Ils€MM»Ii:::Iiii

: 1 •

: «-

•

; :

1. :

.1 KI :

n li I ü : : i;SS31 111 :::: ils€MM»ii : iiii

Si*;;: ï r SS» *8 • * ^-f «r« «ii- MUI «SP

:r.-:t< :::::)

111 .-. ia AH

SSRSMapggSSSH mm HBHSSi

•

! pH!

• iiiilnp -;n.l.l.

!•;::::; i. straten, mensen

Momenten uit de geschiedenis van monumenten

Een jubileumuitgave van de Stichting Stadsherstel Hoorn en de Vereniging 'Oud-Hoorn' tot stand gekomen in samenwerking met de gemeente Hoorn

1982 bladzijde 170 Jan van Neksteeg bladzijde 298 Ramen Inhoud 170 Jeroenensteeg 308 Rodesteen 171 Jeudje 312 Scharloo 173 Karperkuil 313 Schellinkhoutersteeg Karperkuilweg 314 Schoolsteeg bladzijde v Voorwoord 173 Kerkplein 316 Slapershaven vi Ontstaan en gebruik van dit boek 174 180 Kerksteeg 316 Slijksteeg XI Hoorn in tachtig jaar 181 Kerkstraat 317 Smelterssteeg 186 Kleine Havensteeg 317 Spoorstraat 1 ABC 186 Kleine Melknapsteeg 319 Tempelsteeg 1 Achter de Vest 186 Kleine Noord 318 Trommelstraat 4 Achterom 200 Kleine Oost 319 Turfsteeg 14 Achter op 't Zand 205 Kloosterpoort 319 Vale Hen 18 Achterstraat 205 Koepoortsplein 320 Varkenmarkt 21 Appelhaven 206 Konijnensteeg 320 Veemarkt 23 Appelsteeg 206 Korenmarkt 327 Veermanskade 24 Arminiaanse Glop 209 Korte Achterstraat 331 Venidse 24 Baadland 212 Kruisstraat 331 Vismarkt 24 Baanstraat 217 Kuil 333 Visserseiland 27 Bagijnensteeg 220 Lange Kerkstraat 336 Vollerswaal 28 Bierkade 224 Leliestraat 338 Vijzelstraat 32 Binnenluiendijk 225 Lindestraat 340 Warmoesstraat 33 Bottelsteeg 229 Mallegomsteeg 340 Watertje 34 Bottersteeg 229 Melknapsteeg 341 West 35 Breed 231 Modderbakken 350 Westerdijk 45 Breestraat 231 Molsteeg 356 Wester Sint Janssteeg 46 Brouwerij steeg 232 Mosterdsteeg 356 Wisselstraat 46 Buitenluiendijk 232 Munnickenveld 358 Wijdebrugsteeg 46 Buurtje 237 Muntstraat 357 Wijdesteeg 47 Claes Molenaersgang 241 Nieuwendam 358 Zon 47 Dal 249 Nieuwe Noord 361 Zoutkeetsteeg 52 Dubbele Buurt 254 Nieuwland 361 Zuiderplantsoen 59 Duinsteeg 260 Nieuwsteeg 62 Foreestensteeg 268 Nieuwstraat 363 Verklaring van begrippen en vaktermen 62 Gasfabrieksteeg 274 Noorderkerksteeg 364 Literatuuroverzicht 62 Gasfabriekstraat 274 Noorderplantsoen 364 Bronvermelding Deze uitgave is tot stand gekomen dankzij 63 Gedempte Appelhaven 274 Noorderstraat financiële steun van het Anjerfonds Noord-Holland en 70 Gedempte Turfhaven 277 Noorderveemarkt het Dr.J. E. Baron de Vos van Steenwijk fonds 77 Geldersesteeg 277 Onder de Boompjes • 79 Gerritsland 281 Oostereiland 86 Glop 281 Oosterkerksteeg COLOFON 86 Gortsteeg 281 Oosterplantsoen 87 Gouw 282 Ooster Sint Janssteeg Fotografie: Wijndel J. G. Jongens G.K.f. 9i Gravenstraat 282 Oude Doelenkade Vormgeving: Joop de Nijs gvn 97 Grote Havensteeg 285 Oude Turfhaven Zetwerk: Inter set Nederland B.V., Wormerveer 99 Grote Noord 288 Paardensteeg Litho's: Chemez, Haarlem 125 Grote Oost 289 Pakhuissteeg Druk: Drukkerij West-Friesland B.V., Hoorn 153 Hanekamsteeg 289 Pakhuisstraat Bindwerk: Spiegelenberg, Zoetermeer 153 Hogesteeg 292 Peperstraat 153 Hoofd 294 Pieterseliesteeg 156 Italiaanse Zeedijk 295 Pompsteeg ISBN 90 205 1691 4 170 Jan Haringsteeg 296 Proostensteeg •

IV Vereniging Oud Hoorn V Postbus 346 |620 AH Hoorn

Hoorn huizen, straten, mensen EINDREDACTIE

N. j. GROOT, stichting Stadsherstel Hoorn Behoudens de door officiële instellingen j. M. BALT US, vereniging 'Oud-Hoorn' en particulieren verleende bijdragen A. BOEZAARD, vereniging 'Oud-Hoorn' kwam de tekst van dit boek in hoofdzaak tot stand j. j. SCHIPPER,gemeente Hoorn door de vrijwillige medewerking van:

Archiefbewerking en coördinatie: A. BOEZAARD TH. J. M. VAN BALEN G. BOEKHOUT D. BREEBAART H. BROUWER L. P. M. HOOGEVEEN E. M. W. LUST H. W. SAALTINK J. SCHOUWINK-VANDER WINDT H. A. M. STUMPEL F. UITERWIJK Desalniettemin moet helaas worden vastgesteld dat Monumentale situaties staan in ons land, dat met zijn Het boek, waarvoor dit voorwoord geschreven is, is Voorwoord reeds veel verloren is gegaan van de mooie architectuur, kleine oppervlak een grote bevolkingsdichtheid heeft, daarvan een tastbaar bewijs. Het feit, dat de Vereniging die voornamelijk ontstond in de grote bloeiperiode van vaker bloot aan discussies dan waar ook ter wereld. Oud-Hoorn en de Stichting Stadsherstel hun jubileum• Hoorn, maar ook nog daarna in de 17de en 18de eeuw, Een evenwichtige belangenafweging op dit terrein is viering in 1982 hebben aangegrepen om in deze vorm toen men poogde het karakter ener voorname handels• daarbij noodzakelijk. een wezenlijke ondersteuning tot monumentenbehoud Dit jaar is het precies 625 jaar geleden dat Hoorn zijn stad te blijven behouden. Men ontkomt niet aan de De zorg voor monumentenbehoud speelt zich daarom te leveren, getuigt van inzicht en slagvaardigheid. Dat stadsrechten verkreeg (1357), waarmede tevens een indruk, dat destijds met meer inspanning meer bewaard per definitie binnen een groot spanningsveld af. Het is dit bovendien in nauwe samenwerking met de gemeente boeiende ontwikkeling werd ingeleid, die wij thans als had kunnen blijven zonder de gewenste ontwikkeling betreurenswaardig, dat monumentale waarden vaak kon geschieden, pleit voor het historisch besef van een roemrucht verleden kunnen kenschetsen. te belemmeren. door loze en soms zelfs onjuiste argumenten het stadsbestuur. Wie het mooie en zeer eigen karakter van Hoorn en zijn Dit concluderende, is er des te meer reden om thans verdwijnen. Voor zover in deze vaststelling een verwijt De Rijksdienst voor de Monumentenzorg was gaarne bijzondere ligging goed tot zich wil laten doordringen zeer zorgvuldig te zijn bij het afwegen van belangen ligt opgesloten aan het adres van diegenen, voor wie bereid de onder haar berustende tekeningen, in de moge ik aanraden deze oude stad vanuit 'zee' te wanneer het behoud van architectonisch mooie en cultuurbehoud kennelijk een vogelvrij verklaard oorlogsjaren rond 1944 door architecten van gevel- benaderen. Dit genoegen is mij nogal eens beschoren en historisch belangrijke objecten in het geding is. onderwerp is, moet ook worden aangetekend dat zelfs wanden van Hoorn gemaakt, af te staan. Een, hoewel brengt telkenmale de merkwaardige sensatie mede het Gelukkig zijn wij ons hier te lande, zeker het afgelopen de meest fervente behoeders van ons architectonisch onder ongelukkige omstandigheden ontstane, waarde• gevoel te hebben daadwerkelijk in ons historisch decennium, meer bewust geworden van de waarde erfgoed zich vaak onvoldoende wapenen. Dit laatste kan volle collectie, die een beeld geeft van de stad, zoals deze verleden te verkeren. Is het een wonder dat Jan van ons monumentenbezit. In tal van situaties blijken deels te wijten zijn aan het somtijds gebrekkig bewijs• er omstreeks het midden van deze eeuw uitzag. Pietersz. Coen, in deze stad geboren, haar zo diep in zijn oplossingen gevonden te kunnen worden, die de materiaal dat voorhanden is. Bewijsmateriaal, dat De samenstellers van deze uitgave wilden wijselijk hart meedroeg dat hij het door hem in het begin van de vooruitgang niet belemmeren en evenmin de eigenlijk gevonden moet worden in goede documentatie verder gaan dan een prentenboek dat, hoe mooi ook, in 17de eeuw gestichte Batavia gaarne Nieuw Hoorn geschiedenis van een stad uitwissen. Dat is daarom van en aanschouwelijke beeldvorming. verklarende tekst toch nog te kort zou schieten. Daarom genoemd had willen hebben? belang, omdat de cultuurdragers van de boeiende Om het arsenaal, waaruit zulks geput kan worden, te werd tevens veel informatie verzameld over de sociaal- Eenmaal aan wal is het niet moeilijk dit historisch besef samenlevingseenheid, die een stad nu eenmaal is, ook vullen zijn grote inspanningen vereist. De bijdrage, die economische aspecten rond de architectonische te behouden. Want naast de gelukkig eveneens van wezenlijke, positieve invloed kunnen zijn op het de Overheid daartoe geleverd heeft, blijkt tot dusverre ontwikkelingen binnen de stad Hoorn in de afgelopen aanwezige bewijzen, dat Hoorn ook heden ten dage als functioneren van de hedendaagse maatschappij binnen bij lange na niet voldoende. Gelukkig valt de laatste eeuw. De archiefdienst Westfriese Gemeenten bleek stad een rol speelt, geeft het stadsbeeld op vele plaatsen de desbetreffende historisch-geografisch bepaalde jaren te constateren dat het legioen van vrijwilligers, dat daartoe over waardevol materiaal te beschikken en nog een tastbaar getuigenis van een roemrijk verleden. grenzen. in deze leemte kan en wil voorzien, sterk groeiende is. verleende, tezamen met de Gemeentelijke Afdeling Voorlichting, daadwerkelijke medewerking. Daardoor, alsmede door de grote inzet van vele vrijwilligers, kon een boeiend overzicht worden gevormd. Geen gering karwei, als men beseft dat zo'n 40.000 documenten moesten worden geraadpleegd. Uiteindelijk werd uit dit overzicht het omvangrijke boek - 384 bladzijden - samengesteld, zoals dat thans vóór u ligt. Een boeiende uitgave, die de mogelijkheid biedt om uit de lessen van het verleden op uitnemende wijze lering te trekken voor de toekomst. Zowel het initiatief als het resultaat stemmen tot lof en erkentelijkheid en onderstrepen dat de Overheid, waar zij zich inzet voor monumentenbehoud, zich verzekerd weet van belangrijke steunpunten binnen de burgerij.

J. JESSURUN

Hoofddirecteur van de Rijksdienst mm voor de Monumentenzorg De gegevens hebben betrekking op bouwactiviteiten van (romein gedrukt) een redactionele aanvulling gegeven voor onmisbaar. De originelen van deze prenten berusten in het Ontstaan en gebruik allerlei aard, zoals nieuwbouw en verbouw van gebouwen, die gevallen waar wijzigingen in het gevelbeeld hebben archief van Monumentenzorg, ze zijn op schaal 1:100 wijziging van indeling, aanbrengen van privaten, dakkapellen, plaatsgehad of waar een evidente onjuistheid kon worden uitgevoerd. De hier afgebeelde gevels zijn verkleind tot tuinmuren, beerputten, rioleringen en stoepen. Maar die niet vastgesteld. 1:2.00, terwijl de bijbehorende situatietekeningen op 1:2.000 van dit boek alleen: ook de gegevens over zogenaamde aanschrijvingen bij De in deze beschrijving gehanteerde vaktaal is in een zijn afgedrukt. bouwvalligheid, het niet aangesloten zijn op waterleiding of afzonderlijk hoofdstuk nader verklaard, vooral ook omdat het Ter completering van het beeld over de behandelde riolering, het veroorzaken van hinder of overlast bij vee• soms cryptisch taalgebruik de begrijpelijkheid niet in de tijdsperiode zijn straatbeelden uit het begin (circa 1900) en het stallingen, benzinepompen of bakkerijen werden vastgelegd. hand werkt. De vermelding 'xvn, xvili' enz. betekent dat het eind (1982) opgenomen. Het merendeel is nog niet eerder DOOR ING. N. J. GROOT En of men handkarren, kippenhokken, paarden dan wel beschreven pand uit de 17de, 18de eeuw enz. stamt; de gepubliceerd. Voor zover mogelijk zijn ze gedateerd. café-terrassen op zijn stoep wenste te hebben. toevoeging A, B, C, of D duidt op een stichtingsjaar uit het Twee kadastrale kaarten uit 1823 zijn in verkleinde vorm Opgenomen zijn voorts gegevens over branden, over drank• eerste, tweede, derde of vierde kwart van die eeuw. Niet opgenomen evenals de bouwkundige structuurtekening die vergunningen, zonneschermen, uithangborden en gevel• opgenomen zijn de zogenaamde civiel-technische door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg in 1945 is automaten. Over het vorderen van panden door de bezetter monumenten, zoals bruggen, sluizen en kaden. Ter aanvulling vervaardigd. Een historische kwaliteitskaart, door de afdeling tijdens de laatste wereldoorlog, over aankopen door de van bovenstaande gegevens gaat aan elke vermelde straat een Rehabilitatie van de gemeente Hoorn in 1978 getekend, is 625 jaar stadsrechten, 65 jaar 'Oud-Hoorn' en 10 jaar gemeente, over onbewoonbaar-verklaring, omtrent over• verklaring van de naam vooraf. afgedrukt zomede een ets die de gebruikte vaktermen nader 'Stadsherstel'. bevolking, sloop, verwijderen van luizen en faecaliën, over het illustreert. Aanleiding genoeg om ter herdenking van deze feiten veranderen van woningen in winkels of omgekeerd, over Een 'Momentopname' van de monumenten is in gezamenlijk iets te ondernemen, waarmee de stad en haar bioscoop-machines en gasmotoren, over booglampen en overeenstemming met de titel van dit boek. Derhalve zijn alle bewoners gediend zou kunnen zijn. Overwogen werd hierbij vetpotjes, over reclame-opschriften en gevelstenen en zelfs in Hoorn bekende inschrijvingen op de monumentenlijst dat niet alleen behouden en restaureren van een historische over een urinoir achter de synagoge. in 1981 en 1982 gefotografeerd en tussen de tekst afgebeeld. binnenstad is geboden, maar dat ook het vastleggen van alle Voor een goed begrip: veranderingen waarvoor geen Ze zijn niet nader gedateerd. mogelijke gegevens van groot belang is voor de na ons gemeentelijke vergunning nodig is - en dat zijn er niet zo erg komende generaties. Gekozen werd voor de uitgave van een veel meer - dan wel veranderingen waarvoor geen vergunning boek, dat door zijn inhoud van blijvende waarde zou kunnen gevraagd is - en die derhalve clandestien zijn uitgevoerd - zijn SPELLING EN FOUTEN zijn voor al degenen die onze binnenstad een goed hart niet in beschouwing genomen. Misschien verschijnt er ooit toedragen. nog eens een boek waarin dit wel het geval is. Vanaf 1900 tot nu is er nogal wat gewijzigd in de officiële Ook zijn de ambtelijke adviezen, waaronder die van het schrijfwijze van de Nederlandse taal. Ter wille van de Mede dankzij de inspanningen van vele vrijwillige Welstandstoezicht, die tot het verlenen of afwijzen van duidelijkheid zijn de meeste vermeldingen in de thans medewerkers werd het mogelijk archief-gegevens uit vergunningen hebben geleid, niet opgenomen. Met behulp gebruikte spelling geschreven. In een aantal gevallen is de 1900-1982 zodanig te ordenen dat in één oogopslag kan van de aanduidingen uit dit boek kan men echter snel de oorspronkelijke schrijfwijze gehandhaafd, zoals bij eigen• worden afgelezen wat er omtrent de ruim 2500 panden in de toegang tot de betreffende archiefstukken vinden. namen van firma's. Hierbij was niet aan willekeur te binnenstad van Hoorn bekend is. Door belangrijke financiële ontkomen, te meer waar in de officiële stukken ook geen steun van de elders met name genoemde fondsen konden In de beschrijvingen komt meermalen na een huisnummer eenduidigheid is. tevens vele illustraties worden opgenomen. de aanduiding 'rood', dan wel 'A' of'boven' voor. Deze Het al of niet overnemen van duidelijke fouten uit de originele toevoeging betekent dat één woning is gesplitst in twee, dan stukken (drukfouten, schrijffouten) dan wel van fouten in de wel dat op een tot dan onbebouwd terrein een huis werd vermeldingen zelf leverde iets meer problemen. Met behulp DE TEKST Ten behoeve van lezers die belangstellintg hebbe n voor de van eigen of andermans kennis constateerden de onderzoekers gebouwd, dan wel dat er een bovenwoning is. Deze aanduidingen worden door elkaar gebruikt, hetgeen nogal geschiedenis van bepaalde panden is een bibliografie dat een aantal gegevens uit de officiële stukken niet juist was. De vermelde gegevens verschaffen zodanige beknopte, eens aanleiding tot verwarring geeft, evenals vernummering opgenomen, waarin verwezen wordt naar thans bekende Dit aantal bleek groter dan zij - in hun eenvoud - van zakelijke informatie, dat het boek als naslagwerk kan worden van gehele straten. De oude (gewijzigde) huisnummers zijn publicaties over dit onderwerp. overheidsbescheiden hadden verwacht. Ook de geraadpleegde gebruikt, terwijl tevens een sleutel wordt geboden tot de achter de huidige vermeld. In bepaalde straten is tweemaal Om het zakelijk en informatief karakter van dit boek zoveel adressenlijsten uit de jaren 1912, 1920 en volgend bleken raadpleging van de originele vermelding in de verschillende vernummerd, hetgeen uit de vermeldingen blijkt. mogelijk te bewaren is (node) afgezien van commentaar of irritante onjuistheden te vertonen; nu eens in de schrijfwijze registers. Na het huisnummer wordt aangegeven wie in 1912, 1920, conclusies. Wel is echter een redactionele bijdrage van de namen, dan weer in de vermelding van de feiten. Wilde 1928, 1964 en I98i/'82als bewoner van het pand bekend was. opgenomen, die informatie geeft over de samenhang en de men echter tot correctie overgaan, dan zou dat inhouden dat In een aantal gevallen is het beroep van de bewoner vermeld, achtergronden van de opgenomen gegevens, vooral ten alle gegevens zouden moeten worden gecontroleerd op hun terwijl op grond van visuele waarnemingen uit 1982 de functie gerieve van die lezers die deze uitgave als lees- en kijkboek juistheid. Een werkzaamheid die in praktische zin niet •:•<. k. of bestemming van verschillende panden opgenomen is. willen hanteren. mogelijk bleek, maar die bovendien tot gevolg zou hebben dat Vervolgens wordt naar tijdsvolgorde in compacte vorm men op grond van de gecorrigeerde gegevens uit dit boek in opgegeven wat er over het onderhavige pand in de veel gevallen de - onjuiste - officiële gegevens niet meer zou gemeentelijke registers openbaar bekend is. DE ILLUSTRATIES kunnen terugvinden bij een archiefonderzoek. Om boven• Het is voorts van belang om te weten dat degene die een staande redenen is dus steeds de originele, al of niet foute, vergunning aanvraagt lang niet altijd de betrokkene zeifis. Zo Een tweede, en niet minder belangrijke reden waarom vermelding aangehouden. Het moet overigens bepaald niet kan bijvoorbeeld een architect of een timmerman namens zijn besloten werd tot uitgave van een boek als dit, was gelegen in worden uitgesloten, dat bij de bewerking van de enorme opdrachtgever een bouwvergunning aanvragen. Men vindt het feit dat de zeer fraaie straatgeveltekeningen, die in 1944 in hoeveelheid gegevens nieuwe fouten zijn ontstaan. dan de naam van de aanvrager in de gegevens vermeld, opdracht van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg van de De samenstellers maken daarvoor op voorhand hun soms met zijn opdrachtgever, soms niet. Hiervoor is geen belangrijkste straten in de binnenstad werden vervaardigd, verontschuldiging, maar zij zullen graag op de hoogte worden vaste regel. nog nooit als totaliteit waren gepubliceerd. Deze tekeningen gebracht van eventuele opmerkingen die zij dan zullen vormen door hun exactheid en hun tekentechnische weergave verwerken in een exemplaar van dit boek dat in het De gebouwen die op de officiële Rijksmonumentenlijst zijn een zo belangrijk punt in de geschiedenis van de binnenstad, Streekarchief zal worden bewaard. Op deze wijze zullen dan opgenomen, hebben een afzonderlijke vermelding in dit boek dat hier misschien zelfs wel van een hoogtepunt mag de mogelijke zwakke momenten van allen die met zoveel gekregen: in de eerste plaats door het bekende teken ^ en worden gesproken. overgave aan dit boek hebben gewerkt, vervangen worden 1 verder door overneming van de volledige beschrijving uit de In het totale beeld dat in dit boek over de laatste tachtig jaar door uitsluitend goede Momenten uit de geschiedenis 1- V v \ • lijst zoals die is vastgesteld in 1961 (cursief gedrukt). Soms is stadsgeschiedenis wordt opgeroepen zijn deze tekeningen van Monumenten...

Muisdicht rooster, Muntstraat nr. 8

VI Bouwkundige structuurtekening 194$ <

BOUWKUNDIGE

QUCTÜUBTEEKENING / •* / / •La f I •

/ ->«ir^ m aft

f' te

•i. 4

& 0 ^ if

• •;-*

si*;

«TOT

so.

vr-;

: VIII Eerste kadastrale kaart 1823, Sectie B $ e e t » * \ n

a 'i —-\ / r

1*1

in,

V h » \ \ \ \ #0 \ .V \ i) own \ • \ \ / s / \ S X s \ / \ / \ V /

\ • V I I :

V \ I / \ / \ y r ,1 / / / / ƒ •fci Ai /

V J / ? M EE NrPW 11-0 OR ^ / & M'e TIK . I / / - / MO OM:) li- h0' B laO* 1ê 7 OjMtrmr irit d ILiiMMtjftiiri / '••3 /

het loo • \ lip Buiten HA\PH 1>C 11 )

m ' . / ik 7

Eerste kadastrale kaart 1823, Sectie A IX GEMEENTE HOORN n-n i s- T ©mus

SM °A

,..f > > V 0 IP 8 As! • • ü m 1 li > % f 4 --

I A / \

•AA f i mi ( r ff -

M?Ai ^A r •Si 9-°'° A A 0 -«t »S3

iffl I c

Ml struclursk. oontast™! IS structurele aantasting gesloopt

X Historische kwaliteitskaart 1979 Maar dan toch wel een tijdperk waarin de stedelijke overheid Bovendien bleek de tuberculose niet uitsluitend een 'armelui's wieg en bakermat vindt en waar de brandpunten onstaan van Hoorn in tachtig jaar meer dan ooit in de voorliggende eeuwen actief - en als gevolg ziekte' te zijn... ziekten, wier invloed zich wijd rondom zich verspreidt, om alle daarvan administratief - betrokken is bij het wel en wee van De druk op de regering nam toe: er moesten wetten komen die standen aan te tasten en den geesel der verwoesting te doen de individuele burger en zijn gebouwde omgeving. aan de ergste misstanden een einde zouden maken. De rondgaan tot in de huizen der meer beschaafden'. Vóór we hier echter nader over komen te spreken, is het gemeentebesturen hadden op grond van de Gemeentewet uit En verder: 'Helaas: de holen der menschen - en anders mogen DOOR ING. N.J. GROOT wellicht goed nog enkele hoofdlijnen uit die grote denkwereld 1851 wel de bevoegdheid om verordeningen te maken in het wij de woningen van velen uit de min gegoeden stand niet heeten - van rond 1900 - het breukvlak van twee eeuwen gelijk Jan belang van de openbare gezondheid, maar veelal werd hiervan staan niet zelden achter bij de plaatsen, die ten verblijve voor Romein dit noemt - in herinnering te roepen. geen gebruik gemaakt omdat men vreesde hierbij particuliere vele dieren zijn afgezonderd: de eerste vereischten voor leven en belangen te schaden. Maar het gehele complex van volks• gezondheid ontbreken; alles schijnt er op aangelegd, om het Geschiedenis is als alcohol: gezondheid, huisvesting en arbeidswetgeving begon zedelijk leven, hetwelk in die holen wordt geleid, op den dierlijken een gehalte van 100 procent is niet te genieten. DE STAAT ALS NOODLOT omstreeks het midden van de vorige eeuw op nationaal niveau voet te handhaven, en zoo doende staan die holen als (Johan Schilstra) toch zo de aandacht te trekken en om oplossingen te vragen, onuitputtelijke bronnen van verderf, alle verstandelijke, vooral In de opvattingen die de heersende klasse in de vorige eeuw dat tenslotte Koning Willem 111 aan het Koninklijk Instituut alle zedelijke ontwikkeling tegen en belemmeren den vooruitgang huldigde over de meest wenselijke vorm van maatschappelijk voor Ingenieurs opdracht gaf een rapport samen te stellen van een gewigtige klasse der maatschappij'. 1900 samenleven, vervulde de staat als centrale, besturende en over de ongunstige toestand waarin de arbeidende stand Verder werd als gevolg van slechte huisvesting genoemd het wetgevende macht nog geen grote rol. verkeerde. gevaar voor uithuizigheid en drankzucht bij de man, Beelden van een rustig provinciestadje. Huizen, winkels, 'Den Haag' had nog niet veel te betekenen, zou men thans In 1855 verscheen het bekende 'Kort Verslag aan den Koning, ordeloosheid en onreinheid bij de vrouw, en het zedelijk cafés. Een kaas- en een veemarkt, een station, een veerboot, zeggen. Maar ook 'Haarlem' (het Provinciebestuur) en 'het over de vereischten en inrichting van arbeiderswoningen'. bederf voor de jeugd. botters en... monumenten. Stadhuis' (het Gemeentebestuur) waren in de tweede helft Hoe ernstig de daarin geschetste toestanden zijn, blijkt wel uit Zo op het oog redenen genoeg om veranderingen voor te Voor de huidige beschouwer een wat zelfgenoegzame, van de vorige eeuw begrippen, die minder inhielden dan het volgende citaat: 'Bedroevend is veelal, zelfs in ons stellen. besloten eenheid, voor het oog nauwelijks bewogen door de thans. Het ingrijpen 'door hogerhand' werd vaak als iets vaderland, waar de reinheid heet tot den volksaard te behooren, veranderingen in de economische en maatschappelijke onbehoorlijks ervaren. Veel werkzaamheden die wij thans als waar de zindelijkheid en netheid gezegd worden bij voorkeur te structuur, die zich elders in het land of buiten de grenzen vanzelfsprekend door de overheid verricht wensen te zien, worden behartigd, de woning van den nederigen werkman. ZIEKTEN EN HYGIËNE voordoen. Veranderingen als gevolg van de industriële werden destijds angstvallig buiten de staatsbemoeiing Beperkt in ruimte, veelal slecht verlicht, onvolkomen tegen de ontwikkeling en de technische vooruitgang. Van het gehouden. Voor sommige zaken, die per sé niet door de invloeden der atmospheer beschut, op vochtige plaatsen en in Onder de indruk van cholera-epidemieën die in 1832, 1837 en ingeperkte liberalisme en het opkomend socialisme. Van de particulier zelfstandig verricht konden worden - de buiten• gangen en stegen, niet van het hoog noodige voorzien, zonder 1872 het land teisterden werden door de landsoverheid herwaardering van de arbeid en de verschuiving in de landse politiek, de zorg voor de veiligheid - moest de staat, het aanvoer van overvloedig water, zonder afvoer van de meest maatregelen uitgevaardigd, die het besmettingsgevaar zouden maatschappelijke verhoudingen. Van de grote ontdekkingen centrale gezag in stand worden gehouden. Maar dat centrale afzichtelijke onreinheid is de woning van den werkman niet in de wetenschap en de vooruitgang in de medische gezag werd door veel liberaal-gezinden dan ook wel zelden een plaats van schrik voor den meer beschaafde, waar de verzorging. Van de verbazingwekkende wereld• beschouwd als het noodlot dat de samenleving over zichzelf onreinheid soms ten top stijgt, de dampkring verpest is door alles Geen holen maar toch... tentoonstellingen, zoals die in Parijs in 1900, waar kennen en afriep. wat er opeengestapeld en verricht wordt, de zedeloosheid hare Gerritslandnrs. 24-10, circa 1970 kunnen van een afgesloten eeuw worden geprojecteerd op de verkenningen van de nieuwe. Van de art nouveau en van Door de hiervoor terloops aangeduide ontwikkelingen op de toenemende strijd voor een menswaardig bestaan van de economisch en sociaal gebied veranderden langzamerhand laagste klassen van een nog duidelijk gelede maatschappij. ook de opvattingen over de taak van de centrale en plaatselijke Ogenschijnlijk hebben deze ingrijpende gebeurtenissen rond overheid. De maatschappij begon door te dringen in de staat 1900 in onze stad nog niet veel te weeg gebracht. Grote en omgekeerd drong de staat door in de maatschappij. veranderingen zijn in de twintig, dertig jaren voorafgaande We zullen, weliswaar op zeer summiere wijze en dan aan de eeuwwisseling niet zo duidelijk aan te geven. Maar toegespitst op het Hoornse overheidsbeleid, proberen na te toch, Hoorn is geen eiland. gaan wat dat voor gevolgen had voor de plaatselijke Daarom zien we dat geleidelijk aan zich ook hier iets wijzigt samenleving. op het gebied van het besturen van de stad, van de gezondheidszorg en van de volkshuisvesting. Als zodanig een direct gevolg van de gedachten, stromingen en bewegingen, DE HOLEN DER MENSEN die in de grote wereld op gang zijn gebracht. Niet ontkend kan worden dat individueel Hoornse burgers De ontwikkeling van industriële activiteiten vergrootte de meewerken om deze veranderingen in praktijk te brengen. vraag naar arbeidskrachten. Aan deze vraag kon gemakkelijk Mannen als van Akerlaken, van Dedem en van Aalst kunnen worden voldaan, zo gemakkelijk zelfs dat ondernemers op de hoge posten waar zij gesteld zijn mede vorm geven konden kiezen uit goedkope of zeer goedkope hulp, in casu aan de geest van hun tijd. kinderarbeid. En het was deze kinderarbeid die bij een aantal Uit die tijdgeest komt voort dat aan de overheid meer en sociaal bewogen mensen - meestal geen ondernemer zijnde - belangrijker taken worden opgedragen. Dat er wetten door die gevoelens van weerzin opwekte. Voorts was de erbarmelijke overheid worden gemaakt die diep ingrijpen in de vrijheid huisvesting en de slechte gezondheidstoestand van de van de burgers. Dat om die wetten te kunnen handhaven eenvoudige werkman - een gevolg van de minimale gezins• vergunningen, ontheffingen, aanschrijvingen, lastgevingen en inkomsten - vaak zo schrijnend, dat het geheel in de destijds adviezen worden afgegeven. Dat er processen-verbaal worden aanwezige gevoelens van barmhartigheid paste om te gemaakt om ontduikingen vast te leggen... proberen aan die ellende een einde te maken dan wel de Over al deze activiteiten, die een zeer gevarieerd en problemen te verzachten. interessant beeld geven van de veranderde en veranderende Het is niet zonder cynisme als thans geconstateerd wordt dat verhouding tussen de burgers en hun overheid, gaat dit boek. deze barmhartigheid mede ingegeven wordt door de Tachtig jaar bouwen, slopen, veranderen, afbranden, overweging dat een gezonde arbeider nu eenmaal meer kan verhuizen, verbeteren, restaureren en vernielen. Dit lijkt in presteren dan een zieke en dat men in een slecht huis eerder het bestaan van een 625-jarige stad maar een kort tijdperk. ziek wordt - lees: tuberculose krijgt - dan in een goed. kunnen beperken. De kennis van de medische wetenschap arbeiders te komen. Het resultaat was gering. De Hollandse tussenin ligt. Van al deze zaken is boekgehouden en ze geven de ton in de wagen. De inhoud van deze wagen werd op de was echter nog onvoldoende om te kunnen aangeven hoe de Maatschappij voor Landbouw probeerde iets dergelijks in een kaleidoscopisch beeld wat er in de afgelopen tachtig jaar belt aan de Nieuwe Wal gelost. bestrijding, dan wel voorkoming van de ziekte zou kunnen 1863. De Maatschappij tot Nut van het Algemeen wierp zich met de gebouwde omgeving aan de hand is geweest. Dit was een werkwijze die nu ook weer niet uitmuntte door plaatsvinden. Het was immers Robert Koch die in 1883, ook in de strijd. Zij liet in 1890 en 1896 rapporten opstellen Wie het totaal van deze administratieve activiteiten wil hygiëne en daarom nam de gemeenteraad in 1933 de beslissing tijdens een epidemie in Egypte, ontdekte dat de cholera werd over respectievelijk 'de Arbeiderswoning' en 'het Vraagstuk overzien krijgt een chaotisch beeld voor ogen: er is zo veel en om het tonnenstelsel op te heffen. Bij een onderzoek in 1953, veroorzaakt door een bacterie in de darmen. Met de der Volkshuisvesting'. zo verspreid dat het zicht verloren gaat. Door de in dit boek waarvan de lezer de resultaten elders in dit boek bij de darm-inhoud verspreidde deze bacterie zich en wanneer de In 1892 werd wederom een prijsvraag uitgeschreven, nu gevolgde wijze van rangschikken is afleesbaar geworden hoe afzonderlijke panden vermeld vindt, bleek echter dat nog lang faecaliën in open water terecht kwamen, was de besmettings• door de Nederlandse Maatschappij tot Bevordering van de de geschiedenis van elk afzonderlijk pand in de oude stad, niet alles verdwenen was. En het duurde zelfs nog tot 1978 eer kans voor tot dan gezonde mensen zeer groot. Nijverheid. in de afgelopen tachtig jaar, is geweest. de wethouder van Openbare Werken, officieel de laatste ton In 1882 sloeg in Hamburg de cholera toe doordat de water• De doktoren Broers, Homoet en Snellen drongen bij de In het hierna volgende deel van deze bijdrage is getracht enig op de wagen kon zetten. leiding was besmet. In Nederland kwamen er in 1894 en 1909 landelijke overheid aan op het instellen van plaatselijke verband te leggen tussen al die afzonderlijke gegevens, dan nog kleine epidemieën voor. verordeningen op het bouwen als hulpmiddel bij het wel ze wat nader toe te lichten. Niet zo verwonderlijk eigenlijk. Uit het woningonderzoek, dat verschaffen van betere woningen voor de werkman. De VOLKSHUISVESTING in 1903 in Hoorn werd gehouden, bleek dat vele huizen nog Maatschappij tot Bevordering van de Geneeskunst hield in niet op de openbare riolering waren aangesloten (zo die daar al 1899 een tentoonstelling in Arnhem waarbij arbeiderswoning OVER KIEPELTONNEN EN BEERWAGENS We vermeldden reeds eerder in deze bijdrage hoe onder was). Slechts op enkele plaatsen in de stad waren smalle en woninghygiëne werden behandeld. Een jaar eerder was invloed van een veranderde visie op de samenleving de grachten overkluisd (bijvoorbeeld het Nieuwe Noord en de zelfs een geheel congres voor Openbare Gezondheidsregeling De resultaten van het Amsterdamse woningonderzoek dat in Woningwet in 1902 tot stand kwam. Bij deze wet werd aan de Trommelstraat) zodat daardoor een gesloten afvoer van afval• gewijd aan de volkshuisvesting. 1899 werd gehouden waren niet zo erg geruststellend, gemeente de bevoegdheid gegeven om maatregelen te nemen water kon ontstaan. Gevolg gevend aan buiten-parlementaire druk werd in 1897 in evenmin als die van het Hoornse onderzoek in 1903. Het bleek tegen al te barre woonomstandigheden of tegen te ver Het regenwater kon na gebruik te zijn voor koken en wassen de Troonrede aangekondigd dat de regering zich de zaak van dat er in dit laatste jaar in onze stad nog 202 verwaarloosde hygiënische eisen. als een pand niet was aangesloten op een openbare riolering, de volkshuisvesting aan zou trekken en dat een Woningwet één-kamerwoningen waren, waarvan er zelfs 17 als kelder• De gemeente kon hier zelf handelend optreden en initiatief worden opgevangen in een emmer die vervolgens in de zou worden aangeboden aan het Parlement. In 1901 was het woning waren aangeduid en waarvan een aantal geen direct nemen, maar het kon ook gebeuren dat een onafhankelijke straatgoot of de gracht werd geleegd. zo ver. daglicht ontving. In die 202 één-kamerwoningen werd door Gezondheidscommissie bij de gemeente voorstellen tot Vóór dat de gemeente het wisseltonnen-systeem in 1914 In nauwe relatie met de Gezondheidswet werd een redelijk 652 personen 'gewoond'. verbetering van slechte woontoestanden indiende. We zien invoerde, vond iets dergelijks in een aantal gevallen ook plaats bruikbare wetgeving door de volksvertegenwoordiging We waren nog niet zo ver verwijderd van de toestanden die in dat de commissie die in Hoorn werkte van die mogelijkheid met de faecaliën-emmers, zij het dat deze emmers ook wel aangenomen. Het begin van een nieuw tijdperk, mede omdat 1855 in het eerder genoemde Kort Verslag aan den Koning nog al eens gebruik maakte. Met andere woorden: het werden geleegd in zogenaamde beerkuilen op eigen erf, of het denken over de rol van de overheid principieel anders waren vermeld. gemeentebestuur kreeg een tik op de vingers. De Woningwet werden opgehaald door particulieren. Soms maakte men werd gericht. Het is zelfs gerechtvaardigd te veronderstellen dat het aantal gaf behalve de passieve mogelijkheden ook actieve gebruik van gesloten zinkputten die op privé-terrein, maar Met de invoering van de Woningwet was het standpunt bewoonde - maar eigenlijk onbewoonbare - huizen hier in mogelijkheden tot verbetering van de volkshuisvesting. Door evenzeer in de openbare weg voorkwamen. van overheids-onthouding verlaten. Overheidstoezicht met Hoorn groter was dan in vergelijkbare plaatsen. En wel om de bemiddeling van Woningbouwverenigingen konden met In deze toestand kwam slechts langzaam een wijziging, aanvullende zorg was te wachten. Volgens sommigen: volgende reden: volgens overlevering had de armenzorg in voordelige staatsleningen goedkope arbeiderswoningen getuige de verschillende aanschrijvingen aan particuliere te duchten... Hoorn een goede naam onder de behoeftigen. De uitkeringen worden gebouwd. personen om de afvoer van hun, wat toen genoemd werd, Mede onder opwaartse druk van die socialisten die de staat in natura of soms in geld, zouden hier in de regel iets royaler Een opmerkelijke voorganger van deze bouwcorporaties menagewater te verbeteren. zagen (zien) als ideale behartiger van veel taken werden zijn geweest dan op het omringende platteland of in enkele vinden we in Hoorn in de 'Vereniging tot het verstrekken van Hoe die wijziging zich voltrok zullen we verderop in dit begrenzingen verkend van de overheidsinvloeden. Dat die andere steden. Rondtrekkende kassiesventers, kermisklanten, woningen aan arbeiders en min-vermogenden'. De inmiddels boek zien. grenzen vrij ruim kwamen te liggen, daarvan getuigt het los-werklieden en 'zo maar' zwervers kozen om die reden gesloopte woningen aan het West (nrs. 11 tot en met 23) en de merendeel van de gegevens uit dit boek. Hoorn als vaste woonplaats en zij kwamen vaak terecht in die verbrande panden aan het Kleine Oost (nrs. 2 tot en met 12) aller-ellendigste krotten omdat zij daar (soms) de huur van waren door genoemde vereniging gesticht, zomede de thans NATUURLIJKE SELECTIE konden betalen. nog bestaande panden aan de Baanstraat (nrs. 13 tot en met DE WONINGWET EN ZIJN GEVOLGEN VOOR HOORN Huizen - maar ook krotten - waren een economisch goed 25) en de Noorderstraat (nrs. 26 tot en met 32). Een De positie van arm en rijk in de wereld van zo'n honderd a waarvan de prijs door vraag en aanbod werd bepaald. Niks vereniging zoals die in de Woningwet was beschreven, werd in honderdvijftig jaar geleden werd sterk gekleurd door de Bij de invoering van de Woningwet ging men er van uit dat de geen huursubsidie, niks geen toewijzing via een overheids• Hoorn op 14 november 1905 opgericht. 'Arbeidersbelang' opvatting van de maatschappelijke bovenlaag dat armoede een uitvoering van deze wet door de gemeenten zou gebeuren en bureau, niks geen recht op wonen. Je ziet maar dat je je redt. geheten en gesticht door dr. N. H. M. v.d. Zande als voorzitter natuurlijk verschijnsel was dat aanvaard moest worden en dat zij verordeningen zouden maken - zoals een bouwen Voor Jan-met-een-uiterst-klein-petje, was beschikbaar: één en mr. A. A.Huizinga als secretaris. Uit de sociale status van waarin de arme diende te berusten. woningverordening - waarin nadere eisen gesteld zouden 'kamer' zonder ramen, géén keuken, géén slaapvertrek, géén beide heren kan wel worden afgeleid dat zij deze vereniging De geweldige maatschappelijke en economische worden aan nieuw op te richten of reeds bestaande gebouwen. privaat, géén water, gas of riolering. In een gunstig geval een niet als belanghebbenden oprichtten, maar veeleer uit veranderingen die ook aan deze opvatting een einde zouden Bovendien zouden de gemeenten toezicht op de naleving van ton, open en erg bloot op 't erfje, gelijk in 1920 nog het geval bewogenheid met de slechte huisvesting van de lagere maken, kunnen nauwelijks los worden gezien van de toename die verordeningen moeten houden. Het resultaat van de was bij het perceel Doelenkade nr. 25. standen. En daar was wel enige aanleiding voor. De stille van de invloed van de overheid, van de uitvaardiging van bemoeiingen van de Hoornse overheid met 'het bouwen' in de Het is begrijpelijk dat ziekten als tuberculose, reumatiek en getuigen vinden we nog in de aanschrijvingen en regels en wetten die voor iedereen golden, ongeacht zijn ruimste zin vindt de lezer in dit boek samengevat. cholera goed gedijden in zo'n omgeving. onbewoonbaarverklaringen. Overbevolking werd in 1909 status. Deze samenvatting is des te opmerkelijker omdat hieruit heel Veel maatregelen die in de Woningwet werden opgenomen, gesignaleerd in het pand Melknapsteeg nr. 5, maar ook in Om aan een aantal misstanden een einde te kunnen maken duidelijk de nieuwe rol die de overheid kreeg toebedeeld, waren gericht op voorkoming en bestrijding van deze ziekten. 1916 (Grote Oost nr. 64 en Italiaanse Zeedijk nr. 100) en zelfs moesten dwingende eisen worden gesteld aan de volks• naar voren komt. Maar dan uitgaande van de medische kennis van destijds: licht nog in 1935, als aan de bewoner van Gerritsland nr. 9 gelast huisvesting, de arbeidswetgeving, het onderwijs, de en lucht ter voorkoming van tuberculose, droge vertrekken wordt 'de overbevolking te doen staken'. We mogen wel gezondheidszorg, het drankgebruik, de kinderarbeid en wat Er komen steeds meer wetten en verordeningen, dus ook om reuma te ontgaan en gesloten afvoer van faecaliën ter aannemen dat er aanmerkelijk meer gevallen van niet al. Maar... de zittende bestuurders wilden hieraan in steeds meer vergunningen, ontheffingen, lastgevingen, vermijding van cholera-besmetting. overbevolking zijn geweest, maar dat in de bovengenoemde meerderheid niet meedoen. Niet zo zeer omdat zij de aanschrijvingen, verklaringen en wat niet al. Over dit laatste kwamen we al eerder te spreken. Er waren gevallen de toestand zo slecht was dat de overheid wel noodzaak niet inzagen, maar veeleer omdat zij dit regelend Zij hebben betrekking op bouwactiviteiten, op openbare echter onvoldoende openbare riolen; de aanleg kostte veel moést ingrijpen. optreden geen overheidstaak achtten. veiligheid, op hygiëne, op volksgezondheid, op gebruik van geld en werd niet tot een eerste overheidstaak gerekend. Wie de moeite neemt om na te gaan wat er bijvoorbeeld in de De ontwikkeling was echter niet meer te stuiten. Onder druk gemeentegrond, op verkoop, op brand, op sloop", op Een tussenoplossing werd gevonden door het invoeren van het Melknapsteeg is gebeurd (althans volgens de gegevens uit dit van de publieke opinie werd door de Maatschappij ter onderhoud, op luizen (punaises geheten), op handkarren en tonnen-systeem. Eén of twee maal per week verscheen de boek) wordt daar niet vrolijk van. En dat allemaal in huisjes Bevordering van de Bouwkunst in 1862 een prijsvraag varkensstallen, op melksalons en strohulzenfabriekjes, op beerwagen in de straat en dan haalden de 'knechse' de gevulde die op een erfje stonden dat maar 46, 51 of 64 m2 groot was. Er uitgeschreven om tot verbetering van de huisvesting van land• mesthopen en kousenautomaten en wat daar zo allemaal nog kiepelton uit de plé, liepen er mee door het huis en plaatsten waren zelfs ook nog huizen bij die in tweeën waren bewoond.

XII Het is niet duidelijk aantoonbaar welke gevolgen de toetreding Die schaalvergroting, dat in beslag nemen van meer dan één van licht en lucht in een woning ten gunste van de perceel ten behoeve van één en hetzelfde bedrijf of instelling tuberculose-bestrijding heeft gehad. Zoiets valt ook buiten het begon al omstreeks 1910. Lappies (= textiel)-winkels en kader van dit boek. warenhuizen zoals Botman, S. I. de Vries, Vroom en Wel duidelijk is de invloed die de veranderde hygiënische Dreesmann en van den Brul breidden hun zaken uit door de opvattingen hebben gehad op het uiterlijk en het inwendige naastgelegen panden aan te kopen, dan wel door een nieuw van onze huizen. Een groot gedeelte van de vermeldingen in pand te laten bouwen op de plaats van twee of meer oude. dit boek houdt hiermede verband. Maar ook bij de banken en de garagebedrijven deed zich een Voor zover dat uit de beknopte omschrijvingen niet blijkt, kan dergelijke ontwikkeling voor totdat het vraagstuk van toch wel worden aangenomen dat bij veel verbouwingen 'bereikbaarheid per auto' een rol begon te spelen. veranderingen aan de ramen waren betrokken. Veelal werden Echter: groot-schalige gebouwen en bijpassende verkeers- ze groter en in plaats van schuiframen paste men draairamen oplossingen werden door de overheid steeds minder wenselijk toe om daarmee een betere ventilatie te verkrijgen. geacht. En als de gemeente in een enkel geval toch toegaf, dan Onder invloed van de 'mode' in de architectuur zien we dat waren er steeds groepen burgers die op luidruchtige en soms die ramen die zo in de twintiger en dertiger jaren werden hardhandige wijze van een ander inzicht getuigden. aangebracht een horizontaal karakter hadden, dat wil zeggen Bij de wél plaatsgehad hebbende schaalvergroting van ze waren breed en laag in tegenstelling tot die in de oudere gebouwen in de binnenstad ziet de beschouwer veelal iets huizen, die meestal hoog en smal waren. weerspiegeld van de horizontale mode die al eerder in dit boek In het inwendige van de huizen traden de veranderingen is gesignaleerd. voornamelijk op bij het aanbrengen van wc's en badruimten. Immers: er moesten grote etalages komen; het publiek moest Gestimuleerd door financiële bijdragen van het reeds van buiten afkunnen zien wat er binnen werd verkocht. Terlingen-fonds (een particulier fonds dat door de overheid Daarom moesten er ook zoveel mogelijk artikelen worden werd beheerd) werd er na de tweede wereldoorlog veel uitgestald. En dat was vaak nog niet genoeg. In de jaren zestig aandacht gegeven aan dit aspect van de hygiëne. Voorts en zeventig zien we zelfs de geheel open puien verschijnen en komen we veranderingen tegen in keukens, veelal omdat terugliggende etalages, die het winkelende publiek ongemerkt plaats gemaakt moest worden voor de steeds omvangrijker naar binnen proberen te krijgen. wordende huishoudelijke apparatuur. Door deze gang van zaken veranderde ook het merendeels Ietwat modieuze verschijnselen als open trap en open keuken verticale (hoge en smalle) karakter van de winkelgevels. Er deden hun intrede. Opvallend is dat de eertijds bij de ontstond eigenlijk een horizontale wereld tot aan de eerste tuberculose-bestrijding zo sterk gepropagandeerde gesloten verdieping, terwijl daarboven de van oudsher verticale wereld oppervlakken van bijvoorbeeld aanrechten, wc- en keuken• bleef bestaan. Maar dat gebeurde allemaal ook niet zonder vloeren nu lang niet meer zo'n sterke aandacht krijgen. Woningen voor arbeiders en minvermogenden; Toen echter door druk van de bewoners en door gewijzigde Textieltapijt in een keuken en zelfs in een wc is geen Kleine Oost, vóór 1970 inzichten de sanering als doel werd verlaten, kwam een ander uitzondering meer, evenmin als een gedeeltelijk poreuze soort stadsherstel op gang. Rehabilitatie van buurten en aanrecht. panden met handhaving van zo veel mogelijk van het oude en Van een aantal huizen werd na de oorlog de kapruimte Toch duurde het nog tot 1910 eer de eerste woningwet• bruikbare werd als richtsnoer gekozen. Een aantal percelen bewoonbaar gemaakt door het aanbrengen van dakhout. woningen werden gebouwd en wel aan het begin van de was echter reeds gesloopt of tot zo slechte staat vervallen, dat De vroeger veel voorkomende aanvragen om vergunning voor Venenlaan. slechts met spijt kon worden geconstateerd dat deze het maken van een dakkapel - die veelal aanleiding gaven tot Maar niet alleen op het gebied van de volkshuisvesting braken gewijzigde gedachtengang geen effect meer kon hebben. opgewonden discussies met het Welstandstoezicht ook wel meer sociaal dan wel socialistisch gerichte activiteiten zich Nakaarten heeft niet zo veel zin meer. Lering trekken uit deze Schoonheidscommissie geheten - worden in de huidige tijd baan. Zo zien we aan de Kruisstraat nr. 1 een bakkerij ervaring wél. Want ook het nieuwe wordt eens oud. Maar over vervangen door aanvragen om eigentijdse, meer verschijnen die eigendom was van de coöperatie wat verloren is gegaan, kunnen we niet veel anders doen dan geperfectioneerde dakvensters te mogen toepassen. 'Samenwerking'. In 1914 betrok de Werkmansvereniging wat berustend constateren: 'Men ziet en kent haar plaats Door het aanbregen van centrale verwarming en muurisolatie 'Door Eendracht Sterk' een pand aan het Grote Noord nr. 81. niet meer...' wordt het comfort in de woningen verder verhoogd. Gelet op In 1922 gingen de zaken zo goed dat zelfs vergunning werd de mate waarin de overheid zich bemoeit met de Volkshuis• gevraagd om een stal voor een hit aan het Achterom te vesting is het opvallend dat voor die comfortzaken geen mogen maken. TUBERCULOSE, LICHT EN LUCHT vergunning nodig is. Slechts wanneer er subsidie wordt Het is bij de volkshuisvesting opvallend te noemen dat veel toegekend, worden er nadere eisen gesteld. slechte huizen in handen waren van maar enkele eigenaren. Een ander aspect van de bestrijding van besmettelijke ziekten Ten slotte een aspect waarover we in dit boek nog niet veel Die mensen vielen nogal eens in de prijzen als er moest was de aandacht voor de toetreding van licht en lucht in de vermeld vinden: de mate waarin bepaalde bouwstoffen ziekte worden aangeschreven, omdat er het een en ander aan de woning. Men meende een relatie te mogen zien tussen het (kanker-) verwekkend zouden kunnen zijn en om die reden bewoonbaarheid van hun bezit mankeerde. Overigens niet zo optreden van tuberculeuze ziekten en het ontbreken van frisse niet toegepast of verwijderd zouden moeten worden. Van een onbegrijpelijk omdat de ontvangen huren vaak zo laag waren lucht en direct toetredend daglicht. Mede daardoor werden in samenhangende visie op deze ingewikkelde materie kan dat er voor onderhoud, laat staan verbetering, nauwelijks de gemeentelijke bouwverordening bepalingen opgenomen, nauwelijks worden gesproken, reden waarom er nog weinig in iets overschoot. die eisten dat er voldoende daglicht en ventilatie in een vertrek verboden of bepalingen is vastgelegd. Veel van deze huizen zijn na de tweede wereldoorlog door het zouden zijn. gemeentebestuur aangekocht; andere vervielen aan de Het maken van bedsteden en alkoven werd niet meer gemeente omdat de erfpachttermijn was afgelopen. Een aantal toegestaan, behalve als er aan bijzondere voorwaarden werd SCHAALVERGROTING vermeldingen in dit boek getuigt daarvan. voldaan. Toch werd er nog in 1911 en zelfs in 1948 In het kader van de in de vijftiger en zestiger jaren vergunning gegeven om in het perceel Gedempte Turfhaven Niet onbesproken mogen blijven de veranderingen die zich in voorgenomen sanering die vooral de Italiaanse Zeedijk en nr. 31, respectievelijk Nieuwe Noord nr. 33 een alkoof te het gebruik en het uiterlijk van gebouwen voordeden ten omgeving zou omvatten, waren deze aankopen zeer gewenst. maken. gevolge van de zogenoemde schaalvergroting.

Dakkapellen: vaak aanleiding tot opgewonden discussies

XIII Met het oog op het gevaar dat zo'n gasmotor kon opleveren, van de dichter Elsschot te variëren: 'Tussen droom en moest worden voldaan aan een aantal veiligheidsmaatregelen werkelijkheid staan mensen in de weg en is 't erg vaak en daarom zien we dat vooral in het begin van de eeuw maandagmorgen...' Uit de registers met vergunningen blijkt vergunningen worden verleend voor het plaatsen van deze ook zo het een en ander over de elektricitietsvoorziening. In

• krachtleveranciers. 1908 kreeg het Park-hotel reeds een installatie met een eigen Later, toen elektriciteit als energiebron kon worden gebruikt, machine om stroom op te wekken, terwijl anderzijds in 1933 werden deze gasmotoren vervangen door elektromotoren. de Binnenluiendijk nog niet aangesloten was op het toen reeds Overigens moest dan ook weer aan veiligheidsvoorwaarden lang aanwezige net. Daar tussenin zien we dat in 1918 het worden voldaan, zodat wederom een vergunning moest Belastingkantoor op het Grote Oost nr. 41 werd aangesloten. worden afgegeven. Dat met dit vergunningenstelsel nu de veiligheid optimaal gewaarborgd zou zijn, kan echter niet

worden beweerd, getuige het volgende historische voorval: DRINK- EN MENAGEWATER

Een dame meldde telefonisch aan Openbare Werken dat voor De watervoorziening levert nog al wat bijzondere gegevens haar huis het straatriool... in brand stond. Dit curieuze op. In de bouwen woningverordening van 1905 werd bericht werd gevolgd door de mededeling dat zij zojuist een bepaald dat ieder huis een regenbak moest hebben, die aan een kleine luchtreis had gemaakt met de closetpot waarop zij was aantal voorwaarden moest voldoen. Deze bak mocht zich net gezeten. Of deze twee feiten met elkaar in verband konden onder het huis bevinden, hetgeen inhield dat men bij de staan, wilde zij, enigszins timide, weten. De man van aaneengesloten bebouwing de bak aan de achterzijde dan wel Openbare Werken vond het verhaal zo ridicuul, dat hij niets aan de voorkant moest plaatsen. En aan de voorkant anders kon concluderen dan dat het wel waar moest zijn, want betekende: onder de stoep. In de verharding, meestal van zoiets geks zou iemand nooit kunnen verzinnen. Onderzoek hardsteen, bevond zich een gat met een deksel om daardoor ter plaatse bevestigde zijn conclusie: er steeg een lichte rook het water voor het ramen wassen of het straatschrobben te op uit het riool en de closetpot was van zijn schroeven gelicht. kunnen putten. In een aantal gevallen waren deze putdeksels slag of stoot, want bij het afgeven van bouwvergunningen Schaalvergroting De ontknoping? Er was een ijzeren gasbuis dwars door het nog lang aanwezig. kreeg de gemeente de bevoegdheid om over het uiterlijk van riool gestoken. Deze buis was, na jaren, doorgeroest en het Ook had men soms een aardige oplossing bedacht door de de gebouwen te oordelen. ontsnappende gas was door onbekende oorzaak ontploft. Met mond van de bak zodanig af te dekken met een plank, dat een Het eerdergenoemde Welstandstoezicht werd ingesteld en wat als gevolg dat de toiletpot met mevrouw en al het luchtruim bank naast de voordeur ontstond. Deze bankjes komen nog dat voor invloed had zien we weliswaar niet in de lijst van boer op trok om daar vodden te ruilen tegen een bromtol of koos. De voor de aanleg van de gasbuis afgegeven vergunning in het straatbeeld voor. Omtrent 1900 werd een aantal echter gegevens in dit boek, maar het is van zoveel belang dat het een griffel voor de kinderen. Tot aan het ogenblik dat de voorzag weliswaar in alle veiligheidsaspecten, maar dat bleek gesloopt omdat het water door middel van een pomp naar gerechtvaardigd is om te veronderstellen dat daar ooit nog opgehaalde koopwaar bij de groothandel weer wat geld toch geen waarborg voor een juist functioneren. Om een regel boven werd gehaald. eens een afzonderlijke studie aan gewijd zal worden. De rol opbracht werd ze opgeslagen in een bouwvallig, niet bewoond De van oudsher aanwezige stenen pompen bij Grote Noord die J. C. Kerkmeyer - de bekende stadsschoon-beschermer - pand. nr. 134 en Appelhaven nr. 25 werden vervangen door in dit stuk speelde, staat borg voor een uiterst levendige Zo kon men bijvoorbeeld in de Bottersteeg nrs. 16 en 18, in de ijzeren omtrent 1905. handeling! Bottelsteeg nr. 4, in de Brouwerij steeg nrs. 2 en 4, op het Toen de waterleiding in de twintiger jaren werd aangelegd, Gerritsland nrs. 96, 110 en 116, in de Leliestraat nr. 5, de kwam meteen de verplichting dat ieder huis moest worden Melknapsteeg nrs. 1 en 2, op het Grote Oost nr. 58, de aangesloten. Omdat een aantal panden nog van een goede bak VERANDERING VAN GEBRUIK Gravenstraat nrs. 2 en 4 en op de Italiaanse Zeedijk nrs. 75 en voorzien was, leverde die verplichting de nodige protesten op. 77 en de Foreestensteeg de lompenopslagplaatsen vinden. Als overgangsmaatregel werd bepaald dat men niet behoefde Uit de tientallen, honderdtallen vergunningen die in de laatste We zien ook hoe andere kleine bedrijfjes opkomen en aan te sluiten als bewezen kon worden dat het bakwater van tachtig jaar afgegeven zijn, laat zich de verandering in het verdwijnen. De firma Wilson ging in 1909 sigaren maken in goede kwaliteit was. Men moest daartoe een watermonster en gebruik van de panden in de binnenstad aflezen. de Kerksteeg nr. 8; hetzelfde gebeurde achter Italiaanse tien gulden opsturen naar een laboratorium. Deze vermelding : Uit de in dit boek opgenomen gegevens betreffende de namen Zeedijk nr. 63. Aan het Scharloo zien we een soort komen we talloze malen in de registers tegen. van bewoners blijkt duidelijk dat het aantal bewoonde huizen toeleveringsbedrijf voor onder andere de drankenhandel van Maar overigens blijkt uit alles dat het de overheid ernst was steeds achteruit gaat. Winkels worden uitgebreid ten koste Schermer (de 'natte' Schermer, dit in tegenstelling tot de met de hygiëne van het drinkwater. Dit neemt niet weg dat van woonruimte, grotere huizen krijgen kantoorfunctie, te 'droge' die in grutterswaren deed). Er werden strohulzen als nog in 1943 de Rijksgebouwendienst de regenbak bij Breed kleine woningen worden samengetrokken. verpakkingsmateriaal voor drankflessen gemaakt. nr. 11 liet vernieuwen. Deze handeling bewees zijn nut aan het Al eerder kwamen we te spreken over het relatief grote aantal Opkomst en verval zien we ook bij de 'petrum-venters'; de eind van de tweede wereldoorlog toen er uit de waterleiding mensen met een klein of geen portemonneetje. Blijkens de mensen die met hun tweewielige kar petroleum langs de slechts sporadisch wat water kwam. gehouden onderzoekingen waren die mensen zo slecht huizen uitventten. Werden ze in 1926 en 1927 en zelfs nog in Na de oorlog zien we het waterverbruik snel toenemen; thuis gehuisvest, dat er wel een gemeentelijk ingrijpen moest volgen 1952 aan bepaalde voorwaarden met betrekking tot de brand• in bad gaan kwam in zwang, de strijkplanken en de zakken en dat dientengevolge een aantal huizen, vooral gelegen aan veiligheid gebonden, na i960 is het als vanouds: 'Men ziet aardappelen verdwenen uit de schaars aanwezige douche• kleine stegen, onbewoonbaar werd verklaard. en kent hun naam niet meer'. ruimten en met financiële steun van het eerder genoemde Dit hield echter niet in dat de panden meteen werden wW///// Terlingen-fonds kregen veel oudere huizen nu ook een gesloopt; ze werden vaak eerst nog gebruikt voor opslag van afzonderlijke badgelegenheid met stromend water. lompen en metalen. Tot na de tweede wereldoorlog 'zat er GAS EN ELEKTRA • brood in' om dit soort afval op te halen en voor herverwerking te verkopen. Onder de mensen, die dit werk deden, zagen we Aansluiting op het stads-gasnet was omtrent de eeuwwisseling IEDER ZIJN STOEP ook nog al wat personen die eerst in zo'n lompenpakhuis mogelijk. Behalve voor huis- en straatverlichting werd het hadden gewoond. De uitkeringen van de bedeling waren nog zogenaamd cokes-gas gebruikt voor kookdoeleinden en voor Opvallend in de lijst van vergunningen is het grote aantal geen recht waar op gerekend kon worden. Men moest destijds gasmotoren. Verschillende werkplaatsen en fabriekjes pasten malen dat een bewoner van een huis toestemming kreeg om maar zien er hoe dan ook wat bij te verdienen. Dat lukte soms deze motoren toe voor aandrijving van de meest een stoep aan te leggen. Dit is een activiteit die we vandaag de als iemand met een hondekar met kleine speeltjes beladen de uiteenlopende werktuigen. dag niet meer kennen, want stoepen en trottoirs worden nu

Schaalvergroting en horizontale lijnen

XIV door de gemeente aangebracht en onderhouden. Maar zo'n beeld vertoont zich bij de Slapershaven. De scheidingen 1906 de kroon met een totaal van 1.620 uur! Geen wonder dat zestig a zeventig jaar geleden was het gebruikelijk dat de van de verschillende percelen zetten zich voort in de overtuin, de burgers deze zonnige uitspatting moesten bezuren, bewoners dit zelf deden en daarmee veelal een stukje van de zodat ieder voor zijn huis een eigen stukje grond heeft. daarvoor leef je in Holland. Een magere 1.332 uur voor 1907 openbare weg in beslag namen. Soms was de regenwaterbak was de reactie. Geen zonneschermen, geen parasols, geen onder deze verharding aangebracht, terwijl op de einden vaak matelots meer. Het stevig baaien ondergoed was terug van hekjes geplaatst werden, al of niet in combinatie met een HOORN DEL SOL (ZONNIG HOORN) weg geweest. De ansicht van de Nieuwsteeg op bladzijde 260 zitbankje op een mond van de regenwaterbak, zoals we elders bevestigt het. reeds zagen. Bij mooi weer zat men op de stoep. Omdat het Even opvallend als het grote aantal vergunningen voor het iemands eigen stoep was, is het te begrijpen dat die goed werd maken van stoepen zijn de vele toestemmingen voor het onderhouden. ophangen van zonneschermen. ER STAAT EEN PAARD OP DE STOEP De voor vele buitenlanders destijds opzienbarende activiteit Zo'n scherm hing boven gemeentegrond en daarom moest er van het schrobben van de stoep heeft naar mijn gedachten ook weer een vergunning zijn. En... een vergunning kost Het verhaal van de stoepen dat ons door de registers wordt meer te maken met het feit dat die stoepverharding geld. Precario-recht heet dit in zo'n geval. Het recht dus om verteld, is nog niet uit en het is soms verbazingwekkend om te persoonlijk eigendom was dan dat de Hollanders zich zo tegen een jaarlijkse vergoeding het zonnescherm boven zien waarvoor men dat stukje grond wenste te gebruiken. gedwongen voelden uit hygiënische overwegingen de gemeentegrond uit te steken. Dat er in 1923 vergunning werd gegeven om op de stoep voor openbare straat te schrobben, zoals nogal eens werd Maar er moest (en moet) ook precariorecht betaald worden een huis aan de Italiaanse Zeedijk wasgoed te drogen is - gesuggereerd. voor het boven gemeentegrond laten draaien van deuren die gezien de intensiteit van het verkeer van toen - begrijpelijk; Tot op heden komt het nog voor dat particulieren 'hun' stoep naar buiten opengingen, dan wel voor het ophangen van en ook dat Renckens in 1931 de openbare grond van het hebben liggen op gemeentegrond en daar ook vergunning uithangtekens of het maken van een terras voor een café. Achterom wilde gebruiken om beddegoed af te schuieren. voor hebben. Men zou bijna zeggen: de overheid had de smaak van het Eveneens is het begrijpelijk dat een vaten-kuiperij aan de In dit verband is het wellicht interessant om te vermelden dat vergunningen afgeven te pakken gekregen. Tegen betaling Dubbele Buurt de openbare weg voor zijn werkzaamheden in de binnenstad ook nog zogenoemde overtuinen voorkomen, uiteraard. En het is niet zo verwonderlijk dat oudere liberalen wilde gebruiken, en dat er rekken voor paardentuigen dan wel bijvoorbeeld aan het Dal en aan de Slapershaven. Een deze activiteiten kenschetsten als 'gemeente-socialisme': rijwielen en banden boven de stoep werden opgehangen. overtuin ligt vóór een huis, maar tussen die tuin en het huis alles wat van jou is, is van mij en wat van mij is, blijf je af. Maar je kijkt toch wel even op van de vergunning die in 1902 ligt de openbare weg. Het merkwaardige plantsoentje tussen Terug naar ons onderwerp. Naar analogie van de wijncultuur werd afgegeven en waarbij de bewoner van Dubbele Buurt de Gedempte Turfhaven en het Dal behoort daarom aan de zouden we kunnen zeggen: 1905 was een goed nr. 3 het recht kreeg om een kippenhok met ren op zijn stoep huiseigenaren die aan het Dal hun bezit hebben. Hetzelfde zonneschermen-jaar. Het is bijna niet voor te stellen als je te plaatsen! leest wat er in dat jaar opgehangen is. Het Kleine Noord is in Dat er voor Lindestraat nr. 12 een paard mocht worden één klap van aanzien veranderd omdat het huis aan huis (aan gestald is dan al niet zo verwonderlijk meer, te minder omdat • de oostzijde van de straat) van schermen werd voorzien. Maar daar ook een tweewielige- en een vierwielige kar mochten ook het Breed kreeg zo'n metamorfose en incidenteel nog worden gezet. Dat in deze trits van voertuigen een driewieler een aantal andere straten. niet kon ontbreken, ligt voor de hand: de eigenaar kon met een De verklaring voor deze plotselinge massale toepassing ligt in gerust hart zijn bakfiets voor zijn huis plaatsen; het 1 het woord zonnescherm zelf opgesloten. Gemiddeld heeft de parkeergeld werd hem aan het eind van het jaar wel in maand juli 185 uur zon. In 1902 was dat iets meer, namelijk rekening gebracht. 202, terwijl in 1903 de zon slechts 105 uur zichtbaar bleef. Dat er ook vergunning werd gegeven kisten op de stoep Niks aan de hand dus. Maar in 1904 was het raak! 319 uur te plaatsen die dienden als bergplaats voor teer, koolteer, Een tuigenrek aan de gevel, een hoopje sneeuw ervoor; puffen en blazen. En toen de maand mei in het volgend jaar harpuis en lijnolie wekt na het vorenstaande geen Breed nr. 20,1916 meteen al begon met een meer dan normaal aantal zonne- verwondering meer. uren, holde iedereen naar de markiezenfabrikant. Dat bleek De reden dat de stoep voor de bovengenoemde doeleinden een goed besluit, want ook in 1906 was een beetje schaduw werd gebruikt, is meestal dat het bijbehorende huis geen bepalingen over het navullen van het apparaat. Want als dat welkom. Was de zon in 1904 over het hele jaar genomen 1.529 geschikt, dan wel een moeilijk bereikbaar achtererf had. niet was geregeld, had die hele winkelsluiting weinig zin. uur zichtbaar geweest en in 1905 1.541 uur, dan spande toch Dit gold natuurlijk niet voor de café-terrassen. De soms bijna Men verkocht in 1932 op het Grote Noord chocola 'uit de aandoenlijke beschrijving die in de vergunning wordt gegeven muur' maar elders waren later ook films verkrijgbaar en laat ons iets zien van de zorg die men zich getroostte om het kauwgom. In 1963 verscheen aan het Breed nr. 48 zelfs een • geheel aantrekkelijk te maken. Behalve de windschermen, de dameskousen-automaat. Ten behoeve van ons nageslacht tafels en de stoelen vinden we ook vermeld hoeveel moet waarschijnlijk hierbij worden vermeld dat de toen klimplanten of palmboompjes geplaatst zullen worden. verkrijgbare nylon-kousen vaak 'ladderden' en natuurlijk juist Met dit soort wat droog geadministreerde gegevens kan de SHIP op het moment als mevrouw uit moest en de winkels gesloten fantasie soms toch een bescheiden stukje plaatselijke waren. Veelal was het toen nog zo dat men deze kousen thuis historie invullen. maar beperkt in voorraad had, zodat men op een automaat was Nu nog even iets over de vergunningen die werden uitgereikt aangewezen. Met het verbeteren van de kwaliteit van de bij het aanbrengen van automaten. Na de invoering van de kousen en door het toenemen van de welvaart waardoor dames Winkelsluitingswet, die enerzijds de kleine zelfstandige het zich konden veroorloven om meer paren in voorraad te beschermde tegen te lange werktijden en anderzijds de hebben was de vraag naar kousen uit de automaat praktisch bedrijven die met personeel werkten in een gelijke verdwenen. Men komt tegenwoordig derhalve geen concurrentiemogelijkheid plaatste, zonnen ondernemers op vergunning voor het ophangen van zo'n toestel meer tegen. mogelijkheden ook na de officiële sluitingstijd nog zoveel mogelijk klanten te kunnen bedienen.

Verkoop per automaat was de oplossing. Reeds in 1929 PAARDEN, KOEIEN EN VARKENS werden aan de Rodesteen sigaren en sigaretten op een dergelijke wijze verkocht. Natuurlijk was hiervoor weer een Dat nog vrij lang vergunningen werden gegeven voor het vergunning nodig, maar behalve dat waren er ook nog maken van paardestallen, is niet zo verwonderlijk als men in

Praktisch zitje; Grote Oost nr. 35

De pomp op de stoep; Grote Oost nrs. 10 en 12 XV gemeentebestuur. Vaste vergunningen werden volgens de regelen van de Drankwet verleend. Ook hier kreeg de overheid weer een rol van vaderlijke beschermer opgelegd. Toen 'vader' eenmaal goed rolvast was geworden speelde hij BERICHT overeenkomstig art. '' der Verordening VERGUNNING overeenkomstig art. /der Verordening ONDERWERP: zijn aandeel met overtuiging. Resultaat: een pak n° 230 op het bouwen, verbouwen, herstellen en stoopen van n" 230 op liet bouwen, verbouwen, lierstellen en sloopen van MIND E RVV E T vergunningen waar men stil van wordt. Opvallend veel woningen en verdere bijzondere eigendommen in de gemeente woningen en verdere bijzondere eigendommen in de gemeente HOORN, vastgesteld den 27 December 1893, n°. 13 en afge• HOOKN, vastgesteld den 27 December 1893, n". 13 en afge• panden zijn ooit café geweest, bijvoorbeeld omtrent de STOOMWET. kondigd den 19" Februari 1894. kondigd den 19" Februari 1894., gewijzigd bij verordening, Appelhaven de nrs. i, 8, ioa en 23. Voorts in de Appelsteeg, vastgesteld den 31" October 1900 en afgekondigd den op de Vismarkt en later ook in de Grote Havensteeg. Men 1" November d. a. v. Ter voldoening aan bet schreven van den Minister van Laudbouw, noemde vroeger deze omgeving wel 'het warme zuiden', zo Nijverheid en Handel, dd. 10 Januari 1912, No. 114 S, afdeeling Arbeid, hebben van: oh la, la. Andere plaatsen waar van oudsher veel café's, wij de eer U kennis te geven, dat bü ons besluit van O CCX/Z^s %ZV/. BURGEMEESTER en WETHOUDERS van HOORN, waren gevestigd, zijn het Kleine Oost (de nrs. 5,7, 11, 19 en 2. 'Atx a-t , aJ! > 39) het Kleine Noord, het Nieuwland en het Koepoortsplein. — .".'.^ fcggt ... y. - ., AAMi* , HOORN BURGEMEESTER en WETHOUDERS van berichten bij deze aan waarbij vergunning wordt gevraagd tot ^ 7', en ^^v^i. rechtverkrijgenden krachtens de Hinderwet vergunning is verleend Maar het Breed spande de kroon met horecabedrijven op de dc ontvangst der kennisgeving, bedoeld bij arf. 2 i* lid, der bovenaangehaalde verordening, nrs. 1, 5, 21, 27, 31, 2, 30, 32, 42, 44, 48 en 50. De situering en van het daarbij overgelegde bouwplan, waaruit zijn voornemen blijkt tot h>t..42£*£«-t*<. aan de uitvalswegen, dus nabij de stadspoorten, is eigenlijk erg Gelet op het I ake door logisch, temeer omdat men daar ook de stalhouderijen vond ^.U.-.A .?r;S~ ... S . waar bezoekers van buiten hun paard en rijtuig konden uitgebracht rapport, d.d onder medcdeeling dat de pSC .*/./..-.< 4., <. ,y.< * .. .„.,...„„ moet geschieden Hebben goedgevonden: stallen. Een aardige attractie om klanten naar het café te de rooiing welke van hunnentwege door den Gemeente-architect za! worden aangewezen. Krachtens Art. /f~ der bovenaangehaalde verordening, de gevraagde vergunning bij trekken was het geven van cinematograaph-voor stellingen.

ss De firma Le Grand uit Den Haag verzorgde in 1907 iets en behoudens de rechten van derden'te verleenen, ^-.*.^-af., .-A^,*.**.. ./WV. **~:r~r cC^. dergelijks in het Nederlands Koffiehuis aan het Grote Noord HOORN, den JS.f. . 190 Ó. nrs. 2, 4 en 6. Deze activiteit viel kennelijk zo in de smaak dat in 1918 het Koffiehuis plaats moest maken voor een vast Burgemeester en Wethouders voornoemd, :si-l:iiFMFJ->Jh.U ,„ wmiwiiuts bioscoop-theater dat na enige jaren door de familie Wilson, de destijds bekende Hoornse toneelspelers, werd geëxploiteerd. HOORN, den. . /.J.o- ^..^. f. \ga-S. In 1911 werd aan het Grote Noord 37 eveneens een bioscoop Burgemeester en Wethouders \ opgericht, het latere Victoria-theater, terwijl de eigenaar van de goedkope houten ijzerwinkel, Jacob Blokker, terwille van de reclame op het Breed in 1916 een openlucht-voorstelling (Aan den Heer INGENIEUR^" liet geven. Voor het plaatsen van twee palen met een doek en voor het STOOMWEZEN een machine kreeg hij de onontbeerlijke vergunning. Geen Ai vergunning gaf de gemeente aan zichzelf toen er een c/ia volwassen boom op de Noorderveemarkt werd omgezaagd. Er kwam voor drie dagen een groot circus op die plaats te staan het oog vat wanneer de motorisering van het vervoer pas goed De bouw van hokken voor duiven en siervogels kreeg Hoewel het drankmisbruik schrikbarend hoog was, was er en daarvoor moest die iep verdwijnen. Ach ja, zo iets gebeurt is begonnen. We schrijven dan toch al de jaren zestig. Vóór meer aandacht. We vinden van deze activiteit niet veel voor de gemeentelijke overheid weinig reden om corrigerend wel eens: er zijn zoveel vergunningen te vergeven dat je jezelf die tijd werden slechts bij uitzondering bouwvergunningen vergunningen omdat hierbij veel clandestien werd gebouwd. op te treden. Enerzijds omdat de plaatselijke accijns op het wel eens vergeet... voor stallingen van auto's afgegeven maar des te meer voor Het houden van varkens werd nog vrij lang toegestaan. Het gedistilleerd een aangename bron van inkomsten waren en onderkomens van paarden. Niet alleen voor de stal, echter ook Rooms Katholieke wees- en armenhuis deed dat volgens anderzijds omdat men dit geen taak van de overheid achtte. voor 'het stallen' was weer een vergunning nodig. de gegevens nog in 1926 achter Achterom nr. 15. Ook achter Maar tenslotte kon het landsbestuur niet langer afzijdig Dankzij een tijdelijke koemarktvergunning kon men hier Niet zo vreemd overigens omdat het stallen van een paard ook West nr. 28 mochten deze, toch bepaald niet reukloze blijven in de zware strijd die door vele welmenende burgers chocolademelk verkrijgen; Kleine Noord, oude foto berging van mest inhield en dat wilde nog wel eens wat huisdieren, worden gehouden. werd gevoerd om tot beperking van het gebruik van sterke overlast opleveren. We schrijven dan 1946. drank tc komen. De kwalijke gevolgen van het overmatig Met nadere bepalingen in een vergunning kon die overlast wat gebruik van alcoholica waren zo duidelijk zichtbaar dat niet worden beperkt. Volgens de officiële registers werd in 1921 in aan het invoeren van beperkende maatregelen viel te

de Foreestensteeg nr. 1 een ket (= klein soort paard) gestald CAFE S, BIOSCOPEN EN EEN CIRCUS ontkomen. en in nr. 5 kon men een echt paard verwachten. Aan het Ook dat werd een overheidstaak: beteugelen van het misbruik Kleine Oost nr. 21 ging het wat 'beestachtiger' toe want daar Wat beweegt een mens eigenlijk caféhouder te worden? Is het door het afgeven van een beperkt aantal vergunningen, door mochten in 1928 nog vijf paarden, tien koeien en een varken de ogenschijnlijk beperkte vakkennis, is het de even het stellen van eisen waaraan zowel de kastelein als zijn café worden gehouden. De Breestraat gaf in 1907 ook al zo'n ogenschijnlijke gemakkelijke winstmogelijkheid of is het de moesten voldoen, door het uitvoeren van controles op de landelijk beeld te zien, want daar kon men vier koeien en een wens van gezelligheid een broodwinning te maken? Of is het naleving van de eisen. Kortom: de Drankwet werd van kracht. paard aantreffen. misschien de noodsprong van een kleine zelfstandige? Hoewel Belangrijk punt hierin was dat werd bepaald dat voor elke Die veehouderij liep bepaald niet altijd volgens de regels: in de motieven niet helder worden, is het opvallend dat zovelen twee ingeleverde of vervallen vergunningen slechts één de Dubbele Buurt regende het in 1908 klachten, omdat de in Hoorn de neiging hadden een café te exploiteren. Het aantal nieuwe werd uitgegeven. eigenaar van een veestalling zijn ierput niet regelmatig volledige vergunningen, slijterij-vergunningen (verkoop van Zo'n volledige vergunning was een gunst en die werd verleend leegschepte. De koegoot in het pand Binnenluiendijk nr. 3 sterke drank anders dan voor consumptie ter plaatse), bier• in volgorde van plaatsing op de lijst van gegadigden. (thans Huys 1624) werd in 1922 te weinig schoongehouden, verloven, melk-verloven, verloven A, verloven B en hoe die Caféhouders die een zoon hadden lieten die al kort na de terwijl bovendien de mest niet op tijd werd verwijderd. dingen ook in de loop der tijd hebben geheten, is in geboorte op de lijst plaatsen. Een carrière-planning avant la Na de tweede wereldoorlog was het houden van groot vee in vergelijking met de huidige toestand nogal groot. lettre! de binnenstad niet meer gebruikelijk. In 1952 werd weliswaar Vóór de invoering van de Drankwet 1881 stond het een ieder Tijdelijke vergunningen, zoals die tijdens de grote najaars• een aanvraag gedaan om achter het pand Proostensteeg nr. 5 vrij om een café te exploiteren. veemarkt werden afgegeven, waren 'ter discretie' van het BCTtUSPDITS een koeboet te mogen oprichten, maar dat werd geweigerd.

XVI Of welk vergunningenbeleid dan ook. Opvallend was de rol Akte van verlof tot verkoop van alcoholhoudenden, die de gemeente vervulde bij de aankoop van de Cf anderen dan sterken drank. Vrijmetselaarsloge aan de Binnenluiendijk. De Vrijmetselarij F< A IN K W E T. werd door de bezetter verboden en de bezittingen verbeurd verklaard. Alvorens dat kon gebeuren, kocht de gemeente

BI'UÜKMEESTEB en WKTHOUDEBS van fff. echter het logegebouw om het in 1949 weer terug te verkopen aan de vroegere eigenaar. VERGUNNING verlof lot den verkooj» van ulcoltolbcmdcndeti lErank, aodcïeu dan sterken drank-, Iets gecompliceerder verliep de aankoop van de panden

gobruik ter pluutse vun verkoop, WBiU(^,/r ingekomen verzoekschrift van HOORH verklaren,Sat de nev-ensverraeliie ^ *y / s7 vergunning voor ae daar genoemde lokali• t*jJ . voor «001 ml , touwtrekkerij opdracht tot restauratie gaf. teiten,krachtens artikel S6 der "Drankwet bij hun besluit van 17 November 1924 is het gevraagd verlof te verloenen, met ingang van s -van beroep a aj£cj£^T-t&r~ wonende te t C^~e?^-'i-7 , In i960 kocht de gemeente de panden nogmaals en wel voor overgeschreven ten name van Johanna Ju• 2°. Te bepalen, dat het verlof uib!uiU'(ukgi'Ult voor de volgend*1 loot li tuitten) ƒ20.000,-. om vergunning voor den verkoop van sterken drank in het klein dith Reek alhier. <6 In een paar simpele aantekeningen werd hier een stukje uit de HOOR U,17 November 1924. **t-€Ó& &A 6/*< /<,.^ ^/rf^/^fc Burgemeester en Wethouders voornoemd, geschiedenis van de bebouwing tijdens een bewogen periode vastgelegd. Maar ook van de bewoners en van de mensen, van het perceel, kaïia^trnnl huk tin rt Gomooiiot idsnu'd*1 voor do open auidioorighetlen van hot ganOMada huis, vu, behoudens het goed of kwaad, waar ze mee hadden te maken. Voor wie het ijiifti» U», , plaatselijk gemerkt De Sec bepaaldIe daaromtrent bij plaatselijkplaatselijke veverordeningr , voor deu ojKinbaren wt'g bij dat huis. lezen wil zijn de dossiers met vergunningen, aanschrijvingen, an gelegen aan aldaar; Gtidaan te jffife. ontheffingen, verloven en gelastingen het meebeleven van de historie van onze stad. Er is in vastgelegd wat zich in een Overwegende, dat het ingevolge art. 4 der Drankwet voor deze Gemeente vastgestelde c maximum-aantal der vergunningen voor den verkoop van sterken drank in het klein is overschreden; Burgemeester en Wethouders van bepaalde sector van het stedelijk leven gedurende tachtig jaar HOOHN verklaren, dat de nevensvermelde heeft afgespeeld. Het gaat over vragen en antwoorden, over Overwegende, dat echter ingevolge het bepaalde in het tweede lid van art. 5 der Drankwet vergunning voor de daar genoemde lok&li teiten, krachtens artikel 26 der Drank• verlenen en weigeren, over burgers en hun bestuurders. bij schriftelijke, onderteekende verklaringen afstand is gedaan door '^C'. • /f-t<-y wet, bij hun besluit van 10 April 1928 Kortom: over een stad. is overgeschreven ten name van J.Heek- Pzfc Een levende stad. alhier AastoBkeaingen 1 en (?. A. d/^L&r HOOR IJ, 10 April 1928. jurgemeeater en oethouders voorno« Over HOORN. f van de bij besluiten van en ^ Jt£si^*^*. *J (ï-

verleende en te hunnen name staande vergunningen voor den verkoop van sterken drank in het klein;

Overwegende, dal geene wettelijke bezwaren bestaan tegen het verleenen der vergunning m Vezoek wijziging akte De 3ec,r van vóór 1 Mei 1904 verleende vergunning. en ook bij hen geene bedenkingen zijn gerezen;

Aa* Gelet op de DRANKWET; OORLOG EN VREDE Heeren Burgememter en Wethouder* der , .BESLUITEN: Om in de eerste wereldoorlog het hoofd te kunnen bieden aan gemeente ,

Het kaaspakhuis van Grote Oost nr. 9 werd in 1943 in gebruik Kodenen waarom hij Uw college beleefd verzoekt in zijne akte genomen als schoollokaal voor de HBS en het daarnaast rgnnning en het hierbygaand afschrift de Volgens art. 59 der Drankwet gelegen pand werd als noodwoning voor geëvacueerden ichte w-yxiging aan te brengen. ingericht. 't Welk doende enz. Kleine gebeurtenissen allemaal; de grote onttrokken zich nogal nadrukkelijk aan het gemeentelijke vergunningenbeleid.

XVII i

'«<;

•

it "(4 • ('

XVIII Luchtfoto 1948 ERKEN MET ONDERDELEN e e t7eEEUWSE PILASTERHALSGEVEL 8e EEUwASE LUSTGEVEL 8 EEÜWSE KLOKGEVEL ]9 EEUWgE ARBEIDERSWONING

F R ö NTOvt- <

PILASTER

OAW«*

AA* IZSTiTUK Her oeiL DE BO£UF ST(?£K ra I9e EEÜWSE T-RAMEN l?« EB UWE 8 r KftulSKOZ.UN 8 EEUWS

BOVEN tfCH

PUK fie-££bvssE KUNST

l9»EEv>Vvse AR8BPËR filDOfN STANDER SO/TEHRMN

GROTE OOST 82- KERKSTRAAT RAMEN 32 NIEUWSTRAAT 21

ZUIL MET

BOOGT ROMMEL ; > ~ " N FRIES GEKOPPELD KOZ'JN ANKERS. MET ROLWERKORNAhENT CANNELURES KORBEEL DWARS D WC FESTOEN

FRONTOTV

KAPtT€EL

SCHILDDAK H ALSG^VEL HOEKLISEE NJ HOOFDGESTEL HOUTS KELET LEVENSBOOM HANSARDEDAK PENANT

KRUfSKERK F R I E S ^£T_ :^EZZ TUITGEVEL

VOUJUT

SCHIP

PENANT

SPAA^?LD^ TENTOAK TRANSEPT TRAPOEVEL WOLF DAK METOOP EN TRIGLIEF VOLUUTCONSOLE ZADELDAK

362 DOORLOPEND PRIVAAT Privaat (dit is gelegenheid voor afvoer van KORBEEL Ook: karbeel; schuine schoor (steun) ter verstijving SPAARVELD Uitgespaard, verdiept gedeelte van het muurvlak Verklaring van begrippen en faecaliën*) met of zonder waterspoeling (in het laatste geval spreekt (versteviging) tussen muurstijl (verticale balk) en de hierop (zie bijvoorbeeld Breestraat nr. 13). men van spoelprivaat of wc, watercloset) dat in verbinding staat liggende balk. SPRUIT Zijtak of tak van een buis of pijpleiding; rioolleiding van vaktermen met een beerput of rechtstreeks is aangesloten op het gemeentelijk KROMMER Kromhout (kromgegroeid hout) dat wordt toegepast in niet te grote wijdte. rioleringssysteem; dit in tegenstelling met het privaat met wisselton- dakkappen. TENTDAK Ook: paviljoendak; een niet te steil dak dat gevormd systeem. KROONLIJST Bovenste lijst van een hoofdgestel*, boven het fries*, in wordt door vier in één punt samenkomende driehoekige schilden DRANKVERLOF De Drankwet van 1881 kende de vergunning voor de het algemeen ter beëindiging van een gebouw aan de bovenzijde (schuine dakvlakken). verkoop van sterke drank in het klein (dat wil zeggen in hoeveel• (vaak als lijst-, dakgoot), ook aan poortjes en kasten. TRANSEPT Dwarsschip; dwarspand van kruisvormige kerk heden van minder dan twee liter). De Drankwet van 1904 kende de LEVENSBOOM Eigenlijk 'boom uit de hof van Eden, de boom des (bijvoorbeeld Oosterkerk). DOOR J.M. BALTUS vergunning voor de verkoop van sterke drank in het klein (echter nu: levens'; gesmede versiering in het bovenlicht van een deur in de vorm TRANSPARANT Lichtbak met een opschrift boven of bij een deur; minder dan tien liter), en verder het verlof voor de verkoop van van een boom; men spreekt ook van levensboom als het ornament ook: gedrukte afbeelding of mededeling op een doorschijnende andere dan sterke drank, namelijk a. alcoholhoudende drank anders niet bepaald als boom te herkennen is. ondergrond. dan sterke drank (het zogenaamde bierverlof) en b. alcoholvrije drank LISEEN Decoratieve verticale smalle pijler, uitgemetseld op de gevel TRAPGEVEL Gevel waarvan de (met de achterliggende schuine (het zogenaamde melkverlof). De Drankwet van 1931 onderscheidde (ook wel pilaster genoemd); ook op de hoeken van het gebouw, dakvlakken opklimmende) toplijnen op de wijze van een trap a. de volledige vergunning voor de verkoop van sterke drank in het vaak blokvormig, men spreekt dan van: hoekliseen. (zie bijvoorbeeld gebroken zijn; de bovenste trap is meestal met een gemetselde klein (minder dan tien liter), de tapvergunning, eenzelfde als a. maar Grote Oost nr. 6). toppilaster versterkt; tegen de andere trappen die met natuurstenen AANSCHRIJVING Geschreven of gedrukt stuk van overheidswege dat dan alleen voor gebruik van drank ter plaatse; de slijtvergunning, LIJNBAAN Touwslagerij; bedrijf waar touw wordt vervaardigd, platen zijn bedekt, zijn soms ornamenten aangebracht die vleugel• een mededeling inhoudt of (in de zin van de Woningwet van 1901) een eenzelfde als a. maar dan alleen voor gebruik van drank elders; de met zeer langwerpige bedrijfsgebouwen. stukken worden genoemd (zie bijvoorbeeld het St. Jansgasthuis aan bevel gericht tot de eigenaar van een woning om de nodige hotelvergunning, voor verkoop alleen aan logeergasten en gebruik MANSARDEDAK Eigenlijk: Mansard-dak, genoemd naar de Franse het Kerkplein); trapgevels worden al in de late Middeleeuwen verbeteringen aan de woning aan te brengen, bijvoorbeeld de afvoer door hen ter plaatse; de sociëteitsvergunning voor verkoop binnen de bouwmeester Fr. Mansard (1598-1666); bij dit dak is het gebint gebouwd en worden opgevolgd door hals- en klokgevels. voor regenwater in verbinding te brengen met het gemeenteriool. sociëteitsruimte en gebruik ter plaatse en dan nog het verlof A voor (driehoekig samenstel van balken) 'gebroken' tot een steil TRAVEE Ruimte- of wandeenheid, begrensd door pijlers, steunberen AFWOLVEN Ook aanwolven; veranderen van de dakvorm waarbij de zwak-alcoholische dranken (minder dan 15 %) en verlof B voor trapeziumjuk en hierboven zeer weinig hellende benen, waardoor niet of lisenen* en dergelijke; ook: eenheid als middel om de lengte, nok van een zadeldak* wordt ingekort en niet meer doorloopt alcoholvrije dranken. In de Drank- en horecawet van 1964 worden te lage, goed te verlichten dakkamers ingebouwd kunnen worden; breedte of diepte van een gebouw aan te geven, namelijk de afstand tot de gevel, waardoor een driehoekig, hellend schild ontstaat drankverloven en -vergunningen minder uitdrukkelijk gepreciseerd. ook wel gebroken kap genoemd. tussen twee opeenvolgende steunpunten (een huisgevel van drie van nok tot gevel. DWARSKAP Dakkap waarvan de nok parallel loopt aan de voorgevel MENAGEWATER Vuil water afkomstig van keukens en dergelijke. traveeën is 'drie vensters breed'). ALKOOF Klein vertrekje dat in een grotere kamer uitkomt en daarvan (zie onder andere Grote Oost nr. 16). MIDDENRISALIET Zie: risaliet. VERLAAT Schutsluis; ook: inrichting voor lozing of afvoer van water. is afgescheiden met een dubbele deur of een gordijn, meestal zonder ECLECTISCHE STIJL Ook: eclecticisme; stijl of stroming in de kunst MONUMENTEN Alle vóór ten minste vijftig jaar vervaardigde zaken, VLUCHT Op vlucht gebouwd; bouwwijze waarbij een gevel enigszins eigen uitgang of venster, gewoonlijk tot slaapvertrek ingericht. waarbij gestreefd wordt om verschillende stijlen en motieven en alle terreinen, welke van algemeen belang zijn wegens hun vooroverhellend wordt gebouwd; mogelijk voortgekomen uit de AMOVEREN Slopen, verwijderen. bijvoorbeeld uit Gotiek, Renaissance en Barok of van andere over te schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun volkskundige houten-huizenbouw met overkragende verdiepingen: bij de ANKER Gesmeed ijzeren houvast om constructiedelen (muren, nemen of te versmelten tot een nieuw geheel; het eclecticisme heeft waarde, en wegens de aan die zaken en terreinen verbonden geschied• verstening van het houten huis paste men de gevel aan aan het balken, stijlen) te bevestigen en tegen uitwijken te vrijwaren; bestaat gedurende een groot deel van de 19de eeuw de bouwkunst beheerst. kundige herinneringen. Men spreekt van beschermde monumenten aanwezige houtskelet*. Functionele overwegingen spelen wellicht ook uit twee delen: de veer die aan een kant van een oog is voorzien, en de FAECALIËN (menselijke) uitwerpselen, feces. als ze zijn ingeschreven in een Monumentenregister, na plaatsing op een rol: bescherming tegen inwatering en bij het hijsen van koopwaar; sleutel die door het oog gestoken, tegen het muurwerk o.i.d. aandrukt; FESTOEN Versiering aan de voorgevel in de vorm van een slinger, de door een Monumentenraad vastgestelde ontwerplijst. Men het op vlucht bouwen heeft ook een esthetisch effect: het wijkend de sleutel kan in allerlei vormen gesmeed zijn, bijvoorbeeld als meestal met bloem- of fruitmotieven; vooral in de 17de eeuw onderscheidt rijks-, provinciale en gemeentelijke monumenten. perspectief, het kleiner lijken van hoger gelegen geveldelen wordt jaarcijfer. toegepast (zie onder andere Kerkstraat nr. 1). OM NIET Voor niets, kosteloos. enigszins vermeden. Na circa 1850 wordt in Nederland 'te lood' (dat ARCHITRAAF Hoofdbalk van het hoofdgestel* van een gebouw, rust FRIES Verticaal vlak in een hoofdgestel*, tussen architraaf* en ONDERPUI Onder pui wordt verstaan de voorgevel van een is: loodrecht omhoog) bouwen verplicht gesteld. op de kapitelen der zuilen en draagt het verdere lijstwerk (namelijk kroonlijst*; ook: horizontale band met metselmozaïek of andere bouwwerk, in het bijzonder het benedendeel ervan; indien een VOLUUT Zandstenen versiering met spiraalmotief (zie onder andere fries* en kroonlijst*); ook: omlijsting van een deur- of raamkozijn. versiering, dienend om een muurvlak aan de bovenzijde te begrenzen; puibalk* aanwezig is, noemt men het gedeelte daaronder wel Grote Noord nr. 50). BEELDBEPALEND Waardering voor panden binnen het beschermde ook: strook boven langs de lambrizering van een vertrek of boven• onderpui; deze onderpui is vaak van ander materiaal (meestal hout) WISSELTON Ton voor faecaliën* die door de gemeente werd geplaatst stadsgezicht* die niet zijn geregistreerd als beschermd monument* aan een vaas. gemaakt dan het (gemetselde) gedeelte erboven. in een privaat; de ton werd één, zo nodig twee keer per week maar een mede-bepalende waarde hebben voor het karakteristieke, FRONTON Deur-, raam- of gevelbekroning, vaak in de vorm van een OVERTOOM Dubbel hellend vlak (onderheide planken vloer) op een gewisseld voor een schone ton. historische aanzien van hun omgeving; ze zijn als zodanig aangegeven driehoek (zie onder andere oude St. Jansgasthuis aan het Kerkplein), dam of een kade tussen twee wateren waarover kleine vaartuigen De door de gemeentelijke reinigingsdienst verzamelde faecaliën en op de historische kwaliteitskaart die het beschermde stadsgezicht in ook wel segmentvormig (Grote Noord nr. 1) of doorbroken (poortje gehaald worden met behulp van windas en losse of vaste rollen (palen) dergelijke werden eigendom van de gemeente. beeld brengt; ook de aanduidingen structureel gaaf bepalend of beeld- Claes Stapelshofje). die men onder het vaartuig legt; een overtoom was aanwezig bij WOLFDAK Dakvorm waarbij de nok van het zadeldak* wordt ingekort ondersteunend worden gebruikt. GEKOPPELD KOZIJN Kozijn waarin de kozijnen van meer dan één vaarwaters van verschillend peil waar geen schutsluis was. en niet meer doorloopt tot de gevel, waardoor een driehoekig, hellend BESCHERMD STADSGEZICHT Deel van een stad waarvan het historisch vensters zijn verenigd, bijvoorbeeld bij een drielichtsvenster zijn de OVERWELVEN Overkluizen; met een gewelf overdekken, bijvoorbeeld schild (dakvlak) ontstaat van nok tot gevel; komt vaak voor als een karakter nog waarneembaar is doordat een groot deel van de kozijnen van drie smalle vensters naast elkaar gekoppeld. bij het dempen van een gracht waarbij een rioleringssysteem blijft oorspronkelijke topgevel is gewijzigd in een lijstgevel (zie bijzondere historische kenmerken nog bewaard is gebleven. De HALSGEVEL Gevel te herkennen aan de twee hoeken van 90 graden gehandhaafd. bijvoorbeeld Rodesteen, richting Kerkstraat); vaak hebben de pannen Monumentenwet van 1961 omschrijft het als een groep van aan de top die opgevuld zijn met zandstenen klauwstukken* PENANT Ook: muurdam; smal deel van de muur tussen de vensters en van het wolfdak een andere kleur dan die van de overige dakvlakken, 'onroerende zaken hieronder begrepen bomen, wegen, straten, (zie onder andere Grote Oost nr. 38); de meeste halsgevels zijn andere muuropeningen. soms zijn ze geglazuurd. Zie ook afwolven*. pleinen en bruggen, grachten, vaarten, sloten en andere wateren, tussen circa 1700-1750 gebouwd. PRECARIORECHT Recht voor het hebben van voorwerpen onder, ZADELDAK Dak bestaande uit twee tegenover elkaar geplaatste welke met één of meer tot de groep behorende monumenten een beeld HOEKLISEEN Zie: liseen. boven of op gemeentegrond of -water voor de openbare dienst dakvlakken (bijvoorbeeld bij trap-, hals- en klokgevels). vormen dat van algemeen belang is wegens de schoonheid of het HOUT SKELET Houten balken en kolommen (palen) die het geraamte bestemd; bijvoorbeeld benzine- of pompinstallaties, niet of wel tot karakter van het geheel'. In 1970 is een deel van de historische van een bouwwerk vormen. reclame dienende voorwerpen (bijvoorbeeld uithangtekens), licht• binnenstad van Hoorn als beschermd stadsgezicht aangewezen. Een HOOFDGESTEL Ook: entablement, tafelment; breed, horizontaal installaties, zonneschermen, spandoeken, luifels, erkers, balkons Waar in de tekst staat 'ontheffing van artikel...' wordt bedoeld aanvraag tot aanwijzing van een groter deel is nog niet gehonoreerd. lijstwerk, naar klassiek voorschrift bestaande uit architraaf*, enzovoort. een ontheffing van een artikel uit de bouwen woningverordening BOOGTROMMEL Vulling van een hoogveld, vooral boven portaal• fries* en kroonlijst*. PUIBALK Zware balk (soms geprofileerd) die de (houten) onderpui* van 1905. ingangen en vensters (zie: het Doelengebouw in de Achterstraat). INGEZWENKTE HALSGEVEL Zie: klokgevel. scheidt (van het metselwerk) van het bovengedeelte van de pui; de CANNELURE Gootvormige groef in zuilen (vooral het Dorisch en INSTEEK Klein vertrek dat in een reeds bestaande hogere ruimte, puibalk heeft een constructieve functie in het houtskelet. Ionische type) of pilasters*. vooral in een voorhuis, is ingetimmerd. PILASTER Zie: liseen. CARTOUCHE Omlijst schild waarop wapens of inscripties KADIJK Ook: kaaidijk; smalle, lichte dijk. RISALIET Over de volle hoogte uitspringend gedeelte van een gevel; zijn aangebracht; kan ook de omlijsting van een rond of ovaal KALF Zie: deurkalf. men onderscheidt middenrisaliet en hoekrisalieten (zie bijvoorbeeld venstertje zijn. KLAUWSTUK Zandstenen versiering, aangebracht in de hoeken Achterom nrs. 9,11). CHARTER Geschreven stuk dat de een of andere verklaring of van 90 graden aan de top van een halsgevel* (oorspronkelijk in de ROLWERKORNAMENT Versiering in de vorm van een krullende band overeenkomst bevat; ook: oorkonde, in het bijzonder oorkonde vorm van een dierenklauw). die uit perkament of leer gesneden lijkt (zie onder andere het betreffende verleende of erkende rechten of vrijheden. Kenmerkend KLOKGEVEL Gevel waarvan de top de vorm van een klok heeft Doelengebouw in de Achterstraat). voor een charter is dat de tekst geschreven is op perkament en met en dus de hoeken van 90 graden mist die kenmerkend zijn voor de SCHILDDAK Dwars op het huis aangebracht daktype met hellende een zegel is bekrachtigd. halsgevel*; dit geveltype werd gebouwd tussen circa 1660-1790; een uiteinden; het dak wordt gevormd door twee driehoekige schilden CONSOLE Stenen of houten steun onder bijvoorbeeld een balk, andere benaming is: ingezwenkte halsgevel. (Zie bijvoorbeeld Grote (schuine dakvlakken) aan de smalle zijden en twee trapeziumvormige fries* of beeld. Noord nr. 1.) aan de lange zijden. DEURKALF Houten balk boven de deur, die de deur scheidt van KOLK Waterplas; ook: gegraven waterloop met de kade erlangs en de SLEUTELSTUK Langwerpig, plat stuk hout dat op een muurstijl rust het bovenlicht (het raam erboven), soms versierd (zie bijvoorbeeld bebouwing; ook: ruimte tussen sluisdeuren. en zo het draagvlak van de liggende moer- of zolderbalk erboven Binnenluiendijk nr. 3). vergroot.

363 GESCHIEDENIS VAN HOORN Hoorn, 1974. 134 p., ill. HOORNSE MONUMENTEN ALGEMEEN Literatuuroverzicht Marie, Raymond van. Hoorn au moyen-age: son histoire et ses Abbing, CA. Beknopte geschiedenis der stad Hoorn en verhaal van Arkel, G. van en A. W. Weissman. Noord-Hollandsche oudheden, institutions jusqu' au début du 16e siècle. La Haye, 1910. 159 p. de stichting, voltooi jing en verf raai jing van de Groote Kerk tot op den uitgeg. vanwege het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap te brand, die haar vernielde op den 3den augustus 1838. Hoorn, 1839. Peteri, W. Overheidsbemoeiingen met stedebouw tot aan den Vrede Amsterdam: eerste stuk, 1891. 118, 26 p., ill. van Munster. Alkmaar, 1913. 293 p., ill. Hoorn: p. 61-80. Gestencilde heruitgave: Hoorn, 1978. Proefschrift. Betreft o.a. Hoorn. Baltus, J. M. Geveltypen in Hoorn: een aanzet tot inventarisatie. SAMENGESTELD DOOR PIET BOON Abbing, C. A. Geschiedenis der stad Hoorn, hoofdstad van Pijning, L. W. Hoorn 1974: het ontstaan en de ontwikkeling van Oud-Hoorn, ie jrg. (1979), p. 71-75, UI. West-Vriesland, gedurende het grootste gedeelte der xvn en xvin Hoorn. Hoorn, 1974. Ongepag., ill. Baltus, J.M. Zuilen en pilasters te Hoorn. Oud-Hoorn, ie jrg. (1979), eeuw, of Vervolg op Velius Chronyk, beginnende met het jaar 1630, Scriptie. p. 23-25, ill. voortgezet tot op het jaar 1773. Hoorn, 1841-1842. 2 dl., ill. Renckens, B. Hoorns historie (artikelenreeks in Noordhollands Berg, Herma M. van den. De Nederlandse Monumenten van Boer, D.E.H. de. Hoorn 1464, een begin. Leiden, 1969. 92 p. Dagblad 23-8-1974 t/m 13-9-1980). Geschiedenis en Kunst...: deel vm: De provincie Noord-Holland: Doctoraalscriptie. Room, H. J. Vervolg op de kroniek van Hoorn; naar officieele bronnen tweede stuk: Westfriesland, Tessel en Wieringen. Amsterdam, INLEIDING Borger, G. J. De oudste topografie van Hoorn: de wording van een bewerkt. [Hoorn, 1931]. 104 p., ill. 1955. 270 p., ill. stad. West-Frieslands Oud en Nieuw, 45 (1978), p. 7-19, ill. Ongew. herdr.: Arnhem, 1971. [Rijp, Feyken]. Chronijk van de vermaarde zee en koopstad Hoorn Hoorn: p. 105-173, pl. XLV-LXXXIV. Het hierna volgende overzicht van literatuur die verband houdt met Bosma, G. G. Proeve ener bibliografie betreffende historie en beginnende ... Hoorn, 1706. 464 p., ill. het onderwerp van deze uitgave, is in drie categorieën onderverdeeld. plaatsbeschrijving van Hoorn. [Z.pl.]. 1968, 93 p. *Hoorn's stedeschoon; in 65 afbeeldingen. Hoorn, [z.j.]. 36 p. Saaltink, H. W. Hoorn in kaart: 'Vier eeuwen Hoornse In de eerste plaats vindt de lezer vermeld een selectie uit de literatuur Braasem, W. A. [en] H.O. J. de Ruyter de Wildt. Hoorn. Nederlands/ stadsplattegronden'. [Hoorn, 1981]. 152 p., ill. Kerkmeijer, J. C. De historische schoonheid van Hoorn, 5e dr. over Hoorn's geschiedenis in het algemeen. Zij die door het lezen English/Deutsch/Francais. Hoorn, 1973. 64 p., ill. Amsterdam, 1946. 107 p., ill. en bekijken van deze uitgave belang gaan stellen in de historie van Snellebrand, J. A. Geschiedenis der Kerkhervorming te Hoorn. iedr.: 1941. Heemschut-serie,dl. 10. Hoorn, maar ook zij die al geïnteresseerd waren, kunnen dit Braasem, W. A. [en] H.O. J. de Ruyter de Wildt. Hoornse Hoorn, 1866. 234 p. beschouwen als een eerste wegwijzer. herinneringen: van dingen die voorbij zijn in een oud Zuiderzeestadje. Kerkmeijer, J.C. Hoorn: korte beschrijving van de schoonheid dezer Stilma, Lize. Hoorn in zakformaat = Hoorn in pocketsize. De twee andere categorieën hebben betrekking op monumenten Hoorn, 1972. 189 p., ill. stede. Hoorn, [c. 1942]. 36 p., ill. Baarn, 1963. 111 p., ill. (in de ruime zin) in de Hoornse binnenstad. Deze categorieën Braasem, W.A. [en] H.O. J. de Ruyter de Wildt. Toen Hoorn nog Loosjes, A. Noord Holland in beeld. Amsterdam, [c. 1926]. 348 p., ill. betreffen respectievelijk werken, waarin meerdere Hoornse Velius, Theodorus. Chronijk van Hoorn ... 4e dr. met aant. verm. oud-Hoorn was...: beelden uit een verklonken verleden (1800—1950). monumenten worden behandeld en publicaties waarin aandacht door Sebastiaan Centen. Hoorn, 1740. 812 p., ill. Saaltink, H. W. Monumentenzorg in de 19e eeuw. Oud-Hoorn, Hoorn, 1980. 245 p., ill. wordt besteed aan één of hooguit enkele gebouwen. iedr.: 1604. Hiervan een facsimileuitgave: Hoorn, 1979. 2e jrg. (1980), p. 46-48, ill. Het grootste gedeelte der vermelde publicaties bevindt zich in de Brouwer, W. Uit Hoorns historie (artikelenreeks in Dagblad voor Westerop, R. Hoorns buitensingel in rijm beschreven. Saaltink, H. W. Van oude huizen en nog wat. Oud-Hoorn, 3e jrg. bibliotheek van de Archiefdienst Westfriese Gemeenten en is in de West-Friesland 5-10-1955 t/m 10-4-1956). Hoorn, 1728. 121 p., ill. (1981), p. 6-9. studiezaal van deze Archiefdienst te raadplegen. Voor werken, die Dierendonck, J.E. van. Hoorn van zee- tot landstad: een studie over Fotomech. herdr.: Alphen a/d Rijn, 1971. daar niet aanwezig zijn, is een * geplaatst. Deze titels zijn afkomstig Stichting Stadsherstel Hoorn: 1972-1979. Hoorn, 1979. [8 p.], ill. het ontstaan en de kenmerken van de centrale functie van Hoorn. uit de 'Proeve ener bibliografie betreffende historie en Zwaan, J. Oude prentkaarten vertellen over Hoorn, 3e dr. Hoorn, 1948. 120 p., ill. Verslag van de Commissie genoemd in artikel 2 van de verordening op plaatsbeschrijving van Hoorn' van G. G. Bosma of uit de jaarlijks in Alphen a/d Rijn, 1971. [78 bi.], ill. Proefschrift. de monumenten in de gemeente Hoorn inzake de vaststelling van een 'West-Friesland's Oud en Nieuw', bundel van het Historisch ie dr.: 1969. monumentenlijst. Hoorn, 1929. 9 p. Genootschap Oud West-Friesland, opgenomen 'Bibliografie van Doesburg, J. J. West-Frieslands hoofdstad in vroeger eeuwen. West-Friesland'. Hoorn, 1898. 110 p. Voorlopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst: deel v, 1: de provincie Noordholland (uitgezonderd Esser, S.H. A. Gids voor Hoorn. Amsterdam, [1924]. 48 p., ill. Amsterdam). Utrecht, 1921. 416 p. Gonnet, C. J. Inventaris van het archief der stad Hoorn. Hoorn: p. 199-223. Haarlem, 1918. 552 p. *Vürtheim Gz., J. J. Navorschingen omtrent oude gebouwen. Gulik, J. v.d. en G. v.d. Zei. Hoorn in oude ansichten. Navorscher, dl. 1 (1916), p. 21-22, dl. 2 (1916), p. 376-383, dl. 3 Zaltbommel, 1978. 76 p., ill. (1917), p. 101-107 en dl. 4 (1919), p. 289-297. Gulik, J. v.d. en G. v.d. Zei. Hoorn in oude ansichten deel 2. Zaltbommel, 1979. [156 p.], ill. Havard, Henry. La Hollande pittoresque: voyage aux villes mortes du Zuiderzée. Paris, 1874. 403 p., ill.

Hoorn 600 jaar stad 1357-1957: West-Frieslands Oud en Nieuw, 24. Hoorn, 1957. 225 p., ill. Jong, Joop de ... [e.a.] Onder regenten: een onderzoek naar de elite in drie Hollandse steden in de eerste helft van de achttiende eeuw. Utrecht, 1979. 300 p. Doctoraalscriptie.

Kerkmeijer, J. C. Gids voor Hoorn. Hoorn, 1930. 53 p., ill. Kerkmeijer, J.C. Gids voor Hoorn. Hoorn, 1937. 60 p., ill. Kerkmeijer, J.C. Gids voor Hoorn. Hoorn, 1946. 40 p., ill. Koster, P. Hoorn in de Middeleeuwen: de economische ontwikkelingsgang van een Westfriesche stad. Amsterdam, 1929.134 p. Proefschrift.

Kroon Pzn., H. en F. Kapteyn. Nieuwe kroniek van Hoorn: geschiedenis van Westfrieslands hoofdstad, van haar ontstaan tot op onze dagen, naar officieele bronnen bewerkt. Hoorn, 1891. 199 p., ill.

Leiker-Kooymans, Tine. Straatslijpen in Hoorn: wandelingen in een oude stad met straatnaambordjes als wegwijzers.

364 HOORNSE MONUMENTEN IN HET BIJZONDER Kerkmeijer, J. C. Restauratie der Noorderkerk te Hoorn. Hoorn, 1929. [20 p.], ill. Bronvermelding Akerlaken, A. van. Het St. Pietershof te Hoorn: eerste stuk. Kerkmeijer, J. C. De Waag te Hoorn en Hendrik de Keyser. Het huis Hoorn, 1873. 54 p. oud en nieuw, 9e jrg. (1911), afl. 8, p. 235-246, ill. Alleen het eerste stuk is verschenen. Kerkmeijer, J. C. Het West-Friesch Museum te Hoorn. Het huis oud Bestek en voorwaarden van het bouwen van een kerk met toren te en nieuw, 6e jrg. (1908), p. 181-187 en 272-279, ill. Hoorn. Hoorn, [c. 1880]. 61 p. Betreft de Grote Kerk. Kerkmeijer, J. C. Het West-Friesch Museum te Hoorn. Het huis oud Archiefdienst Westfriesegemeenten: en nieuw, 10e jrg. (1912), p. 249-265 en 297-305, ill. gemeentelijke monumentenlijst 1929 Boer, W. J.C. Lasserij-kachelsmederij Ph. Visser 1919-1981. lijst van onroerende monumenten in de Gemeente Hoorn 1961 Oud-Hoorn, 3e jrg. (1981), p. 34-35, ill. Knaap, J. P. H. van der. Oosterkerk, teken van tegenspraak. met vijf aanvullingen Hoorn, 1976. 237 p., ill. *Dorhout, U. G. Het Sint Pietershof te Hoorn. Het huis oud en nieuw bouwvergunningen Korpershoek Jr., K. Om en in de Oosterkerk. Oud-Hoorn, ie jrg. drankvergunningen en -verloven (I930)3 P- 18-24, ui. (i979)>P- 43-46, ill. raadsstukken Dorhout, U. G. Westfriesche poorten en poortjes (voorheen en thans). notulenboeken B. en W.-vergaderingen Het huis oud en nieuw, 15 (1917/18), p. 153-165 en 169-175, ill. Kort overzicht van de geschiedenis der gebouwen bij het huisnummerwijzigingen Departement van Justitie in gebruik ... [Z.pl.], 1912. [6 bl.]. kaartsysteem gemeentelijke aankopen Faber, J. G. A. Het R.K. Wees- en Armenhuis te Hoorn. Artikel in: ? Doorslag van getypt manuscript. [Z.pl., c. 1850]. 31 p. Archief Vereniging Oud-Hoorn: Linse, H. Het Ziekenhuis te Hoorn. Bouwkundige bijdragen, dl. xvi Godefroy, Jan. Kunst-historische bouwwerken uit vroeger tijd: iv. notulenboeken 1917-1956 (1867), st. 2, kol. 127-134. De Waag te Hoorn. Het Zoeklicht, maandelijks studieblad voor adressenlijst 1981 burgerlijke- en waterbouwkundigen, 2e jrg. (1916), no. 3, p. 19, ill. *Loosjes, A. De Doelen te Hoorn. Buiten (1920), p. 298, UI. omschrijving monumenten gevelstenen, eerste steenleggingen Grégoire, Jan. Hoorn. Opgang: geïllustreerd weekblad, 4e jrg. (1924), *Loosjes, A. De gebouwen der Oost-Indische Compagnie, de kamer programma's rondleidingen p. 786-792, ill. Hoorn. Buiten (1918), p. 154-155, ill. Heel, P. Dalmatius van. De statie der minderbroeders te Hoorn. *Loosjes, A. Het St. Pietershof te Hoorn. Buiten (1917), Openbare Werken Hoorn: Rijswijk, 1947. 80 p., ill. p. 118-119, ill. overzicht verleende bouwvergunningen in de jaren 1940-1963 doorW.H.Wessel Hoeven, F.H. G. van der. Excursie naar Hoorn 16 Juni 1902. *Loosjes, A. Het voormalige Oude Vrouwenhuis of St. [Alkmaar, 1902]. 15 p. Geertenklooster te Hoorn. Buiten (1920), p. 418-419, ill. Overige bronnen: adresboeken 1912, 1920, 1928, 1964 Hoogeveen, Leo. Kerkplein 38: schoolgebouw uit 1911 valt onder *Meindert, H. Oosterkerk in Hoorn in vervallen toestand. De slopershamer. Oud-Hoorn, ie jrg. (1979), p. 58-62, ill. Hoeksteen, 4 (1975), p. 35-38. Opmeting straat-wanden 1944-1945: Hoogeveen, Leo. Het Kleine Noord 'Oud-Hoorn' 2e jrg. (1980), p. Mulder, T.R. Het Statencollege in Hoorn: Westfries Museum. Ferd.B. JantzenF.Gzn 41-44, UI. Noordholland, 4e jrg. (1959), p. 84-90, ill. Jac.Bot J. C. Spek Hoogland, C. Gedicht op het sloopen der verbrande en het bouwen N. Herinnering aan den noodlottigen brand van de Groote Kerk te H. J. Cramer der nieuwe Groote Kerk te Hoorn van 1881 tot 1883. Hoorn op den 3 Augustus 1838. Hoorn, [1838]. [6 p.]. [Hoorn, 1884]. 17 p. *Oosterpoort, De, te Hoorn (1578). Eigen Haard (1888), Straatnamen en straatgeschiedenis: gedeeltelijk naar gegevens van Hoorn: stad en platteland: huizen van Kleine Noord en 't Keern. p. 216-218, ill. B.Renckens (zie: Literatuuroverzicht) Het Peperhuis, jaargang 1980. Enkhuizen, 1980. 60 p., ill. Overblijfsels van bouwen beeldhouwkunst te Hoorn. Bijdragen voor Janse, H. en S. de Jong, Het Timmermans-Gildehuisje. Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde (183-?), p. 29-42, ill. Kaarten : West-Frieslands Oud en Nieuw, 38 (1971), p. 108-118, ill. Gemeente Hoorn: Historische kwaliteitskaart 1979 Rem, Simon. Historie Oostereiland. [Hoorn], 1976. 10 p. Kadaster te Alkmaar: kaarten 1823 Jong, S. de. De gebouwen van het Sint Pietershof in Hoorn: ontstaan, Restauratie der Remonstrantse Kerk te Hoorn. Hoorn, Rijksdienst Monumentenzorg: Overzichtskaart 1945 ontwikkeling en restauratie. [Hoorn, 1973]. 32 p., ill. [19-?]. [8 p.], ill. Verscheen ook in: West-Frieslands Oud en Nieuw, 40 (1973), Foto's: P- 93-123. Ruyterman, K. De Grote Kerk te Hoorn. West-Friesland's Oud en Archiefdienst Westfriese Gemeenten Nieuw, 13 (1939), p. 123-131. Kerkmeijer, J. C. Beschrijving van Hoorn. Bulletin van den Ned. KLM Aerocarto Oudheidk. Bond, 2e serie, 9e jrg. (1916), no. 4, p. 131-195, ill. Saaltink, H. W. Het Hoge Huis aan de rode steen. Oud-Hoorn, ie jrg. Stichting Stadsherstel Hoorn Vereniging 'Oud-Hoorn' Verscheen ook als overdruk onder de titel 'Oude monumenten van (1979) >P- 51-54, UI. fam. Bierenbroodspot, Haarlem Hoorn'. Hoorn, 1916. Gestencilde heruitg.: Hoorn, 1979. Saaltink, H. W. Tentoonstelling Oosterpoort. Oud-Hoorn, 2e jrg. A. Boezaard, Heerhugowaard Kerkmeijer, J. C. Foreestenhuis te Hoorn. De Speelwagen, 8e jrg. (1980) , p. 6-7, ill. fam. Bos-van Reijendam, Bergen (i953)>P- 105-106, ill. J. Dijkstra, Hoorn Staring, A. Joost Jansz Bilhamer als beeldhouwer. Opus musivum: G. Hartog, Benningbroek Kerkmeijer, J. C. Het gebouw der West-Indische Compagnie een bundel studies aangeboden aan Prof. Dr. M.D. Ozinga ... (Assen, mevr. Heinstman-Wilson, Hoorn te Hoorn. Bulletin van den Oudheidkundigen Bond, 8e jrg. (1928), 1964), p. 201-214, ill. W.Robat, Hoorn afl. 1 en 2, p. 178-180, ill. Betreft o.a. de nieuwe Oosterpoort. L. Trigallez, Hoorn Kerkmeijer, J.C. Gebouwen der O.I. Compagnie te Hoorn. Vingerhoed, Willem en Tim Zaal. Een verhaal over de Noorderkerk. Bulletin van den Oudheidkundigen Bond, 8e jrg. (1928), afl. 1 en 2, p. Hoorn, 1979. 48 p., ill. Ets bladzijde 362: 103-111, ill. Peter de Rijcke W[ielen], J.E. v[an] d[er]. Hoorn aan de slag. Heemschut (1979), Kerkmeijer, J.C. Een goed voorbeeld. Ons Nederland, ie jrg. (1918), p. 159, ill. p. 135-136, UI. Wiersma, P. De Grote Kerk van Hoorn: de geschiedenis van Betreft het pand 'In de Frachtwagen'. een Hollandse stadskerk, die in de 19de eeuw twee keer afbrandde. Kerkmeijer, J.C. Judith en Holefernes te Hoorn. De Speelwagen, Bulletin KNOB, jrg. 80 (1981), p. 169-232, ill. 8e jrg. (1953), p. 246-248, ill. W[issink], G. H. Kunst en ambacht (7). Eisma's Schildersblad, jrg. 74 Betreft gevelsteen in pand aan het Munnickenveld. (1972), p. 996-997, ill. Kerkmeijer, J. C. De Noorderkerk te Hoorn. Hoorn, 1938. 15 p., ill. Betreft het Timmermansgildehuis. Rede t.g.v. de overdracht der gerestaureerde Noorderkerk aan de Kerkvoogdij.

365 • ! • • : • F mm - F mwMm F ; am ! F

I F MM

FFF; FF :F::X:F

'''!; '.•:)

I HHS4M

::::.-:F:^:

CA i-

•

mmV. F. F FJ. FF

:«.::::

- HHI

iF - •

mwmm •

•-F :

, :