Załącznik do Uchwały Nr XXXIII/210/2014 Rady Gminy Trzeszczany z dnia 25 czerwca 2014r.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami

na lata 2014-2017

Gmina Trzeszczany SPIS TREŚCI

1. Wstęp.

2. Podstawa prawna.

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce (z uwzględnieniem zapisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003r.

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.

5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń (SWOT).

7. Założenia programowe.

8. Instrumentarium realizacji Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Trzeszczany.

9. Zasady oceny realizacji Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami.

10. Źródła finansowania Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami.

1 WSTĘP

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003, Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) nakłada na gminy obowiązek sporządzenia programu opieki nad zabytkami. Mówi o tym artykuł 87 ustawy. Głównym beneficjentem realizacji programu jest społeczność lokalna, która bezpośrednio powinna odczuć efekty jego wdrażania. Dotyczy to nie tylko właścicieli, czy użytkowników obszarów i obiektów zabytkowych, ale również wszystkich mieszkańców.

Przyjęty przez Radę Gminy w formie uchwały, gminny program opieki nad zabytkami jest elementem polityki samorządowej. Będzie służyć podejmowaniu planowych działań dotyczących inicjowania, wspierania, koordynowania badań i prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego.

Program opieki nad zabytkami ma pomóc w aktywnym zarządzaniu zasobem stanowiącym dziedzictwo kulturowe gminy. Wskazane w programie działania są skierowane na poprawę stanu zabytków, ich rewaloryzację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców i turystów. Gminny program opieki nad zabytkami, m.in. poprzez działania edukacyjne, ma też budzić w lokalnej społeczności świadomość wspólnoty kulturowej, roli i znaczenia lokalnych wartości i wspólnych korzeni. Wspólna dbałość o zachowanie wartości kulturowych wzmacnia poczucie tożsamości, wspiera identyfikację jednostki z tzw. małą ojczyzną.

Gminny program opieki nad zabytkami jest opracowywany na 4 lata. Z realizacji programu wójt co dwa lata sporządza sprawozdanie, które przedstawia Radzie Gminy. Kolejne sporządzane programy opieki powinny uwzględniać pojawiające się nowe uwarunkowania prawne i administracyjne, zmieniające się warunki społeczne, gospodarcze i kulturowe, nowe kryteria oceny i aktualny stan zachowania zasobu oraz prowadzone okresowo oceny efektów wdrażania obowiązującego programu.

2 PODSTAWA PRAWNA

Podstawę prawną sporządzenia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami stanowią:

 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm. w przepisach art.5, art. 6 ust. 1 i art. 86, w których objęła zabytki ochroną zadeklarowaną jako konstytucyjny obowiązek państwa i każdego obywatela. Ustawa zasadnicza stanowi fundament systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce: „Rzeczpospolita Polska (...) strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju (art. 5), (...) stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju (art.6. ust. 1), oraz każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa (art. 86)”.  Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jednolity: Dz. U. 2013 r. poz. 594 z późn. zm.). Zgodnie z art. 7 ust.1 pkt 9 Ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, zaspokajanie potrzeb wspólnoty należy do własnych zadań gminy. W szczególności zadania własne gminy obejmują zagadnienia związane z ochrona zabytków jak i opieką nad zabytkami.  Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 ze zmianami). Ustawa stanowi podstawę prawną ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce, określa politykę zarządzania zabytkami oraz wyznacza główne zadnia państwa oraz obywateli (właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych).Szczegółowe zapisy określają przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów ochrony zabytków. Wprowadza pojęcia ochrony i opieki.

Ochrona zabytków (art. 4) polega w szczególności na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu:

 zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie;  zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków;  udaremnienie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;  przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę;  kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;  uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Natomiast opieka nad zabytkami (art. 5) sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega w szczególności na

 zapewnieniu warunków: naukowego badania i dokumentowania zabytku;  prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku;  zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;  korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości.

Opiece i ochronie podlegają, bez względu na stan zachowania (art. 6):

 zabytki nieruchome– krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne i ruralistyczne, zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji,  zabytki ruchome –dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje stanowiące zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych, numizmaty oraz pamiątki historyczne, wytwory techniki, materiały biblioteczne, wytwory sztuki ludowej,

rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne, przedmioty upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji,  zabytki archeologiczne –pozostałości terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie ustawodawczej mogą podlegać również nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Ustawa wskazuje formy ochrony zabytków (art. 7), do których należą:

 wpis do rejestru zabytków (prowadzonego przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do rejestru wpisuje się zabytek na podstawie decyzji wydanej przez WKZ z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy);  uznanie za Pomnik Historii (przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowego);  utworzenie parku kulturowego (przez Radę Miejską na podstawie uchwały);  ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. wprowadziła obowiązek sporządzenia przez samorządy programów opieki nad zabytkami. Zgodnie z art. 87 tej Ustawy zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Program ten, po uzyskaniu opinii wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, przyjmowany jest odpowiednio przez Sejmik Województwa, Radę Powiatu i Radę Gminy art.87.3. Na poziomie powiatu, województwa i gminy program taki sporządza się na okres 4 lat art.87.1., z czego po okresie 2 lat zarząd województwa, powiatu i wójt sporządzają sprawozdanie, które odpowiednio przedstawia się Sejmikowi Województwa, Radzie Powiatu lub Radzie Gminy art. 87.5, a następnie przekazywane jest Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i właściwemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami art. 87.6.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa główne cele gminnych programów opieki nad zabytkami, do których należą:

 włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju;  uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej;  zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania;  wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego;  podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami;  określenie warunków współpracy w właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków;  podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieki nad zabytkami;

Program opieki nad zabytkami jest dokumentem uzupełniającym w systemie planowania. Wyznacza cele i określa instrumentarium służące do ich osiągnięcia.

 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz. U. z 2008 r. Nr 25 poz. 150 z późn. zm.) W Ustawie zapisano, iż prognoza oddziaływania na środowisko, sporządzana przy okazji opracowywania polityk, strategii, planów lub programów powinna „określać, analizować i oceniać przewidywane znaczące oddziaływania, (..)] na środowisko, a w szczególności na (...) zabytki, jak również w przypadku odstąpienia od przeprowadzenia postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko, Ustawa nakłada obowiązek sprawdzenia, czy decyzja o odstąpieniu uwzględnia: (...) „cechy obszaru objętego oddziaływaniem na środowisko, w szczególności obszaru o szczególnych właściwościach naturalnych lub posiadających znaczenie dla dziedzictwa kulturowego wrażliwe na oddziaływania, istniejące przekroczenia standardów jakości środowiska lub intensywne wykorzystywanie terenu. Niezwykle ważne są przepisy dotyczące planowanych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko i wymagających sporządzenia „raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko”. Dla ochrony dziedzictwa kulturowego przepis ten jest istotny w kontekście budowy wież telefonii komórkowej oraz stosunkowo nowej inicjatywy, jaką jest budowa farm wiatrowych i ich oddziaływanie na krajobraz kulturowy, a więc przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze.

 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t.j. Dz. U. z 2012 r. poz. 647 z późn. zm.) Ustawa precyzuje co powinno być uwzględniane podczas sporządzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a także ustaleniach lokalizacji inwestycji celu publicznego. W interesującym nas obszarze w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględniania się „wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej” (art. 1). W studium uwzględniać należy uwarunkowania wynikające ze: (...) „stanu środowiska, w tym stanu rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej, wielkości i jakości zasobów wodnych oraz wymogów ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej” (art. 10). Studium oraz plany zagospodarowania przestrzennego winny określać (...) „obszary oraz zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyrody, krajobrazu kulturowego i uzdrowisk, obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej”. Istotne jest nałożenie na wójtów i burmistrzów obowiązków zarówno zawiadomienia m.in. wojewódzkiego konserwatora zabytków o przystąpieniu do sporządzania studiów, planów zagospodarowania przestrzennego i występowania o opinie i wnioski, jak również uzgadniania.

 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (t.j. Dz. U. 2010 r. Nr 243 poz. 1623 z późn. zm.) Ustawa traktuje zabytki w sposób szczególny, podkreślając, iż obiekt budowlany należy projektować i budować, zapewniając: „ochronę obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów objętych ochroną konserwatorską”. Wymienione są rodzaje czynności w procesie budowlanym, również w kontekście obiektów wpisanych do rejestru zabytków, znajdujących się na obszarze wpisanym do rejestru zabytków, obiektów i obszarów objętych ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a także ujętych w gminnej ewidencji zabytków. Budynki podlegające takiej ochronie prawnej nie wymagają świadectwa charakterystyki energetycznej. W przypadku obiektów wpisanych do rejestru zabytków wymagane jest uzyskanie pozwolenia na remont tych obiektów lub ich rozbiórkę (ale w tym wypadku dopiero po skreśleniu obiektu z rejestru zabytków przez Generalnego Konserwatora Zabytków). Podobnie jest w przypadku chęci zainstalowania na takim obiekcie tablic i urządzeń reklamowych. Ustawa nakazuje wprost wymóg uzyskania pozwolenia WKZ przed wydaniem pozwolenia na budowę

 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz. U. z 2010 r. Nr 102 poz. 651 z późn. zm.) Jednym z wymienionych celów publicznych jest „opieka nad nieruchomościami stanowiącymi zabytki w rozumieniu przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami”. Kolejne zapisy precyzują, jakie działania wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Są to sprzedaż, zamiana, darowizna lub oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków, stanowiących własność Skarbu Państwa (tu wyjątkiem są nieruchomości będące we władaniu Agencji

Nieruchomości Rolnych) lub jednostki samorządu terytorialnego oraz wnoszenie tych nieruchomości jako wkładów niepieniężnych do spółek, podział nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków. Ponadto dopuszczono możliwość nałożenia na nabywcę nieruchomości gruntowej, oddawanej w użytkowanie wieczyste, obowiązku (zapisanego w umowie) odbudowy lub remontu położonych na niej zabytkowych obiektów budowlanych. Taki sam obowiązek można nałożyć w decyzji o ustanowieniu trwałego zarządu Ważne dla właściciela zabytku i zarządcy nieruchomości będącej w trwałym zarządzie są zapisy mówiące o obniżce o 50% ceny nieruchomości lub jej części wpisanej do rejestru zabytków, chociaż dopuszczono tu także możliwość podwyższenia lub obniżenia tej bonifikaty oraz o obniżce o 50% opłat z tytułu trwałego zarządu, która to bonifikata również może być podwyższona lub obniżona. Gminie przysługuje prawo pierwokupu w przypadku sprzedaży „nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków lub prawa użytkowania wieczystego takiej nieruchomości.”

 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (t.j.Dz.U.z 2013 r. poz. 627 z późn. zm.) Ustawa określenie „tereny zieleni” definiuje jako „tereny wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełniące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzyszącą ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowymi przemysłowym” .Zezwolenie na usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków wydaje WKZ; dotyczy to również drzew owocowych. Ustawodawca posłużył się również pojęciem „wartości historycznych”, „kulturowych”, które są jednym z czynników ważnych przy tworzeniu parków krajobrazowych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, ustanawianiu pomników przyrody i innych czynnościach.

 Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (t.j. Dz. U. z 2012 r. poz. 406) W Ustawie zapisano że „prowadzenie działalności kulturalnej jest zadaniem własnym jednostek samorządu terytorialnego o charakterze obowiązkowym”, natomiast państwo, jako mecenas, wspiera tę działalność, a minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego może wspomóc finansowo realizację planowanych na dany rok zadań.

Sprawowanie opieki nad zabytkami jest jednym z podstawowych zadań instytucji kultury, szczególnie tych wyspecjalizowanych w opiece nad zabytkami (których celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami).Zatem szeroko pojęta opieka nad zabytkami niekoniecznie musi oznaczać bezpośrednie czynności przy zabytku, ale również gromadzenie wiedzy o zabytkach, jej udostępnianie poprzez np. organizację wystaw, edukację społeczeństwa dotyczącą ochrony zabytków, uświadomienie istnienia odziedziczonych po dawnych mieszkańcach dóbr kultury, uwrażliwienie na wyjątkowy charakter tego dziedzictwa.

3 UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE (Z UWZGLĘDNIENIEM ZAPISÓW USTAWY O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI Z DNIA 23 LIPCA 2003 R.)

3.1 Obowiązek sporządzania gminnych programów opieki nad zabytkami Obowiązek sporządzania gminnych programów opieki nad zabytkami określa zapis art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.).

W myśl art. 87 tej ustawy:

o Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami.

o Programy, o których mowa powyżej, mają na celu, w szczególności:

 włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju;

 uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej;

 zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania;

 wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego;

 podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami;

 określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków;

 podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

o Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio: sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków.

o Programy opieki nad zabytkami są ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym.

o Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy.

3.2 Definicje Z uwagi na konieczność precyzyjnego odnoszenia się w gminnym programie opieki nad zabytkami do zapisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.), przyjęto za ustawą następujące definicje:

o zabytek - nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową;

o zabytek nieruchomy - nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, o których mowa w pkt. 1;

o zabytek ruchomy - rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pkt. 1;

o zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem;

o instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami – instytucja kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami;

o prace konserwatorskie - działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań;

o prace restauratorskie - działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku w tym, jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działań;

o roboty budowlane - roboty budowlane w rozumieniu przepisów prawa budowlanego, podejmowane przy zabytku lub w otoczeniu zabytku;

o badania konserwatorskie - działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich;

o badania architektoniczne - działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń;

o badania archeologiczne - działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego;

o historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg;

o historyczny zespół budowlany - powiązana przestrzennie grupa budynków wyodrębniona ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi;

o krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze;

o otoczenie - teren wokół lub przy zabytku, wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków, w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych.

3.3 Sposoby opieki nad zabytkami w świetle przepisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

Według zapisów art. 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) ochrona zabytków polega w szczególności na podejmowaniu przez organy administracji publicznej, działań mających na celu:

o zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie;

o zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków;

o udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;

o przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę;

o kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;

o uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Zgodnie z art. 5 ustawy opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega w szczególności na zapewnieniu warunków:

o naukowego badania i dokumentowania zabytku;

o prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku;

o zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;

o korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości;

o popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

W myśl art. 6 ustawy ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania:

o Zabytki nieruchome będące, w szczególności :

 krajobrazami kulturowymi;

 układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi;

 dziełami architektury i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego;

 obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi;

 cmentarzami;

 parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni;

 miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;

o Zabytki ruchome będące, w szczególności:

 dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej;

 kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje;

 numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami;

 wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych

i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego;

 materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r. Nr 129, poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984);

 instrumentami muzycznymi;

 wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi;

 przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;

o Zabytki archeologiczne będące, w szczególności:

 pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa;

 cmentarzyskami;

 kurhanami;

 reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej;

Art. 6 ustawy mówi również, iż ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

W ustawie znajdują się zapisy precyzujące formy ochrony zabytków. Art. 7 ustawy stanowi, iż formami ochrony zabytków są:

o wpis do rejestru zabytków;

o uznanie za pomnik historii;

o utworzenie parku kulturowego;

o ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

3.4 Opieka nad zabytkami jako zadanie własne gminy Obowiązki jednostek samorządowych określają zarówno przepisy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.), jak również ustawy z dnia 12 października 2001 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r., Nr 142 poz. 1591 z późn. zm.). Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa obowiązki oraz kompetencje gminy w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Obowiązki są określone m.in. w art. 22, pkt. 4 narzucającym obowiązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków, art.87 regulującym sporządzenie na okres czteroletni gminnych programów opieki nad zabytkami, oraz w art.18 i 19 nakazujących uwzględnianie zapisów tych programów przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania.

Ponadto w nowelizacji ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia z dnia 18 marca 2010 r., która weszła w życie 5 czerwca 2010 r., do art. 19 dodano ust.1a wskazujący zabytki, których ochrona musi być bezwarunkowo uwzględniona w decyzjach o ustaleniu inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej oraz decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji w

zakresie lotniska użytku publicznego. Są to zabytki wpisane do rejestru wraz z ich otoczeniem oraz zabytki nieruchome, znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków.

Dodatkowo w artykułach 5, 25, 26, 28, 30, 31, 36, 71 i 72 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zawarte są szczegółowe określenia obowiązków samorządu dla objętych ochroną zabytków, które są własnością gminy lub są w jej posiadaniu.

Dodatkowo art. 81 i 82 regulują możliwość udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organ stanowiący gminy, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale.

Na podstawie art. 96 istnieje także możliwość, iż wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może powierzyć, w drodze porozumienia, prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej właściwości, w tym wydawanie decyzji administracyjnych, gminom i powiatom, a także związkom gmin i powiatów, położonym na terenie województwa.

W ustawie o samorządzie gminnym, w rozdziale 2, określone są zadania odnoszące się wprost lub pośrednio do ochrony zabytków. Art. 6. 1. mówi, iż do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów, co za tym idzie również opieka nad zabytkami. Art. 7. 1. doprecyzowuje, że zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy, co może się przekładać na działania związane z opieką nad zabytkami w kontekście: ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej, gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego, kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek upowszechniania kultury, kultury fizycznej i turystyki, zieleni gminnej i zadrzewienia, cmentarzy gminnych, utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych, promocji gminy i współpracy z organizacjami pozarządowymi.

4 UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

4.1 Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Gminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Trzeszczany jest zbieżny ze strategicznymi celami państwa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Cele te wymienione są w następujących dokumentach:

 Tezy do krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

W tezach do krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajduje się szereg zapisów mających istotny wpływ na niniejszy dokument. Należą do nich zapisy określające cele programu i zasady ochrony konserwatorskiej.

We wstępie do tez określono główne cele programu, którymi jest wzmocnienie ochrony i opieki nad tą istotną częścią dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków w Polsce. Celem jest także stworzenie wykładni porządkującej sferę ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich:

o zasady primum non nocere (po pierwsze nie szkodzić);

o zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych);

o zasady minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych);

o zasady, zgodnie, z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco;

o zasady czytelności i odróżnialności ingerencji;

o zasady odwracalności metod i materiałów;

o zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie;

Wymienione zasady dotyczą zarówno konserwatorów – pracowników urzędów, profesjonalnych konserwatorów - restauratorów dzieł sztuki, konserwatorów architektów, urbanistów, budowlanych, archeologów, badaczy, właścicieli i użytkowników, w tym duchownych – codziennych konserwatorów zabytkowych świątyń.

W rozdziale 2 „Uwarunkowania ochrony i opieki nad zabytkami”, zagadnienia zostały opisane w sposób określający po pierwsze cel, a następnie kierunki działania. Dotyczy to w szczególności stanu zabytków nieruchomych, ruchomych i archeologicznych, stanu zabytków techniki, pomników historii, obiektów z Listy Dziedzictwa Światowego UNESCO, (dla tych tematów wspólnym jest utworzenie krajowej ewidencji w systemie cyfrowym oraz monitoring stanu i sposobów wykorzystania), stanu służb konserwatorskich, stanu opieki nad zabytkami i wreszcie stanu uregulowań prawnych.

Rozdział 3 „Działania o charakterze systemowym” mówi o powiązaniu ochrony zabytków z polityką ekologiczną, dotyczącą ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenną, celną i polityką bezpieczeństwa państwa oraz o wypracowaniu strategii ochrony dziedzictwa i wprowadzeniu jej do polityk sektorowych.

W rozdziale 4 „System finansowania” omówione są aspekty stworzenia sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej.

W kolejnym, rozdziale 5 „Dokumentowanie, monitorowanie i standaryzacja metod działania” omówione jest dokumentowanie poprzez tworzenie systemu i stale aktualizowanych, elektronicznych baz informacji o zasobach oraz stanie zabytków w Polsce i ich dokumentacji; wypracowanie spójnego systemu dokumentowania badań, stanu zachowania oraz określania i certyfikacji wartości zabytkowych, wspólnego dla wszystkich typów zabytków; monitorowanie - poprzez gromadzenie stale

aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania, postępach i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich, zagrożeniach, prawidłowości zarządzania i bezpieczeństwie użytkowania obiektów zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa oraz ujednolicenie metod działań profilaktycznych, konserwatorskich, restauratorskich i ochronnych.

Rozdział 6 „Kształcenie i edukacja”, porusza fundamentalne zagadnienie stałej pracy nad wzrostem świadomości, dotyczącym wartości dziedzictwa kulturowego i jego ochrony w życiu i prawidłowym funkcjonowaniu społeczeństwa.

W rozdziale 7 „Współpraca międzynarodowa” opisane są zagadnienia mające na celu wzmocnienie obecności Polski w światowym i europejskim środowisku działającym na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i promocja polskich osiągnięć w tej dziedzinie.

 Narodowa strategia rozwoju kultury na lata 2004–2013.

Gminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Trzeszczany jest zbieżny z głównymi zadaniami Programu Operacyjnego nr 9 „Dziedzictwo kulturowe”, do których należy intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym kompleksowa poprawa stanu zabytków oraz rozwój kolekcji muzealnych, poprawa stanu zachowania zabytków, zwiększenie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego (w tym także dziedzictwa archeologicznego), kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele inne niż kulturalne, zwiększenie roli zabytków i muzealiów w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę oraz na wypadek sytuacji kryzysowej i konfliktu zbrojnego. Główne założenia dokumentu, wytyczające kierunki przy tworzeniu gminnego programu opieki nad zabytkami to m.in. działania zmierzające do aktywnego zarządzania zasobami materialnego dziedzictwa kulturowego poprzez poprawę stanu zabytków, zwiększenie ich dostępności dla turystów, inwestorów, mieszkańców, m.in. poprzez adaptacje, zwiększenie atrakcyjności regionów poprzez wykorzystanie przez nie wartości wynikających z lokalnego zasobu dziedzictwa kulturowego oraz edukacja i wdrażanie metod nowoczesnego administrowania związane z ochroną i zachowaniem zabytków.

Beneficjentami programu mogą być m.in. samorządowe instytucje kultury i jednostki samorządu terytorialnego. Zadania programu będą realizowane poprzez:

o Priorytet 1. Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych, realizowany bez udziału środków europejskich, dotyczący bezpośrednio:

 rewitalizacji historycznych obszarów miejskich;

 ochrony i zachowania krajobrazu kulturowego wsi;

 rewitalizacji, rewaloryzacji, konserwacji, renowacji, modernizacji i adaptacji na cele inne niż kulturalne historycznych obiektów i zespołów zabytkowych wraz z ich otoczeniem, w tym zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli obronnych, parków i ogrodów;

 rewaloryzacji i konserwacji zabytków budownictwa drewnianego;

 rewaloryzacji zabytkowych cmentarzy oraz renowacji, ochronie i zachowaniu miejsc pamięci i martyrologii w kraju i za granicą;

 prowadzenia badań archeologicznych i zabezpieczenia zabytków archeologicznych;

 konserwacji zabytków ruchomych (niewchodzących w skład zasobów muzealnych), w tym w szczególności wystroju i historycznego wyposażenia kościołów w kraju i zagranicą;

 dokumentowania zabytków (w tym badania naukowe i inwentaryzacja) w kraju i za granicą;

 zabezpieczenia przed skutkami klęsk żywiołowych, zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem zagranicę zabytków ruchomych i nieruchomych;

 ochrony zabytków na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego.

o Priorytet 2. Rozwój i konserwacja kolekcji muzealnych, realizowany bez udziału środków europejskich, dotyczący bezpośrednio:

 zakupu dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych;

 zakupu starodruków i archiwaliów;

 konserwacji i digitalizacji muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych w kraju i za granicą;

 wspierania muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych;

 dofinansowania wykonania kopii starodruków i inkunabułów.

 Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata 2004–2013 i Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Kultury i Zachowanie Dziedzictwa Kulturowego.

Narodowy Program Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” wynika z Narodowego Planu Rozwoju (uchwalonego Ustawą z dn.20.04.2004r. Dz. U. z 2004 r. nr 116, poz. 1206). Służy on do wdrażania Narodowej Strategii Rozwoju Kultury w sferze dotyczącej opieki nad zabytkami. Jako uzupełnienie tych dokumentów, funkcjonuje również Sektorowy Program Operacyjny „Rozwój kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego” przyjęty przez rząd we wrześniu 2005 r.

Za cel strategiczny programu operacyjnego przyjęto tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności i znaczenia kultury, jako czynnika rozwoju społeczno-ekonomicznego. Cel ten będzie realizowany między innymi poprzez realizację priorytetów w zakresie ochrony i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym, budowę i rozbudowę infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym, rozwój infrastruktury kultury i ochrona dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym oraz renowację i konserwację zabytków ruchomych.

W kontekście Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami gminy Trzeszczany najbardziej istotne jest ostatnie z wymienionych działań. Działanie ukierunkowane jest na projekty z zakresu ochrony ruchomych obiektów dziedzictwa kulturowego o znaczeniu międzynarodowym, ogólnokrajowym i ponadregionalnym. Celem realizacji działania jest zachowanie dla przyszłych pokoleń ruchomych obiektów dziedzictwa kulturowego poprzez renowację, konserwację, a także zabezpieczenie przed zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem poza granice kraju. W ramach działania do realizacji przewiduje się projekty infrastrukturalne o wartości powyżej 100 tys. euro. Wśród kwalifikujących się projektów są między innymi konserwacja i digitalizacja muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych; konserwacja innych zabytków ruchomych (niewchodzących w skład zasobów muzealnych), w tym w szczególności wystroju i historycznego wyposażenia kościołów; wspieranie rozwoju muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych; zabezpieczenie przed skutkami klęsk żywiołowych, zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem zagranicę zabytków ruchomych i nieruchomych; tworzenie kompleksowych systemów informacji zabezpieczeń przed nielegalnym wywozem dzieł sztuki przez granice oraz zabezpieczenie zabytków ruchomych przed kradzieżą i zniszczeniem.

Beneficjentami Programu mogą być między innymi jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia, organizacje pozarządowe działające na zasadzie non-profit, kościoły i związki wyznaniowe oraz archiwa.

4.2 Relacje Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu

Gminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Trzeszczany wykazuje zgodność zarówno z programami o charakterze wojewódzkim jaki powiatowym, a w szczególności z następującymi programami strategicznym ii ich celami:

 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Lubelskim (Uchwała Nr IX/13/2011 przyjęta przez Sejmik Województwa Lubelskiego dnia 19.05.2011 r.)

Pierwszy cel strategiczny Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Lubelskiego określono jako „Wzmocnienie potencjału dziedzictwa kulturowego województwa lubelskiego jako elementu rozwoju społeczno-gospodarczego regionu.” Został również oznaczony drugi cel strategiczny, który określono jako "Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny w działaniach promocyjnych i edukacyjnych wpływających na rozwój społeczno-ekonomiczny”. Cele te podzielono następnie na cele strategiczne, priorytety a następnie na działania.

Pierwszy Cel strategiczny wymienia :

o Cel operacyjny 1. Ochrona zabytków materialnych i opieka nad zabytkami materialnymi :

 Priorytet 1. Kształtowanie krajobrazu kulturowego – zintegrowanie ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego oraz środowiska przyrodniczego :

 działania na rzecz podnoszenia świadomości społeczeństwa na temat wartości opisywanych pod pojęciem krajobrazu kulturowego;

 promowanie wobec jednostek samorządu terytorialnego nowoczesnej formy ochrony krajobrazu kulturowego w postaci parku kulturowego;

 działania na rzecz powstrzymania na obszarach województwa lubelskiego degradacji krajobrazu kulturowego, jego zachowania oraz wyeksponowania jego wartości estetyczno-widokowych;

 monitoring i aktualizacja uregulowań w zakresie ochrony zabytków opieki nad zabytkami w dokumentach strategicznych jednostek samorządu terytorialnego;

 działania na rzecz opracowania gminnych programów opieki nad zabytkami.

 Priorytet 2. Rozwój działań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami w celu zahamowania procesów ich degradacji i poprawy stanu zachowania :

 stała ochrona wartości układów przestrzennych (urbanistycznych i ruralistycznych na obszarze województwa lubelskiego);

 działania zmierzające do polepszenia stanu zachowania zabytków na obszarze województwa lubelskiego, z uwzględnieniem budownictwa drewnianego, zabytków i obszarów poprzemysłowych i powojskowych;

 zakończenie prac nad gminnymi ewidencjami zabytków;

 upowszechnienie mechanizmu udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organy stanowiące jednostki samorządu terytorialnego na zasadach określonych przez jednostki;

 intensyfikacja kompleksowych działań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami pozostającymi w posiadaniu jednostek samorządu terytorialnego.

 Priorytet 3. Wprowadzanie nowoczesnych form w zarządzaniu, organizacji i działalności instytucji muzeów, muzeów na wolnym powietrzu oraz innymi instytucji o charakterze muzealnym :

 promocja instytucji muzeum jako narzędzia ochrony zabytków i miejsca wypracowania wzorca opieki nad zabytkami;

 wykorzystanie nowoczesnych technologii w działalności statutowej muzeów w celu przyciągnięcia odbiorcy;

 Priorytet 4. Aktywizacja społeczeństwa w celu wykorzystania zabytków dla celów społeczno-ekonomicznych :

 podnoszenie poziomu świadomości wartości krajobrazu kulturowego jako elementu niezbędnego do rozwoju przemysłów czasu wolnego;

 tworzenie mechanizmów włączających dziedzictwo kulturowe w nowoczesny obieg gospodarczy (przemysłów czasu wolnego i przemysłów kultury.) o Cel operacyjny 2. Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego :

 Priorytet 1. Zachowanie autentycznego regionalnego dziedzictwa:

 przyjęcie i upowszechnienie wyróżnika autentyczności regionów Lubelszczyzny;

 pogłębianie form współpracy środowiska naukowego z samorządami w procesie ustalania autentyczności regionalnych wartości kulturowych;

 wspieranie aktywności lokalnej w działaniach mających na celu uświadomienie wagi niematerialnego dziedzictwa kultury dla zachowania własnej tożsamości i znaczenia opieki nad tym dziedzictwem;

 prowadzenie planowych działań wspierających dziedzictwo niematerialne oraz włączenia jego ochrony do różnych programów edukacyjnych;

 realizowanie studiów naukowych dotyczących ochrony dziedzictwa niematerialnego, zwłaszcza zagrożonego;

 wspieranie programów badawczych dotyczących dziedzictwa, zapewniających archiwizację i udostępnienie ich efektów;

 tworzenie możliwości przekazywania przez twórców ludowych swej wiedzy, umiejętności i doświadczeń zawodowych młodemu pokoleniu;

 wspieranie działań w zakresie opieki i ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego;

 kontynuacja prac badawczych i dokumentacyjnych zmierzających do stworzenia pełnej inwentaryzacji zasobów niematerialnych dziedzictwa kulturowego;

 staranie o umieszczenie wybranych zabytków europejskich i światowej liście dziedzictwa kulturowego;

 inspirowanie organizacji imprez kultywujących regionalne dziedzictwo kultury niematerialnej.

 Priorytet 2. Zarządzanie niematerialnym dziedzictwem kulturowym, ze szczególnym uwzględnieniem działań zorientowanych na wymiar ekonomiczno-społeczny :

 stwarzanie dogodnych warunków do rozwoju przemysłów jako drogi przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu i wzrostowi gospodarczemu;

 wzmocnienie działań związanych z rozwojem usług turystycznych na terenach wiejskich nie objętych do tej pory takimi programami;

 aktywny marketing niematerialnego dziedzictwa kulturowego, jako niepowtarzalnej atrakcji turystycznej województwa;

 propagowanie publikacji regionalnych oraz wydawnictw popularyzujących dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny.

Natomiast drugi Cel strategiczny wymienia :

o Cel Operacyjny 1. Edukacja w zakresie dziedzictwa kulturowego :

 Priorytet 1. Pogłębianie wiedzy społeczeństwa o dziedzictwie kulturowym w celu podniesienia świadomości, wrażliwości i aktywności w tym zakresie :

 pogłębianie wiedzy o materialnym dziedzictwie kulturowym i idei jego ochrony przy użyciu nowoczesnych technologii, mediów oraz różnorodnych form edukacji społecznej;

 popularyzacji akcji edukacyjnych na rzecz niematerialnego dziedzictwa kulturowego do wzmacniania społecznej świadomości mieszkańców Lubelszczyzny;

 wspieranie działań edukacyjnych o charakterze regionalnym związanym z ubieganiem się Lublina o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016;

 edukacja użytkowników i właścicieli obiektów zabytkowych w zakresie zasad konserwatorskich (profilaktyki, etyki, i zabezpieczeń obiektów zabytkowych przed kradzieżą, pożarami, powodzią itp.);

 wspieranie organizowania praktyk studenckich i staży, mających na celu dokumentowanie zasobu dziedzictwa kulturowego województwa;

 edukacja na rzecz dialogu międzykulturowego w oparciu o dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny;

o Cel operacyjny 2. Promocja dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny:

 Promowanie zasobów dziedzictwa materialnego i niematerialnego na rzecz wzmocnienia rozwoju społeczno-ekonomicznego województwa.

 rozwijanie nowoczesnych form promocji województwa wykorzystującej bogactwo dziedzictwa materialnego i niematerialnego jako czynnika rozwoju społeczno-ekonomicznego;

 promocja istniejących szlaków kulturowych oraz propagowanie ich tworzenia jako istotnych działań dla promocji regionu;

 promocja turystyki kulturalnej poprzez organizację międzynarodowych wydarzeń i przedsięwzięć kulturalnych;

 wzmacnianie współpracy transgranicznej województwa lubelskiego z partnerami białoruskimi i ukraińskimi w zakresie wspólnej promocji;

 promocja walorów niewykorzystywanych obiektów zabytkowych, jako miejsc dogodnych do nadania im istotnych funkcji gospodarczo-ekonomicznych;

 promocja wiedzy społecznej dotyczącej przemysłów kultury jako istotnego potencjału sektora społeczno-ekonomicznego;

 promocja krajobrazu kulturowego województwa lubelskiego jako atrakcyjnych miejsc dla aktywności filmowej.

 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego (Uchwała Nr XLV/597/02 przyjęta przez Sejmik Województwa Lubelskiego dnia 29 lipca 2002 r.)

Teza sformułowana w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego mówi o tym, iż obszar administracyjny państwa posiada liczne, zróżnicowane pod względem genezy pochodzenia, form funkcjonalnych, przestrzennych, budowlanych i architektonicznych zespoły i obiekty zabytkowe.

Kierunki polityki przestrzennej zawarte w Planie zostały powiązane z określonymi w strategii rozwoju województwami celami strategicznymi.

Najważniejsze zapisy dotyczące zabytków nieruchomych zawarte są w I., rozdz. IX, p.9. „Kultura”, w którym scharakteryzowano wszystkie istotne kulturowe składniki przestrzeni podlegające ochronie, badaniom, waloryzacji, ocenie zagrożeń oraz programom rozwoju ( w tym rewitalizacji, rekonstrukcji i rewaloryzacji), a także reaktywacji turystycznej w odniesieniu do dawnych szlaków handlowych, powiązanych z siecią osadniczą. Za wyjątkowo istotny podpunkt należy uznać ten dotyczący miejsc pamięci związanych z ważnymi dla narodu i państwa wydarzeniami, w tym, szczególnie z historią walki o niepodległość w czasach porozbiorowych, II Rzeczypospolitej, II Wojny Światowej (ze szczególnym uwzględnieniem Holocaustu) i historią najnowszą.

W myśl Planu kierunki polityki przestrzennej powiązane zostały z działaniami na rzecz rozwoju kultury i ochrony walorów przyrodniczo-krajobrazowych regionu.

Ważne dla ochrony dziedzictwa kulturowego są przyjęte w Planie zasady, wśród których istotne znaczenie dla ochrony zabytków i opieki nad zabytkami mają przede wszystkim:

o ochrona zasobów kultury materialnej i niematerialnej oraz utrzymanie ładu przestrzennego w obrębie dawnych układów urbanistycznych i obszarów proponowanych do ochrony krajobrazu kulturowego (w tym parków kulturowych);

o przeznaczanie obszarów predestynowanych do ochrony przyrodniczej i krajobrazowej oraz obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe o różnym reżimie ochronnym, oparte o dokładne rozpoznanie zasobów, waloryzację terenu i określenie odporności środowiska na antropopresję;

o tworzenie spójnego systemu ekologicznego poprzez rozwój wielkoprzestrzennych obszarów ochrony środowiska naturalnego i kulturowego;

o promocja obszarów koncentracji walorów turystycznych, zespołów i obiektów zabytkowych w celu ich gospodarczego wykorzystania,

o zasada maksymalnej integracji działań na rzecz ochrony środowiska, w szczególności walorów krajobrazowych, przyrody, ochrony bioróżnorodności przyrody i krajobrazu kulturowego w

sferze badawczej, społeczno–gospodarczej i ekonomicznej oraz w wojewódzkich programach sektorowych, na obszarach transgranicznych i na obszarach stykowych z sąsiednimi województwami,

o ograniczanie negatywnych skutków działalności urządzeń infrastruktury technicznej, społecznej i gospodarczej oraz różnych form aktywności społecznej i gospodarczej na środowisko naturalne i kulturowe.

 Zaktualizowana Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020 (Uchwała Nr XXXI/545/09 przyjęta przez Sejmik Województwa Lubelskiego dnia 27 kwietnia 2009 r.)

Strategia ta wymienia szeroko rozumiane dziedzictwo kulturowe jako jeden z ważniejszych potencjałów rozwojowych województwa lubelskiego obok środowiska naturalnego. Dynamiczny rozwój turystyki może być rozwijany poprzez promocję charakterystycznej różnorodności środowiska kulturowego i naturalnego Lubelszczyzny.

W ramach poszczególnych obszarów priorytetowych cele operacyjne będą możliwe do osiągnięcia poprzez realizację konkretnych kierunków działań. W odniesieniu do szeroko pojętego dziedzictwa kulturowego wyznaczono następujące priorytety, ich cele oraz poszczególne działania.

Priorytet 2. „Rozwój nowoczesnego społeczeństwa i zasobów ludzkich dostosowanych do wymogów gospodarki opartej na wiedzy” :

o Cel 2.5. Wzmocnienie i wykorzystanie kapitału kulturowego i społecznego w regionie :

 kształtowanie postaw obywatelskich oraz rozwój różnych form społeczeństwa obywatelskiego (w tym : edukacja i promowanie korzystnych postaw społecznych, innowacyjnych, proekologicznych, wolontariatu, pobudzanie aktywności społeczności lokalnych oraz kształtowanie tożsamości regionalnej i lokalnej);

 wsparcie rozwoju sektora kultury (w tym : wzmacnianie instytucji kultury, tworzenie atrakcyjnej i kompleksowej oferty organizacji kulturalnych);

 wspieranie inicjatyw przeciwdziałających trwałej emigracji z regionu;

 zwiększenie potencjału instytucji pozarządowych oraz wsparcie ich w ramach różnych form zatrudnienia;

 upowszechnianie kultury oraz wzrost uczestnictwa społeczeństwa w szeroko pojętym życiu kulturalnym.

Priorytet 3. „Poprawa atrakcyjności i spójności terytorialnej województwa lubelskiego” :

o Cel 3.2. Zachowanie i wzmocnienie różnorodności przyrodniczej, krajobrazowej i kulturowej.

Realizacja tego celu należy do kluczowych elementów Strategii. Stwierdzono, iż dziedzictwo kulturowe jest zagrożone poprzez degradację techniczną obiektów zabytkowych i zanikanie krajobrazu, brak powszechnej świadomości mieszkańców co do wartości istniejącego dziedzictwa historycznego oraz słabe rozpoznanie zasobów kulturowych na poziomie lokalnym.

Realizacja przyjętego celu ma przyczynić się do zachowania cennych zabytków architektury i budownictwa, rozwoju bazy materialnej instytucji kulturotwórczych, utrzymania ciągłości tradycji i tożsamości mieszkańców poprzez identyfikację z miejscem zamieszkania, zmniejszania dysproporcji w dostępności do usług kultury ludności w zależności od miejsca zamieszkania.

Kierunki działań dla celu 3.2. to m.in. :

 wzbogacanie zasobów środowiska i wdrożenie zrównoważonej gospodarki zasobami naturalnymi, w tym zachowanie walorów krajobrazowych obszarów wiejskich;

 ochrona kulturowa regionu, wzbogacenie różnorodności krajobrazowej i kulturowej ( w tym : rewaloryzacja wartościowych obiektów, układów urbanistycznych i przestrzeni publicznych, tworzenie parków kulturowych, turystycznych szlaków kultury regionalnej, poprawa bazy lokalowej i funkcjonowania placówek kultury).

o Cel 3.3. Rozwój ośrodków miejskich oraz funkcji metropolitalnych Lublina :

 rozwój większych i średnich miast województwa, wzmocnienie ich potencjału społeczno-ekonomicznego i turystycznego (w tym: wsparcie infrastruktury technicznej wspomagającej turystykę, usługi publiczne i rynkowe, zwiększenie sieci usług kultury, poprawa warunków życia mieszkańców poprzez modernizację infrastruktury społecznej i komunalnej;

 rewitalizacja miast i zdegradowanych obszarów zurbanizowanych (w tym : rewitalizacja zabytkowej tkanki miejskiej)

 rozwój układu ulicznego i infrastruktury technicznej miast (w tym infrastruktura rekreacyjna – ścieżki rowerowe i spacerowe);

 racjonalna gospodarka przestrzenią powiązana z efektywną polityką urbanistyczno- architektoniczną (w tym poprawa skuteczności i znaczenia planowania przestrzennego dla rozwoju obszarów miejskich, wspieranie racjonalnej urbanizacji, poprawa estetyki i wizerunku miast).

 Koncepcja programowo-przestrzenna rozwoju turystyki i rekreacji w Województwie Lubelskim (Uchwała Nr CLXVIII/1984/08 przyjęta przez Zarząd Województwa Lubelskiego dnia 7 października 2008 r.)

Koncepcja Programowo-Przestrzenna Rozwoju Turystyki i Rekreacji ustanawia główne cele i kierunki rozwoju sektora turystyki i rekreacji, syntezę diagnozy uwarunkowań rozwoju turystyki, identyfikację głównych rodzajów produktu turystycznego, waloryzację przestrzeni turystycznej województwa oraz źródła finansowania rozwoju turystyki. Wskazuje na rolę administracji publicznej oraz innych podmiotów w zakresie wsparcia rozwoju produktów turystycznych. Pokazuje główne potrzeby inwestycyjne na rzecz poprawy jakości przestrzeni turystycznej, zalecenie do planów zagospodarowania przestrzennego i wskaźniki monitorowania realizacji programu.

Do czynników atrakcyjności turystycznej wskazanych obszarów i rejonów zaliczono m.in. :

o występowanie zespołów i obiektów zabytkowych o wysokich walorach dziedzictwa kulturowego oraz sanktuariów;

o walory przyrodnicze i krajobrazowe;

o walory kulturowe;

o sposoby udostępniania walorów turystycznych obszarów.

Główne kierunki rozwoju sektora turystycznego to m.in. :

o turystyka krajoznawcza – indywidualna i zorganizowana (wycieczkowa) wykorzystująca dziedzictwo kulturowe, oparte o ekspozycję zabytków oraz bogatą i barwną historię regionu;

o turystyka promocyjna - związana z walorami turystycznymi lubelskiej wsi, z obyczajami czy twórczością ludową, walorami etnograficznymi, folklorem. Tradycje kultury ludowej

kultywowane są w wielu miejscowościach regionu, a ich ochronie i popularyzacji służy szereg festiwali i przeglądów. Obejmuje ona także promocję organizowanych przez organizacje i samorząd cyklicznych imprez artystycznych, folklorystycznych czy też sportowych.

Cel nadrzędny Koncepcji Programowo-Przestrzennej w Województwie Lubelskim zdefiniowano jako „Podniesienie konkurencyjności i atrakcyjności turystycznej województwa, zwiększenie ruchu turystycznego przy jednoczesnym zachowaniu walorów kulturowych i przyrodniczych regionu.

Dla realizacji celu nadrzędnego określono następujące priorytety, cele operacyjne i kierunki działań:

Priorytet 2. Kształtowanie walorów turystycznych województwa :

o Cel operacyjny 2.1. Podnoszenie atrakcyjności poprzez ochronę, ekspozycję zasobów kulturowych i przyrodniczych :

 ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazowej;

 ochrona kulturowa, wzbogacenie kulturowe regionu (m.in. ochrona i rewaloryzacja, a także podniesienie ekspozycyjności wszystkich zabytkowych zespołów architektonicznych obiektów drewnianych i murowanych oraz zespołów urbanistycznych);

Priorytet 3. Rozwój infrastruktury turystycznej i usług turystycznych :

o Cel operacyjny 3.3. Wsparcie rozwoju infrastruktury uzupełniającej :

 dostosowanie istniejących placówek kultury do potrzeb ruchu turystycznego i ich szersze udostępnienie dla turystów.

 Strategia rozwoju Powiatu Hrubieszowskiego na lata 2008-2015

Historia powiatu hrubieszowskiego jest bardzo bogata. Dziedzictwo kulturowe regionu składa się zarówno z prehistorycznego świadectwa w postaci kurhanów, grodzisk i cmentarzysk jak i zabytków nieruchomych, na tle których na szczególną uwagę zasługują pałace i dwory (siedziby rodów władających w swoim czasie znacznymi dobrami. Na uwagę zasługują zespoły podworskie i okalające je parki z przełomu XIX i XX wieku) oraz architektura sakralna zdominowana przez cerkwie greckokatolickie i unickie oraz kościoły, XIX-wieczne kapliczki drewniane, zespoły poklasztorne i przydrożne krzyże, co w zasobie gminy Trzeszczany znajduje odzwierciedlenie w zespole pałacowym w Trzeszczanach, zespole dworskim w Nieledwi, pozostałościach po zespołach dworskich w Mołodiatyczach i Zaborcach oraz trzeszczańskim kościele neogotyckim.

Strategia analizuje dziedzictwo kulturowe powiatu i wskazuje najważniejsze obiekty zabytkowe znajdujące się na jego terenie oraz identyfikuje podstawowe problemy jakim muszą sprostać Powiat oraz gminy Powiatu Hrubieszowskiego, tj. zdecydowana większość obiektów historycznych wymaga gospodarzy oraz zabiegów konserwatorskich i restauracyjnych. Stan niektórych z nich jest już trwałą ruiną i jako taki wymaga zabezpieczenia w związku z czym konieczne są właściwe działania i finansowanie.

Celem głównym strategii Powiatu Hrubieszowskiego jest:

"Poprawa warunków życia mieszkańców poprzez dynamiczny rozwój społeczno-gospodarczy".

Celem jego realizacji sformułowano pięć celów strategicznych, spośród których jeden zawiera zdefiniowane cele operacyjne odnoszące się do dziedzictwa kulturowego całego powiatu:

o Cel strategiczny nr 3. Budowa nowoczesnego społeczeństwa oraz zasobów ludzkich dostosowanych do wymogów gospodarki i rynku pracy.

 Kierunek działań 3.7. Wzmocnienie i wykorzystanie kapitału kulturowego i społecznego w powiecie:

 Zadanie 3.7.1. Rewitalizacja obiektów dziedzictwa kulturowego, rozwój turystyki i promocja powiatu.

Zadanie zostanie zrealizowane poprzez sporządzenie inwentaryzacji zabytków, oznaczenie indywidualnymi kodami budynków, budowli i miejsc; wydanie, folderów o zabytkach i miejscach historycznych; promocję Powiatu, tradycji narodowych, historycznych i ludowych; dbałość o obiekty zabytkowe w szerokim tego słowa znaczeniu, a także organizowanie odczytów i innych imprez o promowaniu miejsc i obiektów historycznych oraz ochrona miejsc kultu religijnego.

Tabela 1. Szczegółowy opis zadania 3.7.1.  identyfikacja i identyfikowalność obiektów dziedzictwa kulturowego,

 renowacja obiektów i urządzeń zabytkowych oraz rewitalizacja miejsc mających znaczenie dla społeczności lokalnej,

 wyposażenie w systemy alarmowe i inne, obiektów dziedzictwa kulturowego na wypadek pożarów, włamań, itp.

Instytucja Źródła Partnerzy Okres realizacji koordynująca finansowania

Muzeum im ks. St. Staszica w Hrubieszowie, Starostwo powiatowa Biblioteka Publiczna, urzędy gmin PFRON, fundusze Powiatowe w Działania ciągłe z terenu powiatu, organizacje pozarządowe, zewnętrzne Hrubieszowie szkoły

 Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Hrubieszowskiego (Uchwała Nr XIII/93/2003 Rady Powiatu w Hrubieszowie z dnia 29 grudnia 2003 r.)

Powiatowy program ochrony środowiska podlega skoordynowaniu ze wszystkimi sporządzonymi na szczeblu powiatowym programami sektorowymi, powiatowym programem rozwoju infrastruktury, planem gospodarowania odpadami i programami ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Program koncentruje się na turystycznych walorach dziedzictwa kulturowego i definiuje charakter Hrubieszowszczyzny, szczególnie Doliny Bugu, który posiada wszystkie niezbędne elementy do tworzenia szlaków turystycznych, na których można urządzać miejsca „postoju” zarówno w obszarach niezabudowanych, jak też na terenach gdzie znajdują się obiekty zabytkowe, bądź będące w fazie organizacji ośrodki wypoczynku sezonowego zlokalizowane w obiektach szkolnych lub kwaterach prywatnych. Położenie na pograniczu Najważniejsze elementy korzystne dla rozwoju turystyki i turystyki wiejskiej to:

o walory krajobrazowe

o unikalna przyroda

o dość duża lesistość atrakcyjnych terenów Hrubieszowszczyzny

o bogata tradycja

Dodatkowym atutem są zachowane do dzisiaj obiekty zabytkowe i ich historia oraz zachowane elementy parków i pomniki przyrody. Do obiektów i miejsc wartych zwiedzenia należą:

o barokowy podominikański zespół klasztorny w Hrubieszowie,

o barokowy klasycystyczny dwór zw. Du Cháteau w Hrubieszowie,

o zabytki grupy Masłomęckiej,

o zabytki kultury strzyżowskiej,

o cerkwie greckokatolickie i XIX wieczne kapliczki drewniane,

o zespoły podworskie w Moroczynie i parki krajobrazowe,

o Pałac Świeżawskich w Dołhobyczowie,

o neogotycka świątynia w Dołhobyczowie (obecnie Kościół pw. MB

Częstochowskiej),

o park dworski na Wieniawce,

o Wały Jagiellońskie w Horodle,

o wyspa w Kryłowie z ruinami zamku Ostrorogów,

o klasycystyczne pałace w Trzeszczanach i Werbkowicach,

o pozostałości parku w Nieledwi,

o monastyr w Turkowicach,

o szlaki turystyczne biegnące od Sławatycz przez Włodawę,

Hrubieszów, (tzw. Szlak Nadbużański).

Sformułowany na podstawie tej diagnozy cel rozwoju turystyki w powiecie opiera się na rozwoju różnych form aktywnego wypoczynku z zachowaniem cech i stanu środowiska naturalnego. Program zwraca jednak uwagę na zagrożenia wynikające z położenia większego nacisku na turystyczne aspekty regionu i proponuje kierunki działań je minimalizujące:

o przestrzeganie ustalonych zasad planów przestrzennego

zagospodarowania gminy,

o dbałość o zabytki i pomniki przyrody,

o rozwój szlaków turystycznych i ścieżek rowerowych,

o edukacja ekologiczna.

5 UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

5.1 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy

Gminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Trzeszczany wykazuje zgodność z celami następujących gminnych dokumentów strategicznych:

 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy Trzeszczany (Uchwała Nr X/92/2003 Rady Gminy w Trzeszczanach z dnia 22 października 2003 r.)

Plan został sporządzony w oparciu o ustalenia Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Trzeszczany, przyjętego uchwałą Nr XXV/155/97 Rady Gminy w Trzeszczanach z dnia 17 lipca 1997r. Jego ustalenia obejmują także ochronę dóbr kultury, do czego bezpośrednio odwołuje się paragraf 3 w Rozdziale II: ustalenia zasad ochrony dóbr kultury. Plan wymienia obszary i obiekty prawnie chronione, na które składają się obiekty i zespoły wpisane do rejestru zabytków oraz tereny i obiekty znajdujące się w ewidencji dóbr kultury.

o Obiekty i zespoły wpisane do rejestru zabytków objęte ochroną planu:

Tabela 2. Obiekty i zespoły wpisane do rejestru, objęte ochroną MPZP gminy Trzeszczany

Miejscowość Obiekty

Józefin  stanowisko archeologiczne nr 14 - kopiec (kurhan), nr rejestru Z C/141

Korytyna  stanowisko archeologiczne nr 1 - kopiec (kurhan), nr rejestru Z C/140

 osiedle fabryczne przy d. cukrowni: budynek administracyjny, trzy budynki Nieledew mieszkalne, cztery budynki gospodarcze, park, aleja, budynek mieszkalny z 1906r. z otoczeniem, nr rejestru A/1503  kościół parafialny pw. Przenajświętszej Trójcy i Narodzenia NMP, cmentarz przykościelny i dzwonnica, nr rejestru A/1504  d. zespół pałacowo-parkowy, a w nim: pałac, spichlerz, oficyna, park ze stawem, Trzeszczany nr rejestru A/674  cmentarz z I wojny z nagrobkami i drzewostanem, nr rejestru A/1577  cmentarzysko kurhanowe na stanowisku archeologicznym nr 1, nr rejestru C/93

Na terenach i przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków oraz ich otoczeniu wszelkie zamierzenia inwestycyjne (w tym również podziały własnościowe) wymagają zezwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz uzyskania warunków i wytycznych konserwatorskich. Obowiązuje:

o zachowanie obiektów w stanie przestrzennie niezmienionym wraz z najbliższym otoczeniem oraz zagwarantowanie strefy widokowej na zabytek,

o zakaz sytuowania tymczasowej zabudowy i obudowania historycznych obiektów budynkami gospodarczymi i obiektami dysharmonijnymi,

o zachowanie w stanie istniejącym z zakazem ingerencji mechanicznej w strukturę kurhanów w m. Józefin, m. Trzeszczany i m. Kortyna oraz zakaz ich zabudowy.

Do terenów i obiektów znajdujących się w ewidencji dóbr kultury plan zalicza:

Tabela 3. Obiekty i tereny w ewidencji dóbr kultury objęte ochroną MPZP gminy Trzeszczany. Miejscowość Obiekty

Drogojówka  kapliczka św. Onufrego, drewn., z XVIII w.

 dawny budynek Urzędu Gminy, obecnie mieszkania, drewniany z lat 20-tych XX w. Mołodiatycze  dawna oficyna dworska, murowana w 2 poł. XIX wieku  cmentarz prawosławny, nieczynny (XIX w.)  pozostałości parku dworskiego z XIX w.  figura Św. Jana, kamienna (1845r.)  figura z krzyżem, na kopcu, kamienna (poł. XIX w.)  d. dwór murowany (2 poł. XIX w.), d. oficyna dworska murowana (k. XIX w.), Nieledew d. rządówka drewniana (k. XIX w.), lodownia dworska mur.-ziemna (k. XIX w.)  d.cukrownia, b.przetwórna, murowana (1899r.), magazyn murowany (1899r.)  cmentarz prawosławny, nieczynny (XIX w.)  park dworski z 2 poł. XIX w.  kaplica grobowa Bielskich, murowana w 1926r., na cmentarzu grzebalnym  kaplica grobowa Tuszowskich, murowana w pocz. XX w., na cmentarzu Trzeszczany grzebalnym  kapliczka słupowa, drewniana z XIX w.  d. stajnia dworska, murowana w pocz. XX w., d. lodownia dworska, murowano-ziemna z 1 poł. XIX w., ogrodzenie murowane (XIX w.)

Zaborce  pozostałości parku dworskiego z pocz. XX w.

 cmentarz prawosławny, nieczynny (XIX w.) Zadębce  pozostałości parku dworskiego z k. XIX w.

Na terenach i przy obiektach znajdujących się w ewidencji dóbr kultury prace inwestycyjne (remonty, rozbudowa, nadbudowa, rozbiórki, itp.) powodujące znaczne zmiany w tych obiektach, wymagają uzyskania opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W przypadku rozbiórki obiektu o charakterze zabytku obowiązuje wykonanie inwentaryzacji architektonicznej i fotograficznej oraz przekazanie jej do archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Prace ziemne przy inwestycjach realizowanych w obszarze stanowisk archeologicznych należy prowadzić pod nadzorem archeologicznym. W uzasadnionych przypadkach może nastąpić konieczność wykonania badań wyprzedzających. Ochronie na mocy planu podlegają cmentarze, dla których obowiązuje utrzymanie funkcji, zachowanie historycznych nagrobków, alejek i drzewostanu. Ochronie polegającej na zachowaniu i utrzymaniu podlegają również figury, kapliczki, krzyże przydrożne wraz z towarzyszącym drzewostanem i małą architekturą.

 Strategia rozwoju lokalnego gminy Trzeszczany na lata 2007-2015 (Uchwała Nr XII/73/2007 Rady Gminy w Trzeszczanach z dnia 28 listopada 2007 r.)

Dokument powstał m.in. w oparciu o MPZP Gminy Trzeszczany, studium uwarunkowań gminy (w aktualizacji) oraz strategię rozwoju województwa lubelskiego, stąd też przedstawiona w nim charakterystyka pokrywa się zarówno z tam przedstawioną jak i omówioną w niniejszym programie opieki nad zabytkami. Strategia rozwoju lokalnego gminy przedstawia misję rozwojową, którą jest wykreowanie gminy Trzeszczany jako ośrodka gdzie stale podnosi się poziom życia mieszkańców następuje rozwój podstawowej gałęzi jaką jest rolnictwo oraz dywersyfikacja w kierunku rozwoju MSP i turystyki. Założenie te pokrywa się z postulowaną wizją rozwoju gminy. Na tej podstawie opracowano dwa główne cele strategiczne:

Cel 1. Wzrost konkurencyjności lokalnej gospodarki.

Cel 2. Poprawa atrakcyjności gminy oraz rozwój zasobów ludzkich, związany z troską o dziedzictwo kulturowe: stan obiektów zabytkowych jest niezadowalający, jednak prace renowacyjne mogą zapewnić im odpowiedni wygląd i stan techniczny, co będzie skutkowało nie tylko zachowaniem tych dóbr dla przyszłych pokoleń ale również przyczyni się do podniesienia atrakcyjności turystycznej gminy. Poprawa bazy infrastrukturalnej wraz z podniesieniem poziomu wykształcenia i wiedzy mieszkańców powinna wpłynąć nie tylko na zahamowanie niekorzystnych czynników demograficznych występujących na terenie gminy ale również pobudzić aktywność mieszkańców stworzyć tzw. społeczeństwo obywatelskie, wpłynąć na rozwój kultury, oświaty oraz sportu na terenie gminy.

Cel drugi realizowany jest przez trzy priorytety:

Priorytet 2.1. Rozwój infrastruktury społecznej i komunikacyjnej.

Priorytet 2.2. Zachowanie i wzmocnienie walorów kulturowych i ochrony środowiska.

Priorytet 2.3. Wsparcie grup zagrożonych wykluczeniem społecznym.

Priorytet 2.2. głosi, iż należy podjąć właściwe działania inwestycyjne, które z jednej strony powstrzymają dalsza degradację tkanki zabytkowej gminy, a z drugiej strony stworzą szansę na rozwój turystyki gminy. Odrestaurowanie zabytków poprawi w znacznym stopniu ład przestrzenny i wygląd estetyczny gminy, co z kolei przyciągnie turystów na teren gminy.

Horyzont czasowy strategii rozciąga się do roku 2015, co daje jej jeszcze odpowiednią ilość czasu na położenie właściwego nacisku na realizację wyznaczonych celów rozwojowych.

5.2 Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Trzeszczany

5.2.1 Zarys historii gminy Trzeszczany

Trzeszczany najprawdopodobniej istniały już w dawnych czasach słowiańskich. Jedna z legend mówi, że jej nazwa pierwotnie brzmiała "Trzyściany", a to za sprawą trzech ścian lasu okalających miejscowość. Nie ma żadnych materiałów źródłowych potwierdzających tę etymologię, tak jak i brak jakichkolwiek konkretnych informacji na temat terenów gminy w dalekiej przeszłości. Najstarsza wzmianka nt. miejscowości należących do gminy Trzeszczany pojawia się nt. Nieledwii w 1444, choć źródła archeologiczne pozwalają domyślać się, że początki miejscowości sięgają XIII/XIV wieku. Same Trzeszczany po raz pierwszy wzmiankowano w 1468 roku, gdy wieś administracyjnie przynależała do powiatu horodelskiego. Wedle rejestru poborowego z 1472 r. były tu dwa działy uboższej szlachty: Piotra Koszela oraz braci Franciszka i Ziemniaszka. Istniały tu wówczas 2 karczmy zajezdne. Natomiast według innego rejestru, z 1578, występowało we wsi 5 części szlacheckich (m. in. Łuszczewskich) na 5,75 łana (130,2 ha) gruntów uprawnych. Zgodnie z kronikami Szkoły Podstawowej w Trzeszczanach, szkoła działała już na przełomie XVIII i XIX wieku, wówczas jako 1- klasowa szkoła rosyjska. Według spisu z 1827 r. wieś liczyła 66 domów oraz 428 mieszkańców; zaś wg spisu z r. 1921 już 155 domów oraz 896 mieszkańców. W Trzeszczanach funkcjonował także browar, którego moc produkcyjna wg źródeł z 1879 roku wynosiła 3 430 wiader piwa. W 1894 r. Cały majątek zakupił dziedzic Jan Bielski. Rok później, wieś Nieledew zyskała nowego właściciela. Został nich Eustachy Świeżawski. Założył w Nieledwi park, a w 1898 r. wybudował cukrownię, przy której powstało osiedle mieszkaniowe (część istnieje do dziś).

Przed II wojną światową funkcjonowało w okolicy Trzeszczan sporo obiektów produkcji przemysłowej. W Leopoldowie była gorzelnia, w Majdanie Wielkim cegielnia, działały dwa wiatraki w Mołodiatyczach, a także cukrownia w Nieledwi. Krajobraz kulturowy tworzyły m.in. kościoły, niewielkie drewniane cerkiewki, jak np. ta nieistniejąca, znana z reprodukcji w Mołodiatyczach

oraz okazałe dwory Świeżawskich w Nieledwi, Bielskich w Trzeszczanach i Horodyskich w Mołodiatyczach i Zaborcach.

5.2.2 Zabytki nieruchome gminy Trzeszczany

Gmina Trzeszczany, jako gmina typowo rolnicza, nie posiada wysoce rozwiniętego zasobu zabytków nieruchomych. Z drugiej strony jej obszar od zawsze był strefą wzajemnego przenikania się kultur. Wpływy polskie, ruskie, litewskie, tatarskie i żydowskie, a tym samym wpływy katolickie, prawosławne, judaistyczne i muzułmańskie stworzyły eklektyczny klimat kulturowego pogranicza, który wpłynął na kształt zasobu zabytków nieruchomych na jej terenie. Na szczególne uznanie zasługuje architektura sakralna w gminie, obecna pod postacią Kościoła p.w. Trójcy Przenajświętszej i Narodzenia Najświętszej Marii Panny z 1 ćw. XX w., licznych kaplic (św. Jana w Trzeszczanach, kaplice grobowe Tuszowskich i Wieczerzańskich) oraz figur w Nieledwii. Obecny kościół powstał nieopodal miejsca, w którym dawniej stał pierwotny kościół – drewniana świątynia. Projekt wykonał architekt Stefan Szyller. Jest on rzadkim przykładem na Zamojszczyźnie stylu neogotyckiego. Obiekt nieregularnością bryły nawiązuje do romantycznej wersji neogotyku, mającej źródło w XIX w. Natomiast ceglaną fakturą nieotynkowanych elewacji łączy się z tradycją nurtu gotyku nadbałtyckiego. Zbudowany z cegły, dachy pokryte blachą miedzianą. Jest orientowaną, trójnawową halą z pięcioprzęsłowymi nawami, na rzucie wydłużonego prostokąta. Ma wysoką wieżę wyrastającą po północno-zachodnim narożniku korpusu posiadającą rzut kwadratu; jest pięciokondygnacyjna, w dole czworoboczna a w najwyższej kondygnacji ośmioboczna i zwieńczona smukłą iglicą. Korpus świątyni jest o połowę niższy od wieży, pokrywa go dwuspadowy dach. Po bokach wschodniego szczytu korpusu ujmują go dekoracyjne sterczyny w formie wieżyczek, a z wierzchołka wyrasta wieżyczka sygnaturki. Prezbiterium jest niższe i węższe od korpusu, dwuprzęsłowe, nakryte dachem dwuspadowym, a nad absydą trójpołaciowym. Kaplica i zakrystia, usytuowane po obu stronach prezbiterium są z kolei niższe od prezbiterium i osłonięte dachami pulpitowymi. W kościele występują zróżnicowane sklepienia: krzyżowo - żebrowe w nawach, prezbiterium oraz zakrystii i kaplicy; w kruchtach gwiaździste, a kolebkowe w przedsionku kruchty głównej.

W roku 2013 w kościele przeprowadzono prace remontowo – konserwacyjne wewnątrz budynku (malowanie ścian i sufitu). Ponadto pozyskano środki z funduszy Unii Europejskiej (PROW) dzięki, którym sfinansowano prace remontowe na zewnątrz kościoła. Prace polegały miedzy innymi na oczyszczaniu ścian ceglanych z roślinnych narośli, spoinowaniu ścian, impregnacji ścian od wilgoci a także remont schodów wejściowych.

Gmina Trzeszczany posiada na swoim terenie także przykłady XIX-wiecznej architektury rezydencjonalnej i jej pozostałości, tj.:

Zespół pałacowo-parkowy w Trzeszczanach, wpisany do rejestru zabytków - obejmuje obszar około 13 ha. Na zabudowę składają się obiekty zabytkowe: pałac, oficyna, spichlerz, piwnica oraz rządcówka i dawne budynki gospodarcze (znacznie przebudowane). W oficynie utrzymano funkcję mieszkalną. Pałac założony jest na planie prostokąta: dwutraktowy w części środkowej z hallem i salonem. Pierwotne wnętrze częściowo przebudowane wtórnymi podziałami ścianek. Wyposażenie w dużej części zniszczone. Zachowały się pierwotne drewniane schody na I piętro z fragmentami ozdobnej balustrady. W salonie I piętra strop i fryz ozdobiony złoconymi sztukateriami (liczne ubytki). Częściowo zachowana została stolarka drewniana. Budynek jest w złym stanie technicznym, zawilgocony, zagrzybiony. W salonie parteru i I piętra odpada sufit i tynk. Konstrukcja i pokrycie dachu do natychmiastowej wymiany. Brak obróbek blacharskich. Elewacje zniszczone, odpadające tynki, ubytki muru, liczne pęknięcia. Posadzki i podłogi zniszczone. Ubytki w balustradzie schodowej.

W 1928 roku park pałacowy uległ modyfikacji poprzez wytyczenie nowych alejek oraz nowe nasadzenia, zachowane do dnia dzisiejszego. Dalszych przekształceń dokonano w okresie powojennym, majątek uległ parcelacji, a park z zabudową i dawny folwark przejął w 1952r. Państwowy Ośrodek Maszynowy. W 1993 roku całość stała się własnością Gminy Trzeszczany. Park zachował się w granicach historycznych jego kształt zbliżony jest do kwadratu ukierunkowanego przekątną północ-południe. Jego powierzchnia wynosi około 9,0 ha. Park jest z ogrodem spacerowym i trzema stawami założonymi na cieku wodnym.

Całość zespołu pałacowo - parkowego jest w złym stanie. Budynki są zawilgocone, ubytki murów, stolarka zdewastowana, pokrycia dachowe do wymiany. Park jest zaniedbany, drzewostan nie pielęgnowany. W dobrym stanie znajduje się tylko oficyna, która była remontowana w 1996 i 1997 roku. Od 2006r. zespół pałacowo- parkowy jest własnością prywatnego przedsiębiorcy.

Zespół dworski w Nieledwi – składa się z dworu murowanego z drugiej połowy XIX w., oficyny (koniec XIX w.), piwnicy (magazynu), rządcówki drewnianej(koniec XIX w.), lodowni mur.- ziem. (koniec XIX w.) oraz parku z drugiej połowy XIX wieku. Południową część zespołu zajmuje dawne gumno z szeregiem budynków gospodarczych. Wschodni narożnik zespołu zajmuje dawna rządcówka, obok której usytuowano figurę św. Jana Chrzciciela z 1845r. W południowej części zlokalizowano mieszkalne budynki dworskie i park . W północnym narożniku leży staw o kształcie zbliżonym do kwadratu.

Układ ścieżek w parku jest nieczytelny, zachowany jest fragment ogrodu ozdobnego, fragment szpalerów lipowych. Dobrze zachowany jest staw. Zespół budynków dworskich jest w średnim stanie technicznym, zużyta stolarka, miejscami odpadający tynk.

Na zespół dworski składa się również piwnica, która obecnie jest własnością prywatna i służy jako magazyn.

Pozostałości parku dworskiego w Zaborcach - pozostałości naturalistycznego parku dworskiego z początku XX w. w Zaborcach o powierzchni 4 ha. Z dawnej kompozycji zachowały się jedynie fundamenty dworu, dwa wnętrza parkowe, resztki alei grabowej, część drzew parkowych, fragmenty kompozycji krzewów, jedna droga parkowa, przetrzebiony sad jabłoniowy, fragment szpalerów topolowych, wnętrze po sadzie wiśniowym, szpalery lipowy i wierzbowy, kilka starych orzechów i śliw. Kompozycja parku jest częściowo czytelna. Czytelny jest podział terenu na podstawowe części funkcjonalne - stawy, folwark, park i dwa sady.

Pozostałości parku dworskiego w Zadębcach – z końca XIX w. Stan zachowania kompozycji jest bardzo zły, jego układ jest praktycznie nieczytelny. Odtworzenie pierwotnego kształtu parku wymagałoby daleko posuniętej inwentaryzacji powiązanej z działaniami rewitalizacyjnymi.

Dawniej w Leopoldowie istniało założenie folwarczno-ogrodowe. Obecnie jednak nie istnieje.

Do równie interesujących zalicza się jedyny przykład zabytkowej architektury przemysłowej/produkcyjnej pod postacią zabudowań dawnej cukrowni w Nieledwi z 1898 r. Zespół składa się z budynku administracyjnego koniec XIX w.( dawny dom dyrektora cukrowni) oraz trzech budynków mieszkalnych, trzech budynków gospodarczych i parku. Cukrownia ostała założona przez rodzinę Swieżawskich, którzy wznieśli dla jej potrzeb kompleks budynków produkcyjnych. W 1915 r. cukrownię spalono, a następnie odbudowano w latach 1918-21. W 1950 roku utworzono wytwórnię win w Nieledwi, następnie w 1968 r. przekształcono ją w zakład przemysłu owocowo- warzywnego.

Zespół zachowany jest w stanie wymagającym interwencji, o ile część budynków (mieszkalny, administracyjny) jest w stanie dobrym, o tyle budynki gospodarcze są znacznie zaniedbane, wymagające odwilgocenia, uzupełnienia ubytków w tynkach i dachach.

W przypadku parku ze stawem, zachowana jest zieleń ozdobna przy budynku administracyjnym dawnej cukrowni. Zajmuje około 90 m przylegając bezpośrednio do drogi z Zadębiec do Hrubieszowa. Zachowana jest cała aleja lipowa, wymaga jednak zabiegów pielęgnacyjnych i leczniczych.

W 2012 roku Gmina Trzeszczany zrealizowała inwestycje w postaci zagospodarowania parku w Nieledwi. Pozyskała na ten cel pieniądze z funduszy Unii Europejskiej z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich Oś Leader w kwocie około 145 000 zł. Zakres robót obejmował między innymi wykonanie trawników parkowych, nasadzenia drzew, pielęgnację istniejących drzew, renowację i odmulanie stawu, wykonanie i montaż altany, wykonanie alejek parkowych oraz montaż ławek i koszy na śmieci.

5.2.3 Zabytki archeologiczne

Zasób archeologiczny Gminy Trzeszczany jest dość dobrze rozpoznany, natomiast jego wartość poznawcza wymaga aktualizacji. Udokumentowane stanowiska archeologiczne są rozmieszczone dość równomiernie. Najstarsze, dobrze określone chronologicznie ślady osadnictwa ludzkiego pochodzą z neolitu – młodszej epoki kamienia z początków IV tys. p.n.e. (istnieją także stanowiska z prehistorii nieokreślonej). Epoka kamienia na terenie gminy to również nieokreślone kulturowo stanowiska w Zadębcach, Mołodiatyczach czy Nieledwii. Wiele stanowisk pradziejowych odkrytych na obszarze obecnej gminy Trzeszczany nie posiada, ze względu na zbyt mały materiał dowodowy, zaklasyfikowania kulturowego. Wraz z zanikiem osadnictwa epoki brązu od wczesnej epoki żelaza brak znalezionych jakichkolwiek śladów osadnictwa ludzkiego na tych terenach. Pojawia się ono dopiero we wczesnym średniowieczu. Dalszy rozwój osadnictwa dokumentują wpisane do rejestru zabytków kurhany w Józefinie (rejestr C/141), Korytynie (rejestr C/140) oraz cmentarzysko kurhanowe w Trzeszczanach (rejestr C/93), stanowiące cenne świadectwo historii. Zlokalizowane na terenie gminy stanowiska archeologiczne obfitują również w znaleziska z okresu nowożytnego.

5.2.4 Dziedzictwo niematerialne

Na terenie gminy Trzeszczany nie funkcjonuje żadna jednostka wystawiennicza. Funkcję głównego ośrodka kulturalnego pełni Gminny Ośrodek Kultury w Trzeszczanach, w skład którego wchodzi Dom Kultury w Nieledwi oraz Gminna Biblioteka Publiczna w Trzeszczanach w raz z filią w Nieledwi. Ponadto istnieją Koła Gospodyń Wiejskich i świetlice wiejskie. Aktywnie w sferze kulturalnej działają także: STOWARZYSZENIE „MOŁODIATYCZE TO MY”, STOWARZYSZENIE „OSTRÓWEK- DOM RODZINNY”, STOWARZYSZENIE „KAMIENIE MILOWE” oraz FUNDACJA „PODAJ DŁOŃ”.

Gminny Ośrodek Kultury prowadzi działalność zgodną ze statutem, której celem jest realizacja zadań w zakresie wyzwalania aktywności kulturalnej mieszkańców gminy, ochrony i kultywowania lokalnych wartości kulturowych oraz rozwoju i zaspokajaniu potrzeb czytelniczych. Przedmiotem działalności GOK jest szeroko rozumiana edukacja kulturalna – szczególnie dzieci i młodzieży, opieka nad amatorskim ruchem artystycznym i twórczością ludową, koordynacja działalności kulturalnej na terenie gminy, organizowanie imprez rekreacyjnych, rozrywkowych, turystycznych, przedstawień, spotkań, koncertów, wystaw itp., gromadzenie i opracowywanie zbiorów bibliotecznych służących rozwijaniu czytelnictwa oraz zaspokajaniu potrzeb informacyjnych i samokształceniowych.

5.2.5 Miejsca pamięci

Na terenie gminy Trzeszczany funkcję miejsc pamięci pełnią głównie cmentarze. W Mołodiatyczach, Nieledwi i Zadębcach znajdują się nieczynne XIX-wieczne cmentarze prawosławne. Są one w znacznej części zaniedbane, zachowała się jedynie część nagrobków, kamienne, betonowe, żeliwne i drewniane krzyże oraz obeliski, widoczne są także mogiły ziemne. Cmentarze w Nieledwi i Mołodiatyczach są odkrzaczone.Ogrodzenia cmentarzy są wybrakowane, drzewostan je okalający – niewielki.

W Trzeszczanach nadal funkcjonuje cmentarz rzymskokatolicki. Najstarszym zachowanym nagrobkiem na jego terenie jest nagrobek z inskrypcją z 1828 r. Zachowało się także około 50 kamiennych i żeliwnych nagrobków sprzed 1945 r., w tym 3 z pierwszej połowy XIX w. Ponadto, znajdują się tam trzy zabytkowe kaplice grobowe murowane z pierwszej połowy XX w. - kaplica grobowa Bielskich, kaplica grobowa Tuszowskich oraz najmłodsza – kaplica grobowa Wieczerzańskich. Kaplica Bielskich jest w złym stanie technicznym, widocznie zaniedbana, jej pokrycie dachowe wykazuje ubytki. Pozostałe kaplice w stanie dobrym. Na terenie cmentarza występują również liczne krzyże na postumentach w postaci : walców, obelisków, prostopadłościanów i kopców z kamieni.

Na cmentarzach można znaleźć miejsca upamiętniające powstańców styczniowych, żołnierzy z I wojny światowej, ofiary wojny polsko- bolszewickiej z 1920r., żołnierzy Września 1939 r. zabitych przez hitlerowców lub zamordowanych przez Armię Czerwoną; partyzantów poległych w walce z Niemcami

i UPA, a także ludność cywilną - ofiary mordów hitlerowskich i UPA z lat 1939-1945 oraz powojennej partyzantki antykomunistycznej.

W miejscowościach Drogojówka, Korytyna, Ostrówek, Trzeszczany Pierwsze i Zaborce znajdują się miejsca pamięci narodowej- pomniki, upamiętniające poległych w walkach podczas II wojny światowej.

Ponadto, na terenie gminy Trzeszczany występują liczne pomniejsze kapliczki i figury o charakterze kultowym. Zaliczają się do nich: XVIII-to wieczna, drewniana kapliczka św. Onufrego w Drogojówce; kamienna figura św. Jana z 1845 r. oraz figura z krzyżem z XIX w; kapliczka słupowa w Trzeszczanach.

5.3 Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

5.3.1 Zabytki nieruchome w wojewódzkim rejestrze zabytków

Poniższa tabela zawiera zestawienie obiektów na terenie gminy, które zostały wpisane do rejestru zabytków.

Tabela 4 . Gmina Trzeszczany– wojewódzki rejestr zabytków

L.p. Miejscowość Obiekt Datowanie Rejestr

Rejestr: A/1503 1. Nieledew Osiedle fabryczne przy cukrowni XIX/XX w. Data: 27.03.1986.

2. Nieledew Budynek administracyjny k. XIX w. j.w.

3. Nieledew 3 domy mieszkalne pocz. XX w. j.w.

4. Nieledew 3 budynki gospodarcze pocz. XX w. j.w.

5. Nieledew Park z aleją pocz. XX w. j.w.

Kościół par. p.w. Świętej Trójcy i Rejestr: A/1504 6. Trzeszczany 1913-1923 Narodzenia NMP, Data: 26.06.1986.

7. Trzeszczany Dzwonnica XIX w. j.w.

8. Trzeszczany Cmentarz kościelny XVIII/XIX w. j.w.

Rejestr: A/1577 9. Trzeszczany Cmentarz rzymsko-katolicki pocz. XIX w. Data: 20.03.1989

Rejestr: A/674 10. Trzeszczany Zespół pałacowy 1 poł. XIX w. Data: 13.04.1973

11. Trzeszczany Pałac pocz. XIX w. j.w.

12. Trzeszczany Oficyna pocz. XIX w. j.w.

13. Trzeszczany Spichlerz pocz. XIX w. j.w.

14. Trzeszczany Park pocz. XIX w. j.w.

5.3.2 Pozostałe zabytki nieruchome w wojewódzkiej ewidencji zabytków

W ewidencji prowadzonej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków znajdują się następujące, wymienione w Tabeli 5. obiekty:

Tabela 5 . Gmina Trzeszczany – wojewódzka ewidencja zabytków

L.p. Miejscowość Obiekt Datowanie

1. Drogojówka kapliczka św. Onufrego XVIII wiek

Założenie folwarczno- 2. Leopoldów Nieustalone ogrodowe

3. Mołodiatycze Cmentarz prawosławny 2 połowa XIX wieku

4. Mołodiatycze Budynek Urzędu Gminy lata 20 XX wieku

5. Mołodiatycze Oficyna dworska 2 połowa XIX wieku

6. Mołodiatycze Pozostałości parku XIX wiek

7. Nieledew Cmentarz prawosławny koniec XIX wieku

8. Nieledew Cmentarz parafialny 2 połowa XX wieku

9. Nieledew Dawna cukrownia 1898

Magazyn 10. Nieledew XIX/XX w.

Dwór 11. Nieledew 2 połowa XIX wieku

12. Nieledew Figura św. Jana 1845

13. Nieledew Figura z krzyżem 1907

Lodownia 14. Nieledew koniec XIX wieku

15. Nieledew Oficyna dworska koniec XIX wieku

16. Nieledew Park dworski koniec XIX wieku

L.p. Miejscowość Obiekt Datowanie 17. Nieledew Rządcówka koniec XIX wieku

ok. połowy XIX 18. Trzeszczany Kaplica św. Jana wieku

19. Trzeszczany Kapliczka słupowa XIX wiek

Pozostałości parku 20. Zaborce początek XX wieku dworskiego

21. Zadębce Cmentarz prawosławny XIX wiek

5.4 Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków

5.4.1 Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Trzeszczany

Nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 18 marca 2010 r., która weszła w życie 5 czerwca 2010 r., wzmocniła rolę gminnej ewidencji zabytków, czyniąc z niej źródło prawa miejscowego. Do art. 19 dodano ust. 1a wskazujący zabytki, których ochrona musi być bezwarunkowo uwzględniona w decyzjach o ustaleniu inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej oraz decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Są to zabytki wpisane do rejestru wraz z ich otoczeniem oraz zabytki nieruchome, znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków.

Po wejściu w życie nowelizacji Gmina Trzeszczany przystąpiła do prac związanych z powołaniem do życia Gminnej Ewidencji Zabytków. Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) oraz rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. Nr 113, poz. 661), jest prowadzona w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy.

Rysunek 1. Wzór karty Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Trzeszczany

Karta ewidencyjna zabytku zawiera w szczególności dane umożliwiające określenie zabytku oraz miejsce jego położenia lub przechowywania. Gminna ewidencja zabytków stanowi część wojewódzkiej ewidencji zabytków, która z kolei jest częścią krajowej ewidencji zabytków prowadzonej przez Generalnego Konserwatora Zabytków. Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Trzeszczany została przygotowana według specyfikacji przygotowanej przez Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Podczas prac nad Gminną Ewidencją Zabytków dokonano weryfikacji zasobu znajdującego się w wykazie Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków pod kątem stanu faktycznego. Uwzględniając Obwieszczenie nr 1/2013 z dnia 22 stycznia 2013.

5.4.2 Zabytki nieruchome

Po uporządkowaniu i skatalogowaniu gminnego zasobu zabytków nieruchomych, w Gminnej Ewidencji Zabytków umieszczono obiekty, które prezentuje tabela 6 .

Tabela 6 . Gmina Trzeszczany – gminna ewidencja zabytków – zabytki nieruchome

Forma L.p. Miejscowość Działka Obiekt Datowanie ochrony Kapliczka św. 1. Drogojówka 179/1 XVIII wiek Onufrego

Cmentarz 2. Mołodiatycze 635 2 połowa XIX wieku prawosławny

Budynek Urzędu 3. Mołodiatycze 343/2 lata 20 XX wieku Gminy Oficyna 4. Mołodiatycze 793/1 2 połowa XIX wieku dworska Pozostałości 5. Mołodiatycze 793/1 XIX wiek parku

Cmentarz 6. Nieledew 896 koniec XIX wieku prawosławny Cmentarz 7. Nieledew 15/1 2 połowa XX wieku parafialny Dawna 8. Nieledew 423/20 1898 cukrownia

9. Nieledew 952/26 2 połowa XIX wieku Dwór 10. Nieledew 952/5 Figura św. Jana 1845

Figura z 11. Nieledew 424 1907 krzyżem Lodownia 12. Nieledew 952/3 koniec XIX wieku

Oficyna 13. Nieledew 952/57 koniec XIX wieku dworska 952/67;952/66; 14. Nieledew Park dworski koniec XIX wieku 952/60;926/5

15. Nieledew 952/5 Rządcówka koniec XIX wieku

Rejestr: Budynek A/1503 16. Nieledew 652/3 początek XX wieku administracji Data: 27.03.1986.

Forma L.p. Miejscowość Działka Obiekt Datowanie ochrony Rejestr: Budynek A/1503 17. Nieledew 423/20 początek XX wieku administracji 2 Data: 27.03.1986. Rejestr: Budynek A/1503 18. Nieledew 652/11 początek XX wieku mieszkalny Data: 27.03.1986. Rejestr A/1503 Budynek 19. Nieledew 652/10 początek XX wieku Data: mieszkalny 27.03.1986.

Rejestr A/1503 Budynek 20. Nieledew 641/14 1906 Data: mieszkalny 27.03.1986.

Rejestr A/1503 Budynek 21. Nieledew 652/11 początek XX wieku Data: Gospodarczy 27.03.1986. Rejestr: Budynek A/1503 22. Nieledew 652/11 początek XX wieku Gospodarczy Data: 27.03.1986. Rejestr: Budynek A/1503 23. Nieledew 652/10 początek XX wieku Gospodarczy Data: 27.03.1986. Rejestr: A/1503 24. Nieledew 652/9;651 Park, aleja początek XX wieku Data: 27.03.1986. Rejestr: 357;360; Cmentarz A/1577 25. Trzeszczany 2 polowa XIX wieku 361;362 parafialny Data: 20.03.1989 Kaplica 26. Trzeszczany 357 grobowa 1926

Bielskich

Kaplica 27. Trzeszczany 357 grobowa lata 30 XX wieku

Tuszowskich

Kaplica 28. Trzeszczany 360 grobowa lata 50 XX wieku

Wieczerzańskich ok. połowy XIX 29. Trzeszczany 3/1 Kaplica św. Jana wieku Kapliczka 30. Trzeszczany 258 XIX wiek słupowa

Forma L.p. Miejscowość Działka Obiekt Datowanie ochrony Kościół p.w. Trójcy Rejestr: Przenajświętszej A/1504 31. Trzeszczany 238 1913-1923 i Narodzenia Data: Najświętszej 26.06.1986. Marii Panny Rejestr: A/1504 32. Trzeszczany 238 Dzwonnica XIX wiek Data: 26.06.1986. Rejestr: A/674 Fragmenty 33. Trzeszczany 325/17 początek XIX wieku Data: ogrodzenia 13.04.1973. Rejestr: A/674 Oficyna 34. Trzeszczany 325/15 początek XIX wieku Data: dworska 13.04.1973. Rejestr: A/674 35. Trzeszczany 325/17 Pałac początek XIX wieku Data: 13.04.1973. Rejestr: A/674 36. Trzeszczany 325/17 Park początek XIX wieku Data: 13.04.1973. Rejestr: A/674 37. Trzeszczany 325/17 Piwnica początek XIX wieku Data: 13.04.1973. Rejestr: A/674 38. Trzeszczany 325/17 Spichlerz początek XIX wieku Data: 13.04.1973.

Pozostałości 39. Zaborce 202/8 parku początek XX wieku

dworskiego

Cmentarz 40. Zadębce 446 XIX wiek prawosławny

5.4.3 Zabytki archeologiczne

Po uporządkowaniu i skatalogowaniu gminnego zasobu stanowisk archeologicznych, w Gminnej Ewidencji Zabytków umieszczono obiekty, które prezentuje tabela 7 .

Tabela 7 . Gmina Trzeszczany – gminna ewidencja zabytków – stanowiska archeologiczne

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony Ślad osadnictwa, ślad 1. 85-92/212 Zadębce Neolit, I-II ok. epoki brązu osadnictwa Neolit, wczesna epoka brązu, Zadębce- Osada, osada?, ślad 2. 85-93/12 wczesne średniowiecze, okres Kolonia osadnictwa, osada? nowożytny 3. 85-93/118 Zadębce Ślad osadnictwa, osada? Neolit, pradzieje nieokreślone

4. 85-93/119 Zadębce Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze

Okres lateński, XII-XIII w., 5. 85-93/120 Zadębce Osada?, osada, osada okres nowożytny Neolit, wczesna epoka brązu, Osada?, osada?, osada, 6. 85-93/121 Zadębce epoka brązu/okres halsztacki, osada? okres lateński 7. 85-93/122 Zadębce Osada? Epoka brązu

8. 85-93/123 Zadębce Osada? Wczesna epoka brązu

9. 85-93/124 Zadębce Ślad osadnictwa Pradzieje nieokreślone

Okres wpływów rzymskich, Osada?, ślad osadnictwa, 10. 85-93/125 Zadębce wczesne średniowiecze, ślad osadnictwa pradzieje nieokreślone Zadębce- 11. 85-93/126 Ślad osadnictwa Pradzieje nieokreślone Kolonia Zadębce- Epoka brązu, wczesne 12. 85-93/127 Osada?, osada Kolonia średniowiecze Ślad osadnictwa, ślad Neolit, pradzieje nieokreślone 13. 85-93/128 Zadębce osadnictwa Zadębce- 14. 85-93/129 Ślad osadnictwa Pradzieje nieokreślone Kolonia Zadębce- 15. 85-93/130 Ślad osadnictwa Pradzieje nieokreślone Kolonia Zadębce- 16. 85-93/131 Ślad osadnictwa Wczesna epoka brązu Kolonia Zadębce- 17. 85-93/132 Osada? Epoka brązu Kolonia Zadębce- Wczesna epoka brązu, epoka 18. 85-93/133 Osada?, osada? Kolonia brązu/okres halsztacki Zadębce- Wczesna epoka brązu, IV ok. 19. 85-93/134 Kolonia Osada, osada? epoki brązu

Zadębce- Wczesna epoka brązu, 20. 85-93/135 Osada?, ślad osadnictwa Kolonia pradzieje nieokreślone Zadębce- Epoka brązu, pradzieje 21. 85-93/136 Osada?, ślad osadnictwa Kolonia nieokreślone Zadębce- 22. 85-93/137 Ślad osadnictwa, osada Neolit, pradzieje nieokreślone Kolonia Zadębce- 23. 85-93/138 Ślad osadnictwa Epoka brązu Kolonia

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony Zadębce- 24. 85-93/139 Ślad osadnictwa Neolit Kolonia Osada, ślad osadnictwa, Neolit, wczesna epoka brązu, Zadębce- 25. 85-93/140 ślad osadnictwa, ślad IV ok. epoki brązu, Kolonia osadnictwa nieokreślone Neolit, wczesna epoka brązu, Zadębce- Osada, osada?, osada, ślad epoka brązu/okres halsztacki, 26. 85-93/141 Kolonia osadnictwa wczesne średniowiecze, XVIII w. Zadębce- Neolit, okres wpływów 27. 85-93/142 Osada?, ślad osadnictwa Kolonia rzymskich Zadębce- 28. 85-93/143 Ślad osadnictwa Neolit Kolonia Zadębce- 29. 85-93/144 Ślad osadnictwa Neolit Kolonia Zadębce- 30. 85-93/145 Ślad osadnictwa Pradzieje nieokreślone Kolonia Wczesne średniowiecze, Zadębce- 31. 85-93/146 Osada, ślad osadnictwa pradzieje nieokreślone Kolonia

Zadębce- 32. 85-93/147 Ślad osadnictwa Wczesna epoka brązu Kolonia Zadębce- 33. 85-93/148 Osada Epoka brązu Kolonia Zadębce- 34. 85-93/149 Osada? Pradzieje nieokreślone Kolonia Neolit, epoka brązu/okres Zadębce- Ślad osadnictwa, osada?, 35. 85-93/207 halsztacki, XVIII-XIXw. Kolonia ślad osadnictwa

Ostrówek 36. 86-91/40 Osada? Wczesna epoka brązu

Trzeszczany Rejestr: 37. 86-92/1 Cmentarzysko kurhanowe ? Pierwsze C/ 93 Trzeszczany 38. 86-92/2: Ślad osadnictwa 136-161 r. n.e. Pierwsze Trzeszczany 39. 86-92/3 Osada Neolit Pierwsze Trzeszczany 40. 86-92/4 Ślad osadnictwa Neolit Pierwsze Trzeszczany 41. 86-92/5 Osada Wczesne średniowiecze Pierwsze Ślad osadnictwa 42. 86-92/7 Józefin ?

Ślad osadnictwa 43. 86-92/8 Ostrówek Wczesna epoka brązu

Ślad osadnictwa, ślad osadnictwa, ślad 44. 86-92/9 Drogojówka Neolit, neolit, neolit, neolit osadnictwa, ślad osadnictwa Ślad osadnictwa, ślad Nieokreślone, wczesne Trzeszczany 45. 86-92/10 osadnictwa, ślad średniowiecze, kultura Pierwsze osadnictwa nowożytna

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony Kultura łużycka, wczesne Trzeszczany Ślad osadnictwa, osada, 46. 86-92/11 średniowiecze, średniowiecze, Pierwsze osada, ślad osadnictwa nieokreślone Trzeszczany Osada ?,osada, ślad Wczesne średniowiecze, 47. 86-92/12 Pierwsze osadnictwa średniowiecze, nieokreślone Trzeszczany Osada?,osada?, ślad X-XII w., średniowiecze, 48. 86-92/13 Pierwsze osadnictwa nieokreślone Wczesna epoka brązu, Trzeszczany Ślad osadnictwa, osada?, wczesne średniowiecze, 49. 86-92/14 Pierwsze osada?, ślad osadnictwa nieokreślone, kultura nowożytna Osada, osada?, ślad Epoka brązu, ok. latareński, Trzeszczany osadnictwa, ślad 50. 86-92/15 okres wpływów rzymskich, Pierwsze osadnictwa, ślad wczesne średniowiecze osadnictwa Trzeszczany Ślad osadnictwa, osada?, Neolit, kultura łużycka, 51. 86-92/16 Pierwsze ślad osadnictwa wczesne średniowiecze Wczesny okres brązu, Osada?, osada?, osada?, Trzeszczany nieokreślone, okres wpływów 52. 86-92/17 ślad osadnictwa, ślad Pierwsze rzymskich, nieokreślone, osadnictwa wczesne średniowiecze Epoka brązu, kultura łużycka, Trzeszczany Osada?, osada?, osada, okres wpływów rzymskich, 53. 86-92/18: Pierwsze osada, osada nieokreślone, wczesne średniowiecze Wczesna epoka brązu, epoka Trzeszczany Ślad osadnictwa, osada, 54. 86-92/19 brązu, nieokreślone Pierwsze ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa, ślad Trzeszczany Neolit, epoka brązu, 55. 86-92/20 osadnictwa, ślad Pierwsze nieokreślone osadnictwa Trzeszczany 56. 86-92/21 Osada? Wczesna epoka brązu Pierwsze Trzeszczany 57. 86-92/22 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Pierwsze Neolit, okres wpływów Trzeszczany Osada?, ślad osadnictwa, 58. 86-92/23 rzymskich, wczesne Pierwsze osada? średniowiecze Neolit, nieokreślone, kultura Trzeszczany Osada?, ślad osadnictwa, 59. 86-92/24 nowożytna Pierwsze osada?

Trzeszczany 60. 86-92/25 Ślad osadnictwa, osada? Neolit, epoka brązu Pierwsze Trzeszczany 61. 86-92/26 Ślad osadnictwa Nieokreślone Pierwsze Trzeszczany Ślad osadnictwa, ślad 62. 86-92/27 Neolit, wczesne średniowiecze Pierwsze osadnictwa Ślad osadnictwa, ślad Trzeszczany Neolit, wczesna epoka brązu, 63. 86-92/28 osadnictwa, ślad Pierwsze nieokreślone osadnictwa Trzeszczany 64. 86-92/29 Osada? X-XII w. Pierwsze 65. 86-92/30 Trzeszczany Osada?, osada? Epoka brązu, X-XII w.

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony Pierwsze Trzeszczany 66. 86-92/31 Ślad osadnictwa Nieokreślone Pierwsze Osada?, ślad osadnictwa, Epoka brązu, okres wpływów Trzeszczany ślad osadnictwa, ślad rzymskich, nieokreślone, 67. 86-92/32 Pierwsze osadnictwa, ślad wczesne średniowiecze, ok. osadnictwa XVIII w. Neolit, epoka brązu, epoka Ślad osadnictwa, osada?, brązu, okres wpływów Trzeszczany 68. 86-92/33 osada?, osada?, osada?, rzymskich, wczesne Pierwsze ślad osadnictwa średniowiecze, kultura nowożytna Trzeszczany Osada?, osada?, ślad Neolit, okres wpływów 69. 86-92/34 Pierwsze osadnictwa rzymskich, nieokreślone Epoka brązu, epoka brązu/okres halsztacki, okres Trzeszczany Osada, osada?, osada, 70. 86-92/35 kultury laterańskiej, okres Pierwsze osada?, osada?, osada wpływów rzymskich, wczesne średniowiecze, nieokreślone Trzeszczany 71. 86-92/36 Osada Epoka brązu/okres halsztacki Pierwsze Epoka brązu/okres halsztacki, Osada?, osada?, ślad Trzeszczany ok. lateński, okres wpływów 72. 86-92/37 osadnictwa, osada?, ślad Pierwsze rzymskich, X-XII w., osadnictwa nieokreślone Trzeszczany 73. 86-92/38 Ślad osadnictwa, osada? Epoka brązu, nieokreślone Pierwsze Trzeszczany 74. 86-92/39 Ślad osadnictwa Wczesna epoka brązu Pierwsze Trzeszczany Nieokreślone, wczesne 75. 86-92/40 Osada?, osada? Pierwsze średniowiecze Trzeszczany 76. 86-92/41 Ślad osadnictwa, osada? Neolit, wczesna epoka brązu Pierwsze Ślad osadnictwa, ślad Trzeszczany Epoka brązu, wczesne 77. 86-92/42 osadnictwa, ślad Pierwsze średniowiecze, nieokreślone osadnictwa Trzeszczany Ślad osadnictwa, ślad Wczesna epoka brązu, 78. 86-92/43 Pierwsze osadnictwa XVII/XVIII w. Trzeszczany 79. 86-92/44 Osada?, osada? Nieokreślone, XVII/XVIII w. Pierwsze Wczesna epoka brązu, X-XIII Trzeszczany Osada?, osada, osada, 80. 86-92/45 w., średniowiecze, XVI-XVII Pierwsze osada? w. Trzeszczany Ślad osadnictwa, osada, Nieokreślone, średniowiecze, 81. 86-92/46 Pierwsze osada XVII w. Neolit, wczesna epoka brązu, Ślad osadnictwa, Trzeszczany epoka brązu/okres halsztacki, 82. 86-92/47 osada?,osada?,osada?,osad Pierwsze wczesne średniowiecze, a? nieokreślone II ok. epoki brązu, epoka Trzeszczany Osada?, ślad osadnictwa, 83. 86-92/48 brązu/okres halsztacki, Pierwsze osada? nieokreślone

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony Trzeszczany 84. 86-92/49 Osada?, osada? Neolit, nieokreślone Pierwsze Epoka brązu/okres halsztacki, Trzeszczany Osada?, osada?, osada, ślad 85. 86-92/50 okres wpływów rzymskich, X- Pierwsze osadnictwa XII w., nieokreślone Trzeszczany Ślad osadnictwa, osada, Epoka brązu/okres halsztacki, 86. 86-92/51 Pierwsze osada? X-XII w., nieokreślone Trzeszczany 87. 86-92/52 Osada Nieokreślone Pierwsze Wczesna epoka brązu, epoka Osada?, osada, osada, ślad brązu/okres halsztacki, okres 88. 86-92/53 Mołodiatycze osadnictwa, osada wpływów rzymskich, wczesne średniowiecze, nieokreślone Ślad osadnictwa, ślad Neolit, wczesna epoka brązu, 89. 86-92/54 Mołodiatycze osadnictwa, ślad nieokreślone osadnictwa Wczesna epoka brązu, epoka Osada?, ślad osadnictwa, 90. 86-92/55 Mołodiatycze brązu/okres halsztacki, osada?, ślad osadnictwa nieokreślone, średniowiecze Neolit, II ok. epoki brązu, 91. 86-92/56 Mołodiatycze Osada?, osada?, osada? średniowiecze

Wczesna epoka brązu, II ok. Osada?, osada?, osada?, epoki brązu, epoka brązu, 92. 86-92/57 Mołodiatycze ślad osadnictwa, osada?, okres wpływów rzymskich,

osada? wczesne średniowiecze, nieokreślone Osada?, ślad osadnictwa, Neolit, epoka brązu, wczesne 93. 86-92/58 Mołodiatycze ślad osadnictwa średniowiecze II ok. epoki brązu 94. 86-92/59 Mołodiatycze Osada?

Osada?, osada?, ślad Neolit, epoka brązu, ok. 95. 86-92/60 Mołodiatycze osadnictwa, osada lateński, nieokreślone Okres wpływów rzymskich, Ślad osadnictwa, ślad 96. 86-92/61 Mołodiatycze nieokreślone, wczesne osadnictwa, osada średniowiecze Wczesne średniowiecze 97. 86-92/62 Mołodiatycze Osada?

Trzeszczany Ślad osadnictwa, ślad Okres wpływów rzymskich, 98. 86-92/63 Pierwsze osadnictwa, osada nieokreślone, X-XIIIw. Ślad osadnictwa, ślad Nieokreślone, średniowiecze, 99. 86-92/64 Mołodiatycze osadnictwa, ślad XVI/XVII w. osadnictwa Epoka brązu/okres halsztacki, Ślad osadnictwa, osada?, wczesne średniowiecze, 100. 86-92/65 Mołodiatycze osada?, ślad osadnictwa nieokreślone, kultura nowożytna Epoka brązu/okres halsztacki, 101. 86-92/66 Mołodiatycze Osada?, ślad osadnictwa średniowiecze Ślad osadnictwa, ślad 102. 86-92/67 Mołodiatycze Nieokreślone, średniowiecze osadnictwa 103. 86-92/68 Mołodiatycze Osada?, ślad osadnictwa Nieokreślone, XVII/XVIII

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony Ślad osadnictwa 104. 86-92/69 Mołodiatycze Nieokreślone

II ok. epoki brązu, ok. Ślad osadnictwa, osada, lateński, okres wpływów 105. 86-92/70 Mołodiatycze osada?, ślad osadnictwa, rzymskich, wczesne

osada, osada? średniowiecze, nieokreślone, kultura nowożytna Okres wpływów rzymskich, 106. 86-92/71 Mołodiatycze Osada?, osada? wczesne średniowiecze Ok. lateński, wczesne Ślad osadnictwa, ślad 107. 86-92/72 Mołodiatycze średniowiecze, nieokreślone, osadnictwa, osada, osada? XVII/XVIII w. Ślad osadnictwa, osada?, Neolit, okres wpływów 108. 86-92/73 Mołodiatycze osada? rzymskich, nieokreślone Neolit, wczesna epoka brązu, Ślad osadnictwa, osada?, epoka brązu, okres wpływów 109. 86-92/74 Mołodiatycze ślad osadnictwa, ślad rzymskich, wczesne osadnictwa, osada średniowiecze Mołodiatycze 110. 86-92/75 Ślad osadnictwa Nieokreślone

Neolit, I ok. epoki brązu, II ok. Osada, osada, osada?, epoki brązu, epoka 111. 86-92/76 Majdan Wielki osada?, ślad osadnictwa, brązu/okres halsztacki, ok.

osada, osada? lateński, X-XII w., nieokreślone II ok. epoki brązu, epoka Osada??, osada?, osada?, 112. 86-92/77 Majdan Wielki brązu, wczesne średniowiecze, ślad osadnictwa nieokreślone II ok. epoki brązu, okres 113. 86-92/78 Majdan Wielki Osada, osada, osada, osada wpływów rzymskich, wczesne

średniowiecze, nieokreślone Wczesne średniowiecze, 114. 86-92/79 Józefin Osada, ślad osadnictwa nieokreślone Wczesna epoka brązu, 115. 86-92/80 Józefin Osada?, osada? wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa 116. 86-92/81 Józefin II ok. epoki brązu

Ślad osadnictwa 117. 86-92/82 Józefin Nieokreślone

Osada? 118. 86-92/83 Józefin Nieokreślone

Epoka brązu, kultura 119. 86-92/84 Józefin Osada?, osada? pradziejowa Wczesna epoka brązu, neolit, Trzeszczany Osada?, ślad osadnictwa, okres halsztacki, okres 120. 86-92/85 Pierwsze osada, osada?, osada? wpływów rzymskich, wczesne średniowiecze, nieokreślone Ślad osadnictwa, osada?, Neolit, epoka brązu, okres 122. 86-92/87 Józefin osada?, ślad osadnictwa, wpływów rzymskich, wczesne

osada średniowiecze, nieokreślone Osada?, osada?, ślad Neolit, epoka brązu, wczesne 123. 86-92/88 Józefin osadnictwa, ślad średniowiecze, XVII/XVIII

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony osadnictwa, osada w., kultura nowożytna

Epoka brązu, nieokreślone 124. 86-92/89 Józefin Osada?, ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa, ślad Nieokreślone, wczesne 125. 86-92/90 Józefin osadnictwa średniowiecze Józefin 126. 86-92/91 Ślad osadnictwa Wczesne śrendniowiecze

Rejestr: 127. 86-92/92 Korytyna Ślad osadnictwa ? C /140 Ślad osadnictwa, osada, Nieokreślone, wczesne 128. 86-92/93 Korytyna osada średniowiecze, średniowiecze Osada, ślad osadnictwa, IX-X w., XII-XIIIw., 129. 86-92/94 Korytyna osada? nieokreślone IX-XII w., średniowiecze 130. 86-92/95 Korytyna Osada, osada?

Osada?, osada, osada, Epoka brązu, X-XII w., XII- 131. 86-92/96 Korytyna osada XIII w., nieokreślone I ok. epoki brązu, epoki brązu, Osada?, osada, osada?, 132. 86-92/97 Korytyna okres wpływów rzymskich, osada nieokreślone Korytyna 133. 86-92/98 Osada? Nieokreślone

Józefin 134. 86-92/99 Osada Nieokreślone

135. 86-92/100 Korytyna Ślad osadnictwa Nieokreślone

136. 86-92/101 Ostrówek Ślad osadnictwa Nieokreślone

II ok. epoki brązu, epoka Osada?, ślad osadnictwa, brązu, okres wpływów 137. 86-92/102 Ostrówek osada?, osada?, ślad rzymskich, średniowiecze, osadnictwa nieokreślone 138. 86-92/103 Ostrówek Osada? Epoka brązu

Epoka brązu, wczesne 139. 86-92/104 Ostrówek Osada?, osada? średniowiecze Epoka brązu, okres wpływów Osada, osada, ślad 140. 86-92/105 Ostrówek rzymskich, wczesne osadnictwa, osada średniowiecze, nieokreślone Epoka brązu, okres wpływów Osada?, osada, ślad 141. 86-92/106 Ostrówek rzymskich, wczesne osadnictwa, osada średniowiecze, nieokreślone Neolit, średniowiecze, Ślad osadnictwa, ślad 142. 86-92/107 Ostrówek nieokreślone, kultura osadnictwa, osada?, osada? nowożytna 143. 86-92/108 Zadębce Osada? Epoka brązu

K. wołyńsko-lubelska ceramiki malowanej, k. 144. 86-93/1 Nieledew Jamy, grób, cmentarzysko wołyńsko-lubelska ceramiki malowanej, k. strzyżowska Okres wczesno- 145. 86-93/2 Nieledew Cmentarzysko kurhanowe średniowieczny Epoka kamienia 146. 86-93/3 Nieledew Osada?

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony Osada?, ślad osadnictwa, Neolit, wczesny okres epoki ślad osadnictwa, ślad brązu, kultura łużycka, okres 147. 86-93/73 Leopoldów osadnictwa, ślad wpływów rzymskich, okres

osadnictwa, ślad wczesnośredniowieczny, okres osadnictwa, osada? nowożytny, nieokreślone Osada, ślad osadnictwa, Neolit, wczesny okres epoki 148. 86-93/74 Leopoldów osada? brązu, nieokreślone Trzeszczany 149. 86-93/75 Ślad osadnictwa Nieokreślone Pierwsze Trzeszczany 150. 86-93/76 Osada?, osada? Neolit, nieokreślone Pierwsze Trzeszczany Późne średniowiecze, 151. 86-93/77 Osada?, ślad osadnictwa Pierwsze nieokreślone Okres wpływów rzymskich?, 152. 86-93/78 Nieledew Osada?, osada XII-XIII w. Wczesny okres epoki brązu, Osada?, ślad osadnictwa, okres wczesnośredniowieczny, 153. 86-93/79 Nieledew osada, ślad osadnictwa okres nowożytny, nieokreślone Wczesny okres epoki brązu 154. 86-93/80 Nieledew Osada?

Nieledew 155. 86-93/81 Ślad osadnictwa Nieokreślone

Nieledew 156. 86-93/82 Ślad osadnictwa Nieokreślone

Nieledew 157. 86-93/83 Ślad osadnictwa Nieokreślone

Ślad osadnictwa, ślad Wczesny okres epoki brązu, 158. 86-93/84 Nieledew osadnictwa okres nowożytny Wczesny okres epoki brązu 159. 86-93/85 Nieledew Osada?

Ślad osadnictwa, ślad Wczesny okres epoki brązu, osadnictwa, ślad okres wpływów rzymskich, 160. 86-93/86 Nieledew osadnictwa, ślad okres wczesnośredniowieczny, osadnictwa nieokreślone Ślad osadnictwa, ślad Późne średniowiecze, 161. 86-93/87 Nieledew osadnictwa nieokreślone Ślad osadnictwa, ślad Wczesny okres epoki brązu, 162. 86-93/88 Nieledew osadnictwa, ślad okres nowożytny,

osadnictwa nieokreślone Okres 163. 86-93/89 Nieledew Osada?, osada? wczesnośredniowieczny,

nieokreślone Neolit, k. trzciniecka, okres Ślad osadnictwa, osada?, 164. 86-93/90 Nieledew wpływów rzymskich, osada?, osada? nieokreślone Ślad osadnictwa, ślad Wczesny okres epoki brązu, 165. 86-93/91 Nieledew osadnictwa, ślad okres wpływów rzymskich?,

osadnictwa nieokreślone Nieledew 166. 86-93/92 Osada?, ślad osadnictwa Neolit, nieokreślone

Osada?, osada?, osada?, K. pucharów lejkowatych, 167. 86-93/93 Nieledew osada? wczesny okres epoki brązu, k.

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony łużycka, nieokreślone

K. pucharów lejkowatych 168. 86-93/94 Nieledew Ślad osadnictwa

K. pucharów lejkowatych, k. mierzanowicka, k. Osada, osada?, osada?, strzyżowska, k. łużycka, okres 169. 86-93/95 Nieledew osada?, osada?, osada?, wpływów rzymskich, okres osada wczesnego średniowiecza, nieokreślone Wczesny okres epoki brązu 170. 86-93/96 Nieledew Osada?

171. 86-93/97 Nieledew Ślad osadnictwa Wczesny okres epoki brązu

Wczesny okres epoki brązu, Osada?, osada?, osada?, 172. 86-93/98 Nieledew okres lateński, okres wpływów osada rzymskich, nieokreślone Nieledew 173. 86-93/99 Osada? K. trzciniecka

Wczesny okres epoki brązu, 174. 86-93/100 Nieledew Osada?, osada? okres nowożytny Okres wpływów rzymskich, 175. 86-93/101 Nieledew Osada, osada?, osada? wczesny okres epoki brązu,

nieokreślone Ślad osadnictwa, ślad Neolit, wczesny okres epoki 176. 86-93/102 Nieledew osadnictwa, osada, ślad brązu, k. łużycka, okres

osadnictwa wczesnośredniowieczny 177. 86-93/103 Nieledew Osada? Okres halsztacki

K. pucharów lejkowatych, Osada, osada?, ślad k.łużycka, okres wpływów 178. 86-93/104 Nieledew osadnictwa, osada?, osada? rzymskich, IX-X w., nieokreślone K. trzciniecka, k. łużycka, Osada?, osada?, osada, okres wpływów rzymskich, 179. 86-93/105 Nieledew osada?, osada? okres wczesnośredniowieczny, nieokreślone 180. 86-93/106 Nieledew Ślad osadnictwa K. mierzanowicka

181. 86-93/107 Nieledew Ślad osadnictwa Nieokreślone

Osada?, ślad osadnictwa, K. łużycka, okres wpływów 182. 86-93/108 Nieledew osada? rzymskich, nieokreślone Wczesny okres epoki brązu, Ślad osadnictwa, osada?, 183. 86-93/109 Nieledew okres halsztacki, okres osada? wpływów rzymskich Ślad osadnictwa, ślad Okres wpływów rzymskich, 184. 86-93/110 Nieledew osadnictwa nieokreślone K. pucharów lejkowatych, k. Osada, osada, osada, ślad strzyżowska, k. łużycka, okres 185. 86-93/111 Nieledew osadnictwa, osada wczesnośredniowieczne, nieokreślone 186. 86-93/112 Nieledew Osada? Okres wpływów rzymskich

187. 86-93/113 Nieledew Osada? Wczesny okres epoki brązu

K. łużycka, okres 188. 86-93/114 Nieledew Osada?, ślad osadnictwa wczesnośredniowieczny

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony Nieledew 189. 86-93/115 Ślad osadnictwa Nieokreślone

Nieledew 190. 86-93/116 Osada? Neolit

Osada, ślad osadnictwa, Neolit, wczesny okres epoki 191. 86-93/117 Nieledew osada?, osada brązu, k. łużycka, nieokreślone K. pucharów lejkowatych, Osada, ślad osadnictwa, wczesny okres epoki brązu, 192. 86-93/118 Nieledew ślad osadnictwa, osada późne średniowiecze, nieokreślone Wczesny okres epoki brązu, 193. 86-93/119 Nieledew Osada?, ślad osadnictwa późne średniowiecze 194. 86-93/120 Nieledew Osada? Okres wczesnośredniowieczny

195. 86-93/121 Nieledew Ślad osadnictwa Nieokreślone

Ślad osadnictwa, ślad Neolit, k. łużycka, 196. 86-93/122 Nieledew osadnictwa, ślad nieokreślone osadnictwa Wczesny okres epoki brązu, k. Osada?, osada, ślad łużycka, okes 197. 86-93/123 Nieledew osadnictwa, osada? wczesnośredniowieczny, nieokreślone Wczesny okres epoki brązu, k. Osada, osada, ślad 198. 86-93/124 Nieledew łużycka, okres wpływów osadnictwa, osada rzymskich, nieokreślone 199. 86-93/125 Nieledew Osada K. łużycka

Osada, osada, ślad K. strzyżowska, k. łużycka, 200. 86-93/126 Nieledew osadnictwa pradzieje nieokreślone 201. 86-93/127 Nieledew Ślad osadnictwa Okres nowożytny

K. pucharów lejkowatych, k. Osada, ślad osadnictwa, strzyżowska, wczesny okres 202. 86-93/128 Nieledew ślad osadnictwa, osada?, epoki brązu, okres wpływów

osada rzymskich, pradzieje nieokreślone 203. 86-93/129 Nieledew Osada? Okres wpływów rzymskich

Wczesny okres epoki brązu, Osada?, osada?, ślad 204. 86-93/130 Nieledew okres wpływów rzymskich, osadnictwa pradzieje nieokreślone K. pucharów lejkowatych, Osada?, ślad osadnictwa, wczesny okres epoki brązu, 205. 86-93/132 Nieledew osada?, ślad osadnictwa okres wpływów rzymskich, pradzieje nieokreślone Ślad osadnictwa, ślad Neolit, k. strzyżowska, k. osadnictwa, ślad trzciniecka, k. łużycka, okres 206. 86-93/133 Nieledew osadnictwa, ślad wpływów rzymskich, osadnictwa, osada, osada? pradzieje nieokreślone Wczesny okres epoki brązu, 207. 86-93/134 Nieledew Osada?, ślad osadnictwa okres wpływów rzymskich

(faza B) Neolit, k. strzyżanowska, 208. 86-93/135 Nieledew Osada?, osada?, osada? wczesny okres epoki brązu Ślad osadnictwa, ślad K. łużycka, pradzieje 209. 86-93/136 Nieledew osadnictwa nieokreślone

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony Ślad osadnictwa, ślad Okres wpływów rzymskich, 210. 86-93/137 Nieledew osadnictwa pradzieje nieokreślone K. strzyżowska, k. łużycka, k. Osada?, osada?, osada?, 211. 86-93/138 Zadębce wielbarska?, pradzieje osada? nieokreślone K. strzyżowska, k. łużycka, Osada?, osada, osada?, ślad 212. 86-93/139 Zadębce okres wczesnośredniowieczny, osadnictwa pradzieje nieokreślone 213. 86-93/140 Zadębce Ślad osadnictwa Okres wczesnośredniowieczny

214. 86-93/141 Zadębce Ślad osadnictwa Wczesny okres epoki brązu

Wczesny okres epoki brązu, Osada, osada?, osada?, okres wpływów rzymskich, 215. 86-93/142 Zadębce osada? okres wczesnośredniowieczny, pradzieje nieokreślone 216. 86-93/143 Zadębce Ślad osadnictwa Pradzieje nieokreślone

Neolit, k. trzciniecka?, okres Osada?, osada?, osada?, 217. 86-93/144 Zadębce wczesnośredniowieczny, ślad osadnictwa pradzieje nieokreślone Neolit?, Wczesny okres epoki Osada?, osada, osada?, brązu, okres 218. 86-93/145 Zadębce osada wczesnośredniowieczny, pradzieje nieokreślone Wczesny okres epoki brązu, k. łużycka, okres wpływów Osada?, osada, osada?, 219. 86-93/146 Zadębce rzymskich, okres osada?, osada? wczesnośredniowieczny, pradzieje nieokreślone Wczesny okres epoki brązu, k. łużycka, okres wpływów Osada, osada?, osada, 220. 86-93/147 Zadębce rzymskich, okres osada?, osada wczesnośredniowieczny, pradzieje nieokreślone Wczesny okres epoki brązu, Osada? osada, ślad 221. 86-93/148 Zadębce okres wpływów rzymskich, osadnictwa późne średniowiecze K. strzyżowska, k. łużycka, k. Osada?, osada?, osada, ślad 222. 86-93/149 Zadębce wielbarska, okres osadnictwa wczesnośredniowieczny K. łużycka, okres wpływów Osada?, osada?, osada?, 223. 86-93/150 Zadębce rzymskich, średniowiecze, osada? pradzieje nieokreślone Wczesny okres epoki brązu, k. 224. 86-93/151 Zadębce Osada?, osada?, osada? wielbarska?, XII-XIII w. 225. 86-93/152 Zadębce Ślad osadnictwa, osada Epoka brązu, XII-XIII w.

Neolit, wczesny okres epoki Osada?, osada?, osada?, 226. 86-93/153 Zadębce brązu, k. łużycka, pradzieje osada? nieokreślone K. pucharów lejkowatych, k. Osada, osada?, osada?, ślad mierzanowiecka, k. 227. 86-93/154 Zadębce osadnictwa, ślad strzyżowska, okres

osadnictwa wczesnośredniowieczny, pradzieje nieokreślone

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony 228. 86-93/155 Zadębce Osada? Neolit

Epoka brązu, pradzieje 229. 86-93/156 Zadębce Ślad osadnictwa, osada? nieokreślone 230. 86-93/157 Zadębce Ślad osadnictwa, osada? Neolit, pradzieje nieokreślone

Neolit, okres Osada?, osada?, ślad 231. 86-93/158 Zadębce wczesnośredniowieczny, osadnictwa pradzieje nieokreślone 232. 86-93/159 Zadębce Ślad osadnictwa Pradzieje nieokreślone

233. 86-93/160 Zadębce Osada?, ślad osadnictwa Neolit, pradzieje nieokreślone

234. 86-93/161 Zadębce Ślad osadnictwa Pradzieje nieokreślone

235. 86-93/162 Zadębce Osada K. pucharów lejkowatych

236. 86-93/163 Zadębce Ślad osadnictwa K. strzyżowska

237. 86-93/164 Zadębce Ślad osadnictwa Neolit

Ślad osadnictwa, osada?, Neolit, k. trzciniecka, okres 238. 86-93/165 Zadębce ślad osadnictwa nowożytny 239. 86-93/166 Zadębce Osada?, osada? Neolit, epoka brązu

K. wołyńsko-lubelska 240. 86-93/167 Zadębce Osada, ślad osadnictwa ceramiki malowanej, wczesny

okres epoki brązu Okres Ślad osadnictwa, ślad wczesnośredniowieczny, okres 241. 87-92/8 Zaborce osadnictwa, ślad nowożytny XVI-XVII w., osadnictwa okres nowożytny Epoka brązu/okres halsztacki, Osada?, ślad osadnictwa, 242. 87-92/9 Zaborce okres wpływów rzymskich, ślad osadnictwa okres nowożytny Zaborce 243. 87-92/10 Ślad osadnictwa Nieokreślone

I ok. epoki brązu, epoka Osada, osada?, osada?, ślad brązu/okres halsztacki, okres 244. 87-92/11 Zaborce osadnictwa, osada?, ślad wpływów rzymskich, XIV w.,

osadnictwa okres nowożytny, nieokreślone Okres wczesnego 245. 87-92/12 Zaborce Ślad osadnictwa średniowiecza Okres wczesnego Ślad osadnictwa, osada?, średniowiecza, okres 246. 87-92/50 Bogucice ślad osadnictwa nowożytny, pradzieje nieokreślone Okres wczesnego 247. 87-92/51 Bogucice Osada, ślad osadnictwa średniowiecza, XIV-XV w. Okres wczesnego Osada, ślad osadnictwa, średniowiecza, XIV-XV w., 248. 87-92/52 Bogucice ślad osadnictwa, osada XVI-XVII w., okres nowożytny Okres wczesnego Osada, ślad osadnictwa, średniowiecza, XIV-XV w., 249. 87-92/53 Bogucice ślad osadnictwa, osada XVI-XVII w., okres nowożytny

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony Okres wpływów rzymskich, Ślad osadnictwa, osada?, okres wczesnego 250. 87-92/54 Bogucice ślad osadnictwa, osada?, średniowiecza, XIV-XV w.,

ślad osadnictwa okres nowożytny, pradzieje nieokreślone Okres nowożytny - XVI-XVII 251. 87-92/55 Bogucice Ślad osadnictwa, osada w., okres nowożytny Okres wczesnego Osada?, ślad osadnictwa, 252. 87-92/56 Bogucice średniowiecza, XIV-XV w., osada? okres nowożytny Bogucice 253. 87-92/57 Ślad osadnictwa Nieokreślone

Neolit, II ok. epoki brązu, Osada?, osada, ślad epoka brązu/okres halsztacki, 254. 87-92/58 Bogucice osadnictwa, osada?, osada, okres wpływów rzymskich,

osada okres wczesnego średniowiecza, nieokreślone II ok. epoki brązu, epoka Osada?, ślad osadnictwa, brązu/okres halsztacki, okres ślad osadncitwa, ślad 255. 87-92/59 Bogucice wpływów rzymskich, okres osadnictwa, ślad wczesnego średniowiecza, osadnictwa nieokreślone Nieokreślone Trzeszczany 256. 87-92/60 Ślad osadnictwa Pierwsze

Trzeszczany 257. 87-92/61 Pierwsze Ślad osadnictwa Nieokreślone

Ślad osadnictwa, ślad I ok. epoki brązu, epoka brązu, 258. 87-92/62 Bogucice osadnictwa, osada? nieokreślone

Okres wpływów rzymskich, 259. 87-92/63 Bogucice Osada?, osada?, osada okres nowożytny,

nieokreślone Epoka brązu/okres halsztacki, okres wpływów rzymskich, Ślad osadnictwa, osada, okres wczesnego 260. 87-92/64 Zaborce osada?, ślad osadnictwa, średniowiecza, XVI-XVII w., osada?, ślad osadnictwa okres nowożytny, nieokreślone Zaborce 261. 87-92/65 Osada Okres nowożytny

Epoka brązu/okres hasztacki, 262. 87-92/66 Zaborce Osada, ślad osadnictwa nieokreślone

Okres wczesnego Osada?, ślad osadnictwa, 263. 87-92/67 Zaborce średniowiecza, XIV-XV w., ślad osadnictwa nieokreślone Ślad osadnictwa, ślad 264. 87-92/68 Zaborce osadnictwa XVI-XVII w., nieokreślone

Zaborce 265. 87-92/69 Ślad osadnictwa XIV-XV w.

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony I ok. epoki brązu, epoka 266. 87-92/7 Zaborce Osada?, osada? brązu/okres halsztacki Epoka brązu/okres halsztacki, Osada?, ślad osadnictwa, okres wpływów rzymskich, 267. 87-92/70 Zaborce osada? okres wczesnego średniowiecza 268. 87-92/71 Zaborce Ślad osadnictwa Nieokreślone

Okres wczesnego 269. 87-92/72 Zaborce Ślad osadnictwa, osada? średniowiecza, nieokreślone Ślad osadnictwa, ślad Okres wczesnego 270. 87-92/73 Zaborce osadnictwa średniowiecza, nieokreślone Wczesny okres epoki brązu, II ok. epoki brązu, okres Ślad osadnictwa, osada, wczesnego średniowiecza, 271. 87-92/74 Zaborce osada?, ślad osadnictwa, okres nowożytny, XVI-XVII osada?, ślad osadnictwa w., okres nowożytny, nieokreślone II ok. epoki brązu, epoka Osada?, ślad osadnictwa, 272. 87-92/79 Bogucice brązu/okres halsztacki, osada nieokreślone Okres wczesnego Osada, ślad osadnictwa, Trzeszczany średniowiecza, okres 273. 87-92/84 ślad osadnictwa, ślad Pierwsze średniowiecza, okres osadnictwa nowożytny, nieokreślone Trzeszczany 274. 87-92/85 Osada? Nieokreślone Pierwsze II ok. epoki brązu, okres Trzeszczany Osada?, ślad osadnictwa, wpływów rzymskich, okres 275. 87-92/86 Pierwsze osada?, ślad osadnictwa wczesnego średniowiecza, okres nowożytny Trzeszczany 276. 87-92/87 Ślad osadnictwa Epoka brązu Pierwsze Trzeszczany Okres wczesnego 277. 87-92/88 Ślad osadnictwa, osada? Pierwsze średniowiecza, nieokreślone Neolit?, I ok. epoki brązu, II ok. epoki brązu, okres Ślad osadnictwa, osada?, wpływów rzymskich, okres 278. 87-92/89 Bogucice osada, osada?, osada?, ślad wczesnego średniowiecza, osadnictwa, osada? okres nowożytny, nieokreślone Nieokreślone 279. 87-92/90 Mołodiatycze Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa, ślad 280. 87-92/91 Mołodiatycze I ok. epoki brązu, nieokreślone osadnictwa Ślad osadnictwa, ślad 281. 87-92/92 Mołodiatycze XIV-XV w., okres nowożytny osadnictwa Ślad osadnictwa, ślad Okres wczesnego 282. 87-92/93 Mołodiatycze osadnictwa średniowiecza, nieokreślone IX-X w., okres wczesnego 283. 87-92/94 Mołodiatycze Osada?, osada średniowiecza Okres wczesnego Ślad osadnictwa, ślad 284. 87-92/95 Mołodiatycze średniowiecza, okres osadnictwa nowożytny

Forma L.p. Nr AZP Miejscowość Funkcja Datowanie ochrony Okres wczesnego 285. 87-92/96 Mołodiatycze Ślad osadnictwa średniowiecza Okres wczesnego 286. 87-92/97 Mołodiatycze Osada? średniowiecza Okres wczesnego 287. 87-92/98 Mołodiatycze Osada, ślad osadnictwa średniowiecza, nieokreślone Okres wczesnego 288. 87-92/99 Mołodiatycze Osada? średniowiecza Okres wczesnego 289. 87-92/100 Mołodiatycze Osada? średniowiecza

II ok. epoki brązu, okres Ślad osadnictwa, ślad 290. 87-92/101 Mołodiatycze nowożytny osadnictwa, osada?

Epoka brązu/okres halsztacki, Osada?, ślad osadnictwa, okres wpływów rzymskich, osada, osada?, ślad okres wczesnego 291. 87-92/102 Mołodiatycze osadnictwa, ślad średniowiecza, XIII-XIV w., osadnictwa, osada? XIV-XV w., okres nowożytny, pradzieje nieokreślone Epoka brązu/okres halsztacki, 292. 87-92/103 Mołodiatycze Osada?, osada pradzieje nieokreślone Okres wpływów rzymskich, 293. 87-92/104 Mołodiatycze Osada?, ślad osadnictwa okres wczesnego

średniowiecza Wczesny okres epoki brązu, Ślad osadnictwa, ślad 294. 87-92/105 Mołodiatycze okres wpływów rzymskich, osadnictwa, osada pradzieje nieokreślone Epoka brązu/okres halsztacki, okres lateński, okres wpływów Ślad osadnictwa, osada, 295. 87-92/106 Mołodiatycze rzymskich, wczesny okres osada?, osada?, osada? średniowiecza, pradzieje nieokreślone 296. 87-92/107 Mołodiatycze Ślad osadnictwa Okres nowożytny

I-II ok. epoki brązu, wczesne Osada?, osada, ślad 297. 87-93/131 Leopoldów średniowiecze, pradzieje osadnictwa nieokreślone

6 OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ (SWOT)

Analizując stan krajobrazu kulturowego gminy Trzeszczany rozpoznano następujące czynniki determinujące jego dalszy rozwój:

Silne strony

o studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Trzeszczany będące w aktualizacji;

o kościół parafialny pw. Przenajświętszej Trójcy i Narodzenia NMP stanowiący interesujący przykład neogotyckiej architektury sakralnej, rzadki na Zamojszczyźnie;

o interesujące przykłady architektury rezydialnej (zespół pałacowy w Trzeszczanach, zespół dworski w Nieledwi) oraz jej pozostałości (np. parki w Mołodiatyczach i Zaborcach);

o pałac w Trzeszczanach sprzedany prywatnemu inwestorowi, który zgodnie z koncepcją zagospodarowania ma uczynić z niego obiekt o funkcji turystyczno-kulturalnej;

o pozyskane w latach ubiegłych środki z UE-PROW na działania rewitalizacyjne obejmujące odrestaurowanie parku w Nieledwi oraz remont kościoła w Trzeszczanach.

Słabe strony

o pogarszający się stan techniczny części budynków zespołu dworsko-parkowego w Nieledwi, zespołu pałacowego w Trzeszczanach oraz zespołu cukrowni;

o słabo rozwinięta baza turystyczna, w tym niewystarczająca ilość obiektów noclegowych i gastronomicznych;

o brak lokalnych stowarzyszeń o charakterze historycznym;

o niewystarczająca promocja gminy pod względem turystki oraz walorów kulturowych i środowiskowych;

o stopniowy zanik kapliczek i figur przydrożnych o funkcji kultowej, stanowiących dobro lokalne;

o stan własności niektórych obiektów zabytkowych uniemożliwiający interwencję remontową gminy.

Szanse

o zwiększone szanse na dalsze pozyskiwanie środków na rewitalizację w ramach UE-PROW z racji zdobytego w tej materii doświadczenia;

o rozwój turystyczny gminy jako droga do zwiększenia świadomości kulturowej jej mieszkańców;

o możliwość utworzenia nowych szlaków turystycznych obejmujące obiekty podworskie na terenie gminy;

o pałac w Trzeszczanach jako główna atrakcja, wokół której skupiona jest promocja turystyczna gminy.

Zagrożenia

o niewystarczające środki na rozwój infrastruktury turystycznej;

o brak alternatywnych koncepcji rozwoju turystyki (nieopartych o plany względem pałacu w Trzeszczanach);

o postępująca degradacja zasobów kulturowych gminy;

o potencjalny brak inwestorów zainteresowanych finansowaniem rozwoju atrakcyjnych turystycznie obiektów zabytkowych na terenie gminy.

ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE

6.1 Priorytety W toku analizy określono trzy priorytety realizacji Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Trzeszczany. Są to:

o Priorytet I Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju społeczno-gospodarczego gminy. o Priorytet II Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości lokalnej. o Priorytet III Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego.

6.2 Kierunki działań i zadania W ramach wymienionych priorytetów wytyczono kierunki działań i na tej podstawie wyodrębniono poszczególne zadania.

Priorytet I: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, jako element rozwoju społeczno-gospodarczego gminy

Kierunki działań Zadania Wykonawca Źródła finansowania

Zahamowanie procesu Prowadzenie prac remontowo- Gmina Budżet Gminy, Dotacje degradacji zabytków konserwatorskich przy obiektach Trzeszczany, unijne, Dotacje i doprowadzenie do zabytkowych stanowiących własność Jednostki Wojewódzkiego poprawy stanu ich gminy; Gminne Konserwatora zachowania Zabytków, Dotacje Podejmowanie starań o uzyskanie Ministra Kultury i środków zewnętrznych na Dziedzictwa rewaloryzację zabytków; Narodowego

Kontynuowanie prac rewitalizacyjnych przy parkach podworskich w ramach dobrej kontynuacji restauracji parku w Nieledwi w 2012 r.

Priorytet II: Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości lokalnej

Kierunki działań Zadania Wykonawca Źródła finansowania

Zintegrowana ochrona Konsekwentne egzekwowanie zapisów Gmina Budżet Gminy dziedzictwa dotyczących działalności Trzeszczany, kulturowego inwestycyjnej na obszarach objętych Jednostki ochroną określonych w miejscowych Gminne planach zagospodarowania przestrzennego;

Aktualizacja studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego;

Rozszerzenie zasobu Ekspozycja turystyczna zabytków Gmina Budżet Gminy, Dotacje i ochrony dziedzictwa położonych na terenie gminy; Trzeszczany, unijne, Dotacje kulturowego gminy Jednostki Wojewódzkiego Prowadzenie bieżących, terenowych Gminne Konserwatora prac rozpoznawczych dot. Zabytków, Dotacje potencjalnych obiektów zabytkowych Ministra Kultury i na terenie gminy nie objętych jeszcze Dziedzictwa ochroną; Narodowego

Priorytet III: Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego

Kierunki działań Zadania Wykonawca Źródła finansowania

Specjalistyczne Prowadzenie monitoringu i weryfikacji Gmina Budżet Gminy rozpoznanie badawcze obiektów uwzględnionych w gminnej Trzeszczany, poszczególnych ewidencji zabytków (z zastosowaniem Jednostki obiektów, zespołów komputerowej bazy danych); Gminne. oraz obszarów zabytkowych związane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym

Szeroki dostęp do Udostępnienie informacji o zabytkach Gmina Budżet Gminy, Dotacje informacji o gminy w Internecie; Trzeszczany, unijne, , Dotacje dziedzictwie Jednostki Lubelskiego kulturowym gminy Utworzenie gminnego systemu Gminne. Wojewódzkiego informacji i promocji (bazy danych) Konserwatora środowiska kulturowego opartego o Zabytków, Dotacje stronę internetową Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Edukacja i Organizowanie imprez plenerowych Gmina Budżet Gminy, Dotacje popularyzacja wiedzy promujących zabytki położone na Trzeszczany, unijne, , Dotacje o regionalnym terenie gminy; Jednostki Lubelskiego dziedzictwie Gminne. Wojewódzkiego kulturowym Rozwijanie działalności Konserwatora wystawienniczej powiązanej z Zabytków, Dotacje zabytkami gminy Trzeszczany i ich Ministra Kultury i historią; Dziedzictwa Narodowego. Organizowanie i wspieranie realizacji konkursów, wystaw i innych działań edukacyjnych;

Propagowanie dobrych praktyk dot. pielęgnacji obiektów zabytkowych wśród właścicieli prywatnych;

Wytworzenie wśród mieszkańców poczucia troski o kapliczki i figury jako dobra lokalnego;

Wydawanie i wspieranie publikacji (w tym opracowań historycznych, folderów promocyjnych, przewodników) poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego gminy

7 INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY TRZESZCZANY

Zadania określone w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami Gminy Trzeszczany będą wykonywane przy pomocy następujących instrumentów: o instrumentów prawnych – wynikających z przepisów ustawowych, obejmujących między innymi uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, stref ochrony konserwatorskiej, wykonywanie decyzji administracyjnych wojewódzkiego konserwatora zabytków. o instrumentów finansowych obejmujących między innymi finansowanie prac konserwatorskich, remontowych i archeologicznych, udzielanie dotacji na finansowanie prac konserwatorskich i restauratorskich, korzystanie z programów uwzględniających finansowanie z funduszy europejskich oraz dotacje, subwencje, dofinansowania dla właścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych. o instrumentów koordynacji obejmujących między innymi realizacje zapisów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w dokumentach strategicznych Województwa Lubelskiego. o instrumentów społecznych obejmujących między innymi działania edukacyjne promocyjne, współdziałanie z organizacjami społecznymi. o instrumentów kontrolnych obejmujących między innymi aktualizację gminnej ewidencji zabytków, monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego.

8 ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Trzeszczany, po zaopiniowaniu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zostanie przedstawiony Radzie Gminy, w celu przyjęcia go uchwałą. Program został opracowany na okres czterech lat i stanowi dokument uzupełniający w stosunku do innych dokumentów planistycznych i aktów prawa miejscowego. Co dwa lata Wójt będzie sporządzał sprawozdania z realizacji zadań Programu i przedstawiał je Radzie Gminy.

Głównym odbiorcą programu jest społeczność lokalna, która bezpośrednio powinna odczuć efekty jego wdrażania. Dotyczy to nie tylko właścicieli i użytkowników obszarów i obiektów zabytkowych, ale również wszystkich mieszkańców. Program powinien służyć podejmowaniu planowych działań dotyczących: inicjowania, wspierania, koordynowania badań i prac z dziedziny ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego.

9 ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Obowiązującym wyznacznikiem sposobu finansowania opieki nad zabytkami są zasady zawarte w rozdziale 7 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Nakładają one obowiązek finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku na osobę fizyczną, lub inną jednostkę organizacyjną w tym także na jednostki z sektora finansów publicznych, posiadające tytuł prawny do zabytku.

Zadania związane z opieką nad zabytkami mogą być finansowane m.in. z następujących źródeł:

o Z budżetu Gminy Trzeszczany - finansowanie dotyczy obiektów będących własnością Gminy, lub pozostających w trwałym zarządzie jej jednostek lub zakładów budżetowych, jak również w ramach przyznanej dotacji na prace zgodnie z art. 81 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. o Z budżetu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prace, zgodnie z art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. o Z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach dotacji przyznanej zgodnie z art.77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. w oparciu o ogłaszane corocznie przez Ministerstwo aktualne programy. o Z dotacji unijnych w ramach:  Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020;  Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, w ramach którego gmina w latach ubiegłych sfinansowała już dwie, duże inwestycje: 1) Odrestaurowanie parku w Nieledwi (odchwaszczanie terenu, założenie trawników, nasadzenia krzewów ozdobnych, podcinka i wycinka drzew, założenie alejek parkowych, odnowienie oczka wodnego) - prace zostały przeprowadzone w 2012 r. 2) Remont kościoła w Trzeszczanach - prace remontowe na zewnątrz budynku (oczyszczanie ścian ceglanych z roślinnych narośli, spoinowanie ścian, impregnacja ścian od wilgoci, remont schodów wejściowych).  Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko.