G., Szykując grunt pod „wielką korupcję”. nologiczne, „Studia Prawnoustrojowe” 2018, nr 40, Działania (anty)korupcyjne władz w latach 2015– s. 77–100. –2019, Forum Idei Fundacja Batorego, Warszawa • Huskowski S., Odpowiedź sekretarza stanu w Mini- 2020. sterstwie Administracji i Cyfryzacji – z upoważnie- • Mądrzejowski W., Instytucje zwalczające zorganizo- nia prezesa Rady Ministrów – na zapytanie nr 7622 waną przestępczość ekonomiczną w Polsce, „Kultura w sprawie objawów klientelizmu występującego Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” 2018, w procesach decyzyjnych w Lubuskim Urzędzie nr 29, s. 80–106. Wojewódzkim, Warszawa, 9.01.2015 r. • Nowak C., Korupcja w polskim prawie karnym na tle • Kardas P., Odpowiedzialność za nadużycie władzy uregulowań międzynarodowych, C.H. Beck, War- publicznej w przypadku niezawiadomienia o popeł- szawa 2008. nieniu przestępstwa, „Prokuratura i Prawo” 2007, nr • Nowak C., Publicyzacja sfery prywatnej na przykła- 7–8, s. 5–41. dzie penalizacji korupcji w obrocie gospodarczym, • Kłak C., Odpowiedzialność karna za nadużycie wła- „Krytyka Prawa” 2012, t. 4, nr 1, s. 219–237. dzy (art. 231 k.k.) a ochrona prawa do dobrej admi- • Nowak P., O zakresie normatywnym podmiotu prze- nistracji, „Prawo i Więź” 2020, nr 3, s. 110–140. stępstwa nadużycia władzy, „Studia Prawnicze KUL” • Kosior E., Kosior W., Zakres związania prokuratora 2015, nr 1, s. 107–134. wskazaniami sądu wyrażonymi na podstawie art. • Ocieczek G., Zwalczanie przestępczości korupcyjnej 330 § 1 k.p.k., „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądowni- na Ukrainie – analiza organów ochrony oraz wy- ctwa i Prokuratury” 2018, z. 2, s. 45–66. brane case study (część I), „Prawo w Działaniu”, • Kościerzyński J. (red.), Wymiar Sprawiedliwości pod Sprawy Karne 2020, nr 41, s. 209–228. presją – represje jako metoda walki o przejęcie kon- • Palka P., Przestępstwa przeciwko działalności insty- troli nad władzą sądowniczą i prokuraturą w Polsce. tucji państwowych oraz samorządu terytorialnego Lata 2015–2019, Iustitia, Warszawa 2020. w ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego, • Kozłowska M., Racjonalny prawodawca w świetle „Studia Prawnoustrojowe” 2013, nr 22, s. 29–44. potrzeby przeciwdziałania korupcji w administracji • Palka P., Przetak M., Z dziejów przestępstw urzędni- publicznej przy pomocy norm prawa administracyj- czych, czyli o bohaterach „Szkiców węglem” Henryka nego o charakterze prewencyjnym, „Przegląd Prawa Sienkiewicza, „Studia Prawnoustrojowe” 2014, nr 26, i Administracji” 2020, nr 1–2, s. 459–471. s. 203–221. • Kremens K., Odpowiedzialność Zawodowa Proku- • Pardo I., Corrupt, Abusive, and Legal: Italian Brea- ratorów, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Helsińska ches of the Democratic Contract, „Current Anthro- Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2010. pology” 2018, nr 59, s. 60–71. • Kubiak A., Nastawienia prokuratorów wobec korup- • Patora K., Analiza korupcji, „Studia Iuridica Toru- cji, „Annales. Etyka w życiu gospodarczym” 2007, niensia” 2018, t. 23, s. 253–270. t. 10, nr 2, s. 37–46. • Perkowska M., Analiza systemu zapobiegania i zwal- • Kułak K., Kwestia niezależności prokuratora w nowej czania przestępczości granicznej, „Archiwum Kry- ustawie – Prawo o prokuraturze, „Studia Iuridica minologii” 2016, t. 38, s. 93–111. Lublinensia” 2016, nr 4, s. 105– 127. • Romański M., Czy CBA i aparat sądowniczy w Polsce • Lampart D., Skuteczność zwalczania korupcji w Pol- są skuteczne w walce z korupcją? „Przegląd Nauk sce, „Obronność. Zeszyty Naukowe” 2015, nr 3, s. 81– o Obronności” 2017, nr 3, s. 197–219. 92. • Pięta K., Nieetyczny wymiar korupcji, „Rozprawy • Liszewska A., Przestępstwo nadużycia władzy przez Społeczne” 2019, nr 4, s. 25–36. funkcjonariusza publicznego – problemy z wykład- • Pismo Marszałka Sejmu do Trybunału Konstytucyj- nią art. 231 § 1 Kodeksu karnego, „Kontrola Pań- nego, (Sygn. akt P 37/12), BAS-WPTK-2838/12, War- stwowa” 2014, nr 5, s. 79–94. szawa, 13.05.2013 r. • Liszewska A., Prawnokarna ochrona funkcjonariuszy • Pismo Prokuratura Generalnego do wicemarszałek publicznych. Zakres podmiotowy ochrony, „Kontrola Senatu (PG II P 070/27/14 dot BSP/043-57-2490/14) Państwowa” 2016, nr 6, s. 8–20. z 11.08.2014 r. • Maciejczyk R., Korupcja jako zagrożenie systemu • Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich do Prokura- bezpieczeństwa państwa, „Kwartalnik Policyjny” tora Krajowego, (VII.510.42.2020.CW/MAW), War- 2020, nr 1–2, s. 85–94. szawa, 2.03.2020 r. • Maciel G.G., Sousa L. de, Legal Corruption and Dis- • Postanowienie Sądu Najwyższego z 7.03.2014 r. (V satisfaction with Democracy in the European Union, KK 318/13). „Social Indicators Research” 2018, nr 140, s. 653–674. • Sommersguter-Reichmann M., Wild C., Stepan A., • Makowski G., Nowak C., Wojciechowska-Nowak A., Reichmann G., Fried A., Individual and Institutional Realizacja wybranych postanowień Konwencji Na- Corruption in European and US Healthcare: Over-
61 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
view and Link of Various Corruption Typologies, sach zarządzania, „Przegląd Bezpieczeństwa We- „Applied Health Economics and Health Policy” 2018, wnętrznego” 2017, nr 16, s. 55–72. nr 16, s. 289–302. • Walczak W., Prawno-organizacyjne aspekty wyko- • Szmyt A., Wybór drogi wymiaru sprawiedliwości rzystania kontroli operacyjnej, „Policja. Kwartalnik w sprawie odpowiedzialności prezesa Najwyższej Kadry Kierowniczej Policji” 2018, nr 4, s. 47–56. Izby Kontroli, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2016, • Walczak W., Korupcja jako sieć wpływów, powiązań t. 35, s. 413–427. i zależności, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrz- • Szulczewski G., Próba prakseologicznej i etycznej nego” 2018, nr 19, s. 11–41. analizy nowych postaci korupcji, „Prakseologia” • Walczak W., Przestępstwa korupcyjne a legalna ko- 2018, nr 160, s. 151–172. rupcja – aspekty ekonomiczne i prawne, „Przegląd • Szwejkowski Ł., Korupcja. Wybrane zagadnienia, Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2019, nr 21, s. 44– Materiały Dydaktyczne nr 87, Zakład Służby Prewen- –81. cyjnej, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 2013. • Walczak W., Nadużycie władzy publicznej elemen- • Tokarz G., Biuro Spraw Wewnętrznych Komendy tem korupcji – próba szerszego ujęcia zjawiska, Głównej Policji – struktura, zadania, efekty, „Zeszyty „Kontrola Państwowa” 2019, nr 3, s. 109–125. Naukowe WSOWL” 2011, s. 134–142. • Walczak W., Legalna korupcja metodą zapewniania • Uchwała Rady Ministrów nr 207 z dnia 19 grudnia korzyści majątkowych i osobistych, „Pomorskie 2017 r. w sprawie Rządowego Programu Przeciw- Forum Bezpieczeństwa” 2020, nr 1, s. 23–44. działania Korupcji na lata 2018–2020, Monitor Polski • Walczak W., Instrumentalne wykorzystywanie wła- poz. 12, Warszawa, 5.01.2018 r. dzy sędziowskiej po wyroku TSUE – wieloaspektowa • Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 2007 r., analiza legalnej korupcji, „Studia Prawa Publicznego” (sygn. akt SNO 42/07). 2020, nr 2, s. 107–160. • Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca • Warchoł M., Odpowiedź na interpelację nr 6395 2019 r., (sygn. akt. I DO 15/19). w sprawie zwiększenia odpowiedzialności karnej • Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 2019 r. najwyższych urzędników państwowych, Warszawa, (I DO 11/19), OSNID 2020/2. 2.11.2016 r. • Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2020 r., (II DO 10/20). LEX nr 3037830. • Wniosek Prokuratora Generalnego do Trybunały • Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada Konstytucyjnego z dnia 31.07.2018 r., pismo PK VIII 2020 r. (sygn. akt II DO 99/20). TK 45.2018, (sygn akt K 6/18), sprawa: Kodeks • Urban-Theocharakis M., Przestępstwo przekroczenia postępowania karnego (zarządzenie kontroli ope- uprawnień w nadzorze finansowym, „Przedsiębior- racyjnej). stwo i Prawo” 2020, nr 9, s. 77–88. • Zwalczanie przestępczości korupcyjnej w Polsce • Walczak W., Odpowiedzialność funkcjonariusza w 2017 r. Raport, Centralne Biuro Antykorupcyjne, publicznego za podejmowane decyzje będące nad- Warszawa 2019. użyciem władzy, „Wiedza Prawnicza” 2013, nr 6, • Zimoń K., Międzynarodowe i europejskie podejście s. 72–92. do zapobiegania i zwalczania korupcji, „Kwartalnik • Walczak W., Odpowiedzialność menedżerów z tytułu Policyjny” 2019, nr 4, s. 68–79. zajmowania się sprawami majątkowymi podmiotów • Zygmunt Ł., Uwagi o przestępstwie nadużycia wła- gospodarczych, „Wiedza Prawnicza” 2014, nr 1, s. 76– dzy przez funkcjonariusza publicznego w świetle –96. wybranego orzecznictwa Sądu Najwyższego w la- • Walczak W., Działania analityczno-informacyjne tach 2000–2016, „Kwartalnik Krajowej Szkoły Są- identyfikujące mechanizmy korupcyjne w proce- downictwa i Prokuratury” 2017, z. 2, s. 57–75.
NR II (9)/2020 62 pomorskie forum bezpieczeństwa
• Cezary Pawlak
Akademia Marynarki Wojennej, Centrum Doktryn i Szkolenia SZ Ryzyko pogłębiania subiektywizmu w postrzeganiu bezpieczeństwa – rola edukacji w czasach idiokracji The risk of deepening subjectivism in the perception of security – the role of education in the times of idiocracy
„Edukacja to nie jest uczenie się faktów, a trening mózgu w myśleniu”. Albert Einstein
Streszczenie: Niniejszy artykuł poświęcony jest analizie Summary: Thisarticleisdevoted to the analysis of the cur- obecnego kryzysu edukacyjnego oraz możliwych jego renteducationalcrisis and itspossibleconsequences in the skutków w ocenie stanu bezpieczeństwa. Niskie wykształ- assessment of the state of security. Loweducation, lack cenie i brak zdolności analitycznych społeczeństwa ułatwia of analyticalskills of the societyfacilitatesmanipulation manipulację oraz wpływanie na jego wybory oraz stosu- and influencingitschoices and attitude to the surroun- nek do otaczającej rzeczywistości. Stan taki może pogłębić dingreality. Thisstate of affairscan be aggravated by the i tak duży subiektywizm w postrzeganiu bezpieczeństwa already high subjectivismin the perception of security and i przewartościowanie dotychczasowych idei i wartości. reevaluation of existingideas and values.The articlepresen- W artykule przedstawiono zarys problemu edukacyjnego tsanoutline of the educational problem and the growin- oraz rosnące trendy społeczne wynikające z postaw spo- gsocialtrendsresulting from socialattitudes, especially of łecznych, zwłaszcza nowego pokolenia określanego ge- the newgenerationreferred to as generation Z. The very- neracją Z. Samo określenie tego pokolenia ostatnią literą definition of thisgeneration as the lastletter of the alpha- alfabetu wskazuje na nieodwracalne zmiany mentalne betindicatesirreversiblemental and culturalchanges in the i kulturowe w bliskiej przyszłości. Inspiracją autora była nearfuture. The author’sinspiration was the vision of the wizja przyszłości przedstawiona w filmie z gatunku dysto- futurepresented in the dystopianmovieentitledIdiocracy. pii, pt. „Idiokracja”. Nieskrępowane wizje autorów futurystki The unfetteredvisions of the futuristauthorsare a valuable- są cennym materiałem analitycznym, tym bardziej, że ich analyticalmaterial, the moreso as their real assessment of realna ocena rzeczywistości spełnia się na naszych oczach. realitycomestruebeforeoureyes. Many studiesarecurren- Wiele opracowań futurologów obecnie jest przedmiotem tlybeinganalyzed and developed for individualscenarios. analiz i opracowań poszczególnych scenariuszy. Celem The aim of the articleis a broaddiscussion on the magni- artykułu jest szeroka dyskusja nt. potęgowania różnic fication of differencesin the perception of securityagainst w postrzeganiu bezpieczeństwa na tle zmian kulturowo- the background of cultural and mentalchanges and world- -mentalnych oraz konfrontacji światopoglądowej. -viewconfrontation.
Słowa kluczowe: kryzys edukacji, bezpieczeństwo, aktor Key words: education crisis, security, non-state actor, niepaństwowy, działania hybrydowe, subiektywizm hybrid activities, subjectivism
63 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
Wstęp Kryzys edukacyjny Obecnie obserwujemy ogromne i dynamiczne zmiany Od wielu lat jesteśmy świadkami wielu debat dotyczących w każdej dziedzinie życia. Większość zidentyfikowanych edukacji oraz przeprowadzanych reform szkolnictwa na trendów posiada tendencje rosnące. Amplituda tych tren- wszystkich jego poziomach. Oczywiście, dyskusje nasilają dów może być odbierana w sposób subiektywny, przez się każdorazowo wraz ze zbliżającymi się terminami po- jedną ze stron negatywnie, przez drugą jako trend pozy- szczególnych egzaminów. „Częste zmiany i przeprowa- tywny. Stanowisko takie wynika z różnego postrzegania dzane reformy doprowadzają jedynie do trwania w cią- zagrożeń, oceny ich ryzyka i prawdopodobieństwa, głym stresie, frustracji, irytacji, ignorancji i obojętności a przede wszystkim wizji przyszłości. Jakie są tego po- wobec problemów w dzisiejszej szkole. Mówią o tym na- wody? Oczywiście, za pierwszy decydujący element uczyciele, rodzice i wreszcie uczniowie. Dotyka to bezpo- można uznać różnice światopoglądowe i przekonanie do średnio i pośrednio wszystkich, a jednocześnie wokół swoich racji. Drugim ważnym elementem jest fakt, że ana- panuje wszechobecna kultura pozoru, że wszystko jest liza zagrożeń skupiona jest na nadmiernym zaufaniu do dobrze, że to tylko chwilowe i nie jest tak źle, jak mogłoby metod ilościowych i jakościowych, nieefektywnej meto- się wydawać”4. Jedynym stosowanym rozwiązaniem stało dologii oraz sposobu monitorowania i oceny rzeczywi- się powszechne obniżanie wymogów egzaminacyjnych. stości. Metody te pozostają od lat niezmienione i stają się Nawet w bardzo popularnym polskim serialu pt. „Ranczo” przestarzałe1 oraz obarczone dużym błędem. Dodatkowo akcentowany jest problem szkolnictwa. Mówi się wprost, często bywają nieobiektywne, opracowywane przez z góry że system nie przygotowuje uczniów do życia, a absol- uprzedzonych lub obsesyjnie nastawionych autorów do wentów szkół ponadpodstawowych i wyższych do wy- spodziewanego efektu zleceniodawców i tzw. poprawno- mogów stawianych przez rynek. Programy typu „Matura ści politycznej. Kolejnym postępującym i zauważalnym to bzdura”, „Gimbaza” obnażają poziom edukacji. Można już trendem jest obniżenie predyspozycji analitycznych powiedzieć, że odcinki te są mocno przejaskrawione. Nie- oraz zdolności prognostycznych w społeczeństwie. Gdzie stety, przeprowadzone przez autora rozmowy z młodzieżą szukać przyczyn takiego stanu rzeczy? Wielu ekspertów potwierdzają poziom reprezentowany w ww. programach. przyczyny niskiej oceny stanu bezpieczeństwa upatruje Chyba najbardziej dobitnym przykładem był program „Fa- w obniżającym się ogólnym poziomie edukacji. W wielu miliada”, w którym absolwenci studiów dziennikarskich pracach naukowych oraz artykułach i badaniach pisze się nie potrafili wskazać największych państw świata. o kryzysie edukacji. Niektóre źródła podają, że kryzys W związku z powyższym nie dziwi fakt wzrost popular- w edukacji jest nie tyle nieunikniony, ale jest już wręcz ności różnego rodzaju stowarzyszeń, towarzystw czy teorii obecny, i to od wielu lat! Znajdujemy się w samym jego spiskowych. Tylko w Polsce liczba tzw. „płaskoziemców” środku. Jesteśmy świadkami powolnej „śmierci szkoły” wciąż rośnie5. Organizacja ta głosi pseudonaukowe, wy- i kryzys ten obserwujemy w kilku wymiarach2. wodzące się ze średniowiecza poglądy, jakoby Ziemia była Czytając podobne wnioski, nasuwa się od razu scena- dyskiem otoczonym ścianą lodu, nad którą zawieszony riusz filmu nakręconego w 2005 r. pt. „Idiokracja”, film jest Kosmos, w tym Słońce i Księżyc. Celem, jak głosi or- z gatunku dystopii3. A. Smuszkiewicz konkretyzował po- ganizacja, jest ukazanie zatajonej przez media prawdy oraz jęcie dystopii i postulował wprowadzenie tego terminu zrzeszanie młodych, otwartych na nową wiedzę ludzi6. dla określenia „czarnych wizji przyszłości, które wynikają Radykalnie obniża się poziom czytelnictwa. Według prze- z krytycznej postawy wobec aktualnej rzeczywistości i jej prowadzonych badań Biblioteki Narodowej wynika, że tendencji rozwojowych oraz z pesymistycznego stanowi- jedną książkę w ciągu roku przeczytało w naszym kraju ska wobec możliwości jakiejkolwiek poprawy istniejącego 37% badanych. To przerażająca statystyka i czas przestać stanu rzeczy. Jest to odwrotność antyutopii, która również udawać, że jest inaczej7. Oczywiście, trend ten jest po- przedstawia czarny scenariusz, jednak pozostawia cień wszechny i dotyczy nie tylko naszego kraju. W rezultacie nadziei. Dystopia nie pozostawia złudzeń. Nasuwa się py- powstaje kolejne zagrożenie – sterowalności społeczeństw tanie: W jakim zakresie obecny kryzys w edukacji zmieni – widoczne w jednym z najbardziej niebezpiecznych tren- postawy społeczne i odciśnie piętno na nadchodzącej dów, wzroście tzw. analfabetyzmu funkcjonalnego. Trend cywilizacji? ten przez wielu ekspertów nazywany jest plagą współczes- nego społeczeństwa. Problemy z czytaniem ze zrozumie-
4 W. Kołodziejczyk, O kryzysie edukacji w kilku wymiarach; https://edunews.pl/badania-i-debaty/opinie/4536-o-kryzysie-edu- 1 J. Keplin, C. Pawlak, Nauki o bezpieczeństwie – potrzeby i wy- kacji-w-kilku-wymiarach (dostęp: 5.12.2020). zwania, Bellona 2/2017, MON, s. 53. 5 Stowarzyszenie miłośników płaskiej ziemi. 1576 użytkowników 2 W. Koładziejczyk, O kryzysie edukacji w kilku wymiarach; lubi to, 1690 użytkowników obserwuje; https://www.facebook.com/ https://edunews.pl/badania-i-debaty/opinie/4536-o-kryzysie-edu- Stowarzyszenie-mi%C5%82o%C5%9Bnik%C3%B3w-p%C5%82askiej- kacji-w-kilku-wymiarach (dostęp: 5.12.2020). -Ziemi-198137770543149/ (dostęp: 4.12.2020). 6 3 Dystopia – synonim antyutopii. Słownik terminów literackich Ibidem. pod red. J. Sławińskiego; angielski odpowiednik antyutopii. Miej- 7 T. Gadziński, Wyniki czytelnictwa w Polsce są fatalne. Nie po- sce, w którym dzieje się jak najgorzej; stosunki społeczne, w któ- winno nas cieszyć, że nie robią się z każdym rokiem coraz gorsze; rych panuje zło; odwrotność utopii; https://sjp.pl/dystopia (dostęp: https://www.spidersweb.pl/rozrywka/2019/03/25/czytelnictwo-w- 4.12.2020). -polsce-2018-raport-opinia/ (dostęp: 4.12.2020).
NR II (9)/2020 64 pomorskie forum bezpieczeństwa
niem oraz wykonywaniem prostych działań matematycz- z nim pojawiła się największa rewolucja ostatnich dekad nych ma coraz większa liczba osób, zwłaszcza z pokolenia – rewolucja, w której rządzi Internet. Część środowisk „Y” i „Z”. Dla przykładu, „40% dorosłych mieszkańców Nie- naukowych postrzega Internet jako narzędzie degradacji miec kwalifikuje się do grupy analfabetów funkcjonalnych nauki. Wielu uczniów, a nawet studentów, czerpie „wiedzę” oraz osób o niewystarczających umiejętnościach w za- np. z Wikipedii. Jednak Wikipedia nie daje wiedzy, a jedy- kresie czytania i pisania”8. Zjawisko to jest już powszechne nie informacje12. Problem nie leży w Internecie; to ludzie w krajach tzw. bogatego Zachodu. Badania dotyczą tylko ogłupiają Internet13. Media, zwłaszcza społecznościowe, tzw. autochtonów, tj. osób urodzonych w danym kraju kształtują nie tylko trendy, ale kreują zapotrzebowanie na i chodzących do szkół danego państwa, nie obejmują one rodzaj informacji oraz rozrywki. Oznacza to, że światopo- imigrantów i migrantów żyjących w poszczególnych kra- gląd, wybory i tożsamość nowego pokolenia budowane jach. Eksperci również biją na alarm z powodu drastycz- są na podstawie medium, nad którym nikt nie ma żadnej nego obniżania wskaźnika ilorazu inteligencji IQ. Stały kontroli14. Jest to na tyle niebezpieczne, że problemy edu- wzrost naszego IQ nazywany jest „efektem Flynna”. Jego kacyjne, brak wpływu na generację Y, a szczególnie na istnienie potwierdzili psychologowie z Uniwersytetu Wie- generację Z, zbiegają się z trendami wzrastającego wpływu deńskiego9. Jednak zauważają również niebezpieczną aktora niepaństwowego oraz malejącą rolą państw naro- tendencję, po okresie hossy lat 60–80 XX w. drastyczny dowych. Tematykę edukacyjną, jej problemy oraz wpływ spadek wskaźnika IQ, wręcz do poziomu z lat 50. J. Mor- na przyszłość społeczeństwa znakomicie opisał J. Szmyd bitzer uważa, że problemem obniżenia poziomu kształ- w swojej książce pt. „Moc i niemoc edukacji i wychowania cenia leży w trendzie upadku znaczenia wiedzy. Według w społeczeństwie rynkowym. Wgląd krytyczny i prospek- niego wiedza traci swoje znaczenie i autorytet jako wy- tywny”. Przedstawił cywilizacyjne i społeczne konteksty znacznik kształtowania myśli – każdy ma prawo do włas- kryzysu edukacyjnego oraz wychowawczego, dylematy nego zdania – skutkuje to wręcz odrzuceniem nauki i ra- i antynomie postpedagogiki i antypedagogiki. Skupił się cjonalizmu. Określa postmodernizm jako nieograniczoną na roli nauczyciela, we współczesnej edukacji podkreślił wolność, wręcz jako permisywizm: niczego nie można wagę pasji w wykonywanej pracy. Akcentuje wagę war- zabraniać. Okres przełomu XX i XXI w. nazywa agonią tości i zasad etycznych, w tym ich chybotliwość, przede wiedzy i upadkiem ekspertów10. Prowadzone debaty te- wszystkim w pokoleniu Y i Z. Chybotliwość ta oraz brak lewizyjne, spotkania eksperckie, zwłaszcza w świecie po- wyrobionego punktu widzenia, postrzegania piękna kul- lityki, pokazują upadek znaczenia specjalistów. Dziś każdy tury i sztuki, jak i przekazu artystycznego, stwarza podatne czuje się ekspertem, a zarazem ceniony fachowiec boi się warunki manipulacji i poddawania się groźnej dla przy- wprawić w zakłopotanie swoich rozmówców, obniża więc szłości gatunku ludzkiego modzie mainstreamowej. Autor i spłyca poziom swojej wypowiedzi11 lub nie podnosi mocno uwidocznił rolę szkolnictwa wyższego i stojące w ogóle tematów drażliwych, zwłaszcza w sferze świato- przed nim wyzwania. Zaakcentował rozpad tożsamości poglądowej czy bezpieczeństwa. Bardzo widoczny obec- narodowej w społeczeństwie rynkowym15. Niebezpiecz- nie jest tzw. efekt Krugera-Dunninga – odwrócony So- nym zjawiskiem jest tendencja do zbytniej tolerancji dla krates. Potwierdza to tezę J. Morbitzera: im mniej wiedzy, odbiegających od normy zachowań społecznych. Wydat- tym większa pewność, że się ją posiada. Powstał już nawet nym przykładem podjętych przez J. Szmyda tez oraz ob- nowy termin oświecona ciemnota. Dziś opinię publiczną serwacji jest promowanie norweskiego „artysty” Vegarda kształtują osoby znane tylko z tego, że są znane... Vingego znanego z ekstremalnych występów artystycz- nych w teatrze. Rzucał on ekskrementami w publiczność i oddawał mocz na scenie. „Artysta” w ciągu ostatnich 12 Zrozumieć dziś pokolenie jutra – zmiany lat otrzymał już 37 milionów koron dofinansowania z Rady mentalne i kulturowe Kultury. Obecnie wzbogacił swój repertuar o malowanie Według raportu ONZ od 2020 r. czekają nas ogromne tyłkiem16. Kolejnym przykładem jest sprzedaż swoich fe- zmiany cywilizacyjno-kulturowe, których motorem będzie kaliów w cenie złota przez Piero Manzoniego17. Można by pokolenie Z. Obecne pokolenie Y to pokolenie, które za- chłysnęło się konsumpcjonizmem, podobnie jak pokole- 12 Ibidem. nie powojenne baby boomers w latach 50. ubiegłego 13 Ibidem. wieku. Byli nastolatkami, gdy nadszedł nowy wiek, a wraz 14 M. Wawrzynek, Generation Z – pokolenie sprzeczności; https://www.f5.pl/fashion/generation-z-pokolenie-sprzecznosci (dostęp: 7.12.2020). 8 European Commission > EPALE Analfabetyzm funkcjonalny 15 Więcej czytaj: J. Szmyd, Moc i niemoc edukacji i wychowania dorosłych w krajach bogatego Zachodu; https://epale.ec.europa.eu/ w społeczeństwie rynkowym. Wgląd krytyczny i prospektywny, wyd. pl/blog/analfabetyzm-funkcjonalny-doroslych-w-krajach-boga- 1, Śląsk 2018. tego-zachodu (dostęp: 5.12.2020). 16 Netawisen, Maluje rozpylając farbę z tyłka, otrzyma 37 milio- 9 Gazeta Wyborcza, Badania: nasze IQ stale rośnie – czy jest nam nów koron dotacji; https://www.nettavisen.no/oversatt/maluje-roz- to dane raz na zawsze?; https://www.rynekzdrowia.pl/Badania-i- pylaj-c-farb-z-ty-ka-otrzyma-37-milion-w-koron-dotacji/s/12-95- -rozwoj/Badania-nasze-IQ-stale-rosnie-czy-jest-nam-to-dane- -3423894930?fbclid=IwAR296b1IY_a20-roIAk0F0MouJWsEt7DaJ- -raz-na-zawsze,152276,11.html (dostęp: 4.12.2020). -Hz0SPhHthh9bB6eNfJFw12gY (dostęp: 9.12.2020). 10 Wykład, dr hab. inż. J. Morbitzer; https://www.youtube.com/ 17 Artysta stworzył 90 puszek z własnymi fekaliami, które miał watch?v=b7BtpJV33L0 (dostęp: 7.12.2020). zamiar sprzedawać w cenie złota. Puszki z 30 gramami ekskre- 11 Ibidem. mentów wyceniono na 37 dolarów za sztukę, co było zgodne z ów-
65 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
przedkładać wiele podobnych przykładów tzw. antykul- zmieniły już znaczenie na ratujmy róże choć płonie las? tury, odrzucającej normy i zachowania kultury oficjalnej, Takie postawy społeczne sprzyjają dodatkowo wzrostowi propagującej nowe wartości18 mające na celu zahamowa- znaczenia najbardziej niebezpiecznego trendu wpływowi nie dotychczasowych odczuć estetycznych. Wielu kryty- aktora niepaństwowego. ków podkreśla, że obecnie artysta nie tworzy i nie poszu- kuje, tylko bulwersuje. Świetnie ujął to M. Judge w filmie pt. „Idiokracja”, gdzie w przyszłym świecie hitem kinowym Ingerencja w edukację – drogą na skróty dla jest film pt. „Dupa”. Wyrażając się o upadku wartości kształ- wzrostu wpływu aktora niepaństwowego tujących cywilizację łacińską, W. Stróżewski zauważył, że Globalizacja oraz przepływy biznesowe stworzyły nowego wartości nie umierają, ale zmienia się wrażliwość na nie19. potężnego gracza na arenie międzynarodowej. Obecnie Podatność na manipulację generacji „Z” jest bardzo nie- wielkie transnarodowe korporacje posiadają dochody po- bezpieczna, nie tylko ze względu na falę promocji „nowych równywalne z dochodami państw narodowych. Jednak zachowań” wykorzystywaną przez anonimowych graczy, nie są one obciążone wydatkami budżetowymi, infrastruk- ale kształtowanie fałszywej świadomości, której celem jest turalnymi czy edukacyjnymi. Przy tak wielkich dochodach odwracanie uwagi od prawdziwych problemów, zarówno mogą wpływać na politykę poszczególnych państw lub krajowych jak i światowych. „Rekordowy wynik partii zie- wspierać niebezpieczne ideologie. lonych dowodzi infantylności niemieckiej młodzieży, „Aktor niepaństwowy jest niezależny od podmiotów polityka podległa poprawności politycznej i proekologii państwowych, jego źródeł finansowania, prowadzonej nie jest w stanie trzeźwo ocenić rzeczywistych społecz- polityki i kontroli rządów”23. nych potrzeb swojego kraju i wynikających z nich zagro- Podmioty niepaństwowe wpływają na gospodarkę, żeń, w tym postępującej przestępczości”20. Promocja eko- politykę, społeczeństwo na poziomie krajowym i mię- logii od kilku lat staje się bardzo agresywna i w pewnych dzynarodowym. Do podmiotów niepaństwowych należą kręgach ma charakter wręcz religijny. Oczywiście nie podmioty z organizacji pozarządowych (NGO), korpora- można negować działań ekologicznych, jednak duża ich cji wielonarodowych (MNC), sieci rzeczników, działaczy część jest realizacją krótkoterminowych lub długotermi- ponadnarodowych oraz organizacji terrorystycznych nowych działań poszczególnych koncernów oraz polityki i przestępczych. W miarę jak ogranicza się władza ze poszczególnych państw np. w likwidacji konkurencji. Do strony państwa, podmioty niepaństwowe będą miały tego dochodzą jeszcze tzw. priorytety, które są zafałszo- większy wpływ na rządy krajowe i instytucje międzyna- wane lub całkowicie pomijane w celu odwrócenia uwagi rodowe, a ich rola wzrośnie24. i często wykorzystują wspomnianą fałszywą świadomość Agresywni aktorzy niepaństwowi, tacy jak organizacje i podatność na manipulację. Luki w wykształceniu ogól- terrorystyczne, organizacje przestępcze, handlarze i piraci, nym, brak zdolności analitycznych oraz umiejętności coraz częściej będą rzucali wyzwanie rządom, wykazując wyciągania wniosków mogą doprowadzić w konsekwen- cechy państwowe i zagrażając bezpieczeństwu w aspek- cji do upadku suwerenności poszczególnych państw. cie terroryzmu transgranicznego, ekstremizmu, przestęp- Trend zmniejszenia roli państw narodowych jest już iden- czości zorganizowanej i pospolitej na progu anarchii. Na tyfikowany w wielu opracowaniach, w tym natowskich21. rys. 1 przedstawiono wpływ aktora niepaństwowego na Tendencja ta jest rosnąca w zastraszającym tempie. Kan- obszar społeczny. Wpływ dokonany jest za pomocą do- clerz Niemiec Angela Merkel podczas debaty w Berlinie meny politycznej i ekonomicznej, a także poprzez indok- stwierdziła, że „Państwa narodowe powinny być obecnie trynację medialną i edukację. Edukację ukierunkowaną gotowe do oddania suwerenności”22. W nawiązaniu do na tryb kosmopolityczny z pominięciem obecnie wyzna- faktycznych zagrożeń utraty tożsamości narodowej i su- wanych wartości. Indoktrynacja medialna ukierunkowana werenności państwowej nasuwa się refleksja, czy słowa na fikcyjne przedstawianie historii własnych narodów piosenki zespołu Wawele pt. Nie szkoda róż gdy płonie las w myśl wyboru przeszłości tak, by tworzyć przyszłość. Siłowe narzucanie jedynie słusznej narracji poprzez bu- czesną ceną złota. Z czasem wartość dzieł sztuki znacząco wzrosła dowanie fałszywego obrazu. Najgłośniejszym tego prze- i w 2007 r. jedną z puszek sprzedano za 630 tysięcy złotych, ale już jawem są ogłoszone wytyczne Amerykańskiej Akademii w 2008 r. cena spadła do 494 tysięcy złotych. Szerzej: Srzedają feka- Sztuki i Wiedzy Filmowej. Wprowadzono nowe zasady lia jako dzieła sztuki!https://www.fakt.pl/wydarzenia/swiat/dziela- -sztuki-z-gowna-artysta-sprzedal-swoje-fekalia/nn1rnbe (dostęp: określające to, czy dany tytuł będzie mógł powalczyć 9.12.2020). o Oscara w kategorii najlepszy film. Wytyczne mają być 18 Antykultura; https://sjp.pl/antykultura (dostęp: 9.12.2020). stopniowo wprowadzane od 2022 r.; filmy bez kobiet, osób 19 W. Stróżewski, W kręgu wartości, wyd. Znak, Kraków 1992, s. 56. LGBT+ i mniejszości rasowych nie dostaną Oscara25. 20 E. Pawlak, Przeciwdziałanie demoralizacji oraz przestępczości dzieci i młodzieży jednym z elementów polityki bezpieczeństwa we- wnętrznego państwa, [w:] Kształtowanie przestrzeni bezpieczeństwa 23 D. Josselin, W. Wallace, Non-state Actors in World Politics, Pal- państwa, Gdynia 2019, s. 112. grave Publishers, London 2001, s. 2–4. 21 Strategic Foresight Analysis ACT Raport 2017. 24 C. Pawlak, M. Wrzesińska, Geopolitical Turbulence – The US 22 TVN 24 Bis, Państwa narodowe powinny być obecnie gotowe crisis as the second possible edition of the Secession War, European do oddania suwerenności; https://tvn24.pl/swiat/merkel-panstwa- Jurnal of Geopoiltics, s. 84. -narodowe-powinny-byc-gotowe-do-oddania-suwerennosci- 25 Wprost.pl, Filmy bez kobiet, osób LGBT+ i mniejszości raso- -ra886441-2368805 (dostęp: 9.12.2020). wych nie dostaną oscara. Są nowe wytyczne akademii filmowej;
NR II (9)/2020 66 pomorskie forum bezpieczeństwa
INFORMACJA
MEDIA FINANSE etc.
AKTOR GOSPODARKA Rysunek 1. Wpływ aktora niepaństwowego na obszar OBSZAR SPOŁECZNY POLITYKA społeczny Źródło: C. Pawlak, M. Wrzesińska, Geopolitical Turbulence – The US crisis as the second possible EDUKACJA edition of the Secession War. European Jurnal of Geopoiltics, s. 84.
Bezpośrednim efektem działań aktora niepaństwo- Co dla jednych jest bezpieczne, przez innych odbierane wego będzie ograniczenie roli państw narodowych do jest jako zagrożenie. Chyba najbardziej przekonującym całkowitego ich zaniku. Najwymowniejszym przykładem przykładem różnego postrzegania ryzyka była i jest kwestia takich działań może być zgłoszona propozycja finansisty przymusowej relokacji imigrantów. Spory wokół tego pro- G. Sorosa dla UE dotycząca wspólnego długu na bazie tzw. jektu podzieliły nie tylko Europę, ale całe społeczeństwa29. wieczystych obligacji26. Zgoda na taką propozycję w kon- W konsekwencji nacisków społecznych oraz nieudanych sekwencji uzależniłaby poszczególne rządy od aktora nie- prób integracji „częściowo” zrezygnowano z tego pomysłu. państwowego. Jednak większość społeczeństw nie do- Jednak skutki tej decyzji są już widoczne i nieodwracalne, strzega takich zagrożeń. Na poparcie przedstawionej tezy, takie jak wzrost radykalizacji skrajnej prawicy, ugrupowań oprócz badań analitycznych, można przytoczyć wypo- lewicowych oraz ekstremizmu islamskiego. Do tego na- wiedzi wielu młodych ludzi, dla których państwo oznacza leży dodać rosnącą asymetrię demograficzną czy zmiany jedynie granice administracyjne. Ruchy internacjonali- kulturowo-mentalne. styczne nie uznają granic państwowych, a ich celem jest Sytuacja ta odzwierciedla postrzeganie poszczegól- zniszczenie istniejącego ładu na rzecz nieokreślonego nych stanów bezpieczeństwa: tworu bardziej przypominającego bezprawie i anarchię27. • Stan braku bezpieczeństwa – występuje duże za- grożenie, a jego postrzeganie jest prawidłowe; • Stan obsesji – nieuzasadnione wyolbrzymianie za- Subiektywizm w bezpieczeństwie – rosnące grożenia; zagrożenie • Stan fałszywego bezpieczeństwa – poważne zagro- W naukach o bezpieczeństwie często wspomina się żenie jest lekceważone lub niedostrzegane; o tzw. subiektywizmie i indywidualnym postrzeganiu • Stan bezpieczeństwa – gdy nie występują poważne bezpieczeństwa. Subiektywizm może doprowadzić do zagrożenia i są one prawidłowo postrzegane30. nieodwracalnych decyzji podjętych przez decydentów Brak bezpieczeństwa w prawidłowym postrzeganiu w kluczowych aspektach bezpieczeństwa, zarówno w bez- rosnących zagrożeń dowodzi ignorancji decydentów i lek- pieczeństwie zewnętrznym na poziomie międzynaro- ceważenia skutków poszczególnych zagrożeń. W przy- dowym, jak i wewnętrznym. Wciąż problem stanowią padku tylko obsesyjnego podejścia, które prawidłowo nieczytelne ramy bezpieczeństwa i brak wartościowania definiuje zagrożenie, jednak je mocno demonizuje, może tzw. granic akceptowalnego ryzyka w poszczególnych następować poczucie paniki lub radykalizacji poszczegól- domenach otoczenia. „Przedstawiciele teorii konstrukty- nych grup społecznych. Najbardziej niebezpieczne jest wistycznej podkreślają, że bezpieczeństwo zależy od tego, fałszywe postrzeganie bezpieczeństwa, który może prze- kto klasyfikuje poszczególne procesy i podjęte działania”28. rodzić się również w obsesję. Nietrafione oceny poszcze- gólnych trendów przy ich obsesyjnym forsowaniu mogą https://www.wprost.pl/prime-time/10361473/filmy-bez-kobiet- mieć olbrzymie negatywne skutki we wszystkich dome- -osob-lgbt-i-mniejszosci-rasowych-nie-dostana-oscara-sa-nowe- -wytyczne-akademii-filmowej.html (dostep: 9.12.2020). nach otoczenia. Kompleksowa analiza bezpieczeństwa 26 Salon 24. Nowy pomysł Georga Sorosa na państwo Europa; https://www.salon24.pl/u/r8w8b8j8/1044354,nowy-pomysl-geo- 29 Komisja Europejska rezygnuje z forsowanej od 2015 polityki; rga-sorosa-na-panstwo-europa (dostęp: 9.12.2020). https://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/612769,relokacja- 27 C. Pawlak, M. Wrzesińska, Geopolitical Turbulence, op. cit, s. 85. -imigrantow-ue-raport-eto.html (dostęp: 10.12.2020). 28 T. Szubrycht, Bezpieczeństwo morskie państwa. Zarys prob- 30 R. Jakubczak, Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, lemu, AMW, Gdynia 2011, s. 23. wyzwania i strategie, Bellona, Warszawa 2006, s. 14.
67 NR II (9)/2020 pomorskie forum bezpieczeństwa
powinna zawierać tzw. kryteria ogólne, tj. ważności, treści, pozbawieni ograniczeń typu wizja zleceniodawcy, po- trwania, przestrzeń oraz korelację31. Swoim zasięgiem prawność polityczna, trafnie ocenili otaczającą rzeczywi- obejmować wszystkie domeny otoczenia z uwzględnie- stość, rosnące trendy i wyciągnęli daleko idące wnioski. niem specyfiki ich podobszarów, np. w domenie społecz- Może za przykładem Sił Zbrojnych Francji i USA warto nej podobszar demografii, kultury czy edukacji. pochylić się nad pozycjami opracowanymi przez futu- Aktualnie obserwujemy wzrost subiektywnych ocen rystów. Z mojej strony polecam jako literaturę obowiąz- w zakresie bezpieczeństwa nie tylko w kontekście krajo- kową: Nowy Wspaniały Świat A. Huxleya; 1984 G. Orwella, wym, ale globalnym i regionalnym. Nieprawidłowa ocena Ucieczkę z Nowego Yorku J. Carpentera, Gambit Wielopol- np. zagrożeń terrorystycznych skutkowała wydaniem skiego A. Przechrzty oraz Idiokrację M. Judge’a. Ta ostat- wielu strategii i wytycznych, które już w trakcie ogłaszania nia stała się inspiracją na temat ryzyka błędnych diagnoz były zdezaktualizowane. Oczywiście, przykłady takie w środowisku bezpieczeństwa oraz refleksją dotyczącą można mnożyć. Wracając do kwestii „współczesnego ter- przyszłości. Należy sobie zdać sprawę, że nieraz warto roryzmu”, to okres reakcji na niego został już zaprzepasz- toczyć nawet przegrane bitwy w imię wyższych wartości. czony. Obecnie terroryzm przeradza się w terror, a społe- Doświadczenie oraz badania wskazują, że przyszłe bitwy czeństwa wychowane w duchu skrajnego pacyfizmu nie toczyć się będą nie na klasycznym polu walki w domenie będą w stanie się temu przeciwstawić. Nietrafione analizy militarnej, a w domenie społecznej. To socjologia dziś jest oraz wydane strategie i doktryny są również piętą achil- kluczem zrozumienia środowiska bezpieczeństwa jutra. lesową sił zbrojnych. Dlaczego posiadając wyspecjalizo- wane ośrodki analityczne, wciąż brakuje trafnych perspek- „Słabi duchem czekają na sprzyjające okoliczności tywicznych ocen środowiska bezpieczeństwa? Jednym – silni stwarzają je sami”. Ignacy Mościcki z powodów wspomnianych we wstępie jest uległość eks- pertów w stosunku do zleceniodawców, fałszywa ocena rzeczywistości oraz fobie. Po wręcz kompromitujących prognozach i strategiach wojskowi sięgnęli nie po eks- Bibliografia pertów z dziedziny wojskowości i bezpieczeństwa, a po • Keplin, J., Pawlak C., Nauki o bezpieczeństwie – po- pisarzy z gatunku fantastki32. trzeby i wyzwania, Bellona 2/2017, MON. • Jakubczak R., Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, Bellona, War- Podsumowanie szawa 2006. Problem subiektywnej oceny bezpieczeństwa posiada • Josselin D., Wallace W., Non-state Actors in World tendencje rosnące. Wynika to z naiwności decydentów, Politics, Palgrave Publishers, London 2001. • Pawlak C., Wrzesińska M., GeopoliticalTurbulence rozpowszechniania fałszywych odczuć i budowy niepraw- – The US crisis as the second possible edition of the dziwej świadomości. Potęgować to będzie fakt, że śred- Secession War, European Jurnal of Geopoiltics. nie IQ mieszkańców świata spada, wiedza dewaluuje się • Pawlak E., Przeciwdziałanie demoralizacji oraz prze- w tempie zastraszającym, uczelnie wyższe mają problem stępczości dzieci i młodzieży jednym z elementów z kierunkami, bo te dzisiejsze jutro są już passé. Ambicje polityki bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, pokolenia „Z” to zostać youtuberami. Kiedy widzą rodzi- [w:] Kształtowanie przestrzeni bezpieczeństwa pań- ców, którzy czasami nic nie rozumieją ze zmieniającego stwa, Gdynia 2019. się świata, to nie do końca wierzą, że nauką zawojują świat. • Strategic Foresight Analysis, ACT Raport 2017. Jednak bez wiedzy oraz zdolności analitycznych jest się • Stróżewski W., W kręgu wartości, wyd. Znak, Kraków bezbronnym. W czasach obecnych wiedzą, odczuciami 1992. oraz wyborami zarządzają media, natomiast edukacja, • Szmyd J., Moc i niemoc edukacji i wychowania w społeczeństwie rynkowym. Wgląd krytyczny i pro- kultura i sztuka schodzą na plan dalszy. Zanika kultura spektywny, wyd. 1, Śląsk 2018. ludowa, szlachecka, narodowa na korzyść nieokreślonej. • Szubrycht T., Bezpieczeństwo morskie państwa. Celem indoktrynacji medialnej jest przede wszystkim Zarys problemu, AMW, Gdynia 2011. opanowanie edukacji na wszystkich poziomach, wów- czas ofiara nawet nie wie, że jest ofiarą. Rozważając taki Źródła internetowe scenariusz, to demokracja przy niewykształconym zma- • European Commission> EPALE Analfabetyzm funk- nipulowanym społeczeństwie będzie najbardziej groźnym cjonalny dorosłych w krajach bogatego Zachodu, ustrojem politycznym, przypominającym idiokrację. Na- https://epale.ec.europa.eu/pl/blog/analfabetyzm- -funkcjonalny-doroslych-w-krajach-bogatego- leży się zastanowić, czy i tym razem pisarze futurolodzy -zachodu • Fakt, źródło: [online] Sprzedają fekalia jako dzieła sztuki!, https://www.fakt.pl/wydarzenia/swiat/ 31 Szerzej: T. Szubrycht, op. cit., s. 24–25. dziela-sztuki-z-gowna-artysta-sprzedal-swoje- 32 R. Muczyński, Francja: Zielone światło dla udoskonalonych fekalia/nn1rnbe żołnierzy, Magazyn Militarny MILMAG; https://www.milmag.pl/ • 3. Gadziński T., Wyniki czytelnictwa w Polsce są fa- authors#rafal-muczynskihttps://www.milmag.pl/news/ view?news_id=4908&fbclid=IwAR1G1LnJ_-wpDlnnrEfhIADUuh- talne. Nie powinno nas cieszyć, że nie robią się z każ- 99RiM1qshHIgKHEGH40k3Yryrb2wADcc0 (dostęp: 12.12.2020). dym rokiem coraz gorsze; https://www.spidersweb.
NR II (9)/2020 68 pomorskie forum bezpieczeństwa
pl/rozrywka/2019/03/25/czytelnictwo-w-pol- 3423894930?fbclid=IwAR296b1IY_a20-roIAk0 sce-2018-raport-opinia/ F0MouJWsEt7DaJ-Hz0SPhHthh9bB6eNfJFw12gY • Gazeta Wyborcza, Badania: nasze IQ stale rośnie – • TVN 24 Bis, Państwa narodowe powinny być obec- czy jest nam to dane raz na zawsze?; https://www. nie gotowe do oddania suwerenności; https://tvn24. rynekzdrowia.pl/Badania-i-rozwoj/Badania-nasze- pl/swiat/merkel-panstwa-narodowe-powinny-byc- -IQ-stale-rosnie-czy-jest-nam-to-dane-raz-na- -gotowe-do-oddania-suwerennosci-ra886441- -zawsze,152276,11.html 2368805 • Komisja Europejska rezygnuje z forsowanej od 2015, • Salon 24, Nowy pomysł Georga Sorosa na państwo https://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/ Europa; https://www.salon24.pl/u/r8w8b8j8/ 612769,relokacja-imigrantow-ue-raport-eto. html 1044354,nowy-pomysl-georga-sorosa-na-panstwo • Koładziejczyk W., O kryzysie edukacji w kilku wy- -europa miarach; https://edunews.pl/badania-i-debaty/ • Stowarzyszenie miłośników płaskiej ziemi. 1576 opinie/4536-o-kryzysie-edukacji-w-kilku-wymia- użytkowników lubi to 1690 użytkowników obser- rach wuje; https://www.facebook.com/Stowarzyszenie- • Morbitzer J., źródło: [online] https://www.youtube. -mi%C5%82o%C5%9Bnik%C3%B3w-p%C5%82askiej- com/watch?v=b7BtpJV33L0 • Muczyński R., Francja: Zielone światło dla udosko- -Ziemi-198137770543149/ nalonych żołnierzy, Magazyn Militarny MILMAG; • SJP, Antykultura; https://sjp.pl/antykultura https://www.milmag.pl/authors#rafal-muczyn- • Wawrzynek M., Generation Z – pokolenie sprzecz- skihttps://www.milmag.pl/news/view?news_ ności; https://www.f5.pl/fashion/generation-z-po- id=4908&fbclid=IwAR1G1LnJ_-wpDlnnrEfhIA- kolenie-sprzecznosci DUuh99RiM1qshHIgKHEGH40k3Yryrb2wADcc0 • Wprost.pl, Filmy bez kobiet, osób LGBT+ i mniejszo- (dostęp: 12.12.2020). ści rasowych nie dostaną Oscara. Są nowe wytyczne • Netawisen, Maluje rozpylając farbę z tyłka otrzyma akademii filmowej; https://www.wprost.pl/prime- 37 milionów koron dotacji; https://www.nettavisen. -time/10361473/filmy-bez-kobiet-osob-lgbt-i- no/oversatt/maluje-rozpylaj-c-farb-z-ty-ka- -mniejszosci-rasowych-nie-dostana-oscara-sa- -otrzyma-37-milion-w-koron-dotacji/s/12-95- -nowe-wytyczne-akademii-filmowej.html
69 NR II (9)/2020 Źródło: Wikimedia Commons